Đánh giá khái quát về cung ứng Dịch vụ công ở nước ta hiện nay. Vấn đề cải cách hoạt động cung ứng Dịch vụ công trong bối cảnh cải cách nền hành chính Nhà nước. Liên hệ địa phương hoặc lĩnh vực công tác của mình.

Trong suốt thời kỳ dài, chúng ta áp dụng một cơ chế quản lý chung cho tất cả các cơ quan, đơn vị thuộc nhà nước, từ các cơ quan hành chính đến các đơn vị sự nghiệp trực thuộc các bộ ngành, địa phương. Cơ chế đó thích ứng trong thời kỳ bao cấp, khi toàn bộ hoạt động của các tổ chức này đều sử dụng kinh phí từ ngân sách nhà nước (NSNN) và hoạt động theo cách thức “xin - cho”.

Cùng với sự phát triển của kinh tế thị trường, nhu cầu của các tổ chức và công dân ngày càng trở nên đa dạng, đặc biệt nhu cầu về các dịch vụ phục vụ trực tiếp, nhu cầu thiết yếu của các tổ chức và cá nhân phát triển phong phú và lớn hơn nhiều. Trong nhận thức cũng như trên thực tế, xuất hiện sự tách biệt giữa hoạt động quản lý nhà nước với hoạt động cung ứng các dịch vụ phục vụ trực tiếp cho xã hội (mà chúng ta gọi là dịch vụ công). Cung cấp dịch vụ công vốn được coi là một trong ba chức năng cơ bản của bộ máy hành chính nhà nước, do đó việc đảm bảo tốt chức năng nay là một nhiệm vụ quan trọng trong công cuộc cải cách hành chính.

Theo nghĩa rộng, dịch vụ công là những hàng hóa, dịch vụ mà Nhà nước can thiệp vào việc cung cấp nhằm mục tiêu hiệu quả và công bằng. Theo đó, dịch vụ công là tất cả những hoạt động nhằm thực hiện các chức năng vốn có của Chính phủ, bao gồm các hoạt động ban hành chính sách, pháp luật, tòa án... cho đến những hoạt động y tế, giáo dục, giao thông công cộng.

Theo nghĩa hẹp, dịch vụ công được hiểu là những hàng hóa dịch vụ phục vụ trực tiếp nhu cầu của các tổ chức và công dân mà Chính phủ can thiệp vào việc cung cấp nhằm mục tiêu hiệu quả và công bằng.

Ở Việt Nam, khái niệm dịch vụ công được hiểu phổ biến theo nghĩa hẹp hơn - đó là các hàng hóa, dịch vụ phục vụ trực tiếp nhu cầu của các tổ chức và công dân mà Chính phủ can thiệp vào việc cung ứng nhằm mục tiêu hiệu quả, công bằng và ổn định. Cụ thể hơn, dịch vụ công là những hoạt động phục vụ trực tiếp các lợi ích chung thiết yếu, các quyền và nghĩa vụ cơ bản của các tổ chức và công dân do nhà nước chịu trách nhiệm bảo đảm cung ứng cho xã hội. 

Dich vụ công có các đặc trưng cơ bản sau:

Thứ nhất, đó là những hoạt động phục vụ cho lợi ích chung thiết yếu, các quyền và nghĩa vụ có bản của các tổ chức và công dân.

Thứ hai, do Nhà nước chịu trách nhiệm trước xã hội (Trực tiếp cung ứng hoặc ủy nhiệm việc cung ứng). Ngay cả khi Nhà nước chuyển giao dịch vụ này cho tư nhân cung ứng thì Nhà nước vẫn có vai trò điều tiết đặc biệt nhằm bảo đảm sự công bằng trong phân phối các dịch vụ này, khắc phục các khiếm khuyết của thị trường.

Thứ ba, là các hoạt động có tính chất phục vụ trực tiếp, đáp ứng nhu cầu, quyền lợi hay nghĩa vụ cụ thể và trực tiếp của các tổ chức và công dân.

Thứ tư, mục tiêu nhằm bảo đảm tính công bằng và hiệu quả trong cung ứng dịch vụ.

Các loại dịch vụ công trong nền hành chính nhà nước là:

- Dịch vụ hành chính: là việc cấp các giấy phép, đăng ký, chứng thực, chứng nhận, cung cấp các thông tin cần thiết của Nhà nước... do các cơ quan hành chính thực hiện.

- Dịch vụ sự nghiệp công: bao gồm việc cung cấp các phúc lợi về y tế, giáo dục, văn hóa, khoa học, bảo hiểm, thể dục thể thao... do các tổ chức sự nghiệp của Nhà nước thực hiện.

- Dịch vụ công ích bao gồm việc cung cấp các phúc lợi và vật chất phục vụ nhu cầu sinh hoạt của toàn xã hội như xây dựng kết cấu hạ tầng, cung cấp điện nước, vệ sinh môi trường, giao thông công cộng.

- Dịch vụ pháp lý: Bao gồm việc cung cấp các thông tin, tư vấn về các vấn đề giao dịch dân sự, mua bán nhà cửa, đất đai, tài sản, tranh chấp dân sự, các giao dịch về lao động, đấu tranh phòng ngừa tội phạm... do các tòa án, viện kiểm soát, cơ quan điều tra, cơ quan cảnh sát, luật sư.. thực hiện.

- Dịch vụ công phục vụ sản xuất như hoạt động khuyến nông, khuyến lâm, khuyến công, cung cấp giống, thủy lợi, dự báo dịch bệnh, thông tin về thị trường, môi trường.

- Dịch vụ thu các khoản đóng góp vào ngân sách và các quỹ của Nhà nước: Thu thuế nội địa, hải quan, thu phí.

Căn cứ vào tính chất phục vụ của dịch vụ công, có thể phân ra hai loại dịch vụ công khác nhau:

Loại thư nhất là các hoạt động phục vụ các lợi ích chung, thiết yếu của đa số hay của cộng đồng, bao gồm cả lợi ích vật chất và lợi ích tinh thần. Đây là loại dịch vụ phục vụ cho lợi ích của đa số, của cộng đồng. Loại dịch vụ phục vụ lợi ích công cộng có thể bao gồm nhiều loại khác nhau như dịch vụ sự nghiệp, dịch vụ công ích.

Loại thứ hai bao gồm các hoạt động phục vụ nhu cầu có tính hành chính – pháp lý của các tổ chức và công dân. Các dịch vụ này là các hoạt động xử lý các công việc cụ thể của các tổ chức và công dân theo quy định của pháp luật. Chẳng hạn như việc cấp các loại giấy phép, các giấy chứng nhận, xử lý vi phạm hành chính, dịch vụ tư vấn pháp luật....

Những ưu điểm và hạn chế của dịch vụ công ở nước ta:

Ưu điểm: Thời gian qua, Chính phủ đã từng bước đổi mới cơ chế quản lý đối với các đơn vị cung ứng dịch vụ công. Do hoạt động của các đơn vị cung ứng dịch vụ công được chia thành ba loại tương ứng với ba loại dịch vụ công: Dịch vụ hành chính công, dịch vụ sự nghiệp công và dịch vụ công ích, nên cơ chế quản lý của mỗi loại hình đơn vị cung ứng dịch vụ công có những đặc thù riêng. Các cơ quan hành chính nhà nước cung ứng dịch vụ hành chính được đổi mới cơ chế hoạt động theo hướng mở rộng quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm trong khuôn khổ kinh phí do ngân sách nhà nước cấp. Các đơn vị sự nghiệp công lập có cơ chế quản lý với mức độ tự chủ lớn hơn nếu tự bảo đảm được một phần hay toàn bộ chi phí thường xuyên. Các cơ sở cung ứng dịch vụ công ích hoạt động theo Luật doanh nghiệp, với nguồn kinh phí được cấp theo kế hoạch, đặt hàng hoặc đấu thầu từ ngân sách nhà nước. Nhìn chung, cơ chế quản lý mới đối với các đơn vị cung ứng dịch vụ công đã trao quyền tự chủ cho các đơn vị.

Mặt khác hiện nay, một số dịch vụ công đã được nhà nước chuyển giao cho khu vực tư nhân tham gia như: Giáo dục, y tế, dịch vụ công chứng ... bước đầu đem lai lại những hiệu quả đáng khích lệ đáp ứng nhu cầu sử dụng dịch vụ của người dân.

Những đổi mới nói trên đã tạo ra một sức sống mới cho các đơn vị cung ứng dịch vụ công, góp phần đa dạng hoá các hoạt động cung ứng dịch vụ, mở rộng cung ứng cả về số lượng, địa bàn, số cơ sở cung ứng và nâng cao chất lượng dịch vụ đáp ứng nhu cầu ngày càng lớn của các tổ chức và cá nhân.

Hạn chế:  Tuy nhiên, trong thực tế hoạt động các dịch vụ công luôn bị người dân kêu ca, phàn nàn vì hoạt động không hiệu quả, không thiết thực, gây nhiều khó khăn bất lợi cho người dân, cán bộ thừa hành hay có những hành vi tiêu cực, sách nhiễu, quan hệ lạnh lùng vô cảm... Hiện nay, các cơ quan dịch vụ công vẫn thuộc về Chính phủ (Chính quyền địa phương quản lý) và tổ chức điều hành, một số ngành kinh doanh chủ yếu vẫn còn độc quyền nhà nước. Từ đó một tình trạng chung cho các hoạt động dịch vụ công có thể hiểu như sau:

Một số cơ quan cung cấp dịch vụ công như: điện, nước, giáo dục, y tế, công chứng, cấp giấy phép xây dựng... thực hiện nhiệm vụ được giao của mình theo phong cách hành chính cứng nhắc. Việc tham ô, hối lộ, cửa quyền, sách nhiễu với dân - tức là người sử dụng dịch vụ công là chuyện xảy ra khá phổ biến.

Nhiệm vụ của từng cá nhân, từng cơ quan sẽ được đánh giá là hoàn thành nếu đủ thời gian làm việc, đạt định mức, đạt khối lượng hay hoàn thành kế hoạch... mà không quan tâm đến yếu tố hiệu quả và chất lượng công việc củng như phản ứng của người sử dụng.

Khác với kinh doanh thuần túy (Điện, nước...), bên cung cấp dịch vụ, do những yếu tố độc đoán, nắm quyền hoạt động trong lĩnh vực độc quyền, không mấy suy nghĩ phải làm sao để hành động của mình trở nên thân thiện, thỏa mãn các nguyện vọng của người sử dụng, cũng như quan tâm đến chất lượng và hiệu quả công việc mang lại. Mặc dù dịch vụ công không đáp ứng về chất lượng và hiệu quả đem lại cho người sử dụng nhưng người sử dụng có phàn nàn vẫn phải cắn răng mà sử dụng dịch vụ đó bởi không còn nhà cung cấp nào khác.

Để dịch vụ công ngày một nâng cao chất lượng và hiệu quả chúng ta cần phải xã hội hóa đáp ứng nhu cầu của người dân, đây củng chính là quan điểm của Đảng và Nhà nước ta hiện nay.

Tư tưởng về xã hội hoá dịch vụ công được hình thành từ Nghị quyết Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ tư (Khoá VII) “đa dạng hoá các hình thức tổ chức chăm sóc sức khoẻ (nhà nước, tập thể, nhân dân) trong đó y tế nhà nước là chủ đạo” và được chính thức đưa vào trong văn kiện Đại hội Đảng VIII “Các vấn đề chính sách xã hội đều giải quyết theo tinh thần xã hội hoá”. Văn kiện Đại hội Đảng X tiếp tục cụ thể hóa: “Đẩy mạnh xã hội hóa giáo dục và đào tạo” và “Xúc tiến xã hội hóa các hoạt động văn hóa, nghệ thuật, thông tin với bước đi thích hợp cho từng loại hình, từng vùng”. Nghị quyết Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X “Về tiếp tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” đã khẳng định “Nhà nước tiếp tục tăng đầu tư cho giáo dục, y tế, văn hóa, thể dục thể thao, đặc biệt là cho những vùng nghèo, người nghèo, bảo đảm những dịch vụ cơ bản cho nhân dân. Đồng thời đẩy mạnh xã hội hóa, vận dụng hợp lý những mặt tích cực của cơ chế thị trường”.

Thể chế hoá chủ trương của Đảng, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 90/NQ-CP ngày 21/8/1997 về phương hướng và chủ trương xã hội hoá các hoạt động giáo dục, y tế và văn hoá; Nghị định số 73/1999/NĐ-CP về chính sách khuyến khích xã hội hóa đối với hoạt động trong lĩnh vực giáo dục, y tế, văn hóa, thể thao. Trong Chương trình tổng thể cải cách hành chính nhà nước giai đoạn 2001-2010 của Chính phủ, vấn đề dịch vụ công được đề cập rất cụ thể: “Xây dựng quan niệm đúng đắn về dịch vụ công. Nhà nước có trách nhiệm chăm lo đời sống vật chất và văn hoá của nhân dân, nhưng không phải vì thế mà mọi công việc về dịch vụ công đều do cơ quan nhà nước trực tiếp đảm nhiệm. Trong từng lĩnh vực cần định rõ những công việc mà Nhà nước phải đầu tư và trực tiếp thực hiện, những công việc cần chuyển giao cho các tổ chức xã hội đảm nhiệm”.  

Nghị quyết 05/2005/NQ-CP ngày 18/4/2005 của Chính phủ về đẩy mạnh xã hội hóa các hoạt động giáo dục, y tế, văn hóa và thể dục, thể thao khẳng định: xã hội hoá nhằm phát huy tiềm năng trí tuệ và vật chất trong nhân dân, huy động toàn xã hội chăm lo sự nghiệp giáo dục, y tế, văn hoá, thể dục thể thao. Các nhiệm vụ đẩy mạnh xã hội hóa chủ yếu gồm :

1) Nhà nước đổi mới cơ chế chính sách, đổi mới phương thức cơ cấu đầu tư;

2) Chuyển các cơ sở công lập đang hoạt động theo cơ chế sự nghiệp mang nặng tính hành chính bao cấp sang cơ chế tự chủ;

3) Phát triển mạnh các cơ sở ngoài công lập với hai loại hình dân lập và tư nhân;

4) Tăng cường hoạt động thanh tra, kiểm tra.

Như vậy theo tinh thần các văn kiện của Đảng và Nhà nước, xã hội hoá chính là huy động nguồn lực từ trong nhân dân và sự tham gia của người dân vào việc giải quyết các vấn đề thuộc chính sách xã hội của Nhà nước, nhưng không làm giảm vai trò, trách nhiệm của nhà nước trong việc đảm bảo các dịch vụ công cơ bản cho người dân.

Một số giải pháp đẩy mạnh xã hội hóa dịch vụ công ở nước ta hiện nay

- Nhận thức đúng bản chất và mục tiêu xã hội hóa dịch vụ công trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, để khuyến khích phát triển xã hội hóa dịch vụ công, coi đây là một trong những giải pháp chủ yếu để huy động mạnh mẽ các nguồn lực và năng lực xã hội, nhằm đáp ứng nhu cầu và lợi ích của các tầng lớp nhân dân, phù hợp với sự phát triển xã hội. Trách nhiệm quản lý và tổ chức cung ứng dịch vụ công của các cấp chính quyền cần xác định rõ trên các mặt chủ yếu như: ban hành các cơ chế, chính sách và qui định những tiêu chuẩn, định mức, chất lượng, giá, phí, dịch vụ... hợp lý; đảm bảo cung ứng các dịch vụ xã hội cơ bản, đáp ứng nhu cầu của xã hội; giao kế hoạch hoặc đặt hàng và thanh toán dịch vụ theo đơn đặt hàng với đơn vị tổ chức cung ứng dịch vụ công; thực hiện trợ giúp người nghèo, đối tượng chính sách được thụ hưởng dịch vụ sự nghiệp công; thanh tra, kiểm tra quá trình thực hiện dịch vụ công.

- Về lý luận, cần làm rõ quan niệm về quyền sở hữu trong các loại hình xã hội hóa dịch vụ công (trường học, bệnh viện, viện nghiên cứu, cơ sở văn hoá, thể dục thể thao, vui chơi giải trí ngoài công lập...); hình thành các quan niệm đúng đắn liên quan đến các vấn đề về dịch vụ ngoài công lập.

- Xây dựng hành lang pháp lý cùng với các cơ chế, chính sách ưu đãi hữu hiệu và khả thi để khuyến khích việc chuyển đổi mô hình hoạt động đối với các đơn vị sự nghiệp bán công và công lập sang hình thức tư thục cũng như cho việc thành lập các cơ sở ngoài công lập, cổ phần hoá... Từng bước chuyển cơ chế hoạt động của các đơn vị sự nghiệp công lập sang cơ chế cung ứng dịch vụ để khuyến khích các cơ sở thuộc mọi thành phần kinh tế cùng tham gia. Xây dựng các chế độ học phí, viện phí và phí, lệ phí trong các lĩnh vực văn hoá, giáo dục, y tế, thể dục thể thao... theo hướng từng bước tính toán đầy đủ các chi phí cơ bản, phù hợp với khả năng huy động nguồn lực trong xã hội, với đặc điểm của từng vùng, từng địa phương, từng loại đối tượng.

- Rà soát lại quy hoạch mạng lưới các đơn vị sự nghiệp công lập, chú ý quy hoạch phát triển các dịch vụ ngoài công lập, đáp ứng quy mô định hướng phát triển, phù hợp với yêu cầu xã hội; điều chỉnh, bổ sung quy hoạch mạng lưới các đơn vị sự nghiệp công lập theo hướng mở rộng sự tham gia của các thành phần kinh tế, kể cả đầu tư của nước ngoài. Tăng cường và đa dạng hoá các nguồn lực ngoài ngân sách nhà nước đầu tư cho phát triển các đơn vị dịch vụ công lập và dịch vụ ngoài công lập.

- Cùng với các chính sách đầu tư có hiệu quả cho các loại hình dịch vụ công lập, cần có chính sách hỗ trợ đầu tư ban đầu và đầu tư khuyến khích các cơ sở ngoài công lập, đa dạng các hình thức như: tư nhân góp vốn, liên doanh, vốn đầu tư nước ngoài; BOT (đầu tư - khai thác - chuyển giao), BT, BTO; Nhà nước xây dựng nhà cửa, cơ sở hạ tầng cho các cơ sở ngoài công lập thuê dài hạn với giá ưu đãi. Các địa phương có quy hoạch về đất, dành quỹ đất để xây dựng và phát triển các cơ sở ngoài công lập phù hợp với định hướng phát triển xã hội hoá.

- Tiếp tục thông tin, tuyên truyền trong toàn xã hội về chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, trong đó có các nội dung xã hội hoá dịch vụ công một cách thường xuyên, sinh động, đa dạng và hiệu quả trên các phương tiện truyền thông.

- Có cơ chế kiểm tra, kiểm soát hợp lý nhằm đảm bảo chất lượng cung ứng dịch vụ của các cơ sở ngoài công lập. Xây dựng và ban hành tiêu chuẩn hoá về cán bộ, cơ sở vật chất đối với cơ sở ngoài công lập. Quy định chế độ thông tin, báo cáo và trách nhiệm giải trình của các đơn vị dịch vụ sự nghiệp công. Hình thành các tổ chức kiểm định, đánh giá chất lượng dịch vụ độc lập theo ngành, lĩnh vực. Xây dựng cơ chế giám sát và đẩy mạnh công tác kiểm tra, thanh tra để kịp thời xử lý những hiện tượng tiêu cực, tuỳ tiện. Phát huy vai trò của các tổ chức xã hội - nghề nghiệp, tổ chức phi chính phủ trong quản lý và tổ chức cung ứng dịch vụ công.

Liên hệ địa phương: