2. Nhung dac diem kinh te co ban cua chu nghia tu ban doc quyen

a) Tap trung san xuat va cac to chuc doc quyen

Tich tu va tap trung san xuat cao dan den hinh thanh cac to chuc doc quyen la dac

diem kinh te co ban cua chu nghia de quoc.

Trong nhung nam 1900, o My, Duc, Anh, Phap deu co tinh hinh la cac xi nghiep

lon chi chiem khoang 1% tong so xi nghiep nhung chiem hon 3/4 tong so may hoi nuoc

va dien luc, gan mot nua tong so cong nhan va san xuat ra gan mot nua tong so san

pham. Su tich tu va tap trung san xuat den muc cao nhu vay da truc tiep dan den hinh

thanh cac to chuc doc quyen. Boi vi, mot mat, do co mot so it cac xi nghiep lon nen co

the de dang thoa thuan voi nhau; mat khac, cac xi nghiep co quy mo lon, ky thuat cao

nen canh tranh se rat gay gat, quyet liet, kho danh bai nhau, do do da dan den khuynh

huong thoa hiep voi nhau de nam doc quyen.

To chuc doc quyen la to chuc lien minh giua cac nha tu ban lon de tap trung vao

trong tay phan lon viec san xuat va tieu thu mot so loai hang hoa nao do nham muc dich

thu duoc loi nhuan doc quyen cao.

Khi moi bat dau qua trinh doc quyen hoa, cac lien minh doc quyen hinh thanh

theo lien ket ngang, nghia la moi chi lien ket nhung doanh nghiep trong cung mot

nganh, nhung ve sau theo moi lien he day chuyen, cac to chuc doc quyen da phat trien

theo lien ket doc, mo rong ra nhieu nganh khac nhau. Nhung hinh thuc doc quyen co

ban la: cacten, xanhdica, torot, congxoocxiom, conggolomerat.

- Cacten la hinh thuc to chuc doc quyen giua cac nha tu ban ky hiep nghi thoa

thuan voi nhau ve gia ca, quy mo san luong, thi truong tieu thu, ky han thanh toan...

Cac nha tu ban tham gia cacten van doc lap ve san xuat va thuong nghiep. Ho chi cam

ket lam dung hiep nghi, neu lam sai se bi phat tien theo quy dinh cua hiep nghi. Vi vay,

cacten la lien minh doc quyen khong vung chac. Trong nhieu truong hop, nhung thanh

vien thay o vao vi tri bat loi da rut ra khoi cacten, lam cho cacten thuong tan vo truoc

ky han.

- Xanhdica la hinh thuc to chuc doc quyen cao hon, on dinh hon cacten. Cac xi

nghiep tham gia xanhdica van giu doc lap ve san xuat, chi mat doc lap ve luu thong:

1. V.I. Lenin: Toan tap, Nxb. Chinh tri quoc gia, Ha Noi, 2005, t.27, tr. 402. moi viec mua - ban do mot ban quan tri chung cua xanhdica dam nhan. Muc dich cua

xanhdica la thong nhat dau moi mua va ban de mua nguyen lieu voi gia re, ban hang

hoa voi gia dat nham thu loi nhuan doc quyen cao.

- Torot la mot hinh thuc doc quyen cao hon cacten va xanhdica, nham thong nhat

ca viec san xuat, tieu thu, tai vu deu do mot ban quan tri quan ly. Cac nha tu ban tham

gia torot tro thanh nhung co dong thu loi nhuan theo so luong co phan.

- Congxoocxiom la hinh thuc to chuc doc quyen co trinh do va quy mo lon hon

cac hinh thuc doc quyen tren. Tham gia congxoocxiom khong chi co cac nha tu ban lon

ma con co ca cac xanhdica, torot, thuoc cac nganh khac nhau nhung lien quan voi nhau

ve kinh te, ky thuat. Voi kieu lien ket doc nhu vay, mot congxoocxiom co the co hang

tram xi nghiep lien ket tren co so hoan toan phu thuoc ve tai chinh vao mot nhom tu ban

kech su.

b) Tu ban tai chinh va bon dau so tai chinh

Cung voi qua trinh tich tu va tap trung san xuat, trong cong nghiep cung dien ra

qua trinh tich tu, tap trung tu ban trong ngan hang, dan den hinh thanh cac to chuc doc

quyen trong ngan hang. Quy luat tich tu, tap trung tu ban trong ngan hang cung giong

nhu trong cong nghiep, do qua trinh canh tranh cac ngan hang vua va nho bi thon tinh,

dan den hinh thanh nhung ngan hang lon. Khi san xuat trong nganh cong nghiep tich tu

o muc do cao, thi cac ngan hang nho khong du tiem luc va uy tin phuc vu cho cong viec

kinh doanh cua cac xi nghiep cong nghiep lon. Cac to chuc doc quyen nay tim den cac

ngan hang lon hon thich hop voi cac dieu kien tai chinh va tin dung cua minh. Trong dieu

kien do, cac ngan hang nho phai tu sap nhap vao cac ngan hang manh hon hoac phai

cham dut su ton tai cua minh truoc quy luat khoc liet cua canh tranh. Qua trinh nay da

thuc day cac to chuc doc quyen ngan hang ra doi.

- Su xuat hien, phat trien cua cac doc quyen trong ngan hang da lam thay doi quan

he giua tu ban ngan hang va tu ban cong nghiep, lam cho ngan hang bat dau co vai tro

moi. Ngan hang tu cho chi la ke trung gian trong viec thanh toan va tin dung, nay da

nam duoc hau het tu ban tien te cua xa hoi nen co quyen luc van nang, khong che moi

hoat dong cua nen kinh te xa hoi tu ban. Dua tren dia vi nguoi chu cho vay, doc quyen

ngan hang cu dai dien cua no vao cac co quan quan ly cua doc quyen cong nghiep de

theo doi viec su dung tien vay, hoac cac to chuc doc quyen ngan hang con truc tiep dau

tu vao cong nghiep. Truoc su khong che va chi phoi ngay cang xiet chat cua ngan hang,

mot qua trinh xam nhap tuong ung tro lai cua cac doc quyen cong nghiep vao ngan

hang cung dien ra. Cac to chuc doc quyen cong nghiep cung tham gia vao cong viec cua

ngan hang bang cach mua co phan cua ngan hang lon de chi phoi hoat dong cua ngan

hang, hoac lap ngan hang rieng phuc vu cho minh. Qua trinh doc quyen hoa trong cong

nghiep va trong ngan hang xoan xuyt voi nhau va thuc day lan nhau lam nay sinh mot

thu tu ban moi, goi la tu ban tai chinh.

V.I. Lenin noi: "tu ban tai chinh la ket qua cua su hop nhat giua tu ban ngan hang cua mot so it ngan hang doc quyen lon nhat, voi tu ban cua nhung lien minh doc quyen

cac nha cong nghiep"1.

Su phat trien cua tu ban tai chinh dan den su hinh thanh mot nhom nho doc quyen

chi phoi toan bo doi song kinh te va chinh tri cua toan xa hoi tu ban goi la bon dau so tai

chinh.

- Bon dau so tai chinh thiet lap su thong tri cua minh thong qua che do tham du.

Thuc chat cua che do tham du la mot nha tai chinh lon, hoac mot tap doan tai chinh nho

co so co phieu khong che ma nam duoc mot cong ty lon nhat voi tu cach la cong ty goc

(hay la "cong ty me"); cong ty nay lai mua duoc co phieu khong che, thong tri duoc

cong ty khac, goi la "cong ty con"; "cong ty con" den luot no lai chi phoi cac "cong ty

chau" cung bang cach nhu the... Nho co che do tham du va phuong phap to chuc tap

doan theo kieu moc xich nhu vay, bang mot luong tu ban dau tu nho, cac nha tu ban doc

quyen tai chinh co the khong che va dieu tiet duoc mot luong tu ban lon gap nhieu lan.

Ngoai "che do tham du", bon dau so tai chinh con su dung nhung thu doan nhu lap

cong ty moi, phat hanh trai khoan, kinh doanh cong trai, dau co chung khoan o so giao

dich, dau co ruong dat... de thu duoc loi nhuan doc quyen cao.

- Thong tri ve kinh te la co so de bon dau so tai chinh thong tri ve chinh tri va cac

mat khac. Ve mat chinh tri, bon dau so tai chinh chi phoi moi hoat dong cua cac co quan

nha nuoc, bien nha nuoc tu san thanh cong cu phuc vu loi ich cho chung. Su thong tri

cua bon tai phiet da lam nay sinh chu nghia phatxit, chu nghia quan phiet va nhieu thu

chu nghia phan dong khac, cung chay dua vu trang gay chien tranh xam luoc de ap buc,

boc lot cac nuoc dang phat trien va cham phat trien.

c) Xuat khau tu ban

V.I. Lenin vach ra rang, xuat khau hang hoa la dac diem cua giai doan chu nghia tu

ban tu do canh tranh, con xuat khau tu ban la dac diem cua chu nghia tu ban doc quyen.

- Xuat khau tu ban la xuat khau gia tri ra nuoc ngoai (dau tu tu ban ra nuoc ngoai)

nham muc dich chiem doat gia tri thang du va cac nguon loi nhuan khac o cac nuoc

nhap khau tu ban.

- Vao cuoi the ky XIX dau the ky XX, xuat khau tu ban tro thanh tat yeu vi:

+ Mot so it nuoc phat trien da tich luy duoc mot khoi luong tu ban lon va co mot

so "tu ban thua" tuong doi can tim noi dau tu co nhieu loi nhuan hon so voi dau tu o

trong nuoc.

+ Nhieu nuoc lac hau ve kinh te bi loi cuon vao su giao luu kinh te the gioi nhung

lai rat thieu tu ban, gia ruong dat tuong doi ha, tien luong thap, nguyen lieu re, nen ty

suat loi nhuan cao, rat hap dan dau tu tu ban.

- Xuat khau tu ban duoc thuc hien duoi hai hinh thuc chu yeu: dau tu truc tiep va

1. Sdd, tr. 489. dau tu gian tiep.

+ Dau tu truc tiep la hinh thuc xuat khau tu ban de xay dung nhung xi nghiep moi

hoac mua lai nhung xi nghiep dang hoat dong o nuoc nhan dau tu, bien no thanh mot

chi nhanh cua cong ty me o chinh quoc. Cac xi nghiep moi hinh thanh thuong ton tai

duoi dang hon hop song phuong hoac da phuong, nhung cung co nhung xi nghiep toan

bo von cua cong ty nuoc ngoai.

+ Dau tu gian tiep la hinh thuc xuat khau tu ban duoi dang cho vay thu lai. Do la

hinh thuc xuat khau tu ban cho vay.

- Thuc hien cac hinh thuc xuat khau tu ban tren, xet ve chu so huu tu ban, co the

phan tich thanh xuat khau tu ban tu nhan va xuat khau tu ban nha nuoc.

+ Xuat khau tu ban nha nuoc la nha nuoc tu ban doc quyen dung nguon von tu

ngan quy cua minh, tien cua cac to chuc doc quyen de dau tu vao nuoc nhap khau tu

ban; hoac vien tro co hoan lai hay khong hoan lai de thuc hien nhung muc tieu ve kinh

te, chinh tri va quan su.

Ve kinh te, xuat khau tu ban nha nuoc thuong huong vao cac nganh thuoc ket cau

ha tang de tao moi truong thuan loi cho dau tu cua tu ban tu nhan. Nha nuoc tu ban vien

tro khong hoan lai cho nuoc nhap khau tu ban de ky duoc nhung hiep dinh thuong mai

va dau tu co loi...

Ve chinh tri, vien tro cua nha nuoc tu san thuong nham duy tri va bao ve che do

chinh tri "than can" da bi lung lay o cac nuoc nhap khau tu ban, tang cuong su phu

thuoc cua cac nuoc do vao cac nuoc de quoc, thuc hien chu nghia thuc dan moi, tao

dieu kien cho tu nhan xuat khau tu ban.

Ve quan su, vien tro cua tu ban nha nuoc nham loi keo cac nuoc phu thuoc vao

khoi quan su hoac buoc cac nuoc nhan vien tro phai cho cac nuoc xuat khau lap can cu

quan su tren lanh tho cua minh...

+ Xuat khau tu ban tu nhan la hinh thuc xuat khau do tu ban tu nhan thuc hien.

Hinh thuc nay co dac diem co ban la no thuong duoc dau tu vao nhung nganh kinh te co

vong quay tu ban ngan va thu duoc loi nhuan doc quyen cao, duoi hinh thuc cac hoat

dong cam nhanh cua cac cong ty xuyen quoc gia.

Viec xuat khau tu ban la su mo rong quan he san xuat tu ban chu nghia ra nuoc

ngoai, la cong cu chu yeu de banh truong su thong tri, boc lot, no dich cua tu ban tai

chinh tren pham vi toan the gioi.

d) Su phan chia the gioi ve kinh te giua cac to chuc doc quyen

Qua trinh tich tu va tap trung tu ban phat trien, viec xuat khau tu ban tang len ca

ve quy mo va pham vi tat yeu dan toi su phan chia the gioi ve mat kinh te giua cac tap

doan tu ban doc quyen va hinh thanh cac to chuc doc quyen quoc te.

Lich su phat trien cua chu nghia tu ban da chung to thi truong trong nuoc luon luon gan voi thi truong ngoai nuoc. Dac biet trong giai doan chu nghia tu ban doc

quyen, thi truong ngoai nuoc con co y nghia dac biet quan trong doi voi cac nuoc de

quoc. Mot mat, do luc luong san xuat phat trien cao doi hoi ngay cang phai co nhieu

nguon nguyen lieu va noi tieu thu; mat khac, do them khat loi nhuan sieu ngach thuc

day tu ban doc quyen tang cuong banh truong ra nuoc ngoai, can co thi truong on dinh

thuong xuyen. V.I.Lenin nhan xet: "Bon tu san chia nhau the gioi, khong phai do tinh

doc ac dac biet cua chung, ma do su tap trung da toi muc do buoc chung phai di vao con

duong ay de kiem loi"1.

Su dung do tren truong quoc te giua cac to chuc doc quyen quoc gia co suc manh

kinh te hung hau lai duoc su ung ho cua nha nuoc "cua minh" va cac cuoc canh tranh

khoc liet giua chung tat yeu dan den xu huong thoa hiep, ky ket cac hiep dinh, de cung

co dia vi doc quyen cua chung trong nhung linh vuc va nhung thi truong nhat dinh. Tu

do hinh thanh cac lien minh doc quyen quoc te duoi dang cacten, xanhdica, torot quoc

te... Cho den nam 1934 da co 350 cacten quoc te lon co anh huong sau sac den doi song

kinh te, chinh tri cua toan the gioi.

d) Su phan chia the gioi ve lanh tho giua cac cuong quoc de quoc

Su phan chia the gioi ve kinh te duoc cung co va tang cuong bang viec phan chia

the gioi ve lanh tho. V.I. Lenin da chi ra rang: "Chu nghia tu ban phat trien cang cao,

nguyen lieu cang thieu thon, su canh tranh cang gay gat va viec tim kiem cac nguon

nguyen lieu tren toan the gioi cang rao riet, thi cuoc dau tranh de chiem thuoc dia cang

quyet liet hon"1.

Cac cuong quoc de quoc ra suc xam chiem thuoc dia, boi vi thuoc dia la noi bao

dam nguon nguyen lieu va thi truong thuong xuyen, la noi tuong doi an toan trong canh

tranh, bao dam thuc hien dong thoi nhung muc dich ve kinh te, quan su va chinh tri. Tu

sau nam 1880, nhung cuoc xam chiem thuoc dia bat dau phat trien manh. Den cuoi the

ky XIX dau the ky XX, cac nuoc de quoc da hoan thanh viec phan chia lanh tho the

gioi. De quoc Anh chiem duoc nhieu thuoc dia nhat, sau do den Nga (Nga Hoang) va

Phap. So dan thuoc dia cua Anh nhieu hon 12 lan so dan thuoc dia cua Nga va bang 7

lan cua Phap. So dan thuoc dia cua Phap lai nhieu hon so dan thuoc dia cua ba nuoc

Duc, My, Nhat cong lai.

Su phan chia lanh tho va phat trien khong deu cua chu nghia tu ban tat yeu dan

den cuoc dau tranh doi chia lai the gioi da chia xong. Do la nguyen nhan chinh dan den

cac cuoc chien tranh the gioi lan thu nhat 1914-1918 va lan thu hai 1939-1945.

V.I. Lenin viet: "Khi noi den chinh sach thuc dan trong thoi dai chu nghia de quoc

tu ban, thi can chu y rang tu ban tai chinh va chinh sach quoc te thich ung voi no... da

tao nen hang loat hinh thuc le thuoc co tinh chat qua do cua cac nuoc. Tieu bieu cho

thoi dai do, khong nhung chi co hai loai nuoc chu yeu: nhung nuoc chiem thuoc dia va

1. Sdd, tr. 472.

1. Sdd, tr. 481. nhung thuoc dia, ma con co nhieu nuoc phu thuoc voi nhung hinh thuc khac nhau,

nhung nuoc nay tren hinh thuc thi duoc doc lap ve chinh tri, nhung thuc te lai mac vao

cai luoi phu thuoc ve tai chinh va ngoai giao"2.

Tu nhung nam 50 cua the ky XX tro di, phong trao giai phong dan toc phat trien

manh me da lam sup do va tan ra he thong thuoc dia kieu cu, nhung dieu do khong co

nghia la chu nghia thuc dan da bi thu tieu. Trai lai, cac cuong quoc de quoc chuyen sang

thi hanh chinh sach thuc dan moi, ma noi dung chu yeu cua no la dung vien tro kinh te,

ky thuat, quan su de duy tri su le thuoc cua cac nuoc dang phat trien vao cac nuoc de

quoc.

Nam dac diem kinh te co ban cua chu nghia de quoc co lien quan chat che voi

nhau, noi len ban chat cua chu nghia de quoc ve mat kinh te la su thong tri cua chu

nghia tu ban doc quyen, ve mat chinh tri la hieu chien, xam luoc.