Bắc Hà, khi hoa mận chưa đơm

(Bài đã đăng trong cẩm nang Travellive tháng 1+2/2007)

Đường từ Lào Cai lên Bắc Hà khá xóc và không rộng lắm. Dọc đường có những rặng lau, bông lau cao vượt đầu người rung rinh trong gió có màu trắng hay xám hay vàng, ánh nắng ven về phía mép bông như trong những bức ảnh ngược sáng. Những chiếc cổng chào ghi những cái tên lạ hoắc Bản Cầm, Bản Phiệt, thị trấn Phong Hải... lần lượt lướt qua. Nắng sớm loang loáng mặt đường nhựa làm chói mắt. Vẫn chưa biết Bắc Hà chính xác ở đâu, cứ nghĩ rằng ở ngay sau khúc quanh bụi mù kia. Nhưng hóa ra không phải, đến ngã ba Bắc Ngầm phải rẽ trái rồi cho xe chạy số 1-2 leo dốc ngắn vòng đường hẹp thêm gần 30km nữa mới tới nơi cần tới.

Nắng to, trời trong, hầu như không gặp mây mù, nheo mắt nhìn lên thấy núi xanh sẫm, nhìn xuống thấy từng bụi hoa dại tím ngan ngát, cảm giác say độ cao không thấy cuộn lên nhộn nhạo, chỉ còn chút run run vì chiếc xe tã không biết có trụ được qua cột cây số tới hay sẽ đứng khựng giữa tiếng mõ trâu đủng đỉnh, hay sẽ trượt xuống con suối cạn đầy đá cuội kia... Cuối cùng thì cũng hết run. Từ phía trên con dốc chang chang nắng gió, Bắc Hà ngả vào dãy Kiều Liêu Ti mỉm cười với khách miền xuôi. Vào đến trung tâm thị trấn mới thấy sóng điện thoại, mà cũng chỉ là một vạch sóng mỏng như dải mây che hờ trên đầu non.

Bắc Hà vào đời Trần thuộc Thiên Hưng trấn, đời Nguyễn thuộc phủ Quy Hóa. Gần đây thuộc tỉnh Hoàng Liên Sơn, nay là một huyện thuộc tỉnh Lào Cai. Thị trấn Bắc Hà nằm trong thung lũng trên cao nguyên đá vôi có độ cao khoảng 1800m so với mực nước biển. Cái tên Bắc Hà trong tiếng địa phương đọc là Pạc Ha, sau này người Pháp phiên âm là Pakha (cũng như Sapa là Sa Pả bị Pháp hóa thành Chapa). Pạc Ha nghĩa là 100 bó cỏ tranh. Giờ chắc không tìm đâu ra cỏ tranh, chỉ thấy cây mận Tam Hoa. Chưa đến mùa hoa, những cây mận đứng buồn hiu, thân cây màu sáng, không rõ là mốc hay là nắng. Từ xa trông lại, những vườn mận nằm lưng lửng triền đồi mờ mờ một màu nâu nhạt không rõ đường nét, như khói. Đến gần mới thấy hàng trăm cành nhỏ trụi lá đan cài vào nhau, tạo thành những tán xòe rộng cao trên tầm người với một chút. Người đi dưới những cái tán đó, nắng in bóng cành cây vào mặt trông như những vết xăm trổ ngoằn ngoèo.

Nói khắt khe một chút, Bắc Hà không phải nơi đến hấp dẫn. Trong lịch trình thường thấy ở các công ty lữ hành, nó chỉ là một chỗ để đám Tây ba lô tiện thì tạt qua như một "địa điểm khuyến mại" trong gói tour cấp tốc Hanoi - Sapa. Nếu lên Bắc Hà vào ngày thường, tức là ngày người Mông người Dao không xúng xính áo quần đi chợ, người ta sẽ nhanh chóng cảm thấy buồn chán vì Bắc Hà hầu như chẳng có gì đáng thăm. (Xin đừng nhắc đến phiên chợ Cán Cấu họp trên rẻo đất cao đầy người và những màu váy áo Mông Hoa, vì Bắc Hà chỉ "nhận vơ" Cán Cấu vào cho cái lý lịch của mình trong mắt du khách thêm phần đầy đặn thôi chứ phiên chợ hoang sơ tràn trề bản sắc ấy thuộc địa phận huyện Simacai).

Ngoài mấy căn nhà gỗ cũ kỹ u buồn có chút nét riêng phố núi, nhà cửa ở Bắc Hà phần lớn đều là nhà mới xây, rặt một lối nhà ống chồng tầng đắp diềm sao chép miền xuôi. Cả thị trấn có mỗi một khách sạn 2 sao khá bề thế, còn lại những nhà nghỉ, quán cafe hay nhà hàng bình dân, ghế nhựa xanh đỏ, tranh ảnh Trung Quốc con hạc quả sầu riêng, giường màn đăng ten lườm rườm mauvais goût. Không có lấy một chốn vui chơi thưởng lãm mang dấu ấn bàn tay thiết kế chuyên nghiệp. Công trình (gần như) duy nhất nhắc người ta đến sự tồn tại của nghề kiến trúc lại là một bán-phế-tích: dinh vua Mèo Hoàng A Tưởng.

Nói là dinh vua Mèo để giống cách nói của mọi người chứ thật ra ông chủ dinh này người Tày. Sách vở ghi tên ông ta là Hoàng Yến Chao. Hoàng A Tưởng là con trai Hoàng Yến Chao, người thừa kế chức thổ ti vùng Pạc Ha cũng như gia sản có được từ việc độc quyền khai thác lâm thổ sản, thuốc phiện và bán muối, bán lương thực trong vùng. Năm 1914, nhà họ Hoàng xây dựng dinh thự, mời thầy địa lý chọn đất, hướng nhà rất kỹ lưỡng, đến năm 1921 thì xong. Nằm trên đồi rộng, lại do các kiến trúc sư người Pháp, người Trung Quốc thiết kế và trực tiếp thi công nên tòa nhà rất duyên dáng hài hòa mà vẫn có vẻ thâm nghiêm đe dọa. Dưới những mái vòm phào cuốn xanh rêu âm u như một tu viện Trung cổ thấy thấp thoáng bóng áo váy tươi màu của những cô gái miền xuôi tóc óng nắng mềm, cái không khí tiểu-cấm-cung trong Đèn lồng đỏ treo cao sao mà phảng phất.

Rời dinh Hoàng A Tưởng thăm Bản Phố khi trời đã về chiều. Đường đất dốc khấp khểnh, mấy nếp nhà thấp đơn sơ, tiếng mõ trâu trầm đục, mấy đứa trẻ mặt mũi tèm lem ngơ ngác, ngắm nhìn những cảnh vật đó tâm trạng người thành phố bỗng như chùng lại. Nụ cười của những người phụ nữ đeo quẩy tấu gặp dọc đường ửng lên cùng tia nắng cuối ngày đang nghiêng nghiêng ánh vàng trên những đường viền ruộng bậc thang trong thung lũng cũng không làm cho không khí bớt đìu hiu. Phải chăng Bắc Hà đang trễ nải trong giấc ngủ chờ đến mùa hoa mận mới thức dậy khoe vẻ lộng lẫy trắng ngần?

1.2006