NGÀY THỨ NHỨT: Giải điều thứ nhứt, cội rễ người ta bởi đâu mà sinh ra

Trước hết Nhu sĩ rằng:

Trong đạo Nhu các sách thánh hiền hiệp một ý mà dạy rằng: Mọi sự thì bởi ngũ hành mà ra;

mà khi ngũ hành chưa chia phân ra thì ở lộn làm một khí , gọi là Thái cực, như lời sách Tánh

lý rằng: Thái cực động nhi sinh dương, tịnh nhi sinh âm, dương biến âm hiệp nhi sinh ngũ

hành: kim, mộc, thủy, hỏa , thổ, nghĩa là Thái cực, khi động thì sinh ra dương, khi lặng thì sinh

ra âm; khí dương tan, khí âm hiệp mà sinh ra ngũ hành là kim, cây, nước, lửa, đất. Ấy vậy,

cũng bởi một khí mà hoá sinh muôn vật như lời Trình tử rằng: Vạn vật chi thỉ bất quá tán tụ

nhi dĩ, nghĩa là cội đầu muôn vật thì tại khí tan ra, rồi hiệp lại mà thôi. Bởi đó đạo Nhu lấy

Thái cực làm đầu cội rễ mọi sự.

Tây sĩ rằng:

Vốn giống khí không, nó động thì động mãi cho đến khi có sự gì khác ở ngoài nó mà ngăn

cầm nó lại thì mới thôi động; mà khi nó an thì nó an mãi cho đến khi có sự gì ở ngoài nó mà

day động nó thì nó mới động mà chớ. Vậy khi đầu hết có một khí Thái cực, thì Thái cực

nhờ đí gì mà làm cho nó động khi nó đang an, cùng làm cho nó an đang khi động ? Vậy bởi

tay ai, hay là phép ai phân hai khí ấy ra mà khiến định xây vần, thì nó mới có khi động khi

lặng mà chớ. Bằng nó tự nhiên bởi một mình nó mà động lặng, thì chúng tôi chưa phục lẽ ấy.

Nhu sĩ rằng:

Tự nhiên nhị khí chi đạo liền phân ra; nghĩa là tự nhiên phép hai khí ấy liền phân ra

Tây sĩ rằng:

Ông nói làm vậy cũng như nói rằng: An sinh ra động, động sinh ra an; lạnh sinh ra nóng,

nóng sinh ra lạnh; trời sinh ra đất, đất sinh ra trời; ngày sinh ra đêm, đêm sinh ra ngày; cha

sinh ra mẹ, mẹ sinh ra cha; như sách Kinh Dịch cũng có một nơi thể này rằng: "Khí âm làm

mẹ khí dương, khí dương lại làm cha khí âm." Nào có điều gì nghịch tai hơn nữa sao ?

Nhu sĩ rằng:

Nhị khí động tịnh thể ấy, vốn từ trước vô cùng, là hai khí động lặng thể ấy vốn từ xưa đến nay

chẳng khi đừng.

Tây sĩ rằng:

Ông là người Nhu, cách vật cùng lý, mà còn nói thể ấy, làm sao nghe cho đặng ? Vốn khí âm

khí dương không có tri giác linh minh, lẽ nào mà nó động lặng mãi từ trước vô cùng cho đặng?

Vì hễ vật gì không có tri giác, thì nó chẳng hề làm cho mình nó day động đặng; lại nó cũng

không sinh ra mình nó đặng nữa; mà nó tự nhiên động lặng từ trước vô cùng làm sao đặng ?

Nói làm vậy có phải lẽ và nghe đặng chăng ?

Thày Pháp môn giải câu ấy rằng:

Sách bên chúng tôi có nhiều lẽ rõ ràng lắm; Tây sĩ muốn biết cội rễ muôn vật, thì đã tóm lại

trong một câu thánh Thái Thượng truyền rằng: "Đạo sinh nhât, nhứt sinh nhị, nhị sinh tam,

tam sinh vạn vật, vô hư tự nhiên chi đại đạo, nghĩa là, lẽ tự nhiên sinh ra một, một sinh ra hai,

hai sinh ra ba, ba sinh ra muôn vật, tự nhiên hư không là đạo cả.

Tây sĩ rằng:

Chữ "Đạo" ở đầu câu ấy là đí gì ? Vì chữ "Đạo" là cái chữ không, chẳng phải là vật hằng có

mà ở một mình sao đặng ? Phải có người hay là giống gì khác, thì mới có "Đạo" ấy đặng, cho

nên chữ rằng: Thiên địa vạn vật chi đạo, là, lẽ phải thuộc về trời đất muôn vật. -Lại

rằng: Đạo sinh nhứt, nhứt ấy là đí gì ? Nhứt là người hay là loài khác ? cũng chẳng có lẽ mà

có nhứt không một mình đặng nữa. -Cùng rằng: Hư vô đại đạo. Vốn thiên hạ xưa nay đã hiểu

chữ hư vô là trống không mọi đàng, mà còn làm đặng đạo cả làm sao ? Kìa thày hãy xem cái

lều bốn cột, tuy là việc nhỏ mọn, cũng phải có kẻ làm mới có; chưa hề thấy cái lều nào bởi tự

nhiên hư không mà dựng nên đặng; phương chi trời đất muôn vật, là việc cả thể dường ấy ! –

Như rằng: Đạo sinh một, một sinh hai, hai sinh ba, ba sinh vạn vật. Ba ấy là giống gì ? làm

cách nào mà sinh muôn vật ? Nói càng ngang làm vậy, có phải lẽ mà nghe đặng chăng ? Ấy

bên đạo thày Pháp cứ chỉ tiếng lấy hư vô tự nhiên làm Đấng cội rễ mọi sự, thì chúng tôi mới

chịu.

Thày Hòa thượng giải câu ấy thế này:

Trong sách Tâm Đăng, đầu bài Cửu Kiếp nói rằng: "Đầu trước hết, có một hột sương, là hư

vô, là Phật tánh, mà hột sương ấy tự nhiên chia ra làm nhiều phần: một phần xanh làm trời,

một phần vàng làm đất, một phần trắng làm người; bây giờ hóa nên một tên là

Nguyên Thỉ. Đoạn ba phần ấy hiệp lại nên một cái trứng lớn lắm, mà cái trứng ấy lại hóa ra

làm bốn tấm; một tấm làm trời, một tấm làm đất, một tấm làm cha, một tấm làm mẹ". Mà

muôn sự mầu nhiệm khác lạ lùng tỏ ra Phật phép tắc vô cùng, đã có tỏ tường trong sách

Tâm Đăng, đầu bài Cửu Kiếp; song tôi kể tắt một ít phép lạ cho Tây sĩ nghe.

Trước hết đầu đức Phật Thích ca đã hóa nên 36 từng trời; lưỡi người đã hóa nên cột vàng

chống trời; hai chơn và hai tay đã hóa nên bốn vua trên trời; hai xương sườn cụt đã hóa nên

hai bụt; còn bao nhiêu xương sườn thì đã hóa nên ba bụt; còn các xương khác thì hóa nên

360 bụt; hai đầu gối đã hóa nên 83.000 bụt; ruột già đã hóa nên sông cả; ruột non đã hóa

nên sông nhỏ; cùng muôn vàn phép lạ khác nữa, song kẻo nói lâu, thì kể tắt bấy nhiêu, Tây

sĩ muốn biết cho rõ, thì sẽ cho xem trong các sách đạo Phật "

Tây sĩ rằng:

Những lời thày nói, thật là dị kỳ lắm. Chớ thì sao trong sách Nhu rằng: "Phật mới sinh ra ở đời

nhà Châu, vua Chiêu Vương năm 24, tháng 4, ngày mồng 8, ở nước Thiên Trước (trúc); tên vua

cha là Tịnh Phạn Vương, mẹ là Ma Da thị, vợ là Na thị, thiếp là Như La, tên Phật là Thái Đát

Đa, cùng là Nhẫn Nhục, hiệu Thích Ca Mâu Ni Phật" mà sinh ra trời đất muôn vật bao giờ ?

Chớ chi Thích Ca chưa sinh ra trời đất, thì các vua đời trước, như Nghiêu, Thuấn, Thang, Võ,

và cha mẹ Phật cúng thiên hạ đời ấy, lấy chỗ nào mà ở, ăn những đí gì cho sống ? Thày nói

làm vậy có hiệp với sách sao ? có phải lẽ mà nghe đặng chăng ? Thật là đều bày đặt, nói

hoang mang cho chúng khinh mà phỉnh đời dối dân, như lời ông Hàn Dũ đã đoán về đạo

Phật thể ấy mà chớ.

Nhu sĩ rằng:

Ai chẳng tin mặc ai; ba ta cứ lẽ đã chép trong sách đạo ta mà nói rồi thì thôi; nào có phải lời

riêng chúng tôi mà cãi ? Bây giờ bên đạo Tây sĩ giải câu ấy làm sao?

Tây sĩ giải thể này:

Trong sách Kinh chúng tôi có lời rằng: "Thuở đầu hết, không trời, không đất, không thần,

không người, không vật gì , có một Đấng tự hữu, thiêng liêng hằng sống, tự phước, tự đức, rất

trọng lành, rất công bình, rất nhơn từ, rất phép tắc, là Đức Chúa Trời thật. Người phán một lời liền

có trời, đất, thần, người, cùng muôn vật; Người chẳng lao tâm, lao lực, cùng chẳng dùng

giống chi mà dựng nên, một dùng phép tắc vô cùng mà chớ".

Dầu mà muốn dựng nên mọi sự trong một giây, cũng đặng; song bởi có ý mầu nhiệm,

Người đã dựng nên mọi sự trong sáu ngày, mà ngày sau hết, là ngày

thứ sáu, mới dựng nên loài người ta. -Trước dựng nên người nam, đặt tên là Adong; lại dựng

nên một người nữ, đặt tên là Evà để sanh sản con cháu, cùng làm tổ tông hết cả loài người

ta cho đến đời đời. Cho nên dầu ai ai ở khắp đông tây nam bắc, cũng bởi một cội rễ là ông

bà ấy, mà ra thảy thảy; cho nên trong sách rằng: Tứ hải chi nội giai huynh đệ dã, nghĩa là:

người trong bốn biển là anh em với nhau cả, vì là bởi một nguơn tổ (nguyên tổ) mà sinh ra.

Từ Thiên Chúa tạo thiên lập địa cho đến rày kể đã hầu sáu ngàn năm. Bấy nhiêu sự đã kể tỏ tường

trong Tây Sử, gọi là sách Sấm Truyền, rày còn có chứng rõ ràng đó.

Nhu sĩ rằng:

Bấy nhiêu chuyện thày nói, cũng là sự lạ lùng bày đặt mà chớ; vì trời đất đều tại lý khí gày

nên tự nhiên nhi nhiên, mà có ai sanh ra đâu ? Thiên Chúa ấy là Chúa riêng nước phô thày,

đừng khoe đều ấy bên phương đông này làm chi. Vì nếu có phải là Chúa chung cả và thiên

hạ vạn dân, thì người ta cũng biết. Nhơn sao từ xưa đến nay, chẳng những là chẳng có ai

thấy Chúa bao giờ, mà lại trong sách Nhu các đấng thánh hiền đã truyền, chẳng hề có thấy nói đến Thiên Chúa

bao giờ sốt, thì làm sao ? Ấy chẳng phải là đều bày đặt mà phỉnh phờ người ta sao ?

Tây sĩ rằng:

Thày nói trời đất đều tại lý khí gày nên tự nhiên nhi nhiên, thì sao trong sách Khổng tử Gia

Ngữ rằng: Chúa Thiên địa dĩ sanh vạn vật là Chúa trời đất sinh muôn vật ? Lại trong sách

Tiểu học Cao ly cũng rằng: Thiên Chúa sanh thiên sanh địa sanh nhơn nghĩa là Chúa Trời

sinh trời sinh đất sinh người. Ấy bấy nhiêu lời trong sách chỉ đí gì ? Chẳng chỉ tỏ tường có

Chúa sinh nên trời đất muôn vật sao ? –Thử xem thợ kia lấy gỗ làm nhà thì đặng thật, song

gỗ tạo lấy gỗ làm nhà một mình, chẳng có nhờ tay thợ nào sốt, đều ấy xưa nay đã có ai nghe

thấy bao giờ chăng ? Huống chi nói lý khí không, bởi một sức nó mà gày dựng trời đất. cũng

như nói rằng : Dương sanh âm, âm sanh dương, là trời sanh đất, đất sanh trời, nói làm vậy,

thì chẳng nghịch lý lắm sao ?

Chữ rằng: Thiên phúc địa tải, là trời che đất chở; vì trời là nhà, đất là nền. Hễ có nhà thì

có chủ nhà, có trời đất thì có Chúa trời đất, mới hợp lẽ mà chớ. – Lại chữ rằng: Vật bất tự thành, nghĩa là, mỗi một vật chẳng sinh nên mình đặng. Kìa như cái cối xay kia, tuy

là vật nhỏ mọn, nếu chẳng nhờ tay người ta làm, thì có đời nào mà nó quay đặng ? Phương

chi mọi việc trong trời đất, đã có luật phép lớp lang thứ tự; nếu chẳng có Đấng nào phép tắc

gày dựng, cai trị, sửa sang, làm sao đặng. Vậy nếu nói tự nhiên mà có làm vậy, ắt là chẳng

suy cho cùng lẽ mà chớ.

Kìa ta xem thấy mặt trời cao hơn mặt trăng, mặt trăng cao hơn khí, khí nổi trên đất, nước

chảy quanh đất, đất theo bốn mùa mà sinh ra hoa quả thảo mộc: nước thì nuôi tôm cá, khí thì

nuôi muông chim; mặt trời soi sáng ban ngày, mặt trăng soi sáng ban đêm; các từng trời xây

đi vần lại, phân làm đêm ngày, có khi nắng, khi mưa, khi gió, cùng làm sấm sét bão bùng, có

bốn mùa tám tiết, xuân hè thu đông; đất trổ sinh hoa quả thảo mộc cho người ta dùng. – Nếu

không có Đấng khôn khéo cầm quờn ra máy nhiệm, thì sao khiến đặng trời xây đi vần lại ? Sao

hay khiến đặng bốn mùa thay đổi, mà chẳng lỗi thì tiết sao đặng ? Các đều làm vậy, nào

phải là tự nhiên nhi nhiên sao ? Nói vậy, ắt là ông suy chưa đủ lẽ mà chớ. Bằng sự ông nói:

Nếu có Chúa, thì sao xưa nay chưa hề có ai xem thấy" thì phải biết, Thiên Chúa là đấng

thuần thần, vô hình, vô tượng, vô thinh, vô xú, nghĩa là Đấng thiêng liêng, không hình không

tượng, không tiếng không mùi, mà con mắt xác thịt xem thấy sao đặng? mà con mắt xác thịt

xem thấy sao đặng ? Cũng như khi người ta nói ma quỉ cùng linh hồn; mà mỗi người mỗi có

linh hồn trong xác, mà ông đã thấy ma quỉ cùng linh hồn chưa ? Hay là bởi chẳng xem thấy

thì chẳng tin có ma quỉ, chẳng tin có linh hồn chăng ? Lại cũng có sự chẳng phải thiêng liêng,

mà người ta xem chẳng thấy, như gió, khi gió động cây cối, nào ai đã thấy hình gió thể nào ?

Chữ rằng: "Cứ lý, bất khả cứ mục", là phải cứ lẽ mà xét, đừng cứ theo con mắt mà thôi.

Còn đều sau hết ông nói rằng: "Xưa nay trong các sách chẳng thấy có nói đến tên Thiên

Chúa chỗ nào sốt"; ấy ông thường đọc sách luôn, mà nói chẳng thấy làm sao ? Kìa đời Hán,

Võ Đế mạng Mật Đê tác vị kim nhơn dĩ tế Thiên Chúa; kì hậu hữu tự Thiên Chúa ư thiên trai,

nghĩa là, đời Hán, vua Võ Đế dạy người Mật Đê làm người vàng mà tế Thiên Chúa; đến sau

lại làm lễ càu cùng Thiên Chúa trên trời thanh; mà tên Thiên Chúa là như tên Thượng Đế, vì

cùng một nghĩa là Vua trên trời.

Kìa sách Kinh Thơ rằng: Duy Hoàng Thượng Đế giáng trung vu hạ dân, là, có một vua cả

trên trời ban đạo lành cho dân dưới thế. - Lại châu thơ rằng: Khắc tướng Thượng Đế sủng

tuy tứ phương, nghĩa là, đặng giúp vua trời an vỗ bốn phương. - Lại trong Kinh Thi Đại Nhã

rằng: Thượng Đế lâm nhữ, là, Vua trên trời đoái đến mày . - Trong Kinh Thi, thiên Chấp Cạnh

rằng : Thượng Đế thị Hoàng, nghĩa là, Thượng đế là vua cả trên trời. - Lại sách Kinh thi thiên

Đãng rằng: Đãng đãng Thượng Đế hạ dân chi bích, nghĩa là, Thượng Đế rất cao trọng là vua

dân dưới thế. - Lại trong thiên Thần Công rằng: Chiêu Minh Thượng Đế ngật dựng khương

niên, nghĩa là, Thượng Đế là đấng cao sáng, ban cho thiên hạ đặng mùa. - Ấy Thượng Đế là

ai, có phải là âm dương hai khí không tri giác chăng ? Thật là đấng thiêng liêng sáng láng

thông biết mọi sự làm vua trên trời dưới đất, cai quản hết thiên hạ, xuống phước cho kẻ làm

lành, xuống họa cho kẻ làm dữ. Ấy sách nhà Nhu gọi rằng: Thượng Đế, thì cũng như trong

sách đạo chúng tôi gọi rằng Đức Chúa Trời. Tại người đọc ngoài miệng mà không xét trong

lòng nên mới nói rằng: Không thấy tên Thiên Chúa mà chớ. Song những người tri lý, nào có

nên lấy lẽ xưng tên khác mà nói rằng không thấy nói đến tên Thiên Chúa trong sách nào ?

Vì tuy xưng tên khác mà nghĩa lý cũng vậy.

Như trong các kinh sử bên Đại Tây chẳng thấy tên vua Phục Hy, Thần Nông,

Huỳnh Đế, Nghiêu, Thuấn thì các người tri lý bên ấy chẳng tin có vua Phục Hy, Thần Nông,

Hùynh Đế, Nghiêu, Thuấn sao ? Vì hễ những đều có thật, dầu mắt ta không xem thấy mặc

lòng, thì cũng phải tin là có thật mà chớ.

Bấy giờ quan lớn phán đoán rằng:

(Đọan này thấy chỉ có trong bản Quốc Ngữ 1959; Bản Nôm 1867 không thấy có)

Ta nghe bốn đạo cứ lẽ đã chép trong sách đạo mình mà nói theo thứ tự làm vậy thì ta hiểu

được rõ ràng. Song thày Nhu sĩ, thày Pháp sư, thày Hòa thượng nói lẽ đạo mình rồi, mà khi

thày Tây sĩ bắt lẽ nọ lẽ kia, thì các thày giải không đặng cho xuôi; còn Nhu sĩ bắt bẻ Tây sĩ

nhiều lẽ mà Tây sĩ giải lại, nghe cũng thật thông. Vậy ta đoán đạo Thiên Chúa về đều thứ

nhứt là đạo thật, đạo chính, chẳng hồ nghi, vì có lẽ mạnh hơn, và sánh so sự lý, trưng chứng

sách vở chắc chắn hơn bội phần mà chớ.