Trong tiến trình phát triển lịch sử văn hóa nhân loại, báo chí là một hiện tượng xã hội, ra đời do nhu cầu thông tin giao tiếp, giải trí và nhận thức của con người, có ảnh hưởng rộng lớn tới đời sống xã hội. Khả năng và điều kiện thụ hưởng các sản phẩm báo chí còn được coi là một chỉ số quan trọng để đánh giá tính chất văn minh của xã hội hiện đại.

Lịch sử phát triển của báo chí chính là sự gia tăng các tiện ích của quá trình thu nhập, xử lý và tiếp nhận thông tin dành cho số đông trong xã hội. Tính chất công khai, rộng rãi và nhanh chóng đã khiến cho báo chí trở thành một nguồn năng lượng có sức mạnh độc tôn. Việc bày tỏ quan điểm, chính kiến trên báo chí nhằm định hướng dư luận xã hội đã khiến cho báo chí vượt qua khả năng của một phương tiện truyền tin thông thường. Báo chí thực sự là vũ khí có công phá lớn, thực sự là thứ quyền lực: quyền lực của trí tuệ, nhận thức, của khả năng thức tỉnh lý trí, cổ vũ dư luận. Sức mạnh của truyền thông đại chúng lan tỏa nhanh nhất, rộng khắp trong thời đại thông tin tri thức, đó là sức mạnh trực tiếp thúc đẩy sự phát triển xã hội, tạo nguồn lực và cơ hội cho mỗi cá nhân phát triển.

Thông tin báo chí có tính tư tưởng và khuynh hướng rõ rệt. Những đặc tính ấy quy định tính chất, mức độ và chức năng phản ánh hiện thực của nó. Vì thế, báo chí đã trở thành một hoạt động thông tin đại chúng rộng rãi và năng động nhất mà không một hình thái ý thức xã hội nào có được.

Ở một phương diện khác, với tính chất là các phương tiện truyền thông đại chúng hoạt động trên quy mô toàn xã hội, báo chí đã tham gia vào việc tìm tòi, phát hiện những con đường, phương pháp hợp lý nhằm giải quyết các nhiệm vụ thực tiễn. Báo chí cũng đảm bảo thông tin cho công chúng về tất cả các vấn đề, sự kiện của đời sống xã hội.

Hiện nay, báo chí có nhiệm vụ hết sức to lớn và nặng nề, nhất là trong bối cảnh thế giới phức tạp cũng như xuất phát từ yêu cầu của công cuộc đổi mới đất nước đòi hỏi phải nâng cao năng lực khoa học công nghệ, tri thức mọi mặt cho công chúng.

Vậy báo chí là gì? Theo Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên), báo chí là báo và tạp chí xuất bản định kỳ, xuất bản ấn phẩm định kỳ (nói khái quát).

Khái niệm báo chí có thể được định nghĩa trên ba phương diện: "báo chí là một trong những hệ thống xã hội" (định danh), "báo chí là một hoạt động chính trị xã hội" (định tính), "báo chí là thứ vũ khí lợi hại trong cuộc đấu tranh chính trị, tác động vào xã hội để tạo ra sự can thiệp gián tiếp vào đời sống chính trị, tham gia vào việc tập hợp lực lượng, giáo dục ý thức và góp phần tích cực vào việc hình thành các khuynh hướng, các phong trào chính trị - xã hội" (mục đích). Xét theo quan điểm hệ thống, khái niệm báo chí được hiếu như một thiết chế, một chỉnh thể. Theo quan niệm truyền thống, báo chí được coi là phương tiện truyền thông đại chúng truyền tải những thông tin thời sự có tính định kỳ đến với đông đảo công chúng. Đặc điểm nổi bật của báo chí là tính công khai, trung thực, chính xác và sự lan tỏa nhanh chóng rộng khắp.

Báo chí phải gắn liền với thông tin thời sự; những vấn đề, sự kiện diễn ra hàng ngày, hàng giờ cần có sự phản ánh, phân tích, mổ xẻ của báo chí nhằm rộng đường dư luận; những thông tin kinh tế, cơ hội làm ăn, việc làm,... cần thiết cho nhiều người.

Công chúng tìm đến các phương tiện báo chí trước hết là để tìm kiếm thông tin, và trong những thông tin đó, thông tin thời sự đóng vai trò hết sức quan trọng. Chính thông tin thời sự đã làm nên uy tín, vai trò của báo chí trong đời sống xã hội, nhất là trong thời kỳ hội nhập toàn cầu hiện nay.

Tính định kỳ của báo chí được xác định theo từng loại hình báo chí như báo in, báo nói, báo hình và báo điện tử phát trên mạng Internet. Đặc biệt, trong thời đại bùng nổ thông tin, việc ứng dụng sự tiến bộ của công nghệ thông tin đã làm cho báo điện tử phá vỡ tính định kỳ và làm tăng khả năng tiếp cận thông tin một cách nhanh nhất, cập nhật nhất.

Từ những điểm phân tích trên, có thể đưa ra khái niệm báo chí như sau:

Báo chí là phương tiện truyền thông đại chúng truyền tải thông tin các sự kiện, sự việc, hiện tượng đang diễn ra trong hiện thực khách quan một cách nhanh chóng, chính xác và trung thực đến đông đảo công chúng, nhằm tích cực hóa đời sống thực tiễn.

Khái niệm báo chí ở đây được coi là sản phẩm hoạt động báo chí để chỉ sự tiếp nhận của công chúng và được xem là một hệ thống xã hội, một thiết chế, một hoạt động chính trị - xã hội, để xem xét mối quan hệ của báo chí với các thiết chế khác trong đời sống xã hội cũng như mối quan hệ tương tác hai chiều với công chúng.

Thuật ngữ thông tin báo chí, hiểu theo nghĩa rộng, là toàn bộ các tin tức [bằng ngôn từ và hình thức được ghi lại không bằng ngôn từ) mà báo chí đem lại cho công chúng. Bên cạnh thông tin thời sự, trong nguồn thông tin của báo chí còn có thông tin cơ bản và bình luận, thông tin nghệ thuật và chính luận. Nói cách khác, đó là toàn bộ thông điệp mà tác phẩm báo chí mang đến cho người tiếp nhận; nội dung thông điệp chính là ngữ nghĩa trong văn bản.

Cách phân loại thông tin báo chí được dựa trên cơ sở cách phân loại thực tế, hiện hành và phổ biến của báo chí hiện nay. Đó là phân loại theo đề tài - tin tức là theo lĩnh vực thực tiễn mà báo chí phản ánh (Ví dụ: các đề tài về chính trị - xã hội, về kinh tế, về văn hóa - giáo dục, về văn học - nghệ thuật, về thể thao...).

Truyền thông đại chúng (Mass Communication) được hiểu là quá trình truyền đạt thông tin một cách rộng rãi đến với mọi người trong xã hội. Quá trình này được tiến hành thông qua báo chí, phát thanh, truyền hình, báo điện tử, tức là thông qua các phương tiện truyền thông đại chúng (Mass Media). Nhìn chung, nói đến truyền thông đại chúng là nói đến hoạt động truyền đạt thông tin tới các nhóm, cộng đồng người, với phạm vi tác động và quy mô tác động xã hội rộng lớn.

Liên quan đến vấn đề trên, cần phân định rõ sự khác biệt giữa hai thuật ngữ thường bị dùng lẫn lộn đó là: truyền thông đại chúng (Mass Communication) và các phương tiện truyền thông đại chúng (Mass Media). Các phương tiện truyền thông đại chúng như báo chí, phát thanh, truyền hình, báo điện tử chỉ là những công cụ kỹ thuật hay những kênh mà phải nhà vào đó người ta mới có thể tiến hành quá trình truyền thông đại chúng, nghĩa là tiến hành việc phổ biến, lan truyền thông tin đến mọi người. Còn thuật ngữ truyền thông đại chúng là thuật ngữ được dùng để chỉ một quá trình xã hội: quá trình chuyển tải thông tin đến với đông đảo công chúng.

Chẳng hạn, khi chúng ta mở tivi xem biên tập viên đọc một bản tin trên đài truyền hình, thì đó là một hoạt động nằm trong quá trình truyền thông đại chúng. Thế nhưng, nếu chúng ta cũng mở màn hình tivi, nhưng lại để xem một video quay một cảnh sinh hoạt nào đó, thì hành động này lại không được coi là truyền thông đại chúng. Như vậy, điều cơ bản ở đây không phải là thiết bị kỹ thuật, cũng không phải là màn hình tivi, mà cốt lõi là truyền thông đại chúng là một quá trình xã hội đặc thù gồm các yếu tố:

- Thứ nhất là hoạt động truyền thông (chẳng hạn như đi săn tin, quay phim, chụp ảnh,... rồi viết bài, biên tập, và cuối cùng là xuất bản hay phát sóng).

- Thứ hai là các nhà truyền thông [nhà báo, người làm phát thanh, truyền hình, báo điện tử).

- Thứ ba là đại chúng (bao gồm các tầng lớp công chúng trong xã hội).

I. ĐẶC TRƯNG CỦA THÔNG TIN BÁO CHÍ

1. Báo chí là loại hình hoạt động thông tin đại chúng

Thông tin đại chúng (Mass Information] là thuật ngữ cơ bản nhất của lý luận báo chí. Việc tìm hiểu nó có ý nghĩa như là điều kiện cơ sở để tìm hiểu các vấn đề khác trong hoạt động báo chí nói chung. Bởi vì, "thông tin đại chúng" là bản chất của hoạt động báo chí, bản chất này quy định tính chất của sản phẩm báo chí và phương thức hoạt động của người làm báo.

Từ "đại chúng" trong thuật ngữ "thông tin đại chúng" có những nội dung sau:

- Đối tượng tác động của thông tin báo chí là xã hội rộng lớn bao gồm các tầng lớp, các nhóm xã hội khác nhau.

- Những nhu cầu thông tin của nhân dân được ưu tiên, đảm bảo là thước đo năng lực, hoạt động của thông tin báo chí.

- Mục đích của thông tin báo chí là nhằm hình thành đời sống tinh thần lành mạnh của xã hội, qua đó tác động vào việc giải quyết các nhiệm vụ xây dựng và phát triển đất nước.

- Đảm bảo sự phổ biến rộng rãi, dễ hiểu, giúp cho đại đa số các thành viên trong xã hội có khả năng tiếp cận và thu nhận thông tin.

- Có sự tham gia rộng rãi của công chúng vào công việc của các cơ quan báo chí, tạo điều kiện cho các thành viên trong xã hội có thể tham gia vào việc giải quyết các nhiệm vụ chung, các công việc của xã hội.

Xét về bản chất, từ đại chúng được thể hiện trong báo chí là tính phổ biến rộng rãi về nội dung và đối tượng tác động thông tin, nhằm phân biệt với các loại hình thông tin chuyên biệt như: thông tin an ninh - quốc phòng, thông tin liên lạc, thông tin khoa học, thông tin nghề nghiệp, thông tin cá nhân, thông tin văn học - nghệ thuật, thông tin thể thao,...

Từ thông tin cũng được sử dụng với những ý nghĩa khác nhau trong các tình huống cụ thể:

- Thông tin là một loại hình hoạt động để chuyển đi các nội dung thông báo. Hoạt động thông tin không chỉ có trong xã hội loài người mà ngay trong thiên nhiên cũng có những hoạt động thông tin phức tạp, đa dạng của các loài động vật khác nhau.

- Thông tin được dùng để chỉ chất lượng nội dung của thông báo nói chung. Trong trường hợp này, người ta xem xét chất lượng nội dung thông báo bằng "lượng thông tin" được chuyển đến đối tượng tiếp nhận.

Là một thuật ngữ nền tảng của báo chí, thông tin liên quan trực tiếp đến tính hiệu quả của các phương tiện thông tin đại chúng, đến những đòi hỏi về phương pháp, hình thức sáng tạo của nhà báo, đến nguyên tắc về sự tác động qua lại giữa báo chí và công chúng.

Để hiểu được các đặc trưng của thông tin trong báo chí, cần xem xét các tác phẩm báo chí trong mối quan hệ Nhà báo - Tác phđm - Công chúng. Tác phẩm báo chí bao gồm nhiều loại hình phong phú, từ những tin tức, bài báo, tư liệu đến các chương trình phát thanh, truyền hình, báo mạng. Tác phẩm do nhà báo chuẩn bị và được in trên các báo hay phát sóng. Đối với công chúng, tác phẩm báo chí mới chỉ thể hiện qua chất lượng của thông tin tiềm năng, bởi những thông tin đó chưa chắc đã được công chúng tiếp nhận. Có nhiều tác phẩm (bài báo) giữ vai trò là "cầu nối", phục vụ cho việc trao đổi thông tin giữa nhà báo và công chúng, nhưng công chúng lại không tiếp nhận, mặc dù tác phẩm hay chương trình đã được đăng báo hay phát sóng. Hiện tượng đó diễn ra khi công chúng không đọc báo, không xem truyền hình hay không nghe đài. Trong những trường hợp như vậy, mối quan hệ nhà báo - tác phẩm - công chúng bị phá vỡ. Điều đó dẫn đến tình trạng là không có khả năng chuyển tải thông tin tiềm năng thành thông tin hiện thực. Thông tin hiện thực là những thông tin được nhà báo sáng tạo và được công chúng tiếp nhận qua các phương tiện thông tin đại chúng. Vì thế việc đảm bảo sự ổn định trong mối quan hệ giữa nhà báo và công chúng được thể hiện qua các tác phẩm và chương trình phát thanh, truyền hình, báo điện tử là rất cần thiết, đảm bảo cho thông tin tiềm năng trở thành thông tin hiện thực. Vì thế mà trong khoa học hiện đại có một cách định nghĩa về thông tin như sau: Thông tin không chỉ đơn giản là tác phẩm báo chí mà là những tác phẩm báo chí khi đã được công chúng tiếp nhận.

Trong hoạt động báo chí, khi tìm hiểu về khái niệm thông tin, cần đặt nó trong mối liên hệ trực tiếp với vấn đề hiệu quả, tức là ảnh hưởng trực tiếp của thông tin đối với công chúng, hướng dẫn nhận thức và giáo dục đạo đức cho họ để có hành động đúng đắn. Vì vậy, có thể đồng tình với định nghĩa: 'Thông tin là phần tri thức được sử dụng để định hướng, tác động đến những hành động tích cực và quản lý xã hội, thực hiện mục đích giữ gìn những đặc điểm, phẩm chất, sự hoàn thiện và phát triển hệ thống"(1) - Afanaxep.

2. Báo chí là loại hình hoạt động chính trị - xã hội

Hoạt động chính trị - xã hội là một khái niệm có nội dung rộng lớn với nhiều loại hình, phương thức khác nhau. Hoạt động báo chí là một trong những loại hình của hoạt động chính trị - xã hội.

Hạt nhân của đời sống xã hội là hoạt động chính trị. Nó giữ vai trò quan trọng nhất trong các hệ thống xã hội. Hoạt động chính trị là việc hoạch định và tổ chức thực hiện các nhiệm vụ trong các lĩnh vực kinh tế, xã hội, tư tưởng, an ninh - quốc phòng,... dựa trên cơ s ả các quyền lợi của giai cấp và dân tộc. Hoạt động này ảnh hưởng quan trọng hoặc chi phối các hệ thống xã hội khác, tác động mạnh mẽ vào các mối quan hệ giữa chúng.

Báo chí là một hệ thống xã hội, có nghĩa là một loạt những yếu tố tồn tại trong xã hội liên quan chặt chẽ với nhau theo quy luật, phương thức riêng và hoạt động trong phạm vi xã hội rộng lớn. Các hệ thống xã hội ra đời, tôn tại và phát triển do yêu cầu tất yếu của xã hội. Quy mô, tính chất, hình thức của chúng bị quy định bởi những điều kiện lịch sử cụ thể của xã hội. Những điều kiện đó rất phong phú, đa dạng, bao gồm từ trình độ sản xuất vật chất, sự phát triển khoa học kĩ thuật và công nghệ, các đặc điểm về địa lý, tính chất tâm lý, truyền thống dân tộc giao lưu quốc tế,... Ngày nay, hệ thống báo chí của Việt Nam bao gồm các phương tiện thông tin đại chúng như: xuất bản, báo in, báo hình, báo nói, báo điện tử.

Mỗi cơ quan báo chí đều là đại diện, người phát ngôn, phương tiện thông tin của các tổ chức, lực lượng nào đó, phục vụ cho việc thực hiện các nhiệm vụ nhằm đạt được mục đích, quyền lợi của tổ chức, lực lượng đó. Tổ chức bộ máy của các cơ quan báo chí phù hợp với yêu cầu, nhiệm vụ đặt ra và đặc điểm loại hình phương tiện thông tin đại chúng. Phạm vi hoạt động và ảnh hưởng của các cơ quan báo chí không đồng nhất. Mỗi cơ quan hoạt động trong những lĩnh vực cụ thể của đời sống xã hội, có phạm vi tác động về không gian và địa lý riêng. Các cơ quan báo chí cụ thể là các yếu tố hợp thành một hệ thống báo chí toàn xã hội. Quan hệ giữa các yếu tố đó là quan hệ về phân chia chức năng, khu vực ảnh hưởng do tính chất, nội dung thông tin. Đặc điểm chung có tính bản chất chi phối các khía cạnh khác nhau của hoạt động báo chí là sự tác động vào xã hội bằng thông tin và khả năng thuyết phục công chúng bằng nội dung, tính chất của thông tin. Đảng Cộng sản Việt Nam đã xác định, báo chí là tiếng nói của Đảng và Nhà nước, các tổ chức chính trị xã hội, là diễn đàn của nhân dân.

3. Báo chí là loại hình kinh tế dịch vụ

Từ khi nền kinh tế nước ta chuyển sang cơ chế kinh tế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế, thực tiễn hoạt động báo chí đòi hỏi tư duy làm báo phải dần được thay đổi. Trong kinh tế thị trường, hoạt động báo chí không chỉ được coi là hoạt động truyền thông đại chúng và hoạt động chính trị xã hội, mà còn là hoạt động kinh tế - dịch vụ, là vấn đề có ý nghĩa quan trọng trên nhiều khía cạnh, cả về nhận thức lý luận và hoạt động thực tiễn.

Trong các nước tư bản chủ nghĩa với nền kinh tế thị trường phát triển, cơ quan báo chí được coi như là một doanh nghiệp sản xuất hàng hóa và cung ứng dịch vụ. Việc quản lý cơ quan báo chí được coi như quản trị doanh nghiệp. Sản phẩm báo chí là sản phẩm hàng hóa; dịch vụ báo chí là dịch vụ xã hội, bao gồm dịch vụ công ích và dịch vụ thương mại. Các thế lực chính trị chi phối hoạt động báo chí nhằm mục đích chính trị chủ yếu là thông qua các công cụ và phương thức kinh tế như tài trợ sản xuất tin tức và sản phẩm báo chí theo đơn đặt hàng, ưu tiên quảng cáo nhà nước, ưu tiên thuế suất,... Báo chí thông qua việc đáp ứng nhu cầu của công chúng xã hội (bán sản phẩm báo chí và tạo thị trường quảng cáo, dịch vụ,...) và phục vụ nhu cầu của các lực lượng chính trị để phát triển nguồn thu cho các báo chí trên cơ sở ưu tiên hàng đầu việc thỏa mãn nhu cầu ngày càng cao (cả về số lượng và chất lượng thông tin) của công chúng xã hội.

Trong khi nói đến bản chất hoạt động kinh tế - dịch vụ của báo chí cần chống khuynh hướng chạy theo mục đích thương mại đơn thuần nhằm thu lợi cho cơ quan báo chí mà xâm hại đến lợi ích chính trị, văn hóa, xã hội. Thực chất, đó là "khuynh hướng thương mại hóa báo chí".

Bởi vì, xét cho cùng, một trong những mâu thuẫn cơ bản và chủ yếu của hoạt động báo chí trong kinh tế thị trường là mâu thuẫn giữa lợi ích chính trị - văn hóa - xã hội với lợi ích kinh tế. Có thể nói, lợi ích kinh tế mang tính chất cục bộ và trước mắt (dù rằng lợi nhuận mà cơ quan báo chí thu được có thế sẽ là nguồn đóng thuế cho nhà nước), còn lợi ích chính trị - văn hóa - xã hội là lợi ích toàn cục và lâu dài. Báo chí cần ưu tiên trước hết và trên hết lợi ích chính trị - văn hóa - xã hội, lợi ích công chúng và nhân dân; bởi trách nhiệm xã hội và nghĩa vụ công dân của nhà báo là yêu cầu khách quan, là nghĩa vụ tự giác bắt buộc từ nhận thức, thái độ đến hành vi hằng ngày trong thu nhập, xử lý, sản xuất và quảng bá sản phẩm thông tin. Vì lợi ích kinh tế đơn thuần, cơ quan báo chí có thể thu lợi hàng trăm triệu, thậm chí hàng tỷ đồng, nhưng xã hội có thể phải tốn kém nhiều lần hơn thế mà vẫn khó khắc phục hậu quả mỗi khi các giá trị văn hóa - xã hội bị coi thường hoặc xâm hại.

Báo chí xuất hiện và phát triển không phải do "tự thân", "tự nó" và "cho nó", mà là vì công chúng và sự phát triển bền vững của xã hội, vì nhân dân và trách nhiệm trước lịch sử. Đó là nguyên nhân sâu xa cấu thành trách nhiệm xã hội lớn lao của báo chí và nhà báo. Tất nhiên, trách nhiệm và nghĩa vụ xã hội này được thể hiện đến đâu còn tùy thuộc vào nền chính trị mà trong đó báo chí hoạt động. Nền chính trị dân chủ nào thì sẽ sản sinh ra nền báo chí dân chủ ấy; nền chính trị chuyên quyền, độc đoán sẽ tạo ra nền báo chí không vì dân, mà là vì nhóm nắm giữ quyền lực. Do đó Thomas Jefferson đã viết năm 1787 rằng, "Nền tảng của chính quyền chúng ta là dư luận quần chúng... Mục tiêu tiên quyết là phải giữ lấy quyền đó, và nếu để tôi tự ý nên chọn một chính quyền không có báo chí hay báo chí không có chính quyền, thì tôi sẽ ngập ngừng phút giây nào mà chọn điều sau" - Dẩn theo Bước vào nghề báo, tr.41. c. Mác cũng đã nói rằng, "tự do báo chí là con mắt sáng suốt của tinh thần nhân dân".

II. ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA THÔNG TIN BÁO CHÍ

Nhận diện đặc điểm báo chí là một việc khó khăn, bởi tính phức tạp của hiện tượng xã hội này như đã đề cập ở trên. Thế nhưng nhận diện được những đặc điểm cơ bản của báo chí là vấn đề có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn hoạt động. Vì vậy, chúng tôi cố gắng nêu ra một số đặc điểm cơ bản để có thể nhìn nhận rõ hơn bản chất xã hội của báo chí.

1. Thông tin thời sự

Thời sự, theo Đại từ điển tiếng Việt, là "1. Toàn bộ sự việc ít nhiều quan trọng vừa mới xảy ra, được nhiều người quan tâm: Theo dõi thời sự - nghe thời sự quốc tế; 2. Có tính thời sự còn mới mẻ, được nhiều người chú ý quan tâm: vấn đề thời sự - tính thời sự của đề tài".

Ở quan niệm trên đây, có thể nhận thấy ba nét nghĩa chính. Một là, toàn bộ sự việc vừa mới xảy ra; hai là, sự việc ít nhiều quan trọng; ba là, được nhiều người quan tâm (mối liên hệ thời gian - sự việc - nhiều người quan tâm).

Như vậy, thời sự có thể hiểu là những sự kiện, sự việc vừa mới xảy ra, nóng hổi, liên quan tới nhiều người và có ý nghĩa ngày hôm nay, ngay bây giờ. Tuy nhiên, cũng có sự kiện xảy ra lâu rồi, nay mới biết và mới nhận thức lại, được nhiều người quan tâm.

Vấn đề này có thể hiểu là báo chí thông tin sự kiện và vấn đề đã và đang xảy ra, có ý nghĩa xã hội và được nhiều người quan tâm. Đó là những sự kiện công chúng muốn biết, cần biết nhưng chưa biết; hoặc những sự kiện lãnh đạo cần thông tin cho công chúng để thực hiện mục đích chính trị của mình; hoặc sự kiện đã xảy ra từ rất lâu, nhưng nay mới biết, hoặc xảy ra đã lâu nhưng nay mang ý nghĩa thời sự, thời cuộc.

Mọi vấn đề đều diễn ra dưới dạng các sự kiện. Cho nên sự kiện là đối tượng phản ánh chủ yếu và là phương tiện chính yếu để báo chí tác động vào công chúng xã hội. Tuy nhiên, vấn đề là khi nào thì sự kiện bình thường trở thành sự kiện báo chí và sự khác biệt giữa sự kiện đời sống bình thường và sự kiện báo chí là như thế nào.

Sự kiện đời sống bình thường và sự kiện báo chí đều là những sự việc có thật xảy ra; những sự kiện báo chí có liên quan đến nhiều người và được nhiều người muốn biết, cần biết vì nó có ý nghĩa xã hội. Việc xác định sự kiện nào có ý nghĩa nhất thời và chỉ cần thông báo; sự kiện nào có tính vấn đề, có thể khơi gợi, khơi nguồn vấn đề thời sự, khơi nguồn dư luận xã hội; cũng như kỹ năng khơi nguồn, phản ánh, định hướng và điều hòa dư luận xã hội thông qua thông tin sự kiện là những vấn đề có ý nghĩa lý luận và thực tiễn nghề nghiệp trong hoạt động báo chí.

Vậy sự kiện là gì? Dựa vào những tiêu chí nào để phân biệt sự kiện - là cái lạ và sự kiện - là cái mới?

Sự kiện, thứ nhất là phải có thật, được nhiều người biết và thừa nhận. Thứ hai, phải chính xác và khách quan. Thử ba, phải có ý nghĩa về chính trị - xã hội.

Một trong những nhiệm vụ quan trọng nhất của nhà báo là nhận thức và phản ánh thực tiễn đời sống đã và đang diễn ra hằng ngày với những phương thức thông tin, giải thích, giải đáp và bình luận những gì công chúng quan tâm. Áp lực lớn nhất và cũng là nghĩa vụ - trách nhiệm xã hội lớn lao đối với nhà báo là thông tin cho công chúng các sự kiện và vấn đề thời sự, thời cuộc - những vấn đề nhân dân quan tâm, bức xúc, đòi hỏi muốn biết, được biết, được thông tin một cách công khai, minh bạch và thỏa mãn nhu cầu nhận thức về những vấn đề liên quan đến lợi ích của họ; đồng thời thông qua việc thực hiện quyền được thông tin của nhân dân, báo chí góp phần nâng cao tinh thần trách nhiệm và nghĩa vụ công dân của họ đối với đất nước và cộng đồng.

Nhưng khi nói nhận thức và phản ánh thực tiễn của nhà báo thì trước hết và chủ yếu là nhận thức và phản ánh các sự kiện và vấn đề thời sự. Mọi vấn đề diễn ra dưới dạng các sự kiện. Và chỉ có sự kiện mới giúp con người nhận thức rõ ràng, đúng đắn các vấn đề phức tạp. Sự kiện là minh chứng hùng hồn nhất, đanh thép nhất thể hiện bản chất vấn đề.

Có sự kiện ngẫu nhiên, có sự kiện tất yếu, bản chất; có sự kiện ngụy tạo và có sự kiện có thật, khách quan; có sự kiện chính trị và có sự kiện khoa học - đời sống; có sự kiện bản thể và có sự kiện nhận thức,... Sự kiện bản thể là sự kiện nguyên dạng trong cuộc sống với đầy đủ các chi tiết vốn có của nó; sự kiện nhận thức là sự kiện đã được tái tạo thông qua lăng kính nhận thức của nhà báo. Và đương nhiên, khi thể hiện bản chất tình hình thì không sự kiện nào lại xuất hiện đơn lẻ, rời rạc mà nằm trong một chỉnh thể, trong mối quan hệ nào đó, trong một quá trình trong một xu thế vận động (có thể ngoại trừ những sự kiện đột biến như động đất, sóng thần hay bão lụt).

Vấn đề là báo chí được thông tin và công khai các sự kiện, vấn đề công chúng bức xúc đến đâu trước dư luận xã hội thì còn tùy thuộc vào quá trình mở rộng tính công khai và dân chủ hóa đời sống xã hội. Chẳng hạn, nạn tham nhũng, rút ruột trong công trình xây dựng ngày một "nóng" lên trong dư luận xã hội và đã trở thành "quốc nạn", nhưng vẫn "êm đềm" trôi qua trong nhiều sự cố công trình kém chất lượng được "đắp chiếu". Và rồi dư luận xã hội lại "nổi giận" khi sự kiện một số vị tổng giám đốc, phó giám đốc tổng công ty nhà nước chơi trò đánh bạc, cá độ bóng đá đến hàng trăm ngàn USD mỗi tháng và đến hàng chục tỷ đồng trong vài năm. Điều đó phần nào hé lộ nguyên nhân của tình trạng công trình đầu tư với lượng tiền khổng lồ nhưng mới đưa vào sử dụng trong thời gian ngắn đã bị hư hỏng nghiêm trọng. Hơn nữa, nếu các sự kiện ấy được khơi thức, được lần tìm các mối quan hệ thì các vấn đề khác cũng có thể được bung ra. Bởi không thể nói đầu tư và quản lý xây dựng tốt khi hàng loạt công trình nhanh chóng xuống cấp chỉ trong một thời gian ngắn sau khi đưa vào sử dụng; không thể nói đầu tư và quản lý xây dựng tốt khi giá trị công trình quyết toán lại gấp hai, gấp ba lần giá trị công trình dự toán ban đầu.

Có thể nói rằng, mỗi sự kiện đều có tiềm năng thông tin. Tiềm năng ấy có được khơi thức hay không là tùy thuộc vào năng lực nhận thức, vào bàn tay, kỹ năng nghề nghiệp và trách nhiệm xã hội của nhà báo. Cho nên, muốn khơi thức tiềm năng thông tin của sự kiện thì nhà báo cần thông hiểu tình hình, nắm bắt được mạch đo nhịp thở của cuộc sống, những động thái chính trị cũng như các quan hệ kinh tế, văn hóa, xã hội; đồng thời cần hiểu công chúng mình và có khả năng phán đoán rằng sự kiện được thông tin, được xã hội hóa sẽ tác động vào những mối quan hệ nào, vào nhóm chúng, đối tượng nào và hiệu ứng xã hội của nó sẽ ra sao. Đây chính là một trong những "cái khó" của nghề nghiệp báo chí, nó đòi hỏi sự am tường về cuộc sống cũng như linh cảm chính trị, nghề nghiệp và sự nhạy bén thời cuộc để có thể săn tin, phát hiện sự kiện đưa tin cũng như phán đoán năng lực và các mối quan hệ tác động của nó trong bối cảnh cụ thể. Như vậy, nhà báo cần có mô thức và năng lực phán đoán, tư duy logic cũng như phương pháp luận khoa học, biện chứng trong việc phát hiện, khám phá để có thể thông tin, cắt nghĩa sự kiện và vấn đề thời sự.

Cũng là sự kiện có thật xảy ra, nhưng có sự kiện đặc trưng cho cái mới, có sự kiện lại tiêu biểu cho cái lạ. Cái mới và cái lạ có những điểm tương đồng, nhưng lại có những điểm khác biệt cơ bản.

Cái mới và cái lạ đều là sự kiện có thật, và ở mức độ nào đó, có khả năng hấp dẫn công chúng - nhóm đối tượng, nhiều khi cái lạ có sức hấp dẫn hơn.

Trong báo chí hiện đại, ngoài thể hiện rõ tính thời sự của thông tin báo chí, một vấn đề không kém phần quan trọng nữa là kỹ năng tổ chức sự kiện và cách thức liên kết các sự kiện thông tin để tổ chức chiến dịch thông tin - truyền thông nhằm khơi nguồn và định hướng dư luận xã hội. Có những sự kiện chỉ có thể thông tin độc lập, một lần, có thể tạo ra hiệu lực tác động ít hay nhiều, mạnh hay yếu tức thì, nhưng cũng có những sự kiện nếu biết khai thác, tác động của nó sẽ không chỉ ngày hôm nay. Vì thế phải tùy theo tính chất sự kiện có khả năng khơi nguồn dư luận xã hội sâu rộng hay không và khả năng đem lại hiệu ứng xã hội tích cực như thế nào để xác định kế hoạch thông tin tiếp theo. Chiến dịch thông tin - truyền thông "Góp tay xoa dịu nỗi đau da cam" và "Mãi mãi tuổi hai mươi" trên báo Tuổi trẻ Thành phố Hồ Chí Minh là những dẫn chứng sinh động về nghệ thuật tổ chức sự kiện, khai thác và liên kết các sự kiện trong một tiến trình thống nhất nhằm tạo ra hiệu lực và hiệu quả tác động của báo chí trên quy mô rộng lớn trong quá trình khơi nguồn, phản ánh và định hướng dư luận xã hội.

Nói báo chí thông tin sự kiện, hay đối tượng thông tin, phản ánh của báo chí chủ yếu là sự kiện có nghĩa là người làm báo cần quán triệt nguyên tắc tôn trọng sự thật, thuyết phục bằng sự thật. Đó là nguyên tắc cơ bản trong hoạt động báo chí mà bất kỳ ai bước chân vào nghề cũng phải có lời thề danh dự nghề nghiệp như vậy.

Nhấn mạnh đặc điểm thông tin thời sự - thông tin sự kiện và vấn đề thời sự của báo chí là nhằm tạo ra sự thống nhất trong nhận thức, nguyên tắc và kỹ năng hành nghề của nhà báo, cũng như nhận diện giá trị của sản phẩm báo chí. Báo chí phải hướng tới việc giúp công chúng tiếp cận sản phẩm báo chí với những thông tin sự kiện và vấn đề thời sự nóng hổi như cầm chiếc bánh mì nóng vừa ăn vừa thổi chứ không phải như thức ăn lạnh ngắt lấy trong tủ lạnh ra, và những thức ăn ấy phải được chắt lọc từ thực tiễn cuộc sống, từ đời sống hằng ngày góp phần tăng thêm chất "bổ dưỡng" cho nhận thức của công chúng và nhân dân.

Sự kiện là cơ sở dữ liệu đầu tiên quan trọng nhất, sự thật khách quan. Nhưng không đồng nhất sự kiện với tính chân thực của thông tin báo chí. Từ thông tin sự kiện đến đảm bảo tính khách quan, tính chân thực của báo chí là cả một quá trình phức tạp, khó khăn, đòi hỏi sự lao động công phu và nghiêm túc.

2. Tính công khai

Trong thời đại công nghệ truyền thông số và toàn cầu hóa, thông tin báo chí không chỉ tác động đến mọi tầng lớp dân cư trong xã hội, mọi vùng miền trong cả nước mà còn đến tất cả các châu lục khác trên hành tinh. Báo chí hướng tác động đến quảng đại nhân dân, tác động vào số đông. Đó là tính công khai của báo chí. Công khai tức là "không giữ kín, mà để cho mọi người có thể biết" - theo Đại từ điển tiếng Việt. Công khai, minh bạch là khái niệm của xã hội phát triển và là tiêu chí quan trọng nhất đánh giá mức độ dân chủ hóa đời sống xã hội trên tất cả các lĩnh vực của đời sống.

Công khai trên báo chí tức là báo chí thông tin sự kiện, xã hội hóa sự kiện, vấn đề từ một góc phố, làng quê, trong góc nhà hay ngõ phố nào đó và làm cho nó có thể trở thành sự kiện và vấn đề xã hội, thậm chí toàn cầu. Sự kiện đó sẽ tác động vào nhận thức, thái độ và hành vi của hàng triệu người, lay động, chi phối, thậm chí lũng đoạn hàng triệu người. Đó chính là nguồn gốc quan trọng nhất tạo nên sức mạnh xã hội của báo chí.

Do vậy, có thể nói rằng, tính công khai tiềm ẩn sức mạnh của báo chí, bởi tính công khai là căn nguyên tạo nên dư luận xã hội cũng như khả năng huy động nguồn lực xã hội. Đối với báo phát thanh, truyền hình, báo điện tử, do đặc trưng của loại hình sự tác động đồng thời, rộng khắp, sức mạnh xã hội này nhân lên gấp bội. Báo mạng điện tử lại càng nối dài tầm tay, mở rộng tầm mắt cho công chúng trên phạm vi rộng lớn; đồng thời lan tỏa phạm vi tác động ra bên ngoài biên giới quốc gia, lãnh thổ, vươn tới mọi châu lục trên khắp hành tinh trong môi trường truyền thông số và hội nhập toàn cầu. Mặt khác, tính công khai và sức mạnh xã hội của báo chí có được là nhờ sức mạnh của xã hội - sức mạnh của đông đảo nhân dân. Do đó, nếu báo chí không gắn bó mật thiết với công chúng và dư luận xã hội thì sức mạnh và sức sống của báo chí sẽ bị hạn chế, thậm chí bị triệt tiêu. Theo quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam, báo chí của ta là báo chí của Nhà nước dưới sự lãnh đạo của Đảng; và Nhà nước của ta, về nguyên lý, là Nhà nước của dân, do dân, vì dân. Nhưng theo quan điểm của Đảng ta và do đặc thù bẩm sinh của mình, báo chí lại luôn đi đầu trong thông tin sự kiện, phân tích bản chất sự kiện và vấn đề thời sự, chứ không nên bị động ngồi chờ hoặc "nghe ngóng" mới dám thông tin.

Nhờ sức mạnh từ tính công khai, báo chí vừa là công cụ, vừa là lực lượng xã hội trong sự gắn bó chặt chẽ với dư luận xã hội có thể tham gia có hiệu quả vào quá trình tổ chức, quản lý, giám sát và phản biện xã hội. Tuy nhiên, sức mạnh của tính công khai trên báo chí phụ thuộc vào nhiều yếu tố.

Thứ nhất, thông tin sự kiện có xác thực, đúng bản chất không? Thông tin sự kiện xác thực, đúng bản chất giúp công chúng hiểu được bản chất của sự việc và vấn đề thông tin.

Thứ hai, thông tin có công khai nhiều chiều không? Công khai thông tin nhiều chiều giúp công chúng nhìn nhận rõ bản chất sự kiện và vấn đề thông tin, từ đó tỏ thái độ và hành vi ủng hộ hay phản đối rõ ràng. Thông tin một chiều, bản chất sự việc dễ bị vo tròn, bóp méo.

Thứ ba, thông tin sự kiện, phân tích vấn đề thời sự cần được tập hợp và phân tích dưới nhiều góc độ khác nhau đế sự kiện và vấn đề thông tin được soi chiếu một cách sáng rõ, giúp công chúng và dư luận xã hội nhận thức và có thêm cơ sở để bày tỏ thái độ.

Vấn đề liên quan đến tính công khai của thông tin báo chí có ý nghĩa rất quan trọng đối với nhà báo trong việc lựa chọn sự kiện và vấn đề thông tin. Khai thác thông tin, phân tích sự kiện và vấn đề thời sự, thời điểm thông tin của báo chí và phong cách văn hóa giao tiếp đại chúng trong quá trình khơi nguồn, phản ánh, định hướng và điều hòa dư luận xã hội; và trên hết là kiến thức, vốn sống thực tế của nhà báo, năng lực phân tích sự kiện pháp lý, đạo đức nghề nghiệp,... của nhà báo là những vấn đề có ý nghĩa quan trọng.