Nói đến ai đó bất bình thường là nói đến cái gì ? Làm thế nào để biết một người nào đó bất bình thường? Tại sao họ trở thành như thế ? Họ có thay đổi được không ? Trước hết, chúng ta cần tìm hiểu thế nào là "bình thường" hay "bất bình thường".

1. Các định nghĩa về bất bình thường

Này nay có nhiều định nghĩa khác nhau được sử dụng bởi các nhà tâm lý học và trong dân gian.

1.1. Sự lệch lạc so với bình thường (lệch chuẩn)

Hành vi không bình thường so với đa số: nếu làm thống kê và lấy một điểm trung bình thì đa số con người xoay quanh điểm ấy. Một người ở vị trí xa hơn ví dụ như chiều cao. Khoảng cách với những giá trị trung bình đôi khi được xem là bất bình thường (gọi là đơn vị lệch chuẩn).Ví dụ như IQ dưới mức 100 được xem là không bình thường về trí thông minh.

1.2. Vi phạm chuẩn mực xã hội

Vi phạm các quy tắc xã hội. Phần lớn các hành vi của chúng ta được định hình theo các quy tắc (cái gì là đúng, cái gì là sai). Ví dụ cách thức ăn mặc, hành vi trong lần hẹn đầu tiên, nhìn người lạ, hành vi sinh viên, giảng viên, nói chung là mọi khía cạnh của cuộc sống. Đây là chuẩn được dùng nhiều nhất.

1.3. Hành vi không thích nghi

Có hai khía cạnh: không thích ứng với chính mình như không đạt mục tiêu, không thích ứng với yêu cầu cuộc sống và không thích ứng được với xã hội (như quấy rầy, không hòa nhập hay làm hỏng các chức năng nhóm xã hội). Ví dụ: Tuấn, một người đàn ông 38 tuổi ngày nào cũng uống say rượu đến mức mấy tự chủ. Anh ta hay gây gổ với gia đình và bạn bè, Anh ta ta thường hay đánh nhau nơi làm việc. Tuần rồi, anh ta mắng chửi sếp của mình và bị cho nghỉ việc. Anh không ý muốn đến việc khác và tiêu tiền vào việc uống rượu, xem video, anh không hề nghĩ anh là gì và khi có ai đó xem thường anh, anh ta rất buồn khổ.

1.4. Sự đau khổ của cá nhân

Nếu con người hai lòng với cuộc sống của mình thì không có gì phải quan tâm đến lĩnh vực sức khỏe tâm thần. Nhưng khi lo âu, khủng hoảng,... thì hành vi, suy nghĩ của người bất hạnh dễ được xem là bất bình thường.

1.5. Lệch lạc từ một lý tưởng

Vấn đề này tùy thuộc vào "lý tưởng" của cá nhân là gì. Đó cũng là một dầu hiệu của bệnh tâm thần theo một số thuyết tâm lý.

1.6. Rối loạn về mặt y học

Không bình thường phát sinh khi có bệnh về thể chất. Hành vi không bình thường là dấu hiểu của sự rối loạn thể chế. Đó là khái niệm phát sinh sinh vật. Người bệnh khác với người không bệnh. Ví dụ như bệnh Alzheimer (não bộ thái hóa, tập trung, trí nhớ kém, khó chịu và ảo giác).

Không có một định nghĩa nào gọi là đúng hay là tốt nhất vì có nhiều khía cạnh của sự bất bình thường.

2. Một số vấn đề trong các định nghĩa về bất bình thường

2.1. Sự lệch lạch so với bình thường

Định nghĩa này liên quan đến người trung bình (average person = ideal person). Trung bình có nghĩa là lý tưởng không ? Khác với trung bình có phải là dấu hiệu của lệch lạc không ? Nhưng trong cách lĩnh vực hoạt động nghệ thuật, khoa học, văn hóa... nhiều người lệch lại bình thường thì lại linh hoạt mang đến nhiều tiến bộ cho loài người.

2.2. Vi phạm chuẩn mực xã hội

a. Những người cải cách xã hội (như nữ quyền) không chấp nhận những chuẩn mực xã hội lạc hậu thì không thể xem là không bình thường.

b. Thuyết văn hóa tương đối: không có gì là tuyệt đối, cái bất thường tuyệt đối với chúng ta lại là bình thường đối với dân tộc khác. Như vậy là không có tiêu chuẩn để đánh giá ai đó "không bình thường" và "bình thường". Hơn nữa, các quy tắc văn hóa có thể thay đổi theo thời gian, qua nhiều thế hệ khác nhau.

2.3. Hành vi không thích nghi

Cách đánh giá này không quan tâm đến việc có thể có hoàn cảnh không bình thường, cần có hành vi không bình thường để thích ứng. Ví dụ có người Đức không thích nghi với Đức Quốc Xã, người vợ không thể đương đầu với người chồng lạm dụng bà ta.

2.4. Khủng hoảng cá nhân

Nói về hành vi bất thường là nói hành vi gây ra khủng hoảng, khó chịu và bình thường khi không có sự khó chịu. Vậy tại sao Charles Manson, kẻ giết người hàng loạt vẫn tỏ ra bình thường, không cảm thấy tội lỗi, cũng như người tâm thần nghe thấy tiếng nói của người mẹ đã mất mà cảm thấy vui sướng ? Đau buồn không hẳn là điều xấu. Khi thể hiện đau buồn thì con người có thể khắc phục tốt hơn sự lo âu về một nguy cơ nào đó giúp ta phòng tránh.

2.5. Lệch lạc từ một lý tưởng

Lý tưởng là của ai ? Lý tưởng của cá nhân ? Văn hóa ? Trời ? Giống như các quy tắc xã hội, lý tưởng mang tính tương đối qua các nhóm và thời gian. Ví dụ như Phythagoras xây dựng tôn giáo dựa trên những lý tưởng rõ ràng như không nhặt của rời, bẻ bánh mì, không đi trên xa lộ, không ăn kiêng đậu.

2.6. Rối loạn về mặt y học

Trước đây cho rằng vấn đề trong sinh học là nguyên nhân của vấn đề tâm lý. Như chúng ta đã biết có nhiều hành vi bất thường không phải do tâm lý. Ví dụ chứng cuồng loại (triệu chứng như tế liệt, mù, điếc, không do nguyên nhân về thể chất) do một nỗ lực vô thức vượt qua cảm xúc không mong muốn.

Theo WHO, sức khỏe là tình trạng thoải mái hoàn toàn về mặt thể chất, tâm thần, xã hội và đơn thuần là không có bệnh tật.

Dùng định nghĩa là không thể tránh được và cần thiết. Khi chọn một định nghĩa ta thường dựa trên cảm nhận, cảm xúc, tiện lợi, thói quen, sự hấp dẫn hay đạo đức. Định nghĩa trong nội dung môn học này tất nhiên mang nhiều khía cạnh khác nhau. Và ví thế chúng ta cần cùng phát hiện các vấn đề.

3. Các yếu tố của bất bình thường

3.1. Đau khổ

Nỗi khổ về mặt tâm lý và do đó càng đau khổ hơn. Nhưng nỗi khổ chưa phải là điều kiện cần thiết của bất bình thường vì có người bị xem là bất bình thường nhưng không đau khổ. Nỗi khổ cũng chưa phải là yếu tố đủ của bất bình thường vì đau khổ là chuyện bình thường của cuộc sống. Không đau khổ mới đúng là bất bình thường.

3.2. Thiếu thích nghi

Một hành vi phù hợp và thích nghi là yếu tố cơ sở để đánh giá một hành vi là bình thường hay không bình thường. Về mặt sinh học, sự thích nghi được ứng dụng trong ba câu hỏi.

· Nó có tăng cường sự tồn tại không ?

· Nó có tăng cường cho sự an ninh cá nhân không ?

· Nó có tăng cường cho an ninh xã hội không ?

Những nhà tâm lý thường thiên về hai câu hỏi sau. Hành vi nào cản trở hay làm phương hại đến an ninh cá nhân hay xã hội được xem là không bình thường. Qua an sinh cá nhân, chúng ta muốn nói đến khả năng làm việc và khả năng giao tiếp tốt với mọi người. Phiền muộn và lo ấu làm cản trở tình yêu, công việc, khó đạt được các mục tiêu cá nhân. Kẻ giết người, phóng hỏa làm phương hại đến an ninh xã hội được xem là bất bình thường.

3.3. Sự phi lí và khó hiểu

Một khi hành vi của ai đó có vẻ lập dị, khó hiểu thì bị đánh giá là không bình thường. Các triệu chứng của tâm thần phân liệt (schizophrenia), những niềm tin mơ hồ, kì quặc, nhận thức không dựa trên thực tế khách quan.

3.4. Không dự đoán trước được và thiếu tự chủ

Chúng ta thương mong đợi người khác trước sau như một, biết tự chủ và có thể tiên đoán được hành vi của họ được. Chúng ta thường phê phán người không bình thường là người không như ta mong đợi.

3.5. Không theo quy ước

Ví dụ như: ăn mặc sặc sỡ nơi tôn nghiêm, hành vi không giống ai, hiếm thấy mà xã hội không mong muốn.

3.6. Tạo sự khó chịu nơi người khác

Ví dụ như mở âm thanh to trong xóm, vi phạm các nguyên tắc không chính quy.

3.7. Vi phạm những tiêu chuẩn đạo đức

Làm việc là bình thường, không làm việc là không bình thường. Yêu, trung thực, giúp đỡ người khác là bình thường. Có nơi ai không tin vật thể bay lạ hoặc không tin vào một đấng siêu nhiên là không bình thường.

Định nghĩa "bình thường" chỉ đơn giản là không có sự không bình thường. Nếu không bình thường là do phán xét và nhãn quan của xã hội thì đó cũng là bình thường.

Thảo luận về trường hợp thủ dâm. Có vố lý không ? Không và có đau khổ không ? Không, người khác trông thấy có khó chịu hay không ? Không, thủ dâm ở những nơi không được chấp nhận, nhưng nó không hội đủ các yếu tố của bất bình thường.

Theo Rosenhan các mặt tích cực của cuộc sống tạo sự bảo vệ tốt và chống lại sự không bình thường. Đó là khái niệm "sống tối ưu" (optimal living).

4. Các yếu tố của cuộc sống tối ưu

Tối ưu là một mục tiêu, có ngày nào đó và trong những điều kiện nào đó, chúng ta sẽ thấy cảm giác thoải mái hơn, nhưng vào những lúc khác, mình lại thấy ít hơn, không phải lúc nào cũng cảm thấy hài lòng. Có sáu lĩnh vực được công nhận là sống tối ưu:

· Thái độ tích cực chính mình: Tôi chấp nhận mình, chấp nhận khả năng và giới hạn của mình.

· Tăng trưởng và phát triển: Biết đầu tư cho cuộc sống, thỏa mãn những như cầu cơ bản.

· Tự lập: Đáp ứng được với đòi hỏi của môi trường xã hội và các tiêu chuẩn nội tại, đánh giá tốt về chính mình hơn là người khác đánh giá về mình.

· Nhận thức đầy đủ về thực tại: Khi chúng ta ghét ai, chúng ta luôn tin rằng những người đó dễ ghét chứ chúng ta không chịu làm cách nào đó để thấy họ dễ thương.

· Môi trường phát huy khả năng: Môi trường làm việc, tình yêu, vui chơi, giải trí.

· Quan hệ tích cực với người khác: Vui vẻ, giúp đỡ lẫn nhau, tôn trọng nhau, khả yêu và được yêu.

Phán xét hành vi

Giữa người hành động và người quan sát. Người hành động ít khi tự cho mình là không bình thường trong khi người quan sát có khuynh hướng phán xét người khác không bình thường.

HÀNH VI

Người cư xử trên đường phố

Người cư xử Người quan sát

Hiểu biết nhiều về lý do của hành vi

Hiểu biết ít về lí do của hành vi

Thông tin

Có thể đánh giá đó là hành vi thường có chỉ qua quan sát một lần.

Biết hành vi phát sinh như thế nào

Hành vi thôngthường

Có thể bị ảnh hưởng bởi các tiêu chuẩn đạo đức và lý tưởng mâu thuẫn với hành vi

Có thể có tiêu chuẩn đạo đức và lý tưởng riêng để bào chữa hành vi

Tiêu chuẩn

Đánh giá người khác khắt he hơn là chính bản thân mình.

Tự đánh giá chính mình dễ dàng hơn người khác

Cách nhìn

Không bình thường

Bình thường

Phán xét

Bài đọc thêm: Tạo cân bằng tâm lý

Không quá hà khắc với chính mình: Bạn đừng định ra yêu cầu quá cao với mình, khi không đủ sức thực hiện lại chán nản. Cũng đừng vì quá cầu toàn để rồi luôn tự trách mình chưa hoàn thiện. Tốt nhất, bạn nên lập kế hoạch, thực hiện mục tiêu trong phạm vi khả năng mình, như thế lòng bạn sẽ thanh thản hơn.

Ðặt kỳ vọng quá cao ở người khác: Dù là người thân nhất, cũng không nên đặt quá nhiều kỳ vọng vào họ. Bạn đừng quên, mỗi người đều có tư tưởng riêng, ưu khuyết điểm riêng, họ không thể giống bạn. Kỳ vọng của bạn như là một ảo tưởng, dễ làm bạn thất vọng chán nản, khi họ không đạt như ý bạn yêu cầu.

Làm tan biến cơn giận: Khi nóng giận, bạn dễ phạm sai lầm. Có nhiều cách kiểm soát nóng giận như chơi thể thao, xem phim, ca nhạc v.v....

Ðôi khi cần "khuất phục": Nếu sự việc không có ảnh hưởng lớn, bạn cũng tránh cố chấp để giảm bớt sự phiền toái. Bạn nhớ, khuất phục ở đây là nhượng bộ trước điều có thể và hợp lý, chứ không phải ngại khó khăn, gian khổ, ngại phấn đấu, vươn lên.

Nên nghỉ ngơi: Khi gặp trở ngại, bạn nên tạm để cho sự phiền muộn lắng dịu bằng cách chia sẻ với người thân, bạn bè nếu có thể, hay đi du lịch, giải trí, để tâm hồn bình yên, bạn mới tìm cách giải quyết. Việc giúp đỡ người khác cũng nên làm vì khi đó chẳng những bạn quên đi phiền toái, mà còn tạo tình cảm quy báu với mọi người chung quanh.

Ðừng tham việc quá sức: Muốn giảm bớt gánh nặng tinh thần, bạn đừng nên tiến hành cùng một lúc nhiều công việc, tránh lao tâm, lao lực vô ích.

Ðừng cạnh tranh, hay đố kỵ với người khác: Học hỏi điều hay hơn của người khác là đáng quý , song đó hoàn toàn khác với sự tị nạnh, đố kỵ. Thói quen tị nạnh sẽ tạo trạng thái tinh thần căng thẳng cho bạn. Bạn không thể sống và làm việc tốt nếu luôn nghĩ rằng mình đang sống với kẻ thù.

Sống chan hòa với mọi người: Người bị bài xích thường là người có tính đa nghi, cảnh giác với người khác. Bạn phải tỏ thiện chí đúng lúc, có quan hệ tốt với những người sống quanh mình. Như vậy tâm trí bạn sẽ thanh thản hơn.

Giải trí: Ðây là biện pháp tốt nhất để giảm áp lực tinh thần của bạn. Hình thức giải trí ra sao không quan trọng, nếu bạn thấy vui vẻ thoải mái, tạo sự cân bằng ổn định tâm lý là tốt nhất.

Theo báo Người Lao Động

5. Không bình thường theo thời gian

Theo thời gian, có ba cách giải thích nguồn gốc của sự không bình thường đó là giải thích theo tâm linh, giải thích theo thể lý, giải thích theo tâm lý.

5.1. Giải thích theo tâm linh

Thuở xưa, không bình thường đều gắn với ma quỷ. Ở mọi thời đại và mọi nơi, người ta đều cho rằng động đất, lũ lụt, bệnh tật, mâu thuẫn trong quan hệ người và người đều được dùng để giải thích nguồn gốc của điều không bình thường. Không bình thường xuất phát từ cách nhìn của một nền văn hóa và được giải thích theo từ riêng của mình. Ví dụ theo quan điểm của duy tâm)- giải thích là do ma quỷ nhập - hay duy vật, giải thích khoa học hơn.

Trong các xã hội cận đại, người ta tin mỗi người có linh hồn và khi con người bị rối loạn tâm thần thì cho đó là do nguồn gốc tâm linh. Người bệnh tâm thần là do sự thâm nhập và kiểm soát của một hồn ma (có thể là tổ tiên, thú, thần linh, vị anh hùng). Hay điệu nhảu điên cuồng và tự cho mình là cho sói (lycanthropy là chứng hoang tưởng hóa sói.

Đến thời cách mạng tư bản ở châu Âu vào thế kỉ XVIII, với sự xuất hiện của chủ nghĩa tư bản, các giá trị nhân cách thay thế các giá trị công xã, thành phố thay thế dần cộng đồng thôn quê, chế độ phong kiến suy yếu, Ki-tô giáo trở nên mạnh mẽ và đầy quyền lực. Những ai tin vào ma quỷ, nhất là phù thủy sẽ bị xử chết.

5.2. Giải thích theo thể lý

Thời cổ đại, con người xem nguyên nhân gây ra sự bất bình thường là do thể lý. Người ta khoan vào sọ người để trị chứng bệnh đau đầu cho người bị chứng cuồng loạn (hysteria). Người Ai Cập cho rằng nếu người phụ nữ nào mà bị nhức ở cơ thể, mất giọng nói, đau đầu, bại liệt, u buồn đều do nguồ gốc là sa tử cung. Họ tin rằng mỗi bộ phận trong cơ thể di chuyển để đi tìm nước, thức ăn và khi nó bám vào tim thì phát sinh sự u buồn, ói mửa. Theo thuyết cho rằng người là thú, có sự tương đồng với thú vật và người bị tâm thần vì người bị tâm thần không kiểm soát được hành vi của mình như thú vật và có thể sống như thú vật trong điều kiện tồi tàn mà không hề có sự phản kháng.

5.3. Giải thích theo nguồn gốc tâm lý (Psychogenic)

Nhà vật lý Hy Lạp Galen (130 – 201 sau Công Nguyên) đã giúp khám phá các nguyên nhân tâm lý bất thường thông qua việc chẩn mạch cho một phụ nữ bị mạt ngủ, bờ phờ, luôn bất ổn và nhận thấy không thấy nguyên nhân nào về mặt thể chất vì mạch vẫn bình thường. Tuy nhiên vào một ngày nọ, khi Galen báo cho người phụ nữ này biết có thấy người yêu đi khiêu vũ thì mạch người phụ nữ này đập loạn lên. Những nhận xét của Galen bị lãng quên cho tới giữa thế kỉ thứ mười tám bởi Franz Anton Mesmer (1734 – 1815).

Được xem là lang băm, Mesmer cho rằng nhiều bệnh phát sinh do sự tắc nghẽn dòng chảy của một cái gì vô hình mà ông gọi là "chất lưu có sức thu hút toàn bộ" và sau đó là "sức hấp dẫn thú vật". Theo ông, chất lưu này bị tác động bởi chu kỳ hoạt động của mặt trăng và các vì sao trên bầu trời.

Cuối cùng "bệnh tâm thần" được đặt tên cho người có sức khỏe dưới mức bình thường.

Thông thường, một người bị xem là có hành vi không bình thường là một khi gia đình và cộng đồng phán xét hành vi của người này bị lệch lạc một cách nguy hiểm và khi qua trắc nghiệm người ấy không đáp ứng được những tiêu chuẩn của mức bình thường, khi họ tự cho mình là không bình thường hoặc có hành vi nơi công cộng gây nguy hiểm chó chính mình và người khác.

Biên tập lại bởi Tiana Eant Grig