Cảm nhận bài “Đàn ghi ta của F.G.Lorca” của Thanh Thảo. 

Bài làm   

 Là một nhà thơ lớn của Tây Ban Nha hiện đại, Lorca đã đem được chất dân gian Anđaluxia

cùng sức sống của xứ sở bò tót vào thơ mình. Lại thạo dân nhạc, ông thường thích đi khắp xứ như

một gã Digan đơn độc mà hát lên những bài thơ của mình như những khúc romance, ballad. Bởi

vậy, Lorca như một nghệ sĩ kép : thi si kiêm nhạc sĩ. 

   Đàn ghi-ta của Lorca chính là một lối thơ mà ở đó lời thơ đã hòa vào nét nhạc, hình tượng

thơ đã cùng cấu trúc nhạc bay đôi. Thậm chí, để  tiếng nói của  thơ mình thêm phong phú, Thanh

Thảo còn mô phỏng những âm  thanh từa tựa  các nốt đàn  ghita, mô  phỏng cả lối  diễn tấu vẫn

thường đệm cho người hát khi diễn nữa.

   Thanh Thảo đã chọn  thời điểm  bi  phẫn  nhất của  cuộc  đời Lorca  cho cảm hứng của  thi

phẩm : lúc ông bị bắn chết. Lorca luôn dự cảm và bị ám ảnh khôn nguôi bởi cái chết. Nhưng ông

cũng  không  thể  ngờ  cái  chết  phũ  phàng  nhất  đã  ập  xuống  thân  phận mình. Đối với  lòng  tiếc

thương, mọi  cái  chết  đều  ngang  trái. Cái  chết của Lorca  càng  ngang  trái bội  phần. Vì  ông bị

phatxit giết hại khi mới 37 tuổi, xác ông còn bị chúng quẳng xuống một cái giếng để phi tang. Mất

mát kinh hoàng  là  thế, nhưng oái oăm  thay, cái chết còn  là một giải  thoát. Giải  thoát bất đắc dĩ

nhưng hoàn  toàn. Hẳn suy tư Thanh Thảo đã bị  vây ám  giữa những phản  trái  kia của cái chết.

Nhất là lúc anh đọc được cái câu như một lời nguyện cuối, một di chúc viết sớm của Lorca : Khi

tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn ghi-ta. Và thế là thi phẩm đã tự chọn cho nó một hình hài: vừa là

thơ viếng vừa như một bi ca. 

   Thanh Thảo chọn viết về Lorca toàn là những thi ảnh rất siêu thực trong thế giới nghệ thuật

của chính Lorca, mà sau những lãng quên chúng vẫn không thôi đeo bám Thanh Thảo : đàn ghi-

ta, bài ca mộng du, con ngựa đen, vầng trăng đỏ, chàng kĩ sĩ đơn độc, áo choàng đấu sĩ, sắc máu

đấu trường, cô gái Di gan, lá bùa hộ mệnh, hoa tử đinh hương ( hoa lila )... Và, tất nhiên, làm sao

có  thể  thiếu được dòng sông cùng với cỏ mọc hoang vốn  là những hình ảnh - biểu tượng từ  lâu

vẫn miên man với ngòi  thơ Thanh Thảo  . Nhờ đó, hình tượng Lorca và suy cảm Thanh Thảo đã

nói chung một thứ tiếng là dòng thi liệu đã trộn vào nhau đó. 

   Trong  bài thơ, Thanh Thảo có dùng những lối kết hợp khá phổ biến ở thơ tượng trưng. Ta

gặp những Tiếng đàn bọt nước, tiếng ghi-ta nâu, tiếng ghi-ta lá xanh, tiếng ghi-ta tròn, tiếng ghi-

ta ròng ròng máu chảy, về miền đơn độc, vầng trăng chếnh choáng, chôn cất tiếng đàn, đường chỉ

tay, dòng  sông rộng... Nhiều  thi ảnh được tượng  trưng hoá,  khiến chúng có dạng một  hình  thể

chứa nhiều hình ảnh. Đường chỉ  tay  là hiện  thân của  thiên mệnh. Đường chỉ  tay đã đứt tượng

trưng cho cú giáng phũ phàng trái ngang của số mệnh. Chiếc ghi-ta tượng trưng cho âm nhạc và

thơ ca. Nó  là cây đàn  lia của chàng nghệ sĩ  tài hoa. Chiếc ghita màu bạc  là biến ảnh của chiếc

ghi-ta nâu khi đã sang cõi khác. Đúng hơn,  là chiếc ghi-ta đã sang cõi siêu sinh. Thi sĩ bơi  trên

chiếc ghi-ta chính là bơi trên con thuyền của thi ca đang vượt qua bến bờ sinh tử. Lá bùa cô gái

di-gan là cái đẹp huyền bí. Xoáy nước là tai hoạ định mệnh trên dòng sông của số phận, cũng là

cái dòng sông ranh giới giữa cõi sống và cõi chết, giữa thực tại và hư vô. Hành động ném lá bùa

và ném trái  tim đều giàu hàm ý tượng trưng về sự giã từ, sự giải thoát của Lorca... Lối viết này không còn xa lạ đối với người đọc  thơ Xuân Diệu, Hàn Mặc Tử, Bích Khê, Chế Lan Viên hay

nhóm Xuân Thu nhã tập hồi Thơ Mới. Nhưng, nó đã được Thanh Thảo dùng nhuần nhị và hài hòa

để tạo ra cho thơ mình một cách nói hàm súc. Riêng cái câu giọt nước mắt vầng trăng trong đoạn

bày tỏ nỗi đau xót và tiếc thương trước cái chết hết sức thương tâm của Lorca mà lời thơ kết hợp

cả trượng trưng thơ Đường với tượng trưng Thơ Mới:

“Không ai chôn cất tiếng đàn

tiếng đàn như cỏ mọc hoang

giọt nước mắt vầng trăng

long lanh trong đáy giếng”

cũng thấy được vẻ súc tích của nó. Có phải câu ấy được viết theo lối "nghệ thuật sắp đặt" không,

mà cứ đơn giản y như đặt hai hình ảnh bên nhau  : giọt nước mắt  - vầng  trăng  thế  thôi ? Giữa

chúng chẳng có một quan hệ từ nào. Thì ra, lắm khi, việc tước bỏ quan hệ từ lại là cách gia tăng

nghĩa cho hình ảnh và lời thơ. Vì giờ đây, giữa chúng lại có thể phát sinh nhiều kiểu quan hệ, tạo

ra nhiều làn nghĩa : 1) quan hệ đẳng lập : giọt nước mắt (và) vầng trăng ; 2) quan hệ song song :

giọt nước mắt (với) vầng trăng ; 3) quan hệ so sánh : giọt nước mắt (như) vầng trăng ; 4) quan hệ

sở hữu : giọt nước mắt (của) vầng trăng ; 5) quan hệ đồng nhất : giọt nước mắt (là) vầng trăng...

Người đọc có một thoáng phân vân : vậy ý thực của câu thơ sẽ theo nghĩa nào ? Nhưng thoáng ấy

sẽ qua nhanh bởi chỉ có câu trả lời duy nhất : nó phải là sự giao thoa và lung linh của tất cả các làn

nghĩa ấy. 

   Việc  tái hiện sự kiện Lorca bị hành hình với những diễn biến phũ phàng, dù chỉ  là chấm

phá, cũng đã  ít nhiều đem lại một cái "cốt" cho  thi phẩm. Muốn kể,  thì cũng kể được đôi chút.

Tâm tư người đọc bị cuốn ngay vào mạch kể qua các diễn biến ấy với những kinh hoàng, đau đớn

và tiếc thương cho một con người vô tội, một bậc tài hoa oan khuất. Nhưng, dường như cái mạch

kia còn  tuân  theo các bước phát  triển  thuộc về cấu  trúc của một ca khúc nữa. Sự kiện Lorca bị

hành hình vào bài thơ này đã dàn thành bốn phần nội dung với những khúc có dụng ý hẳn hoi về

độ dài và  tiết nhịp. Đầu  tiên, phần giới  thiệu,  là hình ảnh Lorca  theo lối ấn tượng  : những  tiếng

đàn bọt nước / Tây - ban - nha áo choàng đỏ gắt / li-la li-la li-la / đi lang thang về miền đơn độc /

với vầng trăng chếnh choáng / trên yên ngựa mỏi mòn. Tiếp nối, phần phát  triển, Lorca bị giết :

Tây - ban - nha / hát nghêu ngao / bỗng kinh hoàng / áo choàng bê bết đỏ / Lorca bị điệu về bãi

bắn  / chàng đi như người mộng du. Kế đó, phần cao  trào,  là nỗi  tiếc  thương  trước sự  thực phũ

phàng : tiếng ghi-ta nâu / bầu trời cô gái ấy / tiếng ghi-ta lá xanh biết mấy / tiếng ghi-ta tròn bọt

nước vỡ tan / tiếng ghi-ta ròng ròng / máu chảy // không ai chôn cất tiếng đàn / tiếng đàn như cỏ

mọc hoang / giọt nước mắt vầng trăng  /  long  lanh  trong đáy giếng. Và cuối cùng, phần kết, với

hình ảnh Lorca lìa bỏ tất cả và giải thoát : đường chỉ tay đã đứt / dòng sông rộng vô cùng / Lorca

bơi sang ngang /  trên chiếc ghi-ta màu bạc  // chàng ném  lá bùa cô gái di-gan / vào xoáy nước /

chàng ném trái tim mình / vào lặng yên bất chợt / li-la li-la li-la... 

  Sự có mặt của hai chuỗi li-la li-la li-la ở phần đầu và phần kết là thế. Thú thực, khi mới đọc

bài thơ này trong tập Khối vuông Rubic, tôi thấy cái chuỗi kia là một nét lạ. Nhưng đọc kĩ hơn thì

thấy hình như có một nghĩa lý nào đó hay hay, chứ không hẳn chỉ là những con âm rỗng nghĩa.

Nhưng thực hư ra sao,. Mãi sau, đọc kĩ hơn vào cấu trúc mới vỡ lẽ : té ra đây lại là sự giao duyên

kì thú của thơ và nhạc. Cụ thể là giao thoa giữa thanh âm và thi ảnh. Mở đầu là hai câu : Những

tiếng đàn bọt nước / Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt. Thanh Thảo chọn hai hình ảnh này khởi đầu

một thi phẩm giống như kiểu tạo những âm chủ cho một nhạc phẩm. Chúng là những tương phản

kín đáo mà gay gắt : âm thanh hồn nhiên - sắc màu chói gắt, tiếng đàn thảo dân - áo choàng đấu sĩ,

vẻ khiêm nhường - sự ngạo nghễ, niềm hân hoan - nỗi kinh hoàng, nghệ thuật - bạo lực, thân phận

bọt bèo - thực tại tàn khốc... Cặp hình ảnh cứ ngỡ tương phùng nào ngờ lại tương tranh. Nội dung

chủ đạo mà thi phẩm triển khai sẽ là phận người trong một hiện thực đầy tranh chấp đối chọi như

thế. Rồi ngay sau hai câu mào đầu đó là chuỗi âm thanh li-la li-la li-la. Nó như một chuỗi nốt đàn

buông do người đệm đàn (ghi ta) lướt qua hàng dây để kết thúc phần dạo, đánh dấu khoảng ngắt

cho người hát chính thức bắt lời trình diễn ca khúc. Và thi phẩm cũng kết thúc bằng sự trở lại của

chuỗi âm thanh ấy. Nó tựa những tiếng đàn đệm cuối cùng nhằm tạo những dư âm sau khi lời hát

đã ngừng. Ngẫu hứng mà đầy xao xuyến. Khi âm thanh gây niềm xao xuyến thì tự nó cũng chất

chứa thi vị! 

Song, về nghĩa, lila lại chính là một loài hoa có màu tím ngát rất được người phương Tây ưa

chuộng : hoa lila - tức hoa tử đinh hương. Chuỗi âm thanh kế tiếp gợi hình ảnh những tràng hoa

chuỗi hoa bật tím liên tiếp. Đó là những đoá hoa người đời, người thơ thầm kính viếng hương hồn

Lorca hay chính là ngàn muôn đoá hoa của sự sống đang nảy nở từ cái chết đau thương của nhà

thi sĩ, thể hiện sức sống bất diệt của những giá trị chân chính trên cõi đời này ? 

  Mỗi nghệ phẩm là một sản phẩm không lặp lại. Không chỉ nội dung, mà ngay cả hình thức.

Năng lượng sáng tạo có thể tích tụ lâu dài trong cả ý thức và tiềm thức, bằng cả vốn sống, vốn văn

hoá cùng  kinh  nghiệm  nghệ  thuật.  Sáng tạo nghệ  thuật  là  thế  ;  phải  thế mới  là  nghệ  thuật. Là

người ham tìm tòi cách tân, Thanh Thảo hiểu rõ điều đó. "Với những bài thơ hay -  thi sĩ sáng tạo

với toàn bộ thể chất và tâm linh mình, và không biết cái nào bắt đầu trước : thể xác hay tâm linh .

Đó là cả một quá trình nhưng sáng tạo là khoảnh khắc. Khoảnh khắc ấy xảy ra càng đột ngột bao

nhiêu càng tốt bấy nhiêu".