Chương VI

ĐƯỜNG LỐI XÂY DỰNG HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ

Hệ thống chính trị là một khái niệm xuất hiện trong thời kỳ đổi mới được

chính thức nêu ra trong Văn kiện hội nghị Trung ương 6 (khóa VI) tháng 3/1989 (từ

Đại hội VI trở về trước trong các văn kiện Đảng còn dùng khái niệm hệ thống

chuyên chính vô sản hoặc nhà nước chuyên chính vô sản, hoặc chế độ làm chủ tập

thể xã hội chủ nghĩa hoặc cơ chế Đảng lãnh đạo, nhân dân làm chủ, nhà nước quản

lý). Về pháp lý, khái niệm hệ thống chính trị lần đầu tiên được ghi nhận trong Hiến

pháp năm 1992 ở nước ta.

Về cấu trúc hệ thống chính trị nước ta hiện nay bao gồm Đảng, Nhà nước,

Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể chính trị - xã hội; các mối quan hệ qua lại giữa các

thành tố đó với nhau và với xã hội nói chung để cùng thực hiện mục tiêu dân giàu,

nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.

I. ĐƯỜNG LỐI XÂY DỰNG HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ THỜI KỲ

TRƯỚC ĐỔI MỚI (1975 – 1986):

1. Hoàn cảnh lịch sử và chủ trương xây dựng hệ thống chính trị của

Đảng:

a. Hoàn cảnh lịch sử:

Từ tháng 4/1975, với thắng lợi hoàn toàn và triệt để của sự nghiệp chống Mỹ

cứu nước, cách mạng Việt Nam chuyển sang giai đoạn mới, giai đoạn tiến hành cách

mạng xã hội chủ nghĩa trong cả nước. Do đó hệ thống chính trị của nước ta cũng

chuyển sang giai đoạn mới: từ hệ thống chuyên chính dân chủ nhân dân làm nhiệm

vụ lịch sử của chuyên chính vô sản (giai đoạn 1960 – 1975) sang hệ thống chuyên

chính vô sản; từ chỗ hoạt động trong phạm vi nửa nước (miền Bắc) mở rộng sang

hoạt động trong phạm vi cả nước.

Bước sang giai đoạn mới, hệ thống chính trị nước ta hoạt động trong hoàn

cảnh mới với các đặc điểm sau:

- Cả nước hòa bình, độc lập, thống nhất dưới sự lãnh đạo của Đảng, có nền

chuyên chính vô sản đã được thử thách, có khối liên minh công nông

vững chắc làm nền tảng cho Mặt trận dân tộc thống nhất (sau này là Mặt

trận Tổ quốc Việt Nam) và chính quyền cách mạng của nhân dân. Tuy

nhiên, chỉ vài năm sau: “đất nước ta rơi vào tình thế vừa có hòa bình vừa

phải đương đầu với một kiểu chiến tranh phá hoại nhiều mặt của các thế

lực bành trướng bá quyền, đồng thời phải sẵn sàng đối phó với tình

huống địch có thể gây chiến tranh quy mô lớn”.

- Nhiệm vụ chiến lược của cách mạng nước ta trong giai đoạn mới là vượt

qua giai đoạn phát triển tư bản chủ nghĩa tiến nhanh, tiến mạnh, tiến

vững chắc lên chủ nghĩa xã hội. “Xuất phát từ một nước vốn là thuộc địa

nửa phong kiến, bỏ qua giai đoạn phát triển tư bản chủ nghĩa để tiến

thẳng lên chủ nghĩa xã hội, nhiệm vụ của chúng ta là phải tạo ra xã hội

84

xã hội chủ nghĩa từ gốc đến ngọn: phải tạo ra cả lực lượng sản xuất mới

lẫn quan hệ sản xuất mới; phải tạo ra cả cơ sở kinh tế mới lẫn kiến trúc

thượng tầng mới và những quan hệ xã hội mới; phải tạo ra cả đời sống

vật chất mới lẫn đời sống tinh thần và văn hóa mới. Vì vậy, quá trình

cách mạng xã hội chủ nghĩa ở nước ta là một quá trình biến đổi cách

mạng liên tục, toàn diện, vô cùng sâu sắc, triệt để. Đó là quá trình nắm

vững chuyên chính vô sản, phát huy quyền làm chủ tập thể của nhân dân

lao động, thực hiện 3 cuộc cách mạng: cách mạng về quan hệ sản xuất,

cách mạng khoa học kỹ thuật và cách mạng tư tưởng và văn hóa, trong

đó, cách mạng khoa học – kỹ thuật là then chốt, và thông qua 3 cuộc

cách mạng ấy mà từng bước hình thành chế độ làm chủ tập thể xã hội

chủ nghĩa, nền sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa và con người mới xã hội

chủ nghĩa”.

- “Nước ta tiến hành cách mạng xã hội chủ nghĩa trong một hoàn cảnh

quốc tế thuận lợi”. Hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa đã và đang lớn

mạnh không ngừng; phong trào đôc lập dân tộc và phong trào cách mạng

của giai cấp công nhân đang trên đà phát triển mãnh liệt… Trên thế giới

đang diễn ra cuộc cách mạng mới về khoa học – kỹ thuật. Quan hệ về

kinh tế và khoa học, kỹ thuật giữa các nước ngày càng mở rộng.

Những đặc điểm trên đây, nhất là đặc điểm từ sản xuất nhỏ thẳng lên chủ

nghĩa xã hội, bỏ qua giai đoạn phát triển tư bản chủ nghĩa, đòi hỏi nhân dân ta phải

phát huy rất cao tính chủ động, sáng tạo và tự giác trong quá trình cách mạng xã hội

chủ nghĩa. Muốn đưa sự nghiệp cách mạng đến toàn thắng, điều kiện tiên quyết

trước tiên là phải thiết lập và không ngừng tăng cường chuyên chính vô sản, thực

hiện và không ngừng phát huy quyền làm chủ tập thể của nhân dân lao động.

b. Chủ trương xây dựng hệ thống chính trị:

Cơ sở hình thành chủ trương:

Một là, lý luận Mác – Lênin về thời kỳ quá độ và về chuyên chính vô sản.

Các Mác đã chỉ ra rằng: giữa xã hội tư bản chủ nghĩa và xã hội cộng sản chủ

nghĩa là một thời kỳ cải biến cách mạng từ xã hội nọ đến xã hội kia. Thích ứng với

thời kỳ ấy là một thời kỳ quá độ chính trị và nhà nước của thời kỳ ấy không thể là

cái gì khác hơn là nền chuyên chính cách mạng của giai cấp vô sản. V.I.Lênin nhấn

mạnh: muốn chuyển từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội thì phải chịu đựng lâu

dài nỗi đau đớn của thời kỳ sinh đẻ, phải có một thời kỳ chuyên chính vô sản lâu dài.

Bản chất của chuyên chính vô sản là sự tiếp tục đấu tranh giai cấp dưới hình thức

mới.

Chuyên chính vô sản là một tất yếu của thời kỳ quá độ từ chủ nghĩa tư bản đến

chủ nghĩa xã hội. Nhưng việc vận dụng tư tưởng này cần xuất phát từ điều kiện lịch

sử cụ thể của mỗi quốc gia.

85

Việc vận dụng chuyên chính vô sản vào tình hình cụ thể nước ta đã được thể

hiện trong việc ra đời Nhà nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa và hệ thống chính trị

dân chủ nhân dân sau Cách mạng tháng Tám năm 1945.

Hai là, đường lối chung của cách mạng Việt Nam trong giai đoạn mới.

Trong Báo cáo chính trị của Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IV (1976) về

đường lối chung của cách mạng xã hội chủ nghĩa trong giai đoạn mới ở nước ta,

viết: nắm vững chuyên chính vô sản, pháy huy quyền làm chủ tập thể của nhân dân

lao động; tiến hành đồng thời 3 cuộc cách mạng: cách mạng về quan hệ sản xuất,

cách mạng khoa học – kỹ thuật, cách mạng tư tưởng và văn hóa, trong đó cách mạng

khoa học kỹ thuật là then chốt.

Ngày 18/12/1980, Quốc hội khóa VI thông qua Hiến pháp nước Cộng hòa xã

hội chủ nghĩa Việt Nam, trong đó khẳng định: “Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ

nghĩa Việt Nam là Nhà nước chuyên chính vô sản”.

Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ V (1982) tiếp tục khẳng định đường lối

cách mạng xã hội chủ nghĩa và đường lối xây dựng nền kinh tế xã hội chủ nghĩa do

Đại hội IV đề ra.

Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI (1986) khi đánh giá về thực

hiện chuyên chính vô sản, Đảng đã phê phán: Tình trạng buông lỏng chuyên chính

vô sản thể hiện ở nhiều mặt trong cải tạo xã hội chủ nghĩa, quản lý kinh tế, xã hội,

đấu tranh tư tưởng, văn hóa và trong việc chống lại những âm mưu, thủ đoạn phá

hoại của kẻ thù.

Như vậy, về thực chất, kể từ Đại hội III của Đảng (9/1960) cho đến khi Đảng

đề ra đường lối đổi mới đất nước, hệ thống chính trị nước ta được tổ chức và hoạt

động theo các yêu cầu, mục tiêu, nhiệm vụ của chuyên chính vô sản và do vậy, tên

gọi chính thức của hệ thống này được xác định là hệ thống chuyên chính vô sản.

Ba là, cơ sở chính trị của hệ thống chuyên chính vô sản ở nước ta được hình

thành từ năm 1930 và bắt rễ vững chắc trong lòng dân tộc và xã hội.

Cơ sở chính trị đó là sự lãnh đạo toàn diện và tuyệt đối của Đảng. Mặc dù ở

miền Bắc, Đảng cộng sản không phải là đảng chính trị độc nhất mà còn có Đảng

Dân chủ, Đảng xã hội nhưng những Đảng chính trị này thừa nhận vai trò lãnh đạo

tuyệt đối và duy nhất của Đảng cộng sản Việt Nam và là thành viên trong Mặt trận

Tổ quốc Việt Nam.

Bốn là, cơ sở kinh tế của hệ thống chuyên chính vô sản là nền kinh tế kế

hoạch hóa tập trung quan liêu, bao cấp. Đó là một nền kinh tế hướng tới mục tiêu

xóa bỏ hoàn toàn chế độ tư hữu đối với tư liệu sản xuất với ý nghĩa là nguồn gốc và

cơ sở của chế độ người bóc lột người, thiết lập chế độ công hữu xã hội chủ nghĩa đối

với tư liệu sản xuất dưới 2 hình thức: sở hữu nhà nước và sở hữu tập thể; loại bỏ triệt

để cơ chế thị trường, thiết lập mô hình kinh tế kế hoạch hóa tập trung, bao cấp. Nhà

nước trở thành một tổ chức kinh tế bao trùm. Toàn bộ tổ chức và hoạt động của hệ

thống chuyên chính vô sản đều được quy định bởi tính chất và cơ chế vận hành của

nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, bao cấp.

86

Năm là, cơ sở xã hội của hệ thống chuyên chính vô sản là liên minh giai cấp

của giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và tầng lớp trí thức. Kết quả của cuộc

đấu tranh giai cấp “ai thắng ai” trong lĩnh vực chính trị và kinh tế và kết quả cải tạo

xã hội chủ nghĩa đối với các thành phần kinh tế phi xã hội chủ nghĩa, đã tạo nên một

kết cấu xã hội bao gồm chủ yếu là 2 giai cấp và 1 tầng lớp: giai cấp công nhân, giai

cấp nông dân và tầng lớp trí thức.

Sáu là, cơ sở lịch sử cho sự ra đời của hệ thống chuyên chính vô sản giai

đoạn 1975 – 1986.

Ở nước ta, khi giai cấp công nhân giữ vai trò lãnh đạo cách mạng thì thắng lợi

của cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân cũng là sự bắt đầu của cách mạng xã hội

chủ nghĩa, sự bắt đầu của thời kỳ thực hiện nhiệm vụ lịch sử của chuyên chính vô

sản. Bước ngoặt lịch sử này diễn ra trên miền Bắc cách đây hơn 50 năm và từ sau

ngày 30/04/1975 diễn ra trong phạm vi cả nước.

Nội dung chủ trương xây dựng hệ thống chính trị:

Trong giai đoạn này việc xây dựng hệ thống chính trị được quan niệm là xây

dựng chế độ làm chủ tập thể xã hội chủ nghĩa. Tức là xây dựng một hệ thống hoàn

chỉnh các quan hệ xã hội thể hiện ngày càng đầy đủ sự làm chủ của nhân dân lao

động trên tất cả các mặt: chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, làm chủ xã hội, làm chủ

thiên nhiên, làm chủ bản thân. Do đó, chủ trương xây dựng hệ thống chính trị gồm

những nội dung sau đây:

- Xây dựng quyền làm chủ tập thể của nhân dân lao động dưới sự lãnh đạo

của Đảng dựa trên nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, bao cấp, được thực

hiện chủ yếu bằng kế hoạch Nhà nước đồng thời thực hiện bằng hoạt

động của các đoàn thể quần chúng.

- Xác định Nhà nước trong chế độ làm chủ tập thể là Nhà nước chuyên

chính vô sản, một tổ chức thực hiện quyền làm chủ tập thể của giai cấp

công nhân và nhân dân lao động. Một tổ chức thông qua đó Đảng thực

hiện sự lãnh đạo của mình đối với tiến trình phát triển của xã hội. Muốn

thế nhà nước phải đủ năng lực tiến hành 3 cuộc cách mạng: cách mạng

xây dựng chế độ mới, nền kinh tế mới, nền văn hóa mới và con người

mới.

- Xác định Đảng là người lãnh đạo toàn bộ hoạt động xã hội trong điều

kiện chuyên chính vô sản. Sự lãnh đạo của Đảng là bảo đảm cao nhất cho

chế độ làm chủ tập thể của nhân dân lao động, cho sự tồn tại và hoạt

động của Nhà nước xã hội chủ nghĩa.

- Xác định nhiệm vụ chung của các đoàn thể là bảo đảm cho quần chúng

tham gia và kiểm tra công việc của Nhà nước, đồng thời là trường học về

chủ nghĩa xã hội. Vai trò và sức mạnh của các đoàn thể chính là ở khả

năng tập hợp quần chúng, hiểu rõ tâm tư và nguyện vọng của quần chúng,

nâng cao giác ngộ xã hội chủ nghĩa cho quần chúng. Muốn vậy, các đoàn

thể phải đổi mới. Hoạt động của các đoàn thể phải năng động, nhạy bén

87

với những vấn đề mới nảy sinh trong cuộc sống, khắc phục bệnh quan

liêu, giản đơn và khô cứng trong tổ chức và trong sinh hoạt. Mở rộng các

hình thức tổ chức theo nghề nghiệp, theo nhu cầu đời sống và sinh hoạt

văn hóa để thu hút đông đảo quần chúng vào các hoạt động xã hội, chính

trị.

- Xây dựng và phát huy quyền làm chủ tập thể của nhân dân lao động theo

cơ chế Đảng lãnh đạo, nhân dân làm chủ, nhà nước quản lý.

2. Kết quà, ý nghĩa, hạn chế và nguyên nhân:

a. Kết quả và ý nghĩa:

Hệ thống chính trị giai đoạn 1975 – 1986 được xây dựng theo đường lối của

các Đại hội IV và V đã mang lại những thành tựu nhưng cũng đầy khó khăn, thử

thách. Trong giai đoạn này, Đảng đã coi làm chủ tập thể xã hội chủ nghĩa là bản chất

của hệ thống chính trị, đã xây dựng mối quan hệ Đảng lãnh đạo, nhân dân làm chủ,

Nhà nước quản lý thành cơ chế chung trong hoạt động của hệ thống chính trị ở tất cả

các cấp, các địa phương

Đã khắc phục được khá nhiều cách hiểu, cách làm chuyên chính cực tả, cực

đoan đã từng diễn ra trong những năm trước đây.

b. Hạn chế và nguyên nhân:

Trong hệ thống chuyên chính vô sản giai đoạn này, mối quan hệ giữa Đảng,

Nhà nước và nhân dân ở từng cấp, từng đơn vị chưa được xác định thật rõ; mỗi bộ

phận, mỗi tổ chức trong hệ thống chuyên chính vô sản chưa làm tốt chức năng của

mình. Chế độ trách nhiệm không nghiêm, pháp chế xã hội chủ nghĩa còn nhiều thiếu

sót. Đại hội VI đánh giá: Tình trạng buông lỏng chuyên chính vô sản thể hiện ở

nhiều khuyết điểm trong cải tạo xã hội chủ nghĩa, quản lý kinh tế xã hội… chưa sử

dụng đầy đủ sức mạnh tổng hợp của chuyên chính vô sản để thiết lập và giữ vững

trật tự xã hội chủ nghĩa trong các lĩnh vực của đời sống kinh tế và xã hội, để cho

pháp luật và kỷ cương của nhà nước bị vi phạm ngày càng phổ biến.

Những hạn chế, sai lầm trên đây buộc chúng ta phải đổi mới hệ thống chuyên

chính vô sản thành hệ thống chính trị trong thời kỳ đổi mới.

II. ĐƯỜNG LỐI XÂY DỰNG HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ THỜI KỲ

ĐỔI MỚI:

1. Quá trình hình thành đường lối đổi mới hệ thống chính trị:

a. Cơ sở hình thành đường lối:

Đại hội VI của Đảng đề ra đường lối đổi mới toàn diện đất nước bắt đầu từ đổi

mới tư duy, trước hết là tư duy kinh tế. Phải tập trung đổi mới kinh tế trước hết vì có

đổi mới thành công về kinh tế mới tạo được điều kiện cơ bản để giữ vững ổn định

chính trị - xã hội và tiến hành đổi mới hệ thống thuận lợi. Mặt khác, nếu không đổi

mới hệ thống chính trị thì đổi mới kinh tế sẽ gặp trở ngại. Hệ thống chính trị được

đổi mới kịp thời, phù hợp sẽ là điều kiện quan trọng để thúc đẩy đổi mới và phát

triển kinh tế.

88

Như vậy, một cơ sở của đổi mới hệ thống chính trị là yêu cầu chuyển đổi từ

thể chế kinh tế kế hoạch hóa tập trung, quan liêu, bao cấp sang thể chế kinh tế thị

trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Giữ vững ổn định chính trị - xã hội là một nguyên tắc của đổi mới, không giữ

được ổn định thì không thể đổi mới thành công. Trong đổi mới kinh tế và đổi mới

chính trị ở nước ta đều phải giải quyết mối quan hệ giữa ổn định và phát triển. Do đó

đổi mới hệ thống chính trị còn xuất phát từ nhu cầu phải đảm bảo giữ vững ổn định

chính trị - xã hội.

Một cơ sở để đổi mới hệ thống chính trị là yêu cầu phát huy dân chủ. Dân chủ

thể hiện bản chất của chế độ xã hội chủ nghĩa, vừa là mục tiêu vừa là động lực của

công cuộc đổi mới. Phải đổi mới toàn bộ tổ chức và hoạt động của hệ thống chính trị

để xây dựng và từng bước hoàn thiện nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm quyền

lực thuộc về nhân dân.

Để đổi mới thành công, tất yếu phải mở rộng quan hệ đối ngoại và hội nhập

quốc tế. Điều đó cũng đòi hỏi phải có một hệ thống chính trị phù hợp.

b. Quá trình đổi mới tư duy về xây dựng hệ thống chính trị:

Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội

(1991) khẳng định “Toàn bộ tồ chức và hoạt động của hệ thống chính trị nước ta

trong giai đoạn mới là nhằm xây dựng và từng bước hoàn thiện nền dân chủ xã hội

chủ nghĩa, bảo đảm quyền lực thuộc về nhân dân”.

Báo cáo chính trị tại Đại hội VII (1991) chỉ rõ, thực chất của công việc đổi

mới và kiện toàn hệ thống chính trị nước ta là xây dựng nền dân chủ xã hội chủ

nghĩa, bảo đảm quyền làm chủ của nhân dân. Dân chủ vừa là mục tiêu, vừa là động

lực của công cuộc đổi mới.

Hệ thống chính trị vận hành theo cơ chế: “Đảng lãnh đạo, nhà nước quản lý,

nhân dân làm chủ”. Trong đó, Đảng vừa là một bộ phận của hệ thống chính trị vừa

là “hạt nhân” lãnh đạo hệ thống ấy, hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp

luật. Nhà nước pháp quyền của xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân, do Đảng

cộng sản lãnh đạo. Nhà nước có chức năng thể chế hóa và tổ chức thực hiện đường

lối, quan điểm của Đảng. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là liên minh chính trị của các

đoàn thể nhân dân và cá nhân tiêu biểu của các giai cấp và tầng lớp xã hội, các dân

tộc, các tôn giáo; là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân; hoạt động theo

phương thức hiệp thương dân chủ, có vai trò quan trọng trong việc thực hiện phản

biện, giám sát xã hội, góp phần xây dựng Đảng, xây dựng nhà nước, phát huy quyền

làm chủ của nhân dân. Nhân dân là người làm chủ xã hội, làm chủ thông qua cơ chế

“dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra”; làm chủ thông qua hình thức tự quản.

Trong đổi mới tư duy về hệ thống chính trị, vấn đề đổi mới tư duy về Nhà

nước có tầm quan trọng đặc biệt. Thuật ngữ “xây dựng nhà nước pháp quyền” lần

đầu tiên được đề cập tại hội nghị Trung ương 2 khóa VII (1991). Đến hội nghị toàn

quốc giữa nhiệm kỳ khóa VII (1994), Đảng đã khẳng định phương hướng xây dựng

nhà nước pháp quyền Việt Nam. Đại hội VIII, IX và X của Đảng tiếp tục khẳng định

89

nhiệm vụ xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam và làm rõ thêm

nội dung của nó. Nhà nước quản lý xã hội bằng Hiến pháp và pháp luật. Pháp luật

giữ vị trí tối thượng trong việc điều chỉnh quan hệ xã hội. Người dân được hưởng

mọi quyền dân chủ, có quyền tự do sống và làm việc theo khả năng và sở thích cùa

mình trong phạm vi pháp luật cho phép.

Trong đổi mới tư duy của Đảng về hệ thống chính trị thể hiện ở nhận thức rõ

hơn về vị trí, vai trò và phương thức lãnh đạo của Đảng. Đảng cộng sản cầm quyền

là Đảng lãnh đạo nhà nước chứ không làm thay nhà nước. Đảng quan tâm xây dựng,

củng cố nhà nước, phát huy vai trò của nhà nước trong quản lý, điều hành xã hội.

Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng phải đồng bộ với đổi mới tổ chức và hoạt

động của hệ thống chính trị, đổi mới kinh tế.

2. Mục tiêu, quan điểm và chủ trương xây dựng hệ thống chính trị thời

kỳ đổi mới:

a. Mục tiêu và quan điểm xây dựng hệ thống chính trị:

Mục tiêu:

Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội do

Đại hội VII thông qua xác định: “Toàn bộ tổ chức và hoạt động của hệ thống chính

trị ở nước ta trong giai đoạn mới là nhằm xây dựng và hoàn thiện nền dân chủ xã

hội chủ nghĩa, bảo đảm quyền lực thuộc về nhân dân”. Văn kiện Đại hội VII của

Đảng cũng khẳng định: Thực hiện dân chủ xã hội chủ nghĩa là thực chất của việc đổi

mới và kiện toàn hệ thống chính trị.

Quan điểm:

Một là, dùng khái niệm “hệ thống chính trị” thay cho khái niệm hệ thống

chuyên chính vô sản và khái niệm chế độ làm chủ tập thể được sử dụng trong các

giai đoạn trước đây.

Hai là, kết hợp chặt chẽ ngay từ đầu đổi mới kinh tế với đổi mới chính trị, lấy

đổi mới kinh tế làm trọng tâm đồng thời từng bước đổi mới chính trị.

Ba là, đổi mới tổ chức và phương thức hoạt động của hệ thống chính trị không

phải là hạ thấp hoặc thay đổi bản chất của nó mà là nhằm tăng cường vai trò lãnh

đạo của Đảng, hiệu lực quản lý của Nhà nước, phát huy quyền làm chủ của nhân dân,

làm cho hệ thống chính trị hoạt động năng động hơn, có hiệu quả hơn, phù hợp với

đường lối đổi mới toàn diện, đồng bộ đất nước; đặc biệt là phù hợp với yêu cầu của

nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và yêu cầu hội nhập kinh tế quốc

tế.

Bốn là, đổi mới hệ thống chính trị một cách toàn diện, đồng bộ, có kế hoạch,

có bước đi, hình thức và cách làm phù hợp.

Năm là, đổi mới mối quan hệ giữa các bộ phận cấu thành của hệ thống chính

trị với nhau và với xã hội, tạo ra sự vận động cùng chiều theo hướng tác động, thúc

đẩy xã hội phát triển; phát huy quyền làm chủ của nhân dân.

90

b. Chủ trương xây dựng hệ thống chính trị:

Xây dựng Đảng trong hệ thống chính trị:

Trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị là đổi mới tổ chức và phương thức

lãnh đạo của các bộ phận cấu thành hệ thống. Trong đổi mới phương thức hoạt động

của hệ thống chính trị, vấn đề mấu chốt nhất và cũng là khó khăn nhất là đổi mới

phương thức hoạt động của Đảng, khắc phục cả 2 khuynh hướng thường xảy ra

trong thực tế; hoặc là Đảng bao biện, làm thay, hoặc là buông lỏng sự lãnh đạo của

Đảng.

Trong quá trình đổi mới, Đảng ta luôn luôn coi trọng việc đổi mới phương

thức lãnh đạo của Đảng đối với hệ thống chính trị. Nghị quyết Trung ương 5 khóa X

về “Tiếp tục đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động của hệ

thống chính trị” đã chỉ rõ các mục tiêu giữ vững và tăng cường vai trò lãnh đạo,

nâng cao tính khoa học, năng lực và hiệu quả lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước

và toàn bộ xã hội, sự gắn bó mật thiết giữa Đảng và nhân dân; nâng cao hiệu lực,

hiệu quả quản lý của Nhà nước, chất lượng hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các

tổ chức chính trị - xã hội; phát huy dân chủ, quyền làm chủ của nhân dân; tăng

cường kỷ luật, kỷ cương trong Đảng và trong xã hội; để nước ta phát triển nhanh và

bền vững theo định hướng xã hội chủ nghĩa.

Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động của hệ thống

chính trị phải được đặt trong tổng thể nhiệm vụ đổi mới và chỉnh đốn Đảng, tiến

hành đồng bộ đối với đổi mới các mặt của công tác xây dựng Đảng, với đổi mới tổ

chức và hoạt động của cả hệ thống chính trị, nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ,

công chức, viên chức; đồng bộ với đổi mới kinh tế, xây dựng và hoàn thiện nhà nước

pháp quyền xã hội chủ nghĩa thích ứng với những đòi hỏi của quá trình công nghiệp

hóa, hiện đại hóa và hội nhập kinh tế quốc tế của đất nước.

Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động của hệ thống

chính trị phải trên cơ sở kiên định các nguyên tắc tổ chức và hoạt động của Đảng,

thực hiện đúng nguyên tắc tập trung dân chủ; thực hiện dân chủ rộng rãi trong Đảng

và trong xã hội, đẩy nhanh phân cấp, tăng cường chế độ trách nhiệm cá nhân, nhất là

người đứng đầu.

Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động của hệ thống

chính trị là công việc hệ trọng, đòi hỏi phải chủ động, tích cực, có quyết tâm chính

trị cao, đồng thời cần thận trọng, có bước đi vững chắc, vừa làm vừa tổng kết, rút

kinh nghiệm.

Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động của hệ thống

chính trị ở mỗi cấp, mỗi ngành, vừa quán triệt các nguyên tắc chung vừa phải phù

hợp với đặc điểm, yêu cầu, nhiệm vụ của từng cấp, từng ngành.

Xây dựng nhà nước trong hệ thống chính trị:

Đại hội X của Đảng chỉ rõ:

Xây dựng cơ chế vận hành của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, bảo

đảm nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước đều thuộc về nhân dân; quyền lực nhà

91

nước là thống nhất, có sự phân công và phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong

việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp.

Hoàn thiện hệ thống pháp luật, tăng tính cụ thể, khả thi của các quy định trong

văn bản pháp luật. Xây dụng, hoàn thiện cơ chế kiểm tra, giám sát tính hợp pháp

trong các hoạt động và quyết định của các cơ quan nhà nước công quyền.

Tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Quốc hội. Hoàn thiện cơ chế bầu

cử, nhằm nâng cao chất lượng đại biểu Quốc hội. Đổi mới hơn quy trình xây dựng

luật, giảm mạnh việc ban hành pháp lệnh. Thực hiện tốt hơn nhiệm vụ quyết định

các vấn đề quan trọng của đất nước và chức năng giám sát tối cao.

Đẩy mạnh cải cách hành chính, đổi mới tổ chức và hoạt động của Chính phủ

theo hướng xây dựng cơ quan hành pháp thống nhất, thông suốt, hiện đại. Xây dựng

hệ thống cơ quan tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ

công lý, quyền con người. Xây dựng cơ chế phán quyết những vi phạm hiến pháp

trong hoạt động lập pháp và tư pháp.

Nâng cao chất lượng hoạt động của Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân,

bảo đảm quyền tự chủ và tự chịu trách nhiệm của chính quyền địa phương trong

phạm vi được phân cấp.

Xây dựng Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội trong hệ thống

chính trị:

Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội có vai trò rất

quan trọng trong việc tập hợp, vận động, đoàn kết rộng rãi các tầng lớp nhân dân;

đại diện cho quyền và lợi ích hợp pháp của nhân dân, đề xuất các chủ trương, chính

sách về kinh tế, văn hóa, xã hội, an ninh, quốc phòng.

Nhà nước ban hành cơ chế để Mặt trận và các tổ chức chính trị - xã hội thực

hiện tốt vai trò giám sát và phản biện xã hội.

Thực hiện tốt Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Luật Thanh niên, Luật Công

đoàn…, quy chế dân chủ ở mọi cấp để mặt trận, các tổ chức chính trị - xã hội và các

tầng lớp nhân dân tham gia xây dựng Đảng, chính quyền và hệ thống chính trị.

Đổi mới hoạt động của Mặt trận, các tổ chức chính trị - xã hội, khắc phục tình

trạng hành chính hóa, nhà nước hóa, phô trương, hình thức. Nâng cao chất lượng

hoạt động. Làm tốt công tác dân vận theo phong cách trọng dân, gần dân, hiểu dân,

học dân và có trách nhiệm với dân, nghe dân nói, nói dân hiểu, làm dân tin.

3. Kết quả, ý nghĩa, hạn chế và nguyên nhân:

a. Kết quả thực hiện chủ trương và ý nghĩa:

Tổ chức và hoạt động của hệ thống chính trị ở nước ta đã có nhiều đổi mới

góp phần xây dựng và từng bước hoàn thiện về dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm

quyền lực thuộc về nhân dân. Tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị được sắp xếp

theo hướng tinh gọn, hiệu quả. Hoạt động của hệ thống chính trị ngày càng hướng về

cơ sở. Quốc hội, Chính phủ, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân các cấp trong các

khóa đã có nhiều đổi mới theo hướng phát huy dân chủ, cải cách hành chính, công

khai các hoạt động của chính quyền, tăng cường đối thoại, tôn trọng và lắng nghe ý

92

kiến của nhân dân. Dân chủ trong xã hội có bước phát triển. Trình độ và năng lực

làm chủ của nhân dân từng bước được nâng lên.

Nhiệm vụ, quyền hạn của các cơ quan nhà nước được phân định rõ hơn, phân

biệt quản lý nhà nước với quản lý sản xuất kinh doanh. Nhà nước từng bước được

kiện toàn, từ cơ cấu tổ chức đến cơ chế hoạt động trên các lĩnh vực lập pháp, hành

pháp và tư pháp. Những quan điểm của Đảng về nhà nước đã được thể chế hóa trong

Hiến pháp 1992 (sửa đổi, bổ sung 2001) và trong các đạo luật cụ thể. Quản lý nhà

nước bằng pháp luật được tăng cường.

Mặt trận, các tổ chức chính trị - xã hội đã có nhiều đổi mới về tổ chúc, bộ

máy; đổi mới nội dung và phương thức hoạt động, đa dạng hóa các hình thức để tập

hợp ngày càng đông đảo các tẩng lớp nhân dân; phát huy dân chủ; chăm lo và bảo vệ

lợi ích chính đáng của nhân dân; tham gia xây dựng, chỉnh đốn Đảng; tham gia xây

dựng và củng cố chính quyền; hướng mạnh hoạt động về cơ sở, bước đầu thực hiện

nhiệm vụ giám sát và phản biện xã hội.

Đảng đã thường xuyên coi trọng việc xây dựng, chỉnh đốn, giữ vững và nâng

cao vai trò lãnh đạo của Đảng đối với sự nghiệp cách mạng của nhân dân ta trong

điều kiện mới. Phương thức thức lãnh đạo của Đảng đối với hệ thống chính trị,

phong cách công tác có nhiều đổi mới và tiến bộ; dân chủ trong Đảng được phát huy,

quan hệ mật thiết giữa Đảng với nhân dân được củng cố.

Tóm lại, hơn 20 năm qua, hệ thống chính trị đã thực hiện có kết quả một số

đổi mới quan trọng, đặc biệt quyền làm chủ của nhân dân trên các lĩnh vực kinh tế,

xã hội, chính trị, tư tưởng, văn hóa được phát huy.

Các kết quả đạt được đã khẳng định đường lối đổi mới nói chung, đường lối

đổi mới hệ thống chính trị nói riêng là đúng đắn, sáng tạo, phù hợp với thực tiễn,

bước đầu đáp ứng yêu cầu của tình hình mới, khắc phục dần những khuyết, nhược

điểm của hệ thống chuyên chính vô sản trước dây. Kết quả đổi mới hệ thống chính

trị đã góp phần làm nên thành tựu to lớn và có ý nghĩa lịch sử của công cuộc đổi mới

ở nước ta.

b. Hạn chế và nguyên nhân:

Trong thực tế, hệ thống chính trị của nước ta còn nhiều nhược điểm. Năng lực

và hiệu quả lãnh đạo của Đảng, hiệu lực quản lý của nhà nước, hiệu quả hoạt động

của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội chưa ngang tầm với đòi hỏi

của tình hình.

Việc đổi mới nền hành chính quốc gia còn rất hạn chế. Bộ máy hành chính

còn nhiều tầng nấc làm cho việc quản lý các quá trình kinh tế - xã hội chưa thật

nhanh, nhạy và có hiệu quả cao. Tình trạng quan liêu, hách dịch, nhũng nhiễu của

một bộ phận công chức nhà nước chưa được khắc phục; kỷ cương, phép nước bị

xem thường ở nhiều nơi.

Phương thức tổ chức, phong cách hoạt động của Mặt trận và các tổ chức chính

trị - xã hội vẫn chưa thoát khỏi tình trạng hành chính, xơ cứng; một số cán bộ bị

“viên chức hóa”, chưa thật gắn với quần chúng. Nạn tham nhũng trong hệ thống

93

chính trị còn trầm trọng, bệnh cục bộ, địa phương còn khá phổ biến. Quyền làm chủ

của nhân dân còn bị vi phạm.

Vai trò giám sát, phản biện của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã

hội còn yếu, chưa có cơ chế thật hợp lý để phát huy vai trò của Mặt trận và các tổ

chức chính trị - xã hội. Đội ngũ cán bộ của hệ thống chính trị nói chung, của Mặt

trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội nói riêng chất lượng còn hạn chế.

Phương thức lãnh đạo của Đảng đối với hoạt động của hệ thống chính trị còn

chậm đổi mới, lúng túng.

Những hạn chế nêu trên xuất phát từ nguyên nhân chủ yếu là nhận thức về

đổi mới hệ thống chính trị chưa có sự thống nhất cao, trong hoạch định và thực hiện

một số chủ trương, giải pháp còn lúng túng, thiếu dứt khoác, không triệt để.

Việc đổi mới hệ thống chính trị chưa được quan tâm đúng mức, còn chậm trễ

so với đổi mới kinh tế.