CH¯ NG I(1)

THU¾ MÁU

I- Chi¿n tranh và "ng°Ýi b£n xé"

Tr°Ûc nm 1914, hÍ chÉ là nhïng tên da en b©n thÉu, nhïng tên "Annamít" b©n thÉu, giÏi l¯m thì cing chÉ bi¿t kéo xe tay và n òn cça các quan cai trË nhà ta. ¤y th¿ mà cuÙc chi¿n tranh vui t°¡i vëa bùng nÕ, thì l­p téc hÍ bi¿n thành nhïng éa "con yêu", nhïng ng°Ýi "b¡n hiÁn" cça các quan cai trË phå m«u nhân h­u, th­m chí cça c£ các quan toàn quyÁn lÛn, toàn quyÁn bé(2) nïa. ùng mÙt cái, hÍ (nhïng ng°Ýi b£n xé) °ãc phong cho cái danh hiÇu tÑi cao là "chi¿n s) b£o vÇ công lý và tñ do". Nh°ng hÍ ã ph£i tr£ b±ng mÙt giá khá ¯t cái vinh dñ Ùt ngÙt ¥y, vì à b£o vÇ cho cái công lý và tñ do mà chính hÍ không °ãc h°ßng mÙt tí nào, hÍ ã ph£i Ùt ngÙt xa lìa vã con, rÝi bÏ m£nh ruÙng ho·c àn cëu cça hÍ, à v°ãt ¡i d°¡ng, i ph¡i thây trên các bãi chi¿n tr°Ýng châu Âu. Trong lúc v°ãt biÃn, nhiÁu ng°Ýi b£n xé, sau khi °ãc mÝi chéng ki¿n c£nh kó diÇu cça trò biÃu diÅn khoa hÍc vÁ phóng ng° lôi, ã °ãc xuÑng t­n áy biÃn à b£o vÇ tÕ quÑc cça các loài thu÷ quái. MÙt sÑ khác ã bÏ xác t¡i nhïng miÁn hoang vu th¡ mÙng vùng Bancng, lúc ch¿t còn tñ hÏi ph£i chng n°Ûc m¹ muÑn chi¿m ngôi nguyên phi trong cung c¥m vua ThÕ, - ch£ th¿ sao l¡i em n°Ûng hÍ ß nhïng miÁn xa xôi ¥y? MÙt sÑ khác nïa thì ã anh ding °a thân cho ng°Ýi ta tàn sát trên bÝ sông Mácn¡, ho·c trong bãi l§y miÁn Smpanh¡, à l¥y máu mình t°Ûi nhïng vòng nguyÇt qu¿ cça các c¥p chÉ huy và l¥y x°¡ng mình ch¡m nên nhïng chi¿c g­y cça các ngài thÑng ch¿.

CuÑi cùng, ß h­u ph°¡ng, nhïng ng°Ýi làm kiÇt séc trong các x°ßng thuÑc súng ghê tßm, tuy không ph£i hít h¡i ng¡t cça bÍn "bôs¡"(3), nh°ng l¡i nhiÅm ph£i nhïng luÓng khí Ùc Ï Ñi cça ng°Ýi Pháp; ±ng nào cing th¿ thôi, vì nhïng k» khÑn khÕ ¥y cing ã kh¡c ra tëng mi¿ng phÕi, ch³ng khác gì ã hít ph£i h¡i ng¡t v­y.

TÕng cÙng có 700.000 ng°Ýi b£n xé ã ·t chân lên ¥t Pháp; và trong sÑ ¥y, 80.000 ng°Ýi không bao giÝ còn trông th¥y m·t trÝi trên quê h°¡ng ¥t n°Ûc mình nïa!

II- Ch¿ Ù lính tình nguyÇn

MÙt b¡n Óng nghiÇp nói vÛi chúng tôi: dân lao khÕ b£n xé ß ông D°¡ng të bao Ýi nay bË bóp n·n b±ng ç mÍi thé thu¿ khoá, s°u sai, t¡p dËch, b±ng c°áng béc ph£i mua r°ãu và thuÑc phiÇn theo lÇnh quan trên, të 1915-1916 tÛi nay, l¡i còn ph£i chËu thêm cái v¡ mÙ lính nïa.

Nhïng bi¿n cÑ trong m¥y nm g§n ây là cái cÛ Ã ng°Ýi ta ti¿n hành nhïng cuÙc lùng ráp lÛn vÁ nhân lñc trên toàn cõi ông D°¡ng. Nhïng ng°Ýi bË b¯t Áu bË nhÑt vào tr¡i lính vÛi ç thé tên: lính khÑ Ï, lính thã chuyên nghiÇp, lính thã không chuyên nghiÇp, v.v..

Theo ý ki¿n cça t¥t c£ các c¡ quan có th©m quyÁn không thiên vË °ãc giao cho sí dång ß châu Âu "v­t liÇu bi¿t nói" châu Á, thì v­t liÇu này ã không °a l¡i k¿t qu£ t°¡ng xéng vÛi chi phí r¥t lÛn vÁ chuyên chß và b£o qu£n.

Sau nïa, viÇc sn b¯t thé "v­t liÇu bi¿t nói" ó, mà lúc b¥y giÝ ng°Ýi ta gÍi là "ch¿ Ù lính tình nguyÇn" (danh të mÉa mai mÙt cách ghê tßm) ã gây ra nhïng vå nhing l¡m h¿t séc tr¯ng trãn.

ây! Ch¿ Ù lính tình nguyÇn ¥y °ãc ti¿n hành nh° th¿ này: vË "chúa tÉnh"- m×i viên công sé ß ông D°¡ng qu£ là mÙt vË "chúa tÉnh"- ra lÇnh cho bÍn quan l¡i d°Ûi quyÁn, trong mÙt thÝi h¡n nh¥t Ënh ph£i nÙp cho ç mÙt sÑ ng°Ýi nh¥t Ënh. B±ng cách nào, iÁu ó không quan trÍng. Các quan cé liÇu mà xoay xß. Mà cái ngón xoay xß kiÃu D(4) thì các ông t°Ûng ¥y th¡o h¿t ch× nói, nh¥t là xoay xß làm tiÁn.

Tho¡t tiên, chúng tóm nhïng ng°Ýi kho» m¡nh, nghèo khÕ, nhïng ng°Ýi này chÉ chËu ch¿t thôi không còn kêu céu vào âu °ãc. Sau ó, chúng mÛi òi ¿n con cái nhà giàu. Nhïng ai céng cÕ thì chúng tìm ngay ra dËp à sinh chuyÇn vÛi hÍ ho·c vÛi gia ình hÍ, và n¿u c§n, thì giam cÕ hÍ l¡i cho ¿n khi hÍ ph£i dét khoát chÍn l¥y mÙt trong hai con °Ýng: "i lính tình nguyÇn, ho·c xì tiÁn ra".

Nhïng ng°Ýi bË tóm i nh° th¿ còn hào héng gì nïa vÛi cái nghÁ cÙt vào cÕ hÍ. Cho nên, b°Ûc chân vào tr¡i lính là hÍ liÁn tìm mÍi c¡ hÙi à trÑn thoát.

Còn nhïng ng°Ýi nào th¥y không thà thoát khÏi sÑ ph­n h©m hiu, thì tìm cách tñ làm cho mình nhiÅm ph£i nhïng bÇnh n·ng nh¥t, mà thông th°Ýng h¡n c£ là bÇnh au m¯t toét ch£y mç, gây ra b±ng cách xát vào m¯t nhiÁu thé ch¥t Ùc, të vôi sÑng ¿n mç bÇnh l­u.

*

* *

¤y th¿ mà trong mÙt b£n bÑ cáo vÛi nhïng ng°Ýi bË b¯t lính, phç toàn quyÁn ông D°¡ng, sau khi héa h¹n ban ph©m hàm cho nhïng lính s½ còn sÑng sót và truy t·ng nhïng ng°Ýi s½ hy sinh "cho TÕ quÑc", ã trËnh trÍng tuyên bÑ r±ng:

"Các b¡n ã t¥p n­p §u quân, các b¡n ã không ng§n ng¡i rÝi bÏ quê h°¡ng xi¿t bao trìu m¿n à ng°Ýi thì hi¿n dâng x°¡ng máu cça mình nh° lính khÑ Ï(5), k» thì hi¿n dâng cánh tay lao Ùng cça mình nh° lính thã".

N¿u qu£ th­t ng°Ýi An Nam ph¥n khßi i lính ¿n th¿, t¡i sao l¡i có c£nh, tÑp thì bË xích tay iÇu vÁ tÉnh lõ, tÑp thì tr°Ûc khi xuÑng tàu, bË nhÑt trong mÙt tr°Ýng trung hÍc ß Sài Gòn, có lính Pháp canh gác, l°ái lê tuÑt tr§n, ¡n lên nòng sµn? Nhïng cuÙc biÃu tình Õ máu ß Cao Miên, nhïng vå b¡o Ùng ß Sài Gòn, ß Biên Hoà và ß nhiÁu n¡i khác nïa, ph£i chng là nhïng biÃu hiÇn cça lòng sÑt s¯ng §u quân "t¥p n­p" và "không ng§n ng¡i"?

Nhïng vå trÑn i lính và ào ngi (tính ra có ¿n 50 ph§n trm trong hàng ngi quân dñ bË) Áu bË àn áp không gÛm tay và nhïng cuÙc àn áp l¡i gây ra nhïng cuÙc binh bi¿n bË dìm trong biÃn máu(6).

B£n bÑ cáo cça phç toàn quyÁn còn c©n th­n nh¯c thêm r±ng, t¥t nhiên muÑn xéng áng vÛi "lòng tÑt rõ rÇt" và "Ù l°ãng lÛn lao" cça chính phç thì "các anh (binh lính ông D°¡ng) c§n ph£i c° xí úng ¯n và không °ãc làm mÙt iÁu gì cho ng°Ýi ta ph£i phàn nàn c£".

Viên chÉ huy tÑi cao quân Ùi ông D°¡ng còn có mÙt lÑi Á phòng khác: ông ta b¯t thích vào l°ng ho·c cÕ tay cça tëng ng°Ýi lính mÛi mÙ mÙt con sÑ không thà nào t©y xoá °ãc b±ng mÙt dung dËch nit¡rát b¡c.

Þ ây cing giÑng nh° ß châu Âu, sñ khÑn khÕ cça nhïng ng°Ýi này là nguÓn lãi nhu­n cça nhïng k» khác: nào là bÍn eo lon chuyên nghiÇp may m¯n vÛ °ãc công viÇc tuyÃn mÙ và qu£n lý lính mÛi b£n xé mà lánh xa °ãc càng lâu càng tÑt nhïng cuÙc giao chi¿n nguy hiÃm ß châu Âu; nào là bÍn chç th§u l°¡ng thñc làm giàu vùn våt b±ng cách bÏ ói nhïng lính mÙ khÑn khÕ; nào là bÍn Ùc quyÁn ti¿p liÇu thông Óng vÛi bÍn quan chéc à gian l­n, §u c¡.

VÁ chuyÇn này, c§n nói thêm là còn mÙt lo¡i ch¿ Ù tình nguyÇn khác nïa: tình nguyÇn mua công trái. BiÇn pháp ti¿n hành thì cing nh° th¿. Ai có máu m·t là ph£i bÏ tiÁn ra. K» nào khó b£o thì ng°Ýi ta dùng cách då d× và c°áng bách ¿n ph£i mua mÛi thôi.

Ph§n ông nhïng ng°Ýi mua công trái ß ông D°¡ng không hiÃu gì vÁ thà théc tài chính c£; hÍ coi viÇc mua công trái cing nh° óng mÙt thé thu¿ mÛi và coi các phi¿u công trái không khác gì nhïng biên lai nÙp thu¿.

*

* *

Bây giÝ thí xem ch¿ Ù mÙ lính tình nguyÇn ã °ãc tÕ chéc ß các thuÙc Ëa khác nh° th¿ nào.

L¥y Tây Phi làm thí då:

Þ ây, bÍn chÉ huy quân Ùi kéo quân ¿n tëng làng b¯t bÍn hào måc ph£i nÙp ngay l­p téc §y ç sÑ ng°Ýi chúng muÑn tuyÃn mÙ. à buÙc nhïng thanh niên Xênêgan bÏ trÑn ph£i ra nh­n Ùi mi lính, ch³ng ph£i mÙt viên chÉ huy ã tra t¥n, hành h¡ các thân nhân cça hÍ, và cho r±ng làm nh° th¿ là tài giÏi ó sao? Chính h¯n ã b¯t các ông bà già, àn bà có thai, con gái, em lÙt tr§n truÓng, rÓi Ñt h¿t qu§n áo tr°Ûc m·t hÍ. Nhïng n¡n nhân khÑn khÕ ó mình tr§n nh° nhÙng, tay trói cánh khu÷u buÙc ph£i ch¡y kh¯p các thôn xã d°Ûi làn roi vÍt, à "nêu g°¡ng"! MÙt ng°Ýi àn bà cõng con ph£i van xin mãi mÛi °ãc cßi trói mÙt tay à á éa bé. Trong khi ch¡y, hai cå già ã ngã ch¿t ng¥t i; nhiÁu em gái khi¿p sã tr°Ûc nhïng hành vi b¡o ng°ãc ó, ã hành kinh tr°Ûc tuÕi; mÙt ng°Ýi àn bà truõ thai, mÙt chË khác » mÙt éa con mù.

*

* *

Có r¥t nhiÁu thç o¡n b¯t lính.

Thç o¡n sau ây ã tÏ ra nhanh và tiÇn nh¥t:

L¥y dây chng ngang hai §u con °Ýng chính trong làng l¡i. Th¿ là t¥t c£ nhïng ng°Ýi da en ß vào giïa Áu coi nh° chính théc ph£i tòng quân.

MÙt nhân chéng ã vi¿t cho chúng tôi nh° sau: "Giïa tr°a ngày 3 tháng 3 nm 1923, bÍn hi¿n binh vây ráp các b¿n c£ng Ruyphixc¡ và aca(7) rÓi tóm t¥t c£ nhïng ng°Ýi b£n xé làm viÇc ß ó. Nhïng anh chàng này vì không tÏ v» sÑt s¯ng i b£o vÇ vn minh ngay, nên ng°Ýi ta r°Ûc hÍ lên ô tô cam nhông mÝi vÁ nhà lao. Þ ¥y, sau khi hÍ có ç thì giÝ Ã thay Õi ý ki¿n rÓi, ng°Ýi ta mÛi °a hÍ sang tr¡i lính.

"Þ tr¡i lính, sau nhïng nghi lÅ biÃu d°¡ng tinh th§n yêu n°Ûc, 29 lính tình nguyÇn °ãc tuyên d°¡ng có thà trß nên anh hùng cça cuÙc chi¿n tranh cuÑi cùng nay mai... Bây giÝ thì t¥t c£ Áu nóng lòng muÑn l¥y l¡i miÁn Ruya(8) cho n°Ûc m¹.

Nh°ng theo t°Ûng Mnggianh(9), ng°Ýi hiÃu rõ hÍ nh¥t, thì ó chÉ là nhïng Ùi quân à em n°Ûng tr°Ûc mùa ông".

Chúng tôi hiÇn có trong tay béc th° cça mÙt ng°Ýi ahômây, vÑn là cñu binh, ã tëng làm "ngh)a vå" trong cuÙc chi¿n tranh "vì công lý". MÙt vài o¡n trích trong béc th° s½ v¡ch rõ cho các b¡n th¥y ng°Ýi "Batuala"(10) ã °ãc b£o vÇ nh° th¿ nào và các quan cai trË thuÙc Ëa nhà ta ã n·n ra lòng trung thành cça ng°Ýi b£n xé nh° th¿ nào à tô iÃm cho t¥t c£ nhïng bài diÅn vn cça các nhà c§m quyÁn và làm Á tài cho t¥t c£ nhïng bài báo cça bÍn Rêgixmngxê và Hôde(11) thuÙc ç cá.

Béc th° vi¿t: "Nm 1915, khi ông M.Nuphla, thÑng Ñc ahômây, ra lÇnh b¯t lính, thì làng tôi bË bÍn c£nh sát cùng lính c¡ c°Ûp phá và Ñt s¡ch. T¥t c£ tài s£n cça tôi Áu bË m¥t h¿t trong các cuÙc Ñt phá ó. Tuy th¿, tôi v«n bË c°áng bách nh­p ngi, và m·c d§u là n¡n nhân cça viÇc xúc ph¡m bÉ Õi ó, tôi ã làm ngh)a vå cça tôi ß m·t tr­n bên Pháp. Tôi bË th°¡ng ß tr­n Exn¡.

"Ngày nay, chi¿n tranh ã ch¥m dét, tôi s¯p trß vÁ n°Ûc, nh°ng không còn nhà cía, cça c£i gì c£.

"Ng°Ýi ta ã c°Ûp cça tôi:

1000 phrng tiÁn m·t;

12 con lãn;

15 - cëu;

10 - dê;

60 - gà;

8 t¥m v£i qu¥n mình;

5 áo m·c ngoài;

10 qu§n;

7 mi;

1 dây chuyÁn b±ng b¡c;

2 hòm Ó v·t.

"ây là tên nhïng b¡n cùng ß mÙt xóm ã bË c°áng bách nh­p ngi cùng ngày vÛi tôi, và nhà cía cing ã bË c°Ûp phá và Ñt s¡ch. (Ghi ti¿p theo tên b£y ng°Ýi).

"Còn nhiÁu n¡n nhân nïa cça nhïng chi¿n công kiÃu ¥y cça ngài thÑng Ñc Nuphla, nh°ng tôi không bi¿t rõ tên nhïng ng°Ýi ó Ã gíi cho các anh hôm nay...".

Ch¯c bÍn "bôs¡" cça vua Ghiôm cing không làm °ãc h¡n th¿.

III- K¿t qu£ cça sñ hy sinh

Khi ¡i bác ã ng¥y thËt en, thËt vàng rÓi, thì nhïng lÝi tuyên bÑ tình té cça các ngài c§m quyÁn nhà ta b×ng d°ng im b·t nh° có phép l¡, và c£ ng°Ýi Nêgrô (12)l«n ng°Ýi "Annamít" m·c nhiên trß l¡i "giÑng ng°Ýi b©n thÉu".

à ghi nhÛ công lao ng°Ýi lính An Nam, ch³ng ph£i ng°Ýi ta ã lÙt h¿t t¥t c£ cça c£i cça hÍ, të chi¿c Óng hÓ, bÙ qu§n áo mÛi toanh mà hÍ bÏ tiÁn túi ra mua, ¿n các v­t k÷ niÇm ç thé, v.v. tr°Ûc khi °a hÍ ¿n Mácxây xuÑng tàu vÁ n°Ûc, ó sao? Ch³ng ph£i ng°Ýi ta ã giao hÍ cho bÍn súc sinh kiÃm soát và ánh ­p hÍ vô cÛ ó sao? Ch³ng ph£i ng°Ýi ta .4t„º¼Þô¤*'*Þ*þ*¬=Æ=@WvW\bq8q†qÄq¼ràrúr

ssDsrs¤sþs.t¤vÂv

wÞw„xÂx$‰d‰ˆ‹¶‹€ŒöŒ

­$­'­°­à­$®l®Ž®''éÔ¿§¿§¿?¿?¿?¿?¿?¿§¿?¿§¿?¿?¿?¿?¿?¿?¿?¿?¿?¿§¿?¿?¿?¿?¿?¿?¿U/h#GnhV,Y6?B*CJOJQJ]?^JaJph/h#GnhV,Y5?B*CJOJQJ\?^JaJph)h#GnhV,YB*CJOJQJ^JaJph(h#GnhV,Y5?B*OJQJ^JaJph,h#GnhV,Y5?B*CJOJQJ^JaJph7.°(¾( <"<ŠC˜C\fjfÐmÞm°'¾'"š¢š''"'÷ð÷ð÷ð÷ð÷ð÷ð÷ð÷ëégdV,Y ¤ðgdV,Y $a$gdV,Y"'ýã cho hÍ n nh° cho lãn n và x¿p hÍ nh° x¿p lãn d°Ûi h§m tàu ©m °Ût, không gi°Ýng n±m, không ánh sáng, thi¿u không khí ó sao? VÁ ¿n xé sß, ch³ng ph£i hÍ ã °ãc mÙt quan cai trË bi¿t ¡n ón chào nÓng nhiÇt b±ng mÙt bài diÅn vn yêu n°Ûc. "Các anh ã b£o vÇ TÕ quÑc, th¿ là tÑt. Bây giÝ, chúng tôi không c§n ¿n các anh nïa, cút i!", ó sao?

Th¿ là nhïng "cñu binh" - úng h¡n là cái xác còn l¡i - sau khi ã ding c£m b£o vÇ chính ngh)a và công lý nay tay không trß vÁ vÛi ch¿ Ù b£n xé cça hÍ, mÙt ch¿ Ù không bi¿t gì ¿n chính ngh)a và công lý c£.

*

* *

Theo báo chí ông D°¡ng thì th°¡ng binh ng°Ýi Pháp bË m¥t mÙt ph§n thân thà và vã cça tí s) ng°Ýi Pháp Áu °ãc c¥p môn bài bán l» thuÑc phiÇn.

Nh° th¿ là trong mÙt viÇc mà chính quyÁn thuÙc Ëa ã ph¡m tÛi hai tÙi ác Ñi vÛi nhân lo¡i. MÙt m·t, hÍ v«n ch°a tho£ khi tñ tay làm cái viÇc bÉ Õi cça ng°Ýi §u Ùc, mà còn muÑn lôi kéo vào ây c£ nhïng n¡n nhân áng th°¡ng h¡i cça cuÙc huynh Ç t°¡ng tàn nïa. M·t khác, hÍ coi r» tính m¡ng và x°¡ng máu cça nhïng k» ã bË hÍ lëa bËp, ¿n n×i t°ßng r±ng chÉ c§n qu³ng cho nhïng ng°Ýi này khúc x°¡ng thÑi ¥y là ç Án bù °ãc mÙt ph§n cça cánh tay bË m¥t ho·c m¡ng cça mÙt ng°Ýi chÓng.

Chúng tôi ch¯c r±ng th°¡ng binh và qu£ phå chi¿n tranh s½ á vng món quà nh¡ nhÛp ¥y và nhÕ vào m·t k» t·ng quà. Chúng tôi cing tin ch¯c r±ng th¿ giÛi vn minh và ng°Ýi Pháp l°¡ng thiÇn s½ éng vÁ phía chúng tôi à lên án bÍn cá m­p thñc dân ang không ng§n ng¡i §u Ùc c£ mÙt dân tÙc à v¡ vét cho §y túi.

*

* *

Theo tåc lÇ An Nam, khi trong làng có ng°Ýi ch¿t thì nhïng ng°Ýi xay lúa, giã g¡o ph£i tÏ lòng kính trÍng vong linh ng°Ýi ch¿t và thông c£m n×i au buÓn cça tang gia b±ng cách im l·ng không hát hò trong khi xay giã nh° hÍ v«n th°Ýng làm. Nh°ng nÁn vn minh hiÇn ¡i °ãc °a vào n°Ûc chúng tôi b±ng b¡o lñc có c§n gì ph£i t¿ nhË ¿n nh° th¿. Xin Íc câu chuyÇn sau ây ng trên mÙt tÝ báo ß Nam Kó:

Nhïng ngày hÙi ß Biên Hoà

"Ã l¥y tiÁn bÏ vào quù xây dñng ài k÷ niÇm ng°Ýi An Nam tr­n vong cça tÉnh Biên Hoà, ban tÕ chéc ngày hÙi ang tích cñc chu©n bË mÙt ch°¡ng trình tuyÇt diÇu.

"Ng°Ýi ta bàn tán s½ có nào là y¿n tiÇc giïa v°Ýn(13), nào là chã phiên, nào là khiêu vi ngoài trÝi, v.v., tóm l¡i, s½ có nhiÁu và ç thé trò ch¡i à ai ai cing có thà góp ph§n làm viÇc ngh)a mÙt cách thú vË nh¥t Ýi.

"Quý ông phi công ß sân bay Biên Hoà có nhã ý s½ góp ph§n vào cuÙc vui, và ngay të bây giÝ ban tÕ chéc ã có thà kh³ng Ënh r±ng sñ có m·t cça các quan chéc cao c¥p nh¥t ß Sài Gòn s½ làm cho ngày hÙi thêm ph§n rñc rá.

"Xin tin thêm cho các b¡n nam nï ß Sài Gòn lên dñ hÙi bi¿t r±ng, các b¡n s½ không c§n ph£i bÏ dß cuÙc vui à vÁ nhà dùng c¡m, vì ngay t¡i ch×, s½ có phòng n tÕ chéc cñc kó chu áo và ·c biÇt §y ç, các b¡n sành n uÑng nh¥t cing s½ °ãc hài lòng.

"Ngày 21 tháng 1 tÛi, t¥t c£ chúng ta hãy i Biên Hoà, chúng ta s½ vëa °ãc dñ nhïng hÙi hè linh ình vui t°¡i, vëa °ãc dËp tÏ cho nhïng gia ình tí s) An Nam ß Biên Hoà th¥y r±ng chúng ta bi¿t t°ßng nhÛ ¿n sñ hy sinh cça con em hÍ".

Th­t là thÝi ¡i khác, phong tåc khác.

Nh°ng phong tåc kó quái làm sao!

Ng°Ýi ta còn cho chúng tôi xem béc th° sau ây nïa:

Sài Gòn, ngày...

"N¿u trên Ýi này mà có mÙt viÇc quái gß vëa th°¡ng tâm l¡i vëa lÑ bËch, thì ó h³n là viÇc b¯t mÙt dân tÙc v«n ang chËu ñng ç mÍi thé b¥t công và không có b¥t cé thé quyÁn nào ph£i làm lÅ mëng cuÙc chi¿n th¯ng cça "công lý" và "chính ngh)a". ¤y th¿ mà ß bên này chúng tôi ã làm nh° th¿ ¥y. Tôi t°ßng không c§n thu­t l¡i cho anh nghe vÁ nhïng hÙi hè và "trò vui công cÙng" trong thành phÑ này ngày 11 tháng 11 làm gì. Þ âu và bao giÝ cing th¿ thôi, r°Ûc èn, Ñt pháo bông, duyÇt binh, khiêu vi ß dinh thÑng Ñc, ua xe hoa, mß l¡c quyên vì n°Ûc, qu£ng cáo, diÅn vn, tiÇc tùng, v.v.. Trong t¥t c£ nhïng trò hÁ ó, tôi chÉ còn nhÛ l¡i mÙt viÇc áng chú ý vÁ ph°¡ng diÇn tâm lý nh° sau: cing nh° công chúng ß t¥t c£ các n°Ûc, công chúng Sài Gòn r¥t thích xi nê. Vì th¿, mÙt ám ng°Ýi dày ·c ã tå t­p tr°Ûc khách s¡n Palax¡ Ã xem phim, nào hÁ Sáclô, nào bÍn cao bÓi, nào nhïng ng°Ýi "lính quang vinh" l§n l°ãt diÅn trên màn £nh. Công chúng tràn ng­p c£ ¡i lÙ, éng ch­t c£ m·t °Ýng và hè phÑ. Lúc b¥y giÝ ông chç khách s¡n Sài Gòn - Palax¡ không muÑn cho ng°Ýi ta éng ông trên vÉa hè tr°Ûc cía tiÇm cça ông ta, ông ta liÁn vung roi mây qu¥t túi båi. Bà chç cing ra giúp mÙt tay và ánh bëa vào ám ông. M¥y chú tr» ranh mãnh không bi¿t làm th¿ nào mà l¡i "c°Ûp" °ãc ngÍn roi cça bà, làm cho mÍi ng°Ýi v× tay c°Ýi §m lên. Ông chç iên ti¿t ch¡y l¡i ti¿p viÇn cho bà chç. L§n này, ông c§m mÙt cái ba toong và hùng ding phang tÛi t¥p xuÑng §u ng°Ýi ta, cé mÏi tay này thì Õi tay khác. Nhïng ng°Ýi "nhà quê" ph£i ch¡y dÓn xuÑng °Ýng; nh°ng vì say s°a vÛi "chi¿n th¯ng" cça mình, ông ng°Ýi Pháp quý hoá ¥y liÁn hùng hÕ v°ãt qua °Ýng và cé ti¿p tåc våt túi båi cái g­y to t°Ûng xuÑng §u, xuÑng vai, xuÑng l°ng nhïng ng°Ýi dân b£n xé áng th°¡ng ¥y. MÙt em bé bË ông túm l¥y và "£" cho mÙt tr­n nên thân"...

IV- Hành vi quân phiÇt ti¿p diÅn

B°Ûc chân ¿n Cadablanca(1), thÑng ch¿ Liôtây gíi cho binh s) cça ¡o quân chi¿m óng MarÑc mÙt b£n nh­t lÇnh nh° sau:

"B£n chéc có vinh dñ °ãc Chính phç n°Ûc Pháp cÙng hoà phong quân hàm cao nh¥t là nhÝ, trong chín nm nay, các ng°Ýi ã hi¿n dâng lòng trung thành và máu x°¡ng cça các ng°Ýi mà không hÁ tính toán.

"Chúng ta s¯p mß mÙt chi¿n dËch à hoàn thành công cuÙc bình Ënh xé MarÑc, vì lãi ích chung cça dân chúng trung thñc trên ¥t n°Ûc này, cing nh° vì lãi ích cça quÑc gia(2) b£o hÙ, v.v.".

Nh°ng, cing trong ngày ¥y (ngày 14 tháng 4), l¡i có b£n thông cáo sau ây:

"Trong mÙt cuÙc giao chi¿n vÛi bÍn B¡ni Bude(3) ß Báp en Hácbe, bên ta ã có 29 binh s) hy sinh và 11 bË th°¡ng".

Khi ng°Ýi ta nhÛ r±ng ã ph£i tÑn x°¡ng máu cça mÙt triÇu r°ßi ng°Ýi lao Ùng mÛi t¡o nên °ãc sáu chi¿c g­y thÑng ch¿, thì cái ch¿t cça 29 k» khÑn khÕ ch°a ç à hoan hô bài diÅn vn hùng hÓn cça ngài thÑng ch¿ - khâm sé! Nh°ng nh° v­y thì cái quyÁn dân tÙc tñ quy¿t, mà vì nó trong suÑt bÑn nm trÝi, ng°Ýi ta ã chém gi¿t l«n nhau, cái quyÁn ¥y, các ngài à âu m¥t rÓi? Th­t là mÙt cách khai hoá kó khôi: à d¡y mÍi ng°Ýi sÑng cho ra sÑng, ng°Ýi ta b¯t §u b±ng viÇc gi¿t hÍ i ã!

*

* *

Þ ây (H£i Phòng), cing có nhïng cuÙc bãi công cça thu÷ thç. Ch³ng h¡n nh° hôm thé nm (ngày 15 tháng 8) là ngày mà hai chi¿c tàu ph£i nhÕ neo à chß mÙt sÑ lÛn lính khÑ Ï An Nam i Xyri.

Nh°ng thu÷ thç không chËu i, vì ng°Ýi ta không chËu phát l°¡ng cho hÍ b±ng tiÁn ông D°¡ng. Theo giá thË tr°Ýng, thì mÙt Óng ông D°¡ng n kho£ng m°Ýi phrng ché không ph£i 2 phrng 50, th¿ mà các công ty hàng h£i l¡i làm mÙt viÇc hà l¡m tr¯ng trãn là Ënh tr£ l°¡ng cho thu÷ thç b±ng phrng ché không tr£ b±ng tiÁn ông D°¡ng nh° ã tr£ cho công chéc.

Th¿ là ng°Ýi ta liÁn xua t¥t c£ mÍi ng°Ýi ß d°Ûi tàu lên, rÓi l­p téc b¯t h¿t các thu÷ thç.

Rõ ràng là thu÷ thç Hoàng H£i ch³ng có gì ph£i so bì vÛi thu÷ thç H¯c H£i.

Chúng tôi cñc lñc ph£n Ñi viÇc °a lính An Nam sang Xyri. Ph£i chng các nhà c§m quyÁn c¥p cao cho r±ng bao nhiêu anh em da vàng x¥u sÑ cça chúng tôi bË gi¿t h¡i trên các chi¿n tr°Ýng të nm 1914 ¿n nm 1918, trong cuÙc "chi¿n tranh vì vn minh và công lý", v«n còn ch°a ç hay sao?

*

* *

Các ngài chi¿n th¯ng quang vinh cça chúng ta th°Ýng quen thói "giáo dåc" ng°Ýi b£n xé b±ng á ít ho·c roi vÍt.

Anh Nahông áng th°¡ng h¡i ã bË ám sát ¿n hai l§n. L§n thé nh¥t bßi tay tên ¡i uý Vida, l§n thé hai bßi tay tên lang bm óng lon quân nhân coi viÇc ph«u nghiÇm xác ch¿t. Tên này ã ánh c¯p và gi¥u biÇt bÙ óc ng°Ýi ch¿t à phi tang, ·ng céu hung thç là b¡n cça h¯n. Nh°ng than ôi! Anh Nahông không ph£i là n¡n nhân duy nh¥t cça bÍn quân phiÇt thuÙc Ëa! MÙt b¡n Óng nghiÇp cça chúng tôi ß thuÙc Ëa ã thu­t chuyÇn mÙt n¡n nhân khác nh° sau:

"L§n này, sñ viÇc x£y ra trong trung oàn lính khÑ Ï thé 5 ß Medông - Carê (4). N¡n nhân là mÙt ng°Ýi lính tr» tuÕi tên là Terie quê ß Tênét(5) thuÙc lÛp quân dËch nm 1921.

"Anh ch¿t trong tr°Ýng hãp r¥t th°¡ng tâm. Ngày 5 tháng 8, anh lính tr» Terie ¿n bÇnh xá cça trung oàn à xin thuÑc t©y. Ng°Ýi ta °a thuÑc t©y cho anh, nói úng h¡n là °a cho anh mÙt thé thuÑc mà anh t°ßng là thuÑc t©y. Anh uÑng và vài giÝ sau anh au bång qu±n qu¡i, rÓi ln ùng ra ch¿t.

"Cå thân sinh ra Terie nh­n °ãc mÙt béc iÇn báo tin r±ng ng°Ýi con Ùc nh¥t cça cå ã ch¿t và sáng hôm sau, chç nh­t, s½ °a ám. Béc iÇn không có ¿n nía lÝi an çi hay gi£i thích.

"au xót ¿n cñc Ù, cå Terie ¿n ngay Angiê, tìm trung oàn lính khÑ Ï thé 5 ß Medông- Carê. Þ ¥y cå °ãc bi¿t xác con ang Ã ß bÇnh viÇn Maiô. (Mà làm sao xác Terie l¡i chß ¿n ây °ãc nhÉ? Ph£i chng à tránh viÇc khám nghiÇm mà lu­t lÇ ã quy Ënh là b¯t buÙc Ñi vÛi mÍi tr°Ýng hãp ch¿t ß tr¡m y t¿, ng°Ýi ta ã chß xác anh ta ¿n bÇnh viÇn làm ra v» nh° bÇnh nhân ã ch¿t ß dÍc °Ýng?)

"¿n bÇnh viÇn, ng°Ýi cha au khÕ xin thm xác con; ng°Ýi ta b£o hãy chÝ ã.

"Mãi sau, mÙt quan t° th§y thuÑc mÛi ¿n báo cho cå bi¿t là viÇc ph«u nghiÇm không phát hiÇn d¥u v¿t gì kh£ nghi c£. Nói xong h¯n bÏ m·c cå éng ó, không cho phép cå vào thm xác con.

"Theo tin cuÑi cùng thì hình nh° cå thân sinh ra Terie ã ¿n hÏi viên ¡i tá chÉ huy trung oàn lính khÑ Ï thé 5 vÁ nguyên do cái ch¿t cça Terie và ã °ãc tr£ lÝi là con ông ch¿t vì ngÙ Ùc!".

-------------------------------------------------------------------

(1)B£n in nm 1925 có lÝi giÛi thiÇu cça NguyÅn Th¿ TruyÁn

(2) Nguyên vn: nous gouverneurs plus ou moins généraux

(3)Boches: Të có ngh)a x¥u chÉ quân éc

(4) Nguyên vn: Système D, D chï §u cça të Débrouillard, có ngh)a lá xoay xß, tháo vát.

(5) B£n ti¿ng Pháp: "Les tirailleurs".

(6) B£n ti¿ng Pháp: qui ont été étouffées dans le sang, có ngh)a "bË dìm trong máu."

(7) Rufisque et Dakar: Các h£i c£ng cça n°Ûc Xênêgan.

(8) Ruhr: Vùng công nghiÇp cça éc, sau th¿ chi¿n thé nh¥t °ãc c¯t giao cho Pháp të nm 1921 ¿n nm 1925.

(9) Mangin: T°Ûng Pháp (1866-1925): tham gia chi¿n th¯ng Vecdoong, tÕng chÉ huy Ùi quân xâm l°ãc Xung, B¯c Kó, Marôc.

(10) Batouala: Tên mÙt bÙ l¡c ß xích ¡o châu Phi.

(11) Régismanset et Hauser: tên nhïng ng°Ýi vi¿t báo tay sai, có ngh)a nh° nhïng tên bÓi bút.

(12) Negro: të chÉ ng°Ýi da en.

(13) Nguyên vn: Garden - Party.

(14) Casablanca. H£i c£ng lÛn cça n°Ûc Marôc.

15() B£n ti¿ng Pháp: "nation protectrice".

(16) Beni - Bouzert. Quân khßi ngh)a do Áptlen Crim, lãnh tå phong trào chÑng Pháp cça MarÑc, lãnh ¡o.

(17) Maison- Carée. MÙt thË xã thuÙc tÉnh Angiê ß Angiêri.

(18) Ténès. H£i c£ng cça Angiêri.