*  Khái niệm: Vi phạm pháp luật là hành vi trái pháp luật và có lỗi, do chủ thể có năng lực trách nhiệm pháp lý thực hiện, xâm hại đến các quan hệ xã hội được pháp luật bảo vệ.

*  Trách nhiệm pháp lý của chủ thể vi phạm pháp luật:

-  Chủ thể của vi phạm pháp luật : Đó là cá nhân, tổ chức thực hiện hành vi trái pháp luật và phải có năng lực hành vi. Năng lực hành vi trách nhiệm pháp lý phụ thuộc vào độ tuổi, tình trạng sức khỏe và tùy thuộc vào từng loại trách nhiệm pháp lý mà năng lực hành vi đó được pháp luât qui định cụ thể. Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm. Người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng.

-  Khách thể của vi phạm pháp luật là quan hệ xã hội được pháp luật bảo vệ nhưng bị hành vi trái pháp luật xâm hại tới. Việc xác định khách thể của vi phạm pháp luật có vai trò quann trọng trong việc áp dụng biện pháp trách nhiệm pháp lý.

-  Trách nhiệm pháp lý của chủ thể vi phạm pháp luật:

+  Khái niệm: Trách nhiệm pháp lý là hậu quả pháp lý bất lợi đối với chủ thể phải gánh chịu thể hiện qua việc họ phải gánh chịu những biện pháp cưỡng chế nhà nước được quy định trong phần chế tài của các quy phạm pháp luật khi họ vi phạm pháp luật hoặc khi có thiệt hại xảy ra do những nguyên nhân khác được pháp luật quy định.

=>  Ở khía cạnh tích cực khái niệm trách nhiệm có nghĩa là chức trách công việc được giao, nó bao hàm các quyền và nghĩa vụ được pháp luật quy định. Chủ thể phải có nghĩa vụ trách nhiệm và bổn phạn thực hiện quyền và nghĩa vụ được nhà nước giao phó.

=>  Ở khía canh tiêu cực ( bị động ) trách nhiệm pháp lý được hiểu là hậu quả bất lợi ( sự phản ứng mang tính trừng phạt của nhà nước ) mà cá nhân, tổ chức phải gánh chịu khi không thực hiện hay thực hiện không đúng quyền và nghĩa vụ mà pháp luật qui định. Đây là khái niệm trách nhiệm truyền thống trong khoa học pháp lý. Trách nhiệm pháp lý chỉ áp dụng với những hành vi đã thực hiện trong quá khứ.

+  Đặc điểm:  Trách nhiệm pháp lý theo nghĩa truyền thống ( trách nhiệm bị động). Theo nghĩa này thì trách nhiệm pháp lý có một số đặc điểm sau:

a. Chủ thể phải gánh chịu trách nhiệm pháp lý là chủ thể vi phạm pháp luật: Cơ sở thực tế của trách nhiệm pháp lý là vi phạm pháp luật. Không vi phạm pháp luật thì không có trách nhiệm pháp lý. Vi phạm pháp luật do chủ thể có năng lực hành vi thực hiện. Điều đó có ngĩa là trách nhiệm pháp lý chỉ áp dụng đối với chủ thể nhận thức được hành vi của mình, có khả năng và điều kiện tự lựa chon cho mình cáh xử sự phù hợp với những cách mà pháp luật qui định nhưng vẫn làm trái với điều đó. Nói cách khác chủ thể của trách nhiệm pháp lý chỉ có thể là những cá nhân, tổ chức có lỗi trong phạm vi các yêu cầu của pháp luật

b. Trách nhiệm pháp lý luôn gắn liền với các biện pháp cưỡng chế được quy định trong phần chế tài của các quy phạm pháp luật: 

ü Trách nhiệm pháp lý là loại trách nhiệm do pháp luật quy định. Cơ sở pháp lý của việc truy cứu trách nhiệm pháp lý là quyết định có  hiệu lực của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Đây là điểm khác biệt cơ bản giữa trách nhiệm pháp lý với các loại trách nhiệm xã hội khác như trách nhiệm đạo đức, trách nhiệm tôn giáo, trách nhiệm chính trị…Nhà nước mới có thẩm quyền xác định xác định một cách chính thức hành vi nào là hành vi vi phạm pháp luật và áp dụng biện pháp trách nhiệm pháp lý đối với chủ thể gây ra vi phạm đó. Trách nhiệm pháp lý chứa đựng yếu tố lên án của nha nước và của xã hội đối với chủ thể vi phạm pháp luật, là sự phản ứng của nhà nước đối với chủ thể vi phạm pháp luật. Đặc điểm này thể hiện nội dung của trách nhiệm pháp lý. Còn về mặt hình thức thì trách nhiệm pháp lý là việc thực hiện chế tài pháp luật

ü Trách nhiệm pháp lý luôn gắn liền với các biện pháp cưỡng chế nhà nước được quy định trong phần chế tài của các quy phạm pháp luật. Đây là điểm khác biệt giữa trách nhiệm pháp lý với các biện pháp cưỡng chế khác của nhà nước như bắt buộc chữa bệnh, giải phóng mặt bằng…

c. Trách nhiệm pháp lý luôn là hậu quả pháp lý bất lợi đối với chủ thể vi phạm pháp luật thể hiện qua việc họ phải gánh chịu những sự thiệt hại nhất định về tài sản, về nhân thân, về tự do hoặc những thiệt hại khác mà phần chế tài của các quy phạm pháp luật đã quy định. Trách nhiệm pháp lý phát sinh khi có vi phạm pháp luật hoặc có thiệt hại xảy ra do những nguyên nhân khác được pháp luật quy định.

=>  Tóm lại trách nhiệm pháp lý là một quan hệ pháp luật đặc biệt giữa nhà nước( thông qua các cơ quan có thẩm quyền) và chủ thể vi phạm pháp luật. trong đó nhà nước có quyền áp dụng các biện pháp cưỡng chế có tính chất trừng phạt được qui định ở chế tài qui phạm pháp luật đối với chủ thể vi phạm và chủ thể đó có nghĩa vụ phải gánh chịu hậu quả bất lợi do hành vi của mình gây ra. Trách nhiệm pháp lý sẽ chấm dứt khi sảy ra sự kiện pháp lý tương ứng như thực hiện xong quyết định xử phạt( nộp phạt xong, mãn hạn tù)

+  Phân loại trách nhiệm pháp lý: Tương ứng với các dạng vi phạm pháp luật là các loại trách nhiệm pháp lý. Thông thường trách nhiệm pháp lý được phân loại như sau:

ü Nếu căn cứ vào cơ quan nhà nước có thẩm quyền áp dụng trách nhiệm ta có trách nhiệm pháp lý do tòa án áp dụng và trách nhiệm pháp lý do cơ quan quản lý áp dụng

ü Nếu căn cứ vào mối quan hệ trách nhiệm pháp lý với các ngành luật có:

Trách nhiệm hình sự: là trách nhiệm của một người đã thực hiện một tội phạm, phải chịu một biện pháp cưỡng chế nhà nước là hình phạt vì việc phạm tội của họ. Hình phạt này do toà án quyết định trên cơ sở của luật hình, nó thể hiện sự lên án, sự trừng phạt của nhà nước đối với người phạm tội và là một trong những biện pháp để bảo đảm cho pháp luật được thực hiện nghiêm chỉnh. Đây là loại trách nhiệm pháp lý nghiêm khắc nhất. 

Trách nhiệm hành chính: là trách nhiệm của một cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân đã thực hiện một vi phạm hành chính, phải gánh chịu một biện pháp cưỡng chế hành chính tuỳ theo mức độ vi phạm của họ. Biện pháp cưỡng chế này do một cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân có thẩm quyền quyết định trên cơ sở pháp luật về xử lý vi phạm hành chính. 

Trách nhiệm dân sự là trách nhiệm của một chủ thể phải gánh chịu những biện pháp cưỡng chế nhà nước nhất định khi xâm phạm đến tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tự do, tài sản, các quyền và lợi ích hợp pháp của chủ thể khác hoặc khi vi phạm nghĩa vụ dân sự đối với bên có quyền. Biện pháp cưỡng chế phổ biến đi kèm trách nhiệm này là bồi thường thiệt hại. 

Trách nhiệm kỷ luật là trách nhiệm của một chủ thể (cá nhân hoặc tập thể) đã vi phạm kỷ luật lao động, học tập, công tác hoặc phục vụ được đề ra trong nội bộ cơ quan, tổ chức và phải chịu một hình thức kỷ kuật nhất định theo quy định của pháp luật. Trách nhiệm kỷ luật do thủ trưởng cơ quan, giám đốc doanh nghiệp áp dụng đối với người lao động khi họ vi phạm kỷ luật lao động, kỷ luật nhà nước. Chế tài trách nhiệm kỷ luật thường là khiển trách, cảnh cáo, hạ bậc lương.

Trách nhiệm vật chất: Trách nhiệm vật chất là trách nhiệm mà người lao động phải gánh chịu khi gây ra thiệt hại cho tài sản của doanh nghiệp (như làm hư hỏng hoặc làm mất dụng cụ, thiết bị, các tài sản khác do doanh nghiệp, giao cho hoặc tiêu hao vật tư quá định mức cho phép) hoặc công chức phải gánh chịu vì trong khi thi hành công vụ gây ra thiệt hại cho tài sản của nhà nước hoặc của chủ thể khác. Người lao động hoặc công chức phải bồi thường một phần hoặc toàn bộ thiệt hại theo thời giá thị trường và có thể được bồi thường bằng cách trừ dần vào lương hàng tháng.

Trách nhiệm hiến pháp là trách nhiệm của một chủ thể phải gánh chịu khi họ vi phạm hiến pháp, chế tài đi kèm trách nhiệm này được quy định trong luật hiến pháp. Trách nhiệm hiến pháp vừa là trách nhiệm pháp lý vừa là trách nhiẹm chính trị song hẹp hơn trách nhiệm chính trị. Cơ sở của trách nhiệm hiến pháp là hành vi trực tiếp vi phạm hiến pháp, ví dụ cơ quan nhà nước ban hành văn bản quy phạm pháp luật trái với hiến pháp, song có cả hành vi gián tiếp vi phạm hiến pháp, ví dụ, đại biểu dân cử có thể bị miễn nhiệm khi không còn xứng đáng với sự tín nhiệm của nhân dân. Chủ thể phải chịu trách nhiệm hiến pháp chủ yếu là các cơ quan nhà nước và những người có chức vụ trong các cơ quan nhà nước.

Trách nhiệm pháp lý của quốc gia trong quan hệ quốc tế: Quốc gia cũng có thể phải chịu trách nhiệm pháp lý quốc tế trong quan hệ quốc tế. Trách nhiệm này có thể phát sinh từ hành vi vi phạm luật quốc tế của quốc gia. Ví dụ, quốc gia không thực hiện các cam kết quốc tế mà mình đã công nhận (CEDAW) hoặc ban hành luật trái với luật quốc tế, không ngăn chặn kịp thời các hành vi cực đoan tấn công cơ quan đại diện ngoại giao nước ngoài của những người biểu tình… Trách nhiệm này cũng có thể phát sinh khi có hành vi mà luật quốc tế không cấm. Ví dụ, Quốc gia sử dụng tên lửa vũ trụ, tàu năng lượng hạt nhân, nhà máy điện nguyên tử … gây ra thiệt hại cho vật chất cho các chủ thể khác của luật quốc tế..