CHỮ VIỆT GỐC KHMER
ĐẠI CƯƠNG
TS Nguyễn Hữu Phước
Giống như ngôn ngữ và chữ viết của các nước trên
thế giới, ngôn ngữ chúng ta, khi cần, đã mượn một số chữ
hay nhóm chữ của những dân tộc mà chúng ta có giao lưu
thương mại hay văn hóa để dùng trong ngôn ngữ của chúng
ta. Chúng tôi đã có dịp trình bày với quý độc giả về “chữ
Việt gốc Tàu”. Trong bài nầy, chúng tôi sẽ trình bày những
chữ Việt gốc Khmer (Khm) hay Kampuchia (Kp). (Sách
Việt còn dùng chữ Cam bốt, Anh: Cambodia, Pháp:
Cambodge). Vì chữ Khmer thông dụng trong văn chương
quốc tế để chỉ người, hoặc ngôn ngữ của quốc gia
Kampuchia nên chúng tôi sẽ dùng chữ Khmer (Khm) cho
việc ghi chú bên dưới.
Vào khoảng thập niên 1965-75, nhà văn Bình
Nguyên Lộc (BNL) có viết nhiều quyển sách nói về sự liên
hệ giữa tiếng Việt và tiếng nói của những nước thuộc Đông
và Nam Á (Đ&N Á) như: Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc
Việt Nam (NGML), Lột trần Việt ngữ, Tự vựng đối chiếu
10 ngàn từ (giống nhau giữa các dân tộc Đ&N Á). Rất tiếc,
chúng tôi không có quyển Tự vựng đối chiếu. Trong quyển
NGML, BNL cũng đã cho rất nhiều chữ trong tiếng Việt do
nguồn gốc mà ông gọi là “Mã Lai” (Mã Lai là tên của một
ngôn ngữ, chớ không phải xứ hay quốc gia Mã Lai =
Malaysia mà chúng ta thường nghe tới). Ông Lộc cũng cho
chúng ta nhiều chữ mà rất nhiều chủng tộc ở vùng Đông
Nam Á, bao gồm Khmer, đều dùng với âm và nghĩa giống
1
nhau hay trại đi do điều kiện địa lý, hay ngôn ngữ. Xin xem
bản liệt kê ở phần sau.
Vào năm 2004, qua một buổi nói chuyện ở Viện
Việt Học tại Westminster, California, bác sĩ kiêm học giả
Nguyễn Hy Vọng (NHV) cho chúng ta biết là nhiều dân tộc
vùng Đông và Nam Á Châu dùng rất nhiều từ ngữ rất giống
hay gần giống nhau cả âm lẫn nghĩa. Ông nghiên cứu trong
nhiều năm và ông cũng đã viết xong quyển Từ Điển Nguồn
Gốc Tiếng Việt (TĐNGTV, Cognatic dictionary of the
Vietnamese language). Theo ông thì VN, Khmer, một số
sắc tộc Đồng bào Thượng VN, Thái Lan, Myanmar (tên cũ:
Burma hay Miến Điện), một số sắc tộc thuộc Trung Quốc
(Trung Hoa, Hán, hay Tàu) v.v. có chung một nguồn gốc
ngôn ngữ mà ông xác định là thuộc nhóm ngôn ngữ Môn
(đọc là Mòn.) Cũng theo NHV, quyển sách của ông liệt kê
ra khoảng 27 ngàn chữ đồng âm đồng nghĩa nói trên, trong
đó có nhiều ngàn chữ giống nhau giữa VN và Khm. Ông
chưa xuất bản quyển từ điển. Tuy nhiên một phần nhỏ của
quyển sách đã được đưa vào CD và chúng tôi có nhận được
một CD do ông tặng. (Phần cuối bài nầy về những chữ
đồng âm, đồng nghĩa giữa VN và Kp đã được trích từ CD
nầy với sự chấp thuận nồng nhiệt của bác sĩ NHV.).
Trong bài nầy, chúng tôi không có tham vọng
nghiên cứu như hai học giả vừa kể trên vì chúng tôi
không có căn bản học vấn về ngữ học. Chúng tôi chỉ tìm
đọc, và học thêm những chữ liên hệ giữa VN và Khm,
liệt kê ra đây một số chữ để chúng ta cùng tham khảo
và mong rằng giúp ích một phần nhỏ cho các thế hệ VN
lớn lên ở hải ngoại có dịp nhìn vào nguồn gốc hoặc
thành phần của tiếng Việt mà chúng ta đang dùng.
Những chữ nầy gồm 2 loại:
2
Thứ nhứt là những chữ Việt gốc Kampuchia
thông dụng trong tiếng Việt. Dân Việt đã ký âm những
chữ nầy bằng cách dùng mẫu tự tiếng Việt. Chúng ta đã
dùng những chữ loại nầy vài thế kỷ nay, đến nỗi chúng ta
không biết nó từ đâu mà có, chỉ cần hiểu nghĩa và dùng
chúng như những chữ Việt thông dụng khác. Cũng như
trường hợp chữ Việt gốc Tàu, chữ Việt gốc Khmer là một
điểm đặc thù của nền văn hóa Đồng Nai – Cửu Long (ĐN-
CL) vì đa số những chữ nầy chỉ thông dụng trong miền
ĐN-CL.
Và thứ hai là một phần của những chữ đồng âm &
đồng nghĩa (hoặc âm và nghĩa gần giống nhau) giữa VN
và Khm có chung nguồn gốc Mã Lai (theo BNL) hay
nguồn gốc “Môn” như NHV đã nghiên cứu.
MỘT CHÚT LỊCH SỬ
Trước thế kỷ thứ 7, Miền ĐN-CL thuộc Vương
quốc Phù Nam. Nước nầy đã có một thời hưng thịnh qua sự
giao thương với các nước từ Trung Hoa đến Ấn Độ (India).
Trung tâm phồn thịnh nhất của Phù Nam là Óc Eo, một
thành phố ven vịnh Thái Lan, (nay thuộc vùng Long
Xuyên). Nền văn minh của Phù Nam đã được những nhà
nghiên cứu đặt tên là “văn minh Óc Eo”.
“. . . Nay di tích còn lại chỉ là những nền nhà và
các cổ vật chìm sâu dưới mặt đất. Di chỉ Óc Eo với cả vô
số vỏ sò hến tìm thấy ở chân núi Ba Thê, Long Xuyên nay
đã cách xa bờ biển khiến các nhà khảo cổ cho rằng từ
nhiều thế kỷ trước là một hải cảng do phù sa bồi mà nay lùi
sâu vào trong đất liền.” (4)
Vào thế kỷ thứ 7, đế quốc Angkor Khmer (ngày nay
là Kampuchia) đã tiêu diệt Phù Nam. Do đó miền nầy thành
3
một phần của Angkor Khmer mà trong nhiều sách còn gọi
phần đất nầy là Thủy Chân Lạp.
Trong khoảng 150 năm, từ 1620 đến 1758, dưới
nhiều phương thức khác nhau, Chúa Nguyễn đã thâu nhập
Thủy Chân Lạp vào lãnh thổ VN.
Trước hết là dùng hình thức thông gia. Năm 1620
Chúa Sãi Nguyễn Phúc Nguyên gả con là công chúa Ngọc
Vạn cho vua Chey-Chetta II. Bà trở thành hoàng hậu
Kampuchia. Cuộc hôn nhơn nầy đã trở thành một công cụ
ngoại giao rất lợi cho VN trong việc thâu nhập thêm nhiều
phần đất của Thủy Chân Lạp. Ngay từ năm 1623, dân VN
được vua Chetta II cho vào khai khẩn ở vùng Mô Xoài (Bà
Rịa). Sau nầy, nhóm người Minh Hương, với sự đỡ đầu của
Chúa Nguyễn, được sự chấp thuận của vua Kampuchia cho
vào khai khẩn vùng Biên Hòa và Mỹ Tho.
Hình thức thứ hai là dùng sự rối loạn nội bộ của Kp,
Chúa Nguyễn đã tùy cơ giúp quân viện và tái lập ngôi vị
cho vua Kp nào tỏ ý thần phục chúa Nguyễn. Mỗi lần như
vậy, VN lại thâu nhập thêm đất đai mới.
Hình thức thứ ba là nhận sự thần phục của nhiều
nhóm người Tàu lưu vong. Nhóm Trần Thượng Xuyên khai
khẩn vùng Biên Hòa, nhóm Dương Ngạn Địch vùng Mỹ
Tho, mở đường cho sự thâu nhập sau nầy. Ngoài ra, nhóm
Mạc Cữu đã đem vùng đất Hà Tiên xin xáp nhập vào VN,
sau khi đã khai phá và mở mang vùng nầy.
Tóm lại, trong vòng gần một thế kỷ rưỡi, VN đã
thâu nhập xong Thủy Chân Lạp. Điều cần ghi nhận là trước
kia, khi còn có chủ quyền trên đất Thủy Chân Lạp, người
Khmer lại không cư trú ở vùng phía Bắc của Tiền Giang.
Họ chỉ lập nghiệp ở miền Nam của Hậu Giang. Do đó
4
miền nầy còn lại nhiều dấu tích cũ của họ như những chùa,
các sóc (làng với loại nhà và chùa có cách kiến trúc đặc thù
của Khmer, khác với cách kiến trúc của VN), và những địa
danh VN có nguồn gốc Khmer. Những người Khmer ở
vùng Hậu giang vẫn tiếp tục sinh sống ở đó như xưa. Do đó
sự giao lưu về ngôn ngữ vẫn tiếp tục, nhứt là VN và
Kampuchia vẫn còn biên giới chung và không được xác
định một cách rõ ràng lắm vì thiếu những văn kiện ngoại
giao chính thức và sự đo đạc ngày xưa kém chính xác.
Sau đây chúng tôi sẽ lần lượt liệt kê những chữ Việt
gốc Khmer và một số nhỏ những chữ đồng âm / đồng nghĩa
(hoặc gần âm / nghĩa) mà chúng tôi có dịp nghe biết, hoặc
tìm thấy trong những quyển tự điển của những nhà khảo
cứu đã nói trên, với hy vọng nhỏ là đóng góp một chút hiểu
biết vào sự phát triển của ngôn ngữ VN.
NHỮNG CHỮ VIỆT THÔNG
DỤNG GỐC KHMER
Chỉ có một số chữ Việt gốc Khmer thông dụng khắp
VN như chữ á-phiện, chơn hay chưn, khèn, khố v.v..., hầu
hết những chữ khác chỉ thông dụng ở vùng đồng bằng
Đồng Nai – Cửu Long (ĐN-CL). Sau đây là những chữ
Việt gốc Khmer liệt kê theo thứ tự A,B,C. Trong bản liệt
kê nầy quý độc giả có thể tìm thấy những chữ liên quan
đến: địa danh, thảo mộc, thủy sản và động vật, và những
vật dụng v.v.
VỀ ĐỊA DANH
Vùng Hậu Giang có nhiều địa danh gốc Khmer.
Đây là những dấu chứng rõ rệt nhất là vùng đất nầy xưa kia
có người Khmer cư trú. Chúng tôi chỉ kể ra đây một vài địa
5
danh làm thí dụ. Đa số những địa danh dưới đây đều từ
quyển Tự vị tiếng Việt miền Nam của Thầy Vương Hồng
Sển, (VHS) người Sóc Trăng.
Tất cả những địa danh bắt đầu bằng chữ “sóc” đều
có nguồn từ tiếng Khmer. Sóc hay Sốc: xóm, làng của
người Khmer. Khm: srôk (hay srok) = xóm, làng.
Theo Ts Phan Tấn Tài, ngoài những địa danh ghi
trong Danh sách những chữ thông dụng ở đoạn tiếp theo:
“Chúng ta còn có nhiều địa danh mượn từ tiếng
Khm như Tắc Cậu (Kiên Giang), Cái Răng (Cần Thơ),
Mặc Cần Dưng (An Giang).
Theo 2 hệ thống hoa tiêu vệ tinh Đức (Satelit-
Navigationssystem), ở Việt Nam có 45 địa danh có chữ
“sóc”, 16 địa danh có chữ vàm, 63 địa danh có chữ “cái”
và 24 địa danh có chữ “cần”.
Trong những địa danh gốc Khmer, Sóc và Vàm từ
gốc tiếng Khmer, Cái từ gốc Mạ (theo Bình Nguyên Lộc).
Riêng nhóm địa danh Cần có thể kể 2 nguồn gốc, một số
thuộc vào nhóm gốc Hán Việt và một số có thể cũng gốc
tiếng Khmer như Cần Đước, Cần Giọt, Cần Giuộc.
Cũng cần nói thêm rằng những nhóm địa danh trên
của 2 hệ thống hoa tiêu Đức, (còn trong thời kỳ chuẩn bị
cho việc bán xe có hoa tiêu vệ tinh sau này), còn rất nhiều
thiếu sót. Thí dụ trong đó chưa có các địa danh “Sóc
Veng” và “Sóc Xoài”. Sóc Veng thời Pháp thuộc đã từng
là quận lỵ của Rạch Giá. Sóc Xoài nằm trên đường Rạch
Giá- Hà Tiên, một địa danh đã đi vào lịch sử quân sự Việt
Nam. Tướng Huỳnh Thủ (tức Huỳnh tướng quân trong bài
hát “Tầm Vu”) lần đầu tiên đã dùng chiến thuật “bè cá
nhân” (bè bằng bụp dừa, đủ để chở 1 quân nhân và một
khẩu súng) đánh thắng quân Pháp tại trận nước nổi Sóc
Xoài và đoạt khẩu đại bác thứ hai trong quân nghiệp của
tướng Thủ, sau khẩu đại bác “Tầm Vu” (8).
6
VỀ THỦY SẢN và ĐỘNG VẬT
Ngoài tên những thủy sản rải rác trong Danh sách
những chữ thông dụng ở đoạn tiếp theo, chúng ta còn có
tên nhiều loại cá dùng giống nhau giữa VN và Khm. Xin
các bạn xem danh sách đính kèm. Ts Phan Tấn Tài sưu tầm
(8), thêm lời chú thích, và cho phép chúng tôi sử dụng vào
bài nầy cho thêm phần phong phú.
Tên khoa học Tên Việt Tên Khmer
Notopterus notopterus Cá thát lát Trey slat 1
Probarbus jullieni Cá chài sóc Trasork 1
Cosmochilus harmandi Cá duồng bay Kampoulbai 2
Barbonymus altus Cá he vàng Cahe 2
Barbonymus schwanenfeldii Cá he đỏ Trey cahe 2
Barbonymus gonionotus Cá mè vinh
(cá trà vinh) Chhpin 3
Thynnichthys thynnoides Cá linh cám Linh 2
Cirrhinus caudimaculatus Cá linh gió Trey riel 1
Labeo chrysophekadion Cá éc Kaek 1
Micronema bleekeri Cá kết Trey kes 1
Helicophagus waandersii Cá tra chuột Trey pra kandor 1
Pangasius bocourti Cá Ba sa Trey pra kchau 0,3
Pangasius conchophilus Cá hú Trey pra ke 0,3
Pangasius hypophthalmus Cá tra nuôi Trey pra 1
Pangasius krempfi Cá bông lau Trey bong lao 2
Pangasius macronema Cá xác sọc Trey chhweat 0
Pangasius pleurotaenia Cá xác bầu Trey chhviet 0
Pangasius polyuranodon Cá dứa Trey chhviet 0
Cá vồ đém Trey po
Pangasius larnaudii 1
Pangasius sanitwongsei Cá vồ cờ Trey po pruy 1, 4
Cá tra dầu Trey reach 4
Pangasianodon gigas
Pseudomystus siamensis Cá chốt chuột Trey chouchus
thmar 1, 4
7
Mystus cavasius Cá chốt giấy Trey kanchos chhnau 1
Mystus rhegma Cá chốt sọc Trey kanchos 1
Mystus wolffii Cá chốt trắng Trey kanchos 1
Mystus bocourti Cá chốt cờ Trey kanchos kdong1
Hemibagrus wyckii Cá lăng Trey chhlang thmor 1
Osteogeneiosus militaris Cá úc thép Trey kaok 1
Arius truncatus Cá úc sào Trey kaok 1
Arius stormii Cá thiều Trey kaok 3
Hemipimelodus borneensis Cá úc mím Trey kaok 1
Scatophagus argus Cá nâu Cá nào 3
Channa striata Cá lóc Ptuok 1
1) Có thể từ Việt gốc Khmer; 2) Có thể từ Khmer gốc Việt,
3) Có mối nghi ngờ, 4) Giống cá 3 ngạnh đặc biệt. (không
thấy nói ý nghĩa của số 0)
Chú thích thêm của ts PTT về 1) và 2):
“Từ ngữ về tên cá ở Đồng Bằng Sông Cửu Long,
với nhiều loại cá đối với vùng đất cũ còn xa lạ, là nhóm từ
ngữ vay mượn của nhau quan trọng nhất giữa hai dân tộc
Việt-Khmer, trong khu vực từ ngữ này ai đã mượn của ai ?
Vì vậy trong bảng ghi 1) hoặc 2) chỉ có tính cách
phỏng đoán. Cahe (cá he), kampoulbai (cá duồng bay), linh
(cá linh cám) là những thí dụ cho sự hoài nghi ta mượn
tiếng Khmer hay ngược lại. Các chi (Genus) Pangasius (cá
hú - trey pra -, cá tra - trey pra - và cá vồ - trey po -), Arius
(cá úc - trey kaok -) và Mystus (Cá chốt - trey kanchos -) dù
có sự khám phá thêm loại (cá bông lau, cá basa) vẫn còn
giữ nét đậm của sự vay mượn từ ngữ từ tiếng Khmer. . .
Hai loại cá mà ông cha ta gọi là "cá tra" là loại cá
tra dầu (Pangasianodon gigas) và cá vồ cờ (Pangasius
sanitwongsei) tức cá tra đen và cá tra xám thuộc vào
những loại cá khổng lồ của sông Cửu Long, loại "cá tra
dầu" lớn con đến nỗi các nhà khoa học dùng chữ
Pangasianodon thay vì Pagasius để gọi chúng, cũng như
tên những con vật khổng lồ tiền sử (Dinosaurus), con cá vồ
8
cờ tuy vẫn còn gọi là pangasius nhưng kèm theo tên địa
điểm phát hiện vì chưa bao giờ gặp trên thế giới. Hai loại
này có thể đạt trọng lượng 200-300 kg. Đối với người Việt
ngày xưa hai loại cá này là cá tra, ngày nay tên con cá
Pangasius sanitwongsei được gọi theo tiếng Khmer là cá
vồ cờ (trey po pruy).
Hai giống cá tra khổng lồ này không chỉ sống trong
sông Cửu Long như nhiều bài viết đã quả quyết, mà người
ta cũng đã dùng lưới bắt một con cá vồ cờ (cá tra xám) trên
sông Cái Bé (Kiên Giang), riêng cặp trứng con cá này
nặng trên 8 kg.
Trong số các loại "cá tra" về sau do sự phát triển
của ngành nuôi cá được phân biệt rõ ràng hơn ngày xưa,
cá tra (Việt) và trey pra (Khmer) thay đổi tên gọi, trong đó
cá tra chỉ còn được gọi tên một số ít các loại cá của chi
pangasius. Nhưng điều lý thú là cá bông lau cũng được
người Khmer gọi là trey bong lao! Tên cá này có lẽ mới có
sau này đối với người Việt lẫn người Khmer.”
[(Bác sĩ Ngô Thế Vinh (4) cũng có nhắc đến loại cá
tra khổng lồ nầy trên những khúc sông Cửu long (Mékong)
thuộc Laos và Thailand. Ông bày tỏ sự lo ngại về sự diệt
chủng của loại cá nầy. Lý do là vì Trung Quốc xây những
đập thủy điện ở thượng nguồn Mékong làm cạn dòng và
làm ô nhiễm phần hạ lưu, khiến loại cá nầy không còn môi
sinh để phát triển như xưa.)]
Có một vụ thưa kiện giữa VN và HK về tên của cá
tra. Khi xuất khẩu cá tra sang HK, VN lại dùng tên HK là
cat fish. Vì giá cat fish VN quá rẻ làm ảnh hưởng thị trường
cat fish HK nên hội ngư phủ HK kiện (cách đây vài năm)
VN bao che giá cả. VN thua kiện, phải đổi nhãn hiệu lại là
basa mới được tiếp tục xuất khẩu cá tra sang HK.
9
BẢN LIỆT KÊ NHỮNG CHỮ THÔNG DỤNG
(theo thứ tự a,b,c)
Á phiện. Khm: a-phiên = loại thuốc khi hút có hậu quả là
bệnh ghiền. Tên Hán Việt (HV) là nha phiến do âm chữ
Tàu từ chữ “aphyon” và dân ghiền gán cho nó cái tên ả
phù dung. Anh và Pháp dùng chữ opium để chỉ loại dược
chất nầy. Tên “nha phiến” đã nổi danh trong lịch sử chiến
tranh giữa Tàu và các nước Tây phương. Trong “cuộc chiến
tranh nha phiến” năm 1842, Tàu thua phải nhường cho các
nước Tây phương quyền thương mãi ở những khu đặc biệt
gọi là “tô giới”.
Bầu 1. Khm: l-pầu = loại trái như bầu, bí.
Bầu ơi thương lấy bí cùng
Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn.
Bầu 2: bình để đựng (như bầu rượu). Khm: lpầu = cái bình
tròn rỗng.
Bầu 3: (ghe): tên một loại ghe lớn. Khm: Xòm pầu = ghe
bầu; chi xòm pầu = đi ghe bầu. Ca dao miền Nam có câu:
Ghe bầu dọn dẹp kéo neo,
Mấy chú bạn chèo bắt cái hò khoan
Bến Tre. Khm: Srôk Tréy = xóm cá. Có lẽ dân ta đọc là
Sóc Tre. Có người giải thích rằng vùng nầy vì có rất nhiều
cá nên có nhiều ghe chài lưới, và do đó phải có bến cho ghe
đậu. Sóc Tre có thể do đó mà biến thành Bến Tre (xóm cá
đã biến thành bến cá).
Bò hóc: một loại mắm cá của người Khmer. Khm: prohôk.
Bò Ót: tên một vùng thuộc tỉnh Cần Thơ. Khm: Srok tùk
laak = xóm nước đục.
Bồ nâu. Khm: pô nâu = một loại trái giống trái sung
nhưng nhỏ hơn.
Cà Mau: tên vùng cực Nam của VN. Khm: Tuk Khmau
= đất đen.
10
Cà na. Khm: kana. Cà na là loại cây/trái của chi canarium,
hình dáng trái cà na không khác gì trái olive và cũng có các
màu sắc lúc trái chín như olive: có loại màu đen, có loại
màu xanh lợt, có loại màu trắng, cho nên loại cà na đen
(loại làm mứt bán trong các tiệm tạp hóa) với tên khoa học
canarium pimela được gọi là chinese black olive. Nói về
vùng sinh sống chánh, Miền Nam VN được liệt kê vào
hàng đầu, rồi tới Mã Lai, Thái Lan (Thailand), Nam Trung
quốc. Ca na trong tiếng Việt còn được gọi là tráp (phương
Bắc), Trung quốc gọi là lãm, Khmer gọi là kana. Cùng
trong chi canarium có loại cây hạt pili được người Phi Luật
Tân (Philippines) gọi là kanari. Cà na là từ ngữ trở thành
tên gọi của một chi trong khoa học thảo mộc (canarium),
bắt nguồn từ tiếng Nam Dương (Indonesia), Khmer hoặc
Việt (8).
Cà om. Khm: ko-om = một loại dụng cụ dùng đựng chất
nước với dung tích độ vài lít. VN còn gọi cà om là cái “hủ”
hay cái “tỉn”.
Cà ràng. Khm: kran = một loại lò bếp, có đáy chứa tro và
than. Bếp lò nầy làm bằng đất sét nung, có hai phần rộng,
phần rộng phía trước là phần lò lửa, trên miệng có gắn 3 cái
chấu (ông táo) để bắc nồi ơ, phần rộng thứ hai là chỗ chứa
củi đang chụm. Phần rộng này cũng là nơi chứa tro và than
đỏ để làm thành cái bếp nướng (nướng kẹp tre).
[(“Đây là kiến trúc lò thông dụng ở tất cả những
ngôi nhà nền đất Hậu giang (Long Xuyên, Cần Thơ, Sóc
Trăng, Bạc Liêu, Rạch Giá, Cà Mau). Lò có đáy là để tránh
hơi ẩm từ lòng đất rút vào củi lúc đốt lửa.
Kiến trúc lò này cũng thích ứng để sử dụng “đất
cháy” của vùng Cà Mau, khi sử dụng đất cháy, phần rộng
thứ hai được dùng làm nơi hâm đất cho thoát hơi nước
trước khi đưa vào vùng lò đốt (phần rộng thứ nhứt).
Kiến trúc “cà ràng” cũng được thông dụng trong
tất cả những nhà sàn vùng Tân Châu, Châu Đốc..., ở nhà
11
sàn, cái đáy của cà ràng còn giữ vai trò bảo vệ cái sàn
chống hỏa hoạn.
Kiến trúc cà ràng cũng rất thông dụng trên những
chiếc ghe của dân chài lưới, hoặc những ghe có người sống
như nhà lưu động, hoặc nhà hàng lưu động.
Cà ràng là một trong những biểu tượng của văn
hóa hội nhập suốt từ thời khai hoang miền Nam cho tới
những năm 70 của thế kỷ 20.” (8)]
Cà ròn. Khm: karông = một loại bao nhỏ đa dụng, đan
bằng sợi bàng có thể chứa đựng khoảng 20 đến 40 lít, thông
dụng nhứt là cà ròn 1 giạ (40 lít); trong lúc bao “bố tời”
(chữ Việt gốc Quảng Đông) là loại bao lớn (3 giạ, 120 lít)
dùng đựng gạo.
Cầy. Khm: ch-kầy = con chó.
Cồng. Khm: kôông = tên một loại nhạc khí bằng hợp kim
của người Khmer.
Châu Đốc: Xưa kia là tên của một tỉnh. Hiện giờ là một
phần của tỉnh An Giang. Khm: mắt cruk = miệng heo.
Chắc Cà Đao: Tên một con rạch và cũng là tên một chợ
nhỏ (nay là thị trấn An Châu) gần thị xã Long Xuyên, tỉnh
An Giang. Học giả VHS (7), ghi lại hai giải thích là:
- Theo ông Nguyễn văn Đính, thì địa danh Chắc Cà Đao có
thể do chữ Khm chắp kdam (= bắt cua) mà ra vì vùng nầy
xưa kia có nhiều cua.
- Theo nhà văn Sơn Nam (6), Chắc Cà Đao do chữ Prek
Pedao; Prek = rạch; pédao = loại dây mây; rạch có nhiều
dây mây.
Học giả VHS nói ông nghĩ rằng giả thuyết của
Nguyễn văn Đính hợp lý hơn.
Chắc Đốt: Tên một làng thuộc Sóc Trăng. Khm: mo-chap
mo-dott = tay bắt cá tay xỏ cá (vô dây). Vùng nầy có nhiều
cá nên có thành ngữ “mo-chap mo-dott” và dân ta đặt tên
làng Chắc Đốt.
Chông. Khm: chông = cây nhọn làm chướng ngại, hoặc
làm bẩy.
12
Chơn. Khm: chơơng = bên dưới; cũng có nghĩa là cái chơn
hay cái chưn, đi chưn.
Chụm. Khm: chum = gom lại, vây lại quanh một cái gì (ví
dụ chúng nó ngồi chụm lại quanh chiếc chiếu để nói
chuyện riêng).
Duôn hay yuôn: Theo BNL “duôn” là tiếng Ấn Độ có
nghĩa là “man di” để chỉ những người không phải người Ấn.
Những quốc gia chịu ảnh hưởng văn hóa Ấn như
Kampuchia, Thái, Lào, Mon và Chăm đều dùng “duôn” để
gọi hay chỉ người VN. Có thể họ không hiểu nghĩa của
nguyên ngữ “duôn”; hay có thể hiểu nhưng vẫn dùng.
Cáp duồn. Khm: cắp duôn = chặt người Việt. Ngày xưa
khi Kampuchia đánh nhau với VN, lúc xông trận họ la “cắp
duôn” tức là chém hay chặt người VN (cho chết). Mỗi khi
có cuộc nổi loạn của một “sóc” (xóm làng) người Khmer
chống lại dân Việt, người Việt thường thông báo nhau là
coi chừng bị họ “cáp duồn”. Chữ nầy thông dụng trong
khoảng 1940-50. Pròteh duôn = nước Việt.
Ên: một mình, như câu: Tôi tới đây mình ên, không có ai đi
chung. Khm: êng, hay k-êng. Chữ “ên” rất thông dụng ở
miền Châu Đốc, Rạch Giá.
Ghe chài: ghe có trọng tải lớn. Khm: tuk pokchay. (Đây là
một tiếng Khm rất đặc biệt vì tuk là tiếng Khm = ghe; còn
pokchay = chở đủ thứ, là tiếng Triều Châu đã được Khmer
dùng như là tiếng Khmer. Dân ta dịch chữ tuk ra chữ ghe,
nhưng lại mượn chữ pokchay đọc thành “chài” (7). Theo
Bình Nguyên Lộc (BNL) (1) người Khm còn gọi ghe chài
là thwe.
Hên: may mắn. Khm: hêng (có thể đồng âm đồng nghĩa,
tuy vậy trong bộ tự điển của nhà Văn Hoa Xã Hội và tự
điển trực tuyến không có chữ hên, trong khi đó trong tự
13
điển Việt-Pháp của Đào Đăng Vỹ có chữ này, như vậy
“hên” chắc chắn là từ ngữ của miền Nam, có phải gốc
Khmer hay không thì chưa chắc chắn).
Khèn. Khm: khèn = một loại nhạc khí làm bằng nhiều ống
trúc, dùng hơi để thổi.
Khiên. Khm: khêl = dụng cụ che chở, chống lại gươm
giáo hoặc tên, tránh cho người dùng nó khỏi bị thương.
Khố. Khm: kho-ô = miếng vải nhỏ dùng che giấu bộ
phận sinh dục. Chữ nầy thường dùng cho phái nam: đàn
ông đóng khố. Trên miền cao nguyên VN, đàn ông của một
số bộ lạc dùng khố thay vì quần (và nhiều bộ lạc ở Phi
Châu, đàn ông cũng đóng khố). Ngày xưa, một số đàn ông
VN vì nghèo quá không có tiền mua quần mặc nên phải
đóng khố. Do đó có thành ngữ “khố rách áo ôm”. Trong
văn thơ bình dân VN có truyện “Trần Minh khố chuối”
(trong câu chuyện nầy, Trần Minh là một thơ sinh nhà
nghèo, không có tiền mua vải, phải dùng lá chuối làm khố
mặc). Trong tiếng Việt, khố còn có nghĩa là “vải nịt bụng”
dùng như dây thắt lưng; thí dụ câu “khăn khố chỉnh tề” (3)
Lấp Vò: địa danh thuộc tỉnh An Giang. Khm: srôk tak por
= xóm nước nóng.
Lóc (cá). Khm: trêy rot = một loại cá nước ngọt, có rất
nhiều ở vùng đồng bằng Cửu Long. Còn có nhiều tên khác
nhau như cá chuối, cá quả (Bắc Việt), cá tràu (3). Tên khoa
học của loại cá nầy là “ophiocephalus” (cá đầu rắn, vì đầu
cá có hình giống đầu rắn).
Lọp. Khm: lộp = dụng cụ đan bằng tre, dùng để bắt cá tôm.
Một đầu của lọp có gắn một cái “hom” (dụng cụ đan bằng
tre hình phễu, cá tôm đi vào được nhưng không ra được),
nhiều loại lọp có kết thêm một cái hom ở giữa thân lọp.
Lọp dùng đặt nơi tôm cá di chuyển, trường hợp này không
cần có mồi, những nơi không phải là “đường cá” như ao,
đìa, người ta để mồi vào đáy lọp để nhử tôm cá. Những
14
nhà nông hay ngư phủ ở vùng ĐN–CL đều biết tên dụng cụ
nầy.
Lục. Khm: lục = ông. Dân Việt lại dùng chữ “ông lục” để
chỉ những nhà sư (ông sãi áo vàng) người Kampuchia.
Mặc nưa. Khm: mắc khưa = loại cây nhỏ, trái nhỏ bằng
đầu ngón tay, hột chứa nhiều hóa chất dùng nhuộm quần áo
rất tốt.
Mẻ. Khmer: khméh = tên một loại chất chua do cơm
nguội để lâu, lên men rượu và thành men giấm, dùng nấu
canh chua.
Mẹc. Khm: mek = ông; chức danh cao cấp nhất trong phẩm
trật sư sãi Kampuchia. (VN: Ông Lục, Ông Mẹc. Trong
tỉnh Trà Vinh có ngôi chùa Khmer mà dân Việt quen gọi là
Chùa Ông Mẹc.)
Mùng. Khm: mung = dụng cụ bằng vải thưa và mỏng,
dùng chặn muỗi khỏi cắn người ngủ bên trong. Ca dao:
Trống treo ai dám đánh thùng
Bậu không, ai dám giở mùng chun vô.
Hoặc: Khoác mùng ra thấy mùng không
Gối loan để đó lệ hồng tuôn rơi.
(Có thể nói chắc chắn mùng là từ ngữ của miền
Nam, được sử dụng rất lâu đời, nhưng ai vay mượn của ai
chưa thể xác định được. Khách quan mà nói, mùng là một
kiến trúc bằng vải, thuở nguyên thủy của cái mùng có thể
do người Việt sáng chế, vì người Khmer đã có cái nóp) (8).
Mỹ Lồng: địa danh và tên sông thuộc Tiền Giang (Kiến
Hòa). Khm: Srok Mi Lôn = xứ, xóm của nàng tên Lôn.
Ná. Khm: sna = dụng cụ bắn chim hình chữ V có cán,
buộc dây thun, dùng bắn viên đạn tròn ra (giàn thun). Tục
ngữ VN có câu “đặng chim bẻ ná, đặng cá quên nôm”. Ca
dao có câu:
Tiếc công chuốt ná lau tên
Nhạn bay về đền công uổng danh hư.
15
Phum. Khmer: phuum = xóm hay làng có cây.
Sa Đéc: Tên một tỉnh ngày xưa. Khm: phsar dèk = chợ
(bán) sắt.
Sầu riêng. Khm: turen. Tên một loại cây/trái đặc sản
miền Nam. Tên loại cây/trái này đã được đưa vào danh
sách thảo mộc thế giới năm 1776 cho cả một chi (Genus),
Durio, với cái tên Durio zibethinus L. Dù rằng Durio
zibethinus L. rất có thể gốc từ tiếng Nam Dương (Djoerian),
nhưng chiếc cầu từ Djoerian sang Sầu riêng có thể là từ
gốc Khmer “Turen”. Từ ngữ để gọi cây/trái sầu riêng hầu
hết các nước trên thế giới có giọng đọc tương tự như tiếng
Anh/Pháp/Đức/Tây Ban Nha (Spain): Durian (8).
Sóc Trăng: Tên một tỉnh. Khm: Srok Khlẳn (khléang) =
Xóm kho bạc. Khi vùng nầy còn thuộc Thủy Chân Lạp,
người Khmer có lập một kho chứa vàng và bạc ở đây.
Soi rạp hay Lôi lạp: tên cửa biển có nhiều mũi đất, thuộc
quận Tân Hưng, tỉnh Gò Công. Khm: Péam prêk chroy
phkẩm. Theo ông Vương Hồng Sển, Péam prek = cửa biển,
chroy = mũi đất, và phkham = xâu chuổi.
Sọt (sọt rác): giỏ đựng rác hay giấy vụn, làm bằng bằng tre
đan. Khmer: kksok.
Tầm phong luông hay Tầm phong long là một địa danh
thuộc Châu Đốc. Khm: Kampong luông (hay Kompong
luon). Kampong = vũng nước, luông (hay luon) = vua.
Có nghĩa bờ sông có vua đến (“bến vua” hay “bến ngự”).
Ngày xưa nơi nào vua Kampuchia ghé ghe (thuyền) nghỉ
ngơi, người Khmer gọi nơi đó là Kampong Luông. Về địa
lý, địa danh Kampong luông hay Tầm phong long là một
vùng rất rộng trải dài từ Vĩnh Long - Sa Đéc đến khỏi Long
Xuyên - Châu Đốc, sang đất Kampuchia ngày nay. Vào thế
kỷ 18, vua Kp dâng vùng đất khoảng An Giang ngày nay
(Long Xuyên-Châu đốc) cho VN. Vì vậy một vùng đất gần
16
biên giới VN/Kp có tên là Tầm phong long. Sau nay Tầm
phong long đổi thành Hồng ngự, tên một quận thuộc tỉnh
An Giang.
[Trong quyển Sài Gòn Tạp pín lù (một quyển sách
kể nhiều chuyện liên quan đến Sài Gòn ngày xưa, không
phải là sách nghiên cứu) ông VHS có kể rằng vùng đất
quanh cột cờ Thủ Ngữ (mũi đất ở ven sông Sài Gòn, có biệt
danh là Point des blagueurs = mũi tán dóc) ngày xưa còn
gọi là “Kampong Luông” vì “ngày trước phó vương Đàn
Thổ thường ra tắm sông nơi nầy” (trang 392) (xưa dân ta
gọi người Khmer là Thổ hoặc Đàn Thổ hay Đàng Thổ (?).
Nếu chuyện nầy đúng, thì địa danh Tầm phong long phải
bắt đầu từ vùng Sài Gòn, chớ không phải từ Vĩnh Long.]
Tha la. Khmer: sala = chòi nhỏ ngoài đồng.
Thau lau (cây). Khm: sralau = loại cây quí, gỗ màu trắng
rất cứng nhưng dòn.
Thốt nốt. Khm: Thnốt = thực vật thuộc họ dừa, trái cho
mật dùng làm đường. Đường thốt nốt là một đặc sản nổi
danh của Kp.
Tra (cá). Khm: trêy pra = tên loại cá nước ngọt có da láng.
Cá tra có loại lưng đen bụng trắng (cá tra đen) và loại lưng
xám bụng trắng (cá tra xám).
[Cả hai loại đều rất lớn con, những con cá tra bắt
được vùng Vàm Nao (chỗ thông nhau của Tiền-Hậu Giang)
có trọng lượng 150 đến 200 kg (cá tra đen) và 70 đến 150
kg (cá tra xám). Về sau người ta đặt tên Việt cho một loại
cá này là “cá bông lau”. Giống cá tra đen dễ nuôi nên
được nuôi xuất khẩu. Bất hạnh trong vụ đặt tên mới này ở
chỗ ta đã có một loại cá mang tên đó từ xưa, vì trên lưng
chúng có sọc tương tợ hình bông lau. Do đó, cá bông lau
trở thành cá bông và cá tra đen trở thành cá bông lau (8) ]
Trà Ngoa: tên một ngôi chùa ở Cần Thơ. Khm: vat svày =
chùa xoài.
17
Úc: tên một phụ chi cá sông thuộc họ cá có râu, có 3 ngạnh
(2 ngạnh mang và ngạnh lưng). Khm: úc; trêy úc = cá úc.
[(Cá úc: Cá có râu, 3 ngạnh sống gần mặt nước
gồm cá lăng và cá chốt. Cá có râu 3 ngạnh sống ở đáy
sông gồm cá ngác và các loại cá úc. Trong nhóm (phụ chi)
cá úc, lớn con nhứt là cá úc nghệ, kế tới là cá úc dừa, nhỏ
con nhứt là cá úc chuột (bây giờ là cá chốt chuột). Cá úc
nghệ màu vàng nghệ, nhiều xương, có trứng bằng đầu đũa
cũng màu vàng nghệ (to hơn golden caviar). Người ta
phẩm bình rằng trứng cá úc nghệ ngon hơn golden caviar.
Loại cá úc dừa, màu xám, là loại nhiều nhứt sống ở sông, ít
xương, nhiều thịt, trứng rất ngon, có thể so với caviar đen.
Cá út chuột chỉ to bằng ngón chưn cái, màu đen đốm to và
trắng, ít xương. Món ăn cố cựu từ cá úc là canh chua (8).]
Vàm. Khm: péam = cửa sông, nơi một con sông nhỏ (rạch)
chảy vào con sông lớn. Ở đồng bằng ĐN-CL có nhiều sông
rạch, do đó có rất nhiều địa danh bắt đầu bằng chữ “vàm”
như Vàm Cống (thuộc Gò Công), Vàm Nước Trong (Kiến
Hòa), Vàm Sông Thượng (Cần Thơ), Vàm Nao (An Giang).
Vàm Nao: một trong những địa danh nổi tiếng ở miền Nam.
Địa danh nầy đã đi vào văn chương bình dân VN:
“Ngó lên Châu Đốc Vàm Nao,
Thấy buồm em chạy như dao cắt lòng;
Ngó lên Châu Đốc Vàm Nao,
Thấy con cá đao bổ nhào vô lưới,
Biết chừng nào anh cưới được em;
Ngó lên Châu Đốc, ngó xuống Vàm Nao,
Anh thương em ruột thắt gan bào,
Biết em thương lại chút nào hay không ?.”
Chữ “vàm” còn dùng làm tên sông: sông Vàm Cỏ có
nguồn từ Kampuchia, gồm hai nhánh. Vàm Cỏ Đông (chảy
ngang qua Bến Lức) và Vàm Cỏ Tây (ngang qua Tân An).
Cả hai sông nầy ở phía Nam của Sài Gòn.
18
Vắt. Khm: tiek = một loại động vật hút máu, sống trên
đất ẩm tới khô, nơi đất khô vắt bị khô cứng khi có nắng nên
chỉ hoạt động về đêm tới sáng tinh sương mà thôi. Vắt phát
hiện và định hướng động vật hoặc người bằng sự sai biệt
nhiệt độ. Vắt có thể cảm nhận sai biệt nhiệt độ dưới 1 độ
(C) chênh lệch, chúng di chuyển rất nhanh về hướng nhiệt
độ cao để bám vào thú hoặc người và hút máu.
Vĩnh Long (hay Vũng Luông, Vãng luông): tên một tỉnh
vùng Hậu Giang. Cũng có nguồn từ chữ Kampong luông.
Kompong = vũng. Luông = vua = Long.
[Có thể là VN, Kampuchia và cả Lào đều mượn chữ
“long” (= rồng) = “vua” của Trung Hoa. Khmer có
Kampong Luông; VN có Tầm phong Long; Laos có
Luôngprapang (Louang Prabang); tất cả đều liên hệ đến
chữ vua.]
Xà di. (không rõ cách viết âm theo Khm). Một loại bẫy.
Có 2 loại xà di: xà di chuột và xà di cá. Xà di chuột có kiến
trúc tròn dài bằng tre, đường kính độ 10-15 cm, dài độ 1 m,
có hai hom, dùng bắt chuột vào đầu mùa khô. Xà di cá có
kiến trúc là một cái lưới 5 mạng hình ống loa bằng dây lăng
hoặc dây đừng. Bắt cá bằng xà di là một cách săn cá rất
điệu nghệ của người Việt/Khmer Hậu Giang: chỉ những
loại cá quá khích như cá lóc, cá bông (lau) mới mắc vào xà
di. Chúng dùng toàn lực chui vào để phá cho hư hỏng.
Xà neng. Khm = sneng. Dụng cụ đa năng bằng nang tre
của người Khmer, có hình một cái xuổng. Người Khm
dùng để xúc lúa và bắt cá. Người TH ở Việt Nam dùng xúc
lúa, người Việt tiếp nhận để bắt cá cận bờ.
Xăm (cũng đọc là xom). Khm: xăm = cây chỉa có 3 đầu
nhọn dùng đâm (chỉa) cá. Danh từ xăm (vật dụng) và động
từ xăm (chỉa) đã hoàn toàn Việt hóa từ lâu đời.
Xoài. Khm: Svay Prey. (xin xem địa danh Chùa Xoài).
Loại cây/trái đặc sản của vùng nhiệt đới, tên khoa học
Mangifera Indica L.
Yuôn: (Xem chữ Duôn).
19
NHỮNG CHỮ VIỆT ĐỒNG ÂM và
ĐỒNG NGHĨA VỚI CHỮ KHMER
Một số nhỏ những chữ nầy trích ra từ quyển
“Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc VN ” (NGML) của tác giả
Bình Nguyên Lộc (BNL). Sau mỗi chữ trích từ sách BNL
sẽ có dấu qui ước*. Ví dụ: Ăn* [ănh] = VN Ăn, Khm
[ăng]
Những chữ không ghi dấu qui ước, trích từ CD của
Bác sĩ Nguyễn Hy Vọng (NHV), và có nơi ghi thêm ý kiến
riêng của giáo sư Phan Tấn Tài hay của chúng tôi khi viết
bài nầy. Trong số những chữ bên dưới đây, có nhiều chữ
người Việt đã dùng từ xưa, có nhiều chữ không biết ai
mượn của ai, rất khó xác định nguyên gốc. Ngoài ra còn có
những chữ tượng thanh, thì nếu âm giống nhau sẽ không có
gì đáng ngạc nhiên. Điều đáng nói là một số khá đông
chúng ta ít có người biết được sự sử dụng giống nhau nầy.
BẢN LIỆT KÊ
Sau đây là bảng liệt kê một số rất nhỏ những chữ
thuộc loại đồng âm đồng nghĩa hay âm & nghĩa gần giống
nhau. (Vì là dùng tiếng VN để ký âm, nên có thể có những
chữ diễn tả không đúng như âm Khm vì không có những
âm tương đương trong vần VN, hoặc chỗ thì dùng “c” chỗ
thì dùng “k” (trường hợp chữ côn / kôn) do khác tác giả.
------------------
Ả trong chữ óng ả = tốt đẹp. Khm: k-ả k-óng.
Ách: đầy trướng lên như “no phát ách”. Khm: Ch-ach,
chòm-ach = no đầy.
Ác = một loài chim. Khm: ak hay k-ak = con diều. Người
Việt gọi chim “ác là”, là một loại chim săn như ó, diều, có
20
lông trắng, thân hình nhỏ hơn ó hay diều, có giọng la nhức
tai mỗi khi chúng chạm trán với nhau.
Ảng (hay Áng): vật dụng đựng nước. Người Việt hiểu ảng
là một loại chậu nước lớn và trẹt. Khm: ang = hồ nước
(như hồ nuôi cá, hồ tắm, hồ nước trên núi).
Ao: hồ nước nhỏ. Khm: ao = hồ nước nhỏ.
Ăn* (ăn uống). [ănh.]
Ắp: đầy. Khm: ắp, kh-ăp.
Âu yếm: thương, quyến luyến. Khm: kr-yêm = thẹn
thùng; có vẻ thương nhau.
Bang hay báng: phình to (chang bang). Khm: kàm bang,
kàm piang = chè bè ra, phình ra.
Băng: bó kín. Khm: kòm băng, boom băng.
Bắt (buộc): ép phải làm theo. Khm: bătch; chàm-bătch =
yêu cầu, đòi hỏi.
Bắn*. [panh.]
Can: cản ngăn chận. Khm: khang = can ngăn.
Cà: trái cà. Khm: kar, klar.
Cà chớn: lười biếng, vô tư cách, vô trách nhiệm. Khm: kh-
chơi, kchưl = cà chớn; kần chrới = vô trách nhiệm; kàm
chơi = nhác nhớm.
Cà kê: khề khà (cà kê dê ngổng). Khm: r-kề r-cà.
Cà nhắt: khập khểnh. Khm: kh-nhak; dao nhăk nhok = đi
ỏng ẹo.
Cà tong: ốm tong teo. Khm: kr-taong = cà tong cà teo.
Cà thọt: (đi chân thấp chân cao). Khm: kòn chọt = xiêu
vẹo.
Càng: thêm (như “được như vậy càng tốt”). Khm: kàng =
hơn, thêm nữa.
Căm: giận. Khm: r-kăm; rkam chơi = lòng căm giận.
Cháu* (con cháu). [cha.]
Chí* (rận). [chaay.]
Chín* (nấu chín, trái cây chín). [ch’eanh.]
Chó* (con vật). [cho.]
21
(Chò) ho, cho ho : một cách ngồi. Khm: ch-hoh = ngồi
trên hai chân, đít không chạm đất (ngồi chồm hổm).
Chơn (chưn). Khm: chơơng = bên dưới; cũng có nghĩa là
cái chơn hay cái chưn.
Con* (cha con). [côn.]
Con (cha con). Khm: kôn, kun. Kôn chau = con cháu.
Con (con vật). Khm: kôn. Kôn ch-kêy = con chó.
Con ruồi* (ruồi muỗi). [ko ruy.]
Còng* (vòng): cái vật còng tay. [kong.]
E: có ý sợ như e dè, e ngại. Khm: bòng e bòng ung = e
ngại, ấp úng. È ạch, Ì ạch: nặng nề, khó nhọc. Khm: ph-è,
chàm-è.
Ẹ: dơ bẩn. Khm: ch-e; klơn ch-e = mùi hôi. Èo ọp: ốm
yếu. Khm: r-op, tr-op.
Ém: dấu mất. Khm: Ém.
Ép: đẩy dính sát vào nhau, làm áp lực. Khm: ép, bòng-ep.
Ê: đau, hơi đau. Khm: xằng ê; xằng ê thmin = ê răng.
Êm: dịu, nhẹ nhàng. Khm: ph-êm.
Ếch: như ếch nhái. Khm: ênh hay ếch; côn chanh ch-ếch
= con ếch.
Ghe* (thuyền). [thwe] : ghe chài, loại ghe lớn.
Hằn học: giận. Khm: kàm hok = nạt nộ, la mắng.
Hầm: nấu lâu. Khm: hầm.
Hấn: hư, như “không hề hấn gì”, không bị hư hao chút nào.
Khm: hân = làm hư hại.
[ Trong tiếng Việt, chữ hấn đứng riêng chỉ có nghĩa
theo tiếng Hán Việt là thù oán, trong chữ nôm (VN) chỉ đi
chung với (hề) hấn tức thiệt hại. Nếu là từ Việt gốc Kp thì
hấn chỉ đóng vai trò từ ghép mà thôi. Từ hấn trong chữ
ghép hề hấn là một cấu trúc của tiếng Việt, chính chữ hấn ở
đây không có nghĩa gì hết, nhưng đi chung với hề (hệ) mới
có nghĩa (8).]
Hất: làm văng ra. Khm: hất.
22
Heo hút: vắng hẻo lánh. Khm: hieo hay r heo hay tleo =
vắng trống, hiu quạnh.
Hênh : hở như hớ hên. Khm: r-hêng, pr hêng; kr-hêng =
để hở ra.
(Tác) hoát: mở rộng ra. Khm: puồng hoát.
Hiên: phần ngoài của nhà. Khm: riên hay hiên.
Hò: (như hò hát). Khm: hò, tr-hò. Hò còn có nghĩa giữ lại.
Hóc: mắc xương. Khm: k-hok.
Hóc: hẻm, kẹt. Khm: l-hok = hóc
Ì: không di chuyển. Khm: ì : chậm, khó nhọc. Ì ạch: nặng
nhọc, chậm chạp. Khm: ik-ak = khệ nệ, hì hục.
Im: không có tiếng động. Khm: sng-iêm, kr-im.
Kình (hay kềnh): to lớn như chày kình, kềnh càng. Khm:
kềng = to lớn. Kỉnh: gắt gỏng, cáu kỉnh. Khm: kin = la
rầy, quở mắng.
Kíp: cái bật, cái ngòi nổ. Khm: kip hay krip = ngòi nổ.
Kít kít: tiếng kêu như câu “cò ke cút kít”. Khm: krit krit,
nghit nghit, krut krưt.
La* (hét). [lôla.]
Lá* (lá cây). [slat.]
Mái* (giống cái loài chim). [maai.] = cung phi.
Mặt* (mặt mủi). [muk.]
Mây* (đám hơi nước trên trời). [mek.] = mây, hay trời.
Mẹ*(cha mẹ). [mê.] = đàn bà trẻ tuổi; [ma đai.] mẹ, má.
Mới* (mới cũ). [thmây.]
Múi* (màu). [mau.]
Muỗi* (ruồi muỗi). [mú.]
Năm* (gồm 12 tháng). [cho-nam.]
Ngày* (ngày đêm). [thngay.]
Ngáp* (ngáp buồn ngủ). [sngáp.]
23
Nghêu. Khm: nghiêu = con sò, con ngao. Đây là loại có vỏ
sống ở bãi cát sông hay biển. [Xa ngao 蛼螯 con nghêu (từ
điển Hán Việt Thiều Chửu). Đây cũng là chữ cùng âm cùng
nghĩa (8).]
Người* (người ta). [m’nư.]
Nhắm* (ăn). [nham.]
Non* (núi, non). [phơnơm.]
O o: tiếng kêu. Khm: or or = tiếng ồn ào.
Ỏn ẻn: uốn éo yểu điệu. Khm: en-on; đa en- on: đi ỏn ẻn.
Oằn: cong (“đến sắt cũng phải oằn” Nguyễn Công Hoan).
Khm: kr-oằng.
Ọc: ói ra, đổ ra. Khm: bòng-ọc: đổ ọc vào.
Ô hô: tiếng than (tiếng Việt cổ). Khm: ô.
Ồ ồ: tiếng kêu. Khm: ồ ồ, kr-ồ; niyây ồ ồ = nói ồ ồ.
Ở: chỗ cư trú. Khm: ơ; ơ na = ở đâu; ơ kớt = ở phía đông;
ơ kra-oi = ở phía đàng sau.
Sạch* (sạch sẽ). [soạt.]
Sâu* (ngược với cạn). [chrau.]
Tắc kè* (geico). [tắc kè.]
Thêm* (thêm bớt). [them.]
Ù ù: tiếng động. Khm: xờ ù, ù ù.
Út: nhỏ nhất như con út, ngón tay út. Khm: t-utch, p-utch,
đàm-nutch, t-uôtch. A t-utch = thằng bé nhỏ nhất; chông
p-utch = sau hết.
Ươn: hư (cá ươn), thấp kém (ươn hèn). Khm: bòng-ê,
bòng ương = hèn kém, kém cõi, bất lực.
Ưỡn: đưa ra, nảy ra. Khm: ươt = nhổm lên chồm lên; r-
ươl = giật nảy người lên.
Ướp: để chung lại (thịt heo ướp tỏi, trà ướp sen). Khm: ơp.
Ưng: vừa ý. Khm: ưng.
Xương* (xương thịt). [chxoang.]
24
Chúng tôi không có software viết chữ Khmer cho
mỗi chữ gốc Khmer hay những chữ “đồng âm/đồng nghĩa
đã ghi bên trên. Do đó chúng tôi đính kèm theo đây bản đối
chiếu một số chữ qua bản scan để quý vị tiện việc so sánh
(trích trong Từ điển nguồn gốc tiếng Việt của Bs. Nguyễn
Hy Vọng).
25
26 NHẬN XÉT
Những Chữ Thông Dụng
Trước hết, số chữ Việt gốc Khmer gọi là “thông
dụng” tương đối rất ít, và đa số những chữ nầy chỉ được
dùng nhiều ở đồng bằng Đồng Nai – Cửu Long mà thôi.
Ngay cả rất nhiều người gốc Sài Gòn, Biên Hòa cũng
không biết đến một số chữ nầy; thí dụ chữ “cà ràng”, “cái
nóp”, “mình ên”.
Có nhiều chữ mà chúng tôi không biết rõ là chữ
Việt gốc Khmer hay chữ Khmer gốc Việt, chỉ biết rằng
cả hai, VN và Khm đều dùng. Vấn đề ai mượn của ai tức
nguồn gốc chính xác của nguyên ngữ, vì không đủ khả
năng chuyên môn và không có tài liệu, nên chúng tôi không
dám lạm bàn.
Có nhiều chữ rõ ràng là chữ VN gốc Khm, nhưng
chúng ta dùng quá lâu đời nên đã hoàn toàn VN hóa, chúng
ta không hề nghĩ đến đó là những chữ VN gốc Khm như
“Thốt nốt, Sóc trăng, Cà mau, Bến tre”.
Tên các thủy sản có ghi dấu nhiều sự vay mượn
qua lại.
Rất nhiều địa danh rõ ràng là có gốc Khm và là
dấu chỉ rằng vùng đất Cửu Long ngày xưa thuộc
Khmer.
Tuy là con số tương đối rất khiêm tốn, nhưng
chúng nói lên sự giao lưu văn hóa tự nhiên của hai
chủng tộc sống gần nhau, và là một điểm đặc thù của
nền văn hóa ĐN-CL, nhứt là những tên các loại cá.
27
Những Chữ Đồng Âm Đồng Nghĩa
Kế đến là những chữ “đồng âm – đồng nghĩa,
(hay gần giống âm và nghĩa), chúng mang lại cho chúng
tôi điều ngạc nhiên thích thú: Số chữ loại nầy lại quá
nhiều, nhiều hơn sự hiểu biết thông thường của chúng tôi,
và tôi nghĩ là cũng là sự hiểu biết của đa số chúng ta. Các
học giả như Vương Hồng Sển, Lê Ngọc Trụ, Bình Nguyên
Lộc, và gần đây, Nguyễn Hy Vọng, và một số học giả khác,
đã để ra không biết bao nhiêu công phu nghiên cứu, đã giúp
cho chúng ta biết thêm về cuộc hôn nhơn ngôn ngữ giữa
VN và các nước, hay sắc tộc vùng Đông và Nam Á Châu.
Thật là một điều đáng được học hỏi, và phổ biến.
Tài Liệu Tham Khảo
SÁCH
1. Bình Nguyên Lộc (1971). Nguồn gốc Mã Lai của
dân tộc Việt Nam. Nxb Xuân Thu xb lại ở HK, Los
Alamitos California, USA. (không thấy đề năm nào).
Lê Ngọc Trụ (1993). Tầm-nguyên tự điển Việt-Nam.
2.
Nxb TP Hồ Chí Minh. VN.
Lê Ngọc Trụ, Lê Văn Đức (1970). Việt Nam Tự
3.
Điển, nxb Khai Trí, Sài Gòn, VN.
4. Ngô Thế Vinh (2000). Cửu Long cạn dòng, Biển
Đông dậy sóng. Nxb Văn Nghệ, Westminster, California,
USA.
Nguyễn Hy Vọng (2005). Tự điển nguồn gốc tiếng
5.
Việt. CD, Tác giả phát hành. California, USA.
6. Sơn Nam (1968 (?). Lịch sử khai hoang Miền Nam.
Nxb Lá Bối, Sài Gòn, VN
7. Vương Hồng Sển (1993). Tự vị tiếng Việt miền
Nam. Nxb Văn Hóa, TP Hồ Chí Minh, VN.
28
TƯ LIỆU
Phan tấn Tài (sưu tầm và gởi qua email): Bản đối
8.
chiếu tên khoa học, tên VN, và tên Khm một số thủy sản ở
miền Nam; một số tên các loại thảo mộc.
9. Một số bạn người Khmer, chuyên viên Chương Trình
Bảo Vệ Trẻ Em Á Châu, (Child Protective Services
Program) County Los Angeles như Vannarith Khiev, Saren
Ath, đã giúp cho tôi một số chữ tương đồng VN/Khm, và
xác nhận giùm tính cách trung thực của một số chữ Khm
(phiên âm theo Việt ngữ) trong bài.
10. Bài nầy bắt đầu từ bằng hữu “học trò rễ” Đoàn Công
Cẩn”, khi Anh cho tôi xem bản sao một phần quyển tự điển
của BS Nguyễn Hy Vọng (đã tặng cho Anh). Cám ơn Anh
Cẩn và Minh Nga đã “gợi ý” cho tôi viết bài nầy.
11. Chúng tôi cảm ơn Bác Sĩ Nguyễn Hy Vọng đã cho phép
trích đăng một số chữ đồng âm/ đồng nghĩa bên trên qua
cuộc điện đàm vào cuối tháng November, 2005.
12. Chúng tôi cũng cảm tạ các đồng nghiệp Khmer đã giúp
chúng tôi trong việc học hỏi.
12. Chúng tôi không thể nào quên công khó của người bạn
“chợ trời chữ nghĩa, ông Vo Cao, đã để thì giờ đọc và hiệu
đính giùm bài “chữ Việt gốc Tàu” và “Chữ Việt gốc
Khmer”.
14. Và sau hết, xin cảm tạ bằng hữu “văn kỳ danh bất kiến
kỳ hình” (chỉ biết qua ảnh mà thôi), Tiến sĩ Phan Tấn Tài,
chịu khó đọc, hiệu đính, cho thêm tài liệu, và nhiều giải
thích cần thiết, giúp bài hoàn hảo hơn.
29
Bạn đang đọc truyện trên: Truyen2U.Pro