3. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội 

3.1. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng  

3.1.1. Khái niệm cơ sở hạ tầng 

Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của 

một hình thái kinh tế-xã hội nhất định. 

  Khái niệm cơ sở hạ tầng phản ánh chức năng xã hội của các quan hệ sản xuất 

với tư cách là cơ sở kinh tế của các hiện tượng xã hội. Cơ sở hạ tầng của một xã hội 

cụ thể bao gồm những quan hệ sản xuất thống trị, những quan hệ sản xuất là tàn dư 

của xã hội trước và những quan hệ sản xuất là mầm mống của xã hội sau. Nhưng 

đặc trưng cho bản chất của một cơ sở hạ tầng là quan hệ sản xuất thống trị. Trong 

một cơ sở hạ tầng có nhiều thành phần kinh tế, nhiều kiểu quan hệ sản xuất thì kiểu 

quan hệ sản xuất thống trị và thành phần kinh tế tương ứng với nó bao giờ cũng giữ 

vai trò chủ đạo, chi phối các thành phần kinh tế và các kiểu quan hệ sản xuất khác; 

quy định và tác động trực tiếp đến xu hướng chung của toàn bộ đời sống kinh tế xã 

hội. 

  Trong xã hội có giai cấp đối kháng, thì trong cơ sở hạ tầng tồn tại các quan hệ 

đối kháng. Sự đối kháng giai cấp và xung đột giai cấp bắt nguồn ngay từ trong cơ sở 

hạ tầng. 

3.1.2 Khái niệm kiến trúc thượng tầng 

  Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những quan điểm chính trị, pháp quyền, triết 

học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, v.v.. cùng với những thiết chế xã hội tương ứng 

như nhà nước, đảng phái, giáo hội, các đoàn thể xã hội, v.v.. hình thành trên một cơ 

sở hạ tầng nhất định. 

Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng có đặc điểm riêng, có quy luật phát triển 

riêng, nhưng không tồn tại tách rời nhau mà tác động qua lại lẫn nhau và đều nảy 

sinh trên cơ sở hạ tầng, phản ánh cơ sở hạ tầng. Song không phải tất cả các yếu tố 

của kiến trúc thượng tầng đều liên hệ như nhau đối với cơ sở hạ tầng của nó. Các tổ 

chức chính trị, pháp luật có liên hệ trực tiếp với cơ sở hạ tầng; còn các yếu tố khác 

như triết học, nghệ thuật, tôn giáo chỉ liên hệ gián tiếp với nó. 

Kiến trúc thượng tầng của xã hội có đối kháng giai cấp bao gồm hệ tư tưởng và 

các thể chế của giai cấp thống trị, tàn dư của các quan điểm xã hội trước để lại; 

quan điểm và tổ chức của giai cấp bị trị mới ra đời; quan điểm tư tưởng và tổ chức 

của các tầng lớp trung gian. Tính chất hệ tư tưởng của giai cấp thống trị quyết định 

tính chất cơ bản của kiến trúc thượng tầng trong một hình thái xã hội nhất định. 

Bộ phận có quyền lực mạnh nhất trong kiến trúc thượng tầng của xã hội có đối 

kháng giai cấp là nhà nước - công cụ của giai cấp thống trị xã hội về chính trị, pháp 

lý. Chính nhờ có nhà nước mà tư tưởng của giai cấp thống trị mới thống trị được 

toàn bộ đời sống xã hội. Giai cấp nào thống trị về mặt kinh tế và nắm giữ chính 

quyền nhà nước thì hệ tư tưởng cùng với những thiết chế xã hội của giai cấp ấy 

cũng giữ địa vị thống trị. Nó quy định và tác động trực tiếp đến xu hướng phát triển 

của toàn bộ đời sống tinh thần của xã hội và quyết định cả tính chất, đặc trưng cơ 

bản của toàn bộ kiến trúc thượng tầng xã hội đó. 

  3.2. Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng 

  3.2.1.  Cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng 

  Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng thể hiện 

trước hết ở chỗ cơ sở hạ tầng nào thì sinh ra kiến trúc thượng tầng ấy. Trong xã hội 

có giai cấp, giai cấp nào chiếm địa vị thống trị về kinh tế thì cũng chiếm địa vị 

thống trị trong đời sống chính trị và tinh thần. Mâu thuẫn trong lĩnh vực kinh tế, xét 

đến cùng, quyết định mâu thuẫn trong lĩnh vực chính trị tư tưởng. Tất cả các yếu tố 

kiến trúc thượng tầng đều trực tiếp hay gián tiếp phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng, do cơ 

sở hạ tầng quyết định. 

  Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng còn thể 

hiện ở chỗ cơ sở hạ tầng thay đổi thì sớm hay muộn kiến trúc thượng tầng cũng thay 

đổi theo. Sự thay đổi đó diễn ra không chỉ trong giai đoạn thay đổi từ hình thái kinh 

tế-xã hội này sang hình thái kinh tế-xã hội khác, mà còn diễn ra ngay trong bản thân 

mỗi hình thái kinh tế-xã hội. 

  Sự thay đổi cơ sở hạ tầng dẫn đến làm thay đổi kiến trúc thượng tầng diễn ra 

rất phức tạp. Trong đó, có những yếu tố của kiến trúc thượng tầng thay đổi nhanh 

chóng cùng với sự thay đổi cơ sở hạ tầng như chính trị, pháp luật, v.v.. Nhưng cũng 

có yếu tố thay đổi chậm như tôn giáo, nghệ thuật, hoặc có những yếu tố tiếp tục tồn 

tại dai dẵng ngay cả sau khi cơ sở kinh tế sinh ra nó không còn tồn tại và có những 

yếu tố của kiến trúc thượng tầng được kế thừa trong xã hội mới. Trong xã hội có 

giai cấp, sự thay đổi đó thông qua đấu tranh giai cấp, thông qua cách mạng xã hội. 

  3.2.2. Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng 

  Toàn bộ kiến trúc thượng tầng cũng như các yếu tố cấu thành nó đều có tính 

độc lập tương đối trong quá trình vận động phát triển và tác động một cách mạnh 

mẽ đối với cơ sở hạ tầng. 

  Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng thể hiện 

chức năng xã hội của kiến trúc thượng tầng là bảo vệ, duy trì, củng cố và phát triển 

cơ sở hạ tầng sinh ra nó, chống lại mọi nguy cơ làm suy yếu hoặc phá hoại chế độ 

kinh tế đó. Một giai cấp chỉ có thể đứng vững được sự thống trị về kinh tế chừng 

nào xác lập và củng cố được sự thống trị về chính trị, tư tưởng. 

  Tất cả các yếu tố cấu thành kiến trúc thượng tầng đều có tác động đến cơ sở 

hạ tầng. Tuy nhiên, mỗi yếu tố khác nhau có vai trò khác nhau, có cách thức tác 

động khác nhau. Trong xã hội có giai cấp, nhà nước là yếu tố có tác động mạnh nhất 

đối với cơ sở hạ tầng, vì đó là bộ máy bạo lực tập trung của giai cấp thống trị về 

kinh tế. Các yếu tố khác của kiến trúc thượng tầng như triết học, đạo đức, tôn giáo, 

nghệ thuật, v.v... cũng đều tác động đến cơ sở hạ tầng bằng những cách thức khác 

nhau. Thường những tác động đó phải thông qua nhà nước, pháp luật thì mới phát 

huy được hiệu lực đối với cơ sở hạ tầng, cũng như đối với toàn xã hội. 

Sự tác động kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng diễn ra theo hai chiều 

hướng. Nếu kiến trúc thượng tầng tác động phù hợp với các quy luật kinh tế khách 

quan thì nó là động lực mạnh mẽ  thúc đẩy  kinh tế phát triển; còn nếu tác động 

ngược lại nó sẽ kìm hãm sự phát triển kinh tế, kìm hãm sự phát triển xã hội. Nhưng 

sự kìm hãm đó chỉ là tạm thời, sớm hay muộn bằng cách này hay cách khác kiến 

trúc thượng tầng cũ sẽ được thay thế bằng kiến trúc thượng tầng mới cho phù hợp 

với yêu cầu của cơ sở hạ tầng. 

Trong bản thân kiến trúc thượng tầng cũng diễn ra quá trình biến đổi, phát triển 

có tính chất tương đối. Quá trình đó càng phù hợp với cơ sở hạ tầng thì sự tác động 

của nó đối với cơ sở hạ tầng càng có hiệu quả.