... Mùa xuân Ả Rập mang tự do đến cho cô gái mới dậy thì. Mặc cho cả nhà trố mắt ngạc nhiên, cô tuyên bố từ nay sẽ trở thành một tín đồ Hồi giáo theo đúng nghĩa chứ không kiểu nửa mùa như ngày xưa. 

Maya có thân hình hơi mỡ màng, nhưng khuôn mặt cô xinh đẹp đến mức ai cũng bị hút hồn bởi đôi mắt nâu nhạt to sắc và nụ cười rất đôn hậu. Buổi chiều hôm ấy, tôi vừa kịp ngỏ ý muốn nhờ anh chàng Magdi tìm một phụ nữ trẻ để phỏng vấn cho cân bằng thì Maya tình cờ bước qua chỗ chúng tôi ngồi đi về phía nhà vệ sinh. Magdi chẳng nói chẳng rằng, đứng lên chặn đường cô gái lạ mặt. Tôi tròn mắt ngạc nhiên. Nhưng Magdi duyên dáng chết thôi đã thuyết phục được Maya... không đi vệ sinh nữa mà ngồi trước máy quay phim đến tận gần một tiếng để tôi và một đồng nghiệp người Nhật quay như chong chóng.

Maya tiêu biểu cho rất nhiều phụ nữ Hồi giáo ngoan đạo ở Tunisia - những người coi mùa xuân Ả Rập là một tiếng thở phào nhẹ nhõm để họ có thể tự do thực hiện một thứ quyền dân chủ mà từ lâu luôn bị các nhà độc tài vùi dập: đó là quyền được tự do tôn giáo, hay đơn giản chỉ là quyền được đội khăn trùm đầu. "Dù là đất nước Hồi giáo nhưng trước đây mỗi lần tôi trùm khăn ra đường là thể nào cũng có cảnh sát đến hỏi han quấy nhiễu. Khăn trùm đầu bị coi như một thứ phục trang ngoại lai, bị cấm tiệt ở các công sở. Có lần một gã cảnh sát còn hỏi thẳng tôi: Cô là tay chân của khủng bố Al-Qaeda hay sao mà che chắn kín như bưng thế này?". Maya cười khinh khích, cô vui sướng cho tôi xem tủ quần áo mới đã được ních đầy những chiếc áo dài đen và khăn trùm đính kim sa lấp lánh. Maya là người mạnh mẽ và ưa phiêu lưu. Sau khi ly dị ông chồng lười chảy thây, cô một mình tự vượt biên giới sang Libya tìm cơ hội làm ăn mới với ba cái vali lèn căng toàn quần áo.

Buổi phỏng vấn thứ hai diễn ra ở một quán cà phê trên đại lộ chính của thủ phủ Tunis. Tôi ngỏ ý muốn được Abdul giới thiệu với một vài phụ nữ Hồi che khăn kín mặt. Vừa lúc ấy có hai bóng đen lướt qua, hệt như Magdi khi ở quán cà phê Casa, Abdul lập tức bật dậy, lao đến chặn đường. Không biết anh ba hoa những gì mà đến lượt hai cô gái này cũng bỏ cả việc mua hàng giữa chừng, xà vào quán cà phê để tôi chĩa máy quay phỏng vấn. Họ đen kịt từ đầu đến chân, đến cả đôi mắt cũng được che lại sau một làn voan mỏng. Tôi nhìn quanh, chưa bao giờ trong đời tôi gặp một tổ hợp phức tạp và đa dạng đến thế của những con người cùng tôn giáo nhưng cách nhìn nhận tôn giáo của họ lại khác nhau đến mức khó có thể bịa ra một điểm tương đồng.

Thứ nhất là Abdul. Anh từng sống ở Pháp và kết hôn với một cô gái Hàn Quốc. Một ngày đẹp trời cùng vợ đi chơi, anh bị một gã cảnh sát chặn đường và hỏi cô vợ: "Tại sao cô lại cặp với thằng mọi Ả Rập này cơ chứ?". Abdul rút dao kết liễu đời viên cảnh sát. Tòa án cho anh được lựa chọn, hoặc là vào tù hoặc là rời Pháp về Tunisia vĩnh viễn. Anh chia tay vợ về cố hương, không lâu sau kết hôn và sinh được một cô con gái độc nhất tên là Aysha.

Aysha ngồi cạnh bố, 17 tuổi, đen từ đầu đến chân, cả bàn tay của cô cũng đeo găng đen. Cô bẽn lẽn, e thẹn, phải để bố thuyết phục mãi mới dám ngồi trước máy quay. Hơn nửa năm trước, Aysha còn mặc bikini tắm nắng ở biển. Mùa xuân Ả Rập mang tự do đến cho cô gái mới dậy thì. Mặc cho cả nhà trố mắt ngạc nhiên, cô tuyên bố từ nay sẽ trở thành một tín đồ Hồi giáo theo đúng nghĩa chứ không kiểu nửa mùa như ngày xưa. Chưa hết, cô còn muốn che kín cả mặt mũi, ông bố khốn khổ phải van vỉ khuyên can mãi mới thôi.

Ngồi cạnh Aysha là Hassan. Cậu chàng cũng mới tròn 18 tuổi, râu ria lưa thưa nhưng dài ngoằng. Rõ ràng là cậu đang cố gắng để mình giống như Salafi – những tín đồ Hồi giáo khá cực đoan, cổ động cho cách sống giống hệt như Hồi giáo từ thời mới khởi phát. Khi mới gặp tôi, cậu bắt tay một cách miễn cưỡng, sau này thổ lộ rằng nguyên tắc tôn giáo cổ điển không cho phép chạm vào người khác giới, dù chỉ là cái bắt tay. Khi tôi hỏi cậu: "Mẹ của chị theo đạo Phật, ăn chay, bố thí, thế có phải là người tốt không?" – Cậu bé 18 tuổi nghiêm khắc nhìn tôi trả lời: "Nếu mẹ chị mà theo đạo Hồi nữa thì cụ sẽ thành người hoàn hảo và được lên thiên đường!"

Người cuối cùng là Hosni, 30 tuổi, hiện đang học lên tiến sĩ. Anh cố ý ngồi xa xa, vẻ như không muốn gần cái đám mà anh coi là cuồng đạo. Dù cũng là người Hồi, nhưng Hosni từng im lặng nghe tôi chỉ trích tôn giáo của chính mình và nhà tiên tri Muhammed suốt hàng tiếng đồng hồ mà không hề nổi cáu.

Chưa hết, một nửa trong số những người này giỏi tiếng Pháp hơn tiếng Ả Rập. Tôi vẫn băn khoăn tự hỏi tại sao Pháp đô hộ Tunisia có hơn 70 năm mà văn hóa Pháp ngấm sâu và lâu đến thế, chẳng bù cho người Việt mình gốc văn hóa mạnh hơn hẳn, chẳng mấy ai còn dùng tiếng Pháp.

Những cuộc phỏng vấn ở Tunisia khiến tôi hiểu mùa xuân Ả Rập từ một góc nhìn khác hẳn. Nhưng để cho chắc, tôi vẫn bắt xe về một thị trấn nhỏ xíu tên là Sidi Bouzid.

Ngày 17 tháng 12 năm 2010, một người bán hoa quả rong ở Sidi Bouzid tên là Bouzizi bị tịch thu đồ nghề và bị một nữ cảnh sát tát vào mặt. Anh phẫn uất tìm đến kêu gào đòi được thị trưởng giải thích, nếu không anh sẽ châm lửa tự thiêu. Bị từ chối, ngọn lửa sống bốc lên ngay trước cổng tòa thị chính Sidi Bouzid. Hàng chục cuộc biểu tình nổi dậy khắp Tunisia. Chỉ hơn hai tuần sau, nhà độc tài Ben Ali phải cuốn gói rút chạy sau 23 năm cầm quyền. Chỉ vài tháng sau, cả Trung Đông dậy sóng, chính quyền của tất cả các nhà độc tài lung lay, kẻ vội vàng hứa cải cách (Ma Rốc, Jordan), kẻ nhanh chóng xì ra cả một đống tiền để dân im miệng (Saudi, Oman), kẻ chết thảm như đại tá Gaddafi (Libya), kẻ sống mà như chết Mubarak (Ai Cập), và kẻ vẫn đang cố kiết trì hoãn bản án tử hình trong trò chơi nội chiến đẫm máu cướp đi sinh mạng của hơn 60.000 người Assad (Syria).

Hơn một năm sau ngày Bouzizi biến mình thành đuốc sống vì miếng cơm manh áo bị chà đạp, cả Tunisia không có gì đổi khác, cái sự đổi khác về cơm áo gạo tiền mà Bouzizi đã đổi mạng sống của mình để cất tiếng kêu oan. Kinh tế Tunisia vẫn đi xuống, tầng lớp trí thức như Hosni phải dừng học tiến sĩ để đi làm cho công ty điện thoại, Maya bỏ quê hương mà đi, Ali quần quật 10 tiếng/ngày, 6 ngày/tuần trong lò bánh mỳ.

Những điều thay đổi ở Tunisia không phải kinh tế mà là tôn giáo. Cuộc cách mạng bột phát của tầng lớp tự do cánh tả thiếu tiền thiếu tổ chức phải nhường chỗ cho sự lớn mạnh của các tổ chức Hồi giáo từng bị chế độ cũ kìm hãm. Những người trẻ Tunisia đứng trước sự tự do lựa chọn mới không cưỡng lại được sự quyến rũ của một dòng lý tưởng Hồi giáo cổ điển, cực hữu, mong muốn xây dựng một nhà nước mới không tỳ vết. Tuy nhiên, nếu chỉ ngoan đạo thì đâu có được thiên đường nơi hạ giới? Trước mùa xuân Ả Rập, chỉ số nghèo đói của Tunisia là 2% thuộc loại thấp nhất thế giới, quyền phụ nữ ngang với châu Âu, giáo dục đứng hàng thứ 17, mô hình nhà nước kiểu độc tài được xếp cùng thứ hạng với Singapore. Sau mùa xuân Ả Rập, các đảng phái Hồi giáo lên nắm chính quyền, kinh tế càng thê lương trong khi các thành tựu nhân quyền thì có nguy cơ bị dồn chết vào góc tường.

Tôi ghét thuật ngữ "Mùa xuân Ả Rập" từ ngày đặt chân đến Tunisia. Tôi gọi đó là cơn lũ cuốn Ả Rập khiến cả Trung Đông dậy sóng, thức tỉnh cả thiên thần lẫn quỷ dữ. Nó bắt đầu bằng một tiếng kêu thống thiết từ khô cằn cát sỏi ở Sidi Bouzid, nó hóa thành một dòng sông tràn qua sa mạc rãy nóng Trung Đông. Con tạo xoay vần, dòng sông đáng lẽ mang nặng phù sa bị biến thành một cơn lũ cuồng nộ, cuốn phăng đi cả mùa màng đang chờ ngày gặt hái. Bouzizi chết để phản đối cuộc sống đói nghèo. Đài báo loan tin anh chết để khai sinh cho cuộc cách mạng tự do dân chủ. Rốt cục, kẻ lên nắm chính quyền lại là những thầy tu tôn giáo. Thế mới biết, dù kẻ nào thắng hay thua, cuộc chiến lý tưởng cao thấp nào cũng bắt đầu và kết thúc bằng máu xương của dân nghèo.