Nhân đọc lại một bài viết rất nên đọc của bạn Hồ Trung Tú về nghệ thuật tuồng)

Tôi muốn dùng từ "xưa" để nói về tuồng đồ, vì nó gợi lên cảm giác về một thời xưa rất xưa...

Trong các bạn bè cùng tuổi, tôi không gặp bạn nào cũng mê tuồng như tôi. Tuồng rất đẹp. Nó là thứ nghệ thuật trình diễn đầy tính hình tượng, khi mà chỉ trên một khoảng không gian nhỏ hẹp, thiết kế còn giản đơn hơn sân khấu kịch nói hay chèo, cải lương, mà người xem như thấy dựng lên chập chùng những thành thành quách quách, hay miền rừng núi âm u - những chốn lam sơn chướng khí mà người Việt xưa tụ nghĩa để chống giặc ngoại xâm, chống triều đình hủ bại... Những động tác múa, di chuyển trên sân khấu khi người nghệ sĩ giơ cao chiếc roi màu, là đủ thể hiện cảnh cưỡi ngựa vượt muôn trùng vây. Một vài dải lụa đỏ lượn sóng là đủ thể hiện vùng lửa đốt cháy thành, hay cảnh hỏa thiêu khốc liệt. Vị tướng ôm chặt đứa bé (thật ra là một bó vải buộc ở ngực) trong tiếng trẻ con khóc oe oe, những động tác run run, căng thẳng là vẽ nên cái không khí ngột ngạt đáng sợ của một ngôi thành bị vây hãm, lương thảo cạn dần, trong khi vòng vây địch vẫn xiết chặt bên ngoài v.v.

Ngày nhỏ, tôi mê tuồng, mê lắm. Nhưng đến tận bây giờ tôi mới dám nói điều ấy, vì hình như đấy là một sở thích không mấy phổ biến. Trong không gian tuồng, mọi tính cách - cái đẹp, cái tốt, cái xấu, cái ác - đều được đẩy lên đến tột cùng. Nhân vật nào trong tuồng cũng có một tính cách rõ nét: anh hùng bất khuất, đại nhân đại nghĩa, hay là kẻ nhu nhược đớn hèn, tiểu nhân xảo quyệt, bạo tàn gian ác... và họ thể hiện phẩm chất của họ trong những hoàn cảnh đầy kịch tính.

Tôi nhớ tích Sơn Hậu: Đổng Kim Lân phò ấu chúa chạy giặc, Khương Linh Tá ở lại chặn đường kẻ thù. Quân địch đông hơn, Khương Linh Tá bị chém cụt đầu, nhưng cái thân không đầu lại chồm dậy, vãi máu vào giặc, rồi xách đầu đuổi theo Đổng Kim Lân. Đêm tối trong rừng, Đổng Kim Lân lạc bước, ấu chúa gào khóc, giặc đuổi sát đến nơi. Giữa lúc ấy thì hồn Khương Linh Tá hiện về dẫn đường cho bạn. Không một lần nào nhớ tới cảnh này mà tôi không sởn gai ốc.

Đổng Kim Lân (thét): Ai...?

Khương Linh Tá: Em....... đây........

Đổng Kim Lân (kinh hoàng): Em là ai?

Khương Linh Tá: Em....... đây........ là Khương.... Linh....... Tá.......

(Tiếng trống chầu dồn dập...).

Ngày xưa, xem tích "Kim Lân qua đèo" này, tôi rợn tóc gáy trước hình ảnh Khương Linh Tá hiện hồn về bên bạn, trong ánh lửa le lói của rừng đêm. Cũng như trước đó là cảnh Khương Linh Tá ở lại chặn giặc cho bạn, bị chém mất đầu, nhưng vẫn quỳ lên, gạt máu trên người và hắt vào mặt giặc. Có tình bạn nào đẹp và bất diệt như tình bạn của Đổng Kim Lân và Khương Linh Tá?

Trong tuồng, cái khí phách, trung nghĩa, hào hiệp... được đẩy lên đỉnh điểm, có lẽ vì thế mà nó thích hợp với những câu chuyện anh hùng chiến đấu của thời xưa. Vở tuồng hiện đại nhất mà tôi xem (không nhớ tên) khắc họa cuộc đấu tranh của một "vùng mỏ" với thực dân Pháp, có cả nhân vật chiến sĩ cách mạng lẫn quan ba Pháp, xem cũng hay nhưng cứ... thế nào ấy, hình như tuồng không thích hợp với những không gian hiện đại, nơi cái xấu và cái tốt đan xen, tranh tối tranh sáng, các nhân vật tính cách đều phức tạp và nhập nhờ...

Tuồng cũng có những đoạn rất hài hước nữa. Ngày xưa, tôi đã từng cười lăn lóc khi xem vở Lý Phụng Đình, cảnh yêu quái giả làm Lý Phụng Đình ghẹo gái: "Này các cô em... ta đây là Lý Phụng Chùa". (Có lẽ đây là một chi tiết "hiện đại hóa" tuồng, chứ tôi không nghĩ các cụ ta ngày trước đem chùa và đình ra để cười chơi như vậy - nhưng dù sao tôi vẫn cứ thích). Còn nhớ cả chi tiết con gái quan tể tướng (cũng không biết tên là gì, nhưng vai này do NSND Đàm Liên thể hiện) mếu máo với cha: "Cha, cha... cha đi nuôi cái thằng Lý Phụng Đình ấy... để nó ve con". NSND Tiến Thọ đã thể hiện tuyệt vời một vai Lý Phụng Đình thư sinh nho nhã, lịch thiệp, gặp phụ nữ thì run đến... cả ngực ("Chết, chết cô nương, cô nương buông tôi ra..."), và một yêu quái giả Lý Phụng Đình vừa ma mãnh lại vừa mê gái. (Nghiêm túc nhé: Bạn nào tưởng tuồng dễ như các nghệ sĩ của Gặp nhau cuối tuần vẫn làm, thì thử diễn cảnh... run ngực xem :-D).

Tuồng đầy tính hình tượng, có những lúc xem tuồng mà tôi thích thú thấy tính hình tượng của tuồng còn cao hơn ballet (so sánh khập khiễng quá!). Ví dụ đoạn Tiết Giao quyến rũ Hồ Nguyệt Cô, có nhà phê bình từng viết: "Cảnh này xem ra không quá khó với các nhà điện ảnh hiện đại, và một đầu óc tưởng tượng tầm thường nhất cũng biết rằng một pha sex mô tả nó là điều đương nhiên. Nhưng tuồng không thế". Tuồng thể hiện cảnh Tiết Giao và Hồ Nguyệt Cô xxx theo một cách tất nhiên là khác, vô cùng tinh tế, như thế nào thì ngôn từ của tôi không đủ diễn đạt. Nói cho đúng là tôi chỉ có thể diễn đạt nó... như phim thôi :"> :"> :">

Tuồng đầy kịch tính và đậm màu sắc lịch sử. Nhiều khi tôi nghĩ nếu nói về "cổ vũ tinh thần dân tộc và lòng yêu nước", không gì bằng tuồng - tất nhiên là nếu khán giả chịu ngồi xem. Nếu một lúc nào đó có thể dàn dựng một vở tuồng về trận hải chiến Hoàng Sa năm 1974, Trường Sa năm 1988, hay cuộc biểu tình của thanh niên Việt Nam tháng 12/2007 với khẩu hiệu "Trường Sa - Hoàng Sa là của Việt Nam", tôi nghĩ... sẽ là những vở tuồng tuyệt vời lắm. Nhưng dĩ nhiên đấy chỉ là tưởng tượng mà thôi (!).

Và... tuồng đã xưa, xưa lắm rồi, ít nhất là với tôi. Năm 10 tuổi, tôi mê mẩn tuồng, khóc ầm lên khi cả khu tập thể mất điện, không có cách nào để xem được tuồng trên tivi. Năm 20 tuổi, tôi xem Trần Bình Trọng, hay thì vẫn thấy hay, nhưng cảm xúc không còn được như xưa. Rồi đi làm báo, mà lại là báo chính trị, tôi không xem tuồng nữa. Có lẽ, xem tuồng, thưởng thức tuồng cũng đòi hỏi phải là người có chút lãng mạn.

Năm 14 tuổi, tôi mê như điếu đổ "chú Tiến Thọ" vai Đổng Kim Lân, "chú Minh Ngọc" vai Khương Linh Tá, lục từng mảnh báo sân khấu tìm xem có tin bài nào về "các chú" không (tất nhiên là không rồi). Rồi một lần tôi buồn rũ khi biết tin "chú Minh Ngọc" đã mở một quán cháo lòng tiết canh để kiếm sống thêm. Rồi tôi lớn lên, đi làm báo, cũng là khi NSND Tiến Thọ trở thành Cục trưởng Cục Nghệ thuật Biểu diễn, Thứ trưởng Bộ này Bộ kia. Dân báo kháo nhau nhiều chuyện: Tiến Thọ ngồi xổm xem duyệt biểu diễn nhạc rock rồi chê ỏng eo, đòi sửa lại hết lời mấy bài nhạc ngoáy đít. Tiến Thọ xem phim (phim này tên gì thì tôi xin giấu, đại khái cũng là thể loại tuyên truyền đấu tranh cách mạng), chả biết nhận xét gì, chỉ đứng dậy vỗ tay bành bạch: "Hay vô cùng, đẹp vô cùng. Các đồng chí mà không mang phim này ra giới thiệu với nhân dân là các đồng chí có tộiiiii...". Đám phóng viên kể cho nhau nghe những chuyện ấy và cười rinh rích.

Còn tôi thấy trong lòng buồn biết bao nhiêu. Hỡi ơi, Đổng Kim Lân, Lý Phụng Đình, Trần Bình Trọng... người anh hùng tuổi thơ của tôi! Và những vở tuồng nữa, những "ánh đèn sân khấu" rực rỡ ngày xưa, giờ đâu rồi?