CHƯƠNG 13.

HỆ THỐNG HÌNH PHẠT VÀ CÁC BIỆN PHÁP TƯ PHÁP

13.1. HỆ THỐNG HÌNH PHẠT 13.1.1. Khái niệm hệ thống hình phạt

Hệ thống hình phạt là một chỉnh thể bao gồm những hình phạt được quy định trong Bộ luật hình sự, có phương thức liên kết với nhau theo một trật tự tăng dần về tính chất nghiêm khắc của từng loại hình phạt.

Theo luật hình sự Việt Nam, hệ thống hình phạt chia làm hai loại là: hình phạt chính (có 7 loại bao gồm hình phạt cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam giữ, trục xuất, tù có thời hạn, tù chung thân và tử hình) và hình phạt bổ sung (có 7 loại bao gồm: hình phạt cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định; quản chế; cấm cư trú; tước một số quyền công dân; tịch thu tài sản; phạt tiền và trục xuất).

Như vậy, trong hệ thống hình phạt theo luật hình sự Việt Nam có 2 loại hình phạt trục xuất và phạt tiền vừa là hình phạt chính vừa là hình phạt bổ sung.

Về nguyên tắc áp dụng hình phạt: Đối với một người phạm tội, đối với một tội phạm, người phạm tội chỉ bị áp dụng một hình phạt chính và có thể không bị áp dụng hình phạt bổ sung hoặc bị áp dụng một hoặc nhiều hình phạt bổ sung (Khoản3, Điều 38 BLHS). Vì vậy, hình phạt chính được tuyên độc lập, còn hình phạt bổ sung luôn phải đi kèm với hình phạt chính.

13.1.2.  Các loại hình phạt trong hệ thống hình phạt

1. Hình phạt cảnh cáo (Điều 29 BLHS)

Hình phạt cảnh cáo là sự khiển trách công khai của Nhà nước do Toà án tuyên đối với người phạm tội.

Theo quy định tại Điều 29 BLHS thì chỉ có thể áp dụng hình phạt cảnh cáo đối với người phạm tội khi thoả mãn các điều kiện sau:

-  Chỉ có thể áp dụng đối với tội ít nghiêm trọng.

-  Có từ 2 tình tiết giảm nhẹ trở lên.

-  Chưa đến mức được miễn hình phạt.

Về mức độ nghiêm khắc của hình phạt cảnh cáo, đây là loại hình phạt nhẹ nhất trong hệ thống hình phạt nó không có khả năng đưa lại những hạn chế pháp lý liên quan trực tiếp đến các quyền của người bị kết án. Loại hình phạt này chỉ gây ra một sự tổn thất về tinh thần thể hiện qua sự khiển trách công khai của Nhà nước đối với người phạm tội và nó để lại một thời hạn án tích là một năm.

2/. Hình phạt tiền (Điều 30 BLHS)

Phạt tiền là loại hình phạt tước của người bị kết án một khoản tiền nhất định sung công quỹ Nhà nước.

Nếu hình phạt tiền là hình phạt chính thì nó được áp dụng đối với người phạm tội ít nghiêm trọng xâm phạm trật tự quản lý kinh tế, trật tự công cộng trật tự quản lý hành chính và một số tội phạm khác do BLHS quy định.

Nếu hình phạt tiền được áp dụng là hình phạt bổ sung thông thường đối với các tội tham nhũng, tội phạm ma tuý hoặc những tội phạm khác do BLHS quy định (đa số là các tội xâm phạm sở hữu).

Mức tối thiểu của hình phạt tiền với tư cách là hình phạt chính được quy định trong Khoản 3 Điều 30 BLHS là 1 triệu đồng, mức tối đa là 1 tỷ đồng; hoặc quy định mức phạt tiền theo bội số tiền trốn thuế hoặc tiền lãi, theo đó mức thấp nhất là một lần và mức cao nhất là mười lần số tiền trốn thuế. Nếu phạt tiền là hình phạt bổ sung thì mức tối đa của của hình phạt tiền là 500 triệu đồng hoặc gấp 5 lần giá trị tài sản phạm tội và mức tối thiểu là 1 triệu đồng.

Mức phạt tiền cụ thể đối với từng trường hợp phạm tội phụ thuộc vào tính chất và mức độ nghiêm trọng của tội phạm được thực hiện, có xét đến tình hình tài sản của người phạm tội, sự

54

biến động của giá cả, không thấp hơn một triệu đồng.

Cách thức thi hành thì người phạm tội có thể nộp một hoặc nhiều lần trong thời hạn do Toà án quyết định trong bản án.

3/. Hình phạt cải tạo không giam giữ (Điều 31 BLHS)

Hình phạt cải tạo không giam giữ (CTKGG)là loại hình phạt không buộc người bị kết án cách ly khỏi đời sống xã hội mà được cải tạo ở môi trường xã hội bình thường có sự giám sát, giúp đỡ của gia đình, cơ quan, tổ chức và cộng đồng.

* Điều kiện áp dụng hình phạt CTKGG : Theo quy định tại Điều 31 BLHS thì chỉ có thể áp dụng hình phạt CTKGG đối với người phạm tội khi thoả mãn các điều kiện sau:

- Chỉ có thể áp dụng đối với người phạm tội ít nghiêm trọng và tội nghiêm trọng. - Người phạm tội có nơi làm việc ổn định hoặc có nơi thường trú rõ ràng.

- Nếu xét thấy không cần thiết phải cách ly họ ra khỏi đời sống xã hội.

* Về thời hạn của hình phạt CTKGG: Là từ sáu tháng đến ba năm.

Nếu người phạm tội đã bị tạm giam, tạm giữ thì đổi một ngày tạm giữ, tạm giam bằng ba ngày CTKGG rồi khấu trừ vào thời gian chấp hành hình phạt.

* Về cách thức  thi hành hình phạt CTKGG:

-  Toà án giao người bị kết án cho cơ quan tổ chức nơi người đó làm việc hoặc chính quyền địa phương nơi người đó thường trú để giám sát giáo dục. Gia đình có trách nhiệm phối hợp với cơ quan trong việc giám sát, giáo dục người phạm tội.

-  Người phạm tội phải thực hiện một số nghĩa vụ về CTKGG: Theo NĐ 61/CP ban hành ngày 25/7/2000 “Người kết án cứ 3 tháng một lần phải báo cáo kiểm điểm việc cải tạo của mình trước cơ quan được giao giám sát, giáo dục”.

-  Người bị kết án CTKGG có thể bị khấu trừ từ 5 - 20% thu nhập (áp dụng với cả người chưa thành niên nếu có thu nhập). Trường hợp được miễn khấu trừ thu nhập toà án phải ghi rõ lý

do trong bản án.

4/. Hình phạt trục xuất (Điều 32 BLHS)

Trục xuất là loại hình phạt buộc người nước ngoài bị kết án phải rời khỏi lãnh thổ nước CHXHXN Việt Nam.

Đây là loại hình phạt mới được quy định trong BLHS 1999, nó vừa là hình phạt chính, vừa là hình phạt bổ sung. BLHS không quy định điều kiện áp dụng hình phạt này.

5/.Hình phạt tù có thời hạn (Điều 33 BLHS)

Tù có thời hạn là loại hình phạt buộc người bị kết án phải cách ly khỏi đời sống xã hội để chấp hành hình phạt tại trại cải tạo trong một thời gian nhất định

Thời hạn của hình phạt tù có thời hạn là từ 3 tháng đến 20 năm (đối với trường hợp phạm nhiều tội mức hình phạt tối đa là 30 năm tù).

Nếu người bị kết án đã bị tạm giữ, tạm giam thì đổi một ngày tạm giữ, tạm giam bằng 1 ngày tù và được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt tù.

6/. Hình phạt tù chung thân (Điều 34 BLHS)

Tù chung thân là loại hình phạt cách ly hoàn toàn người phạm tội khỏi đời sống xã hội

Điều kiện áp dụng hình phạt tù chung thân:

-  Chỉ có thể áp dụng với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng.

-  Chưa đến mức bị xử phạt tử hình.

-  Không áp dụng đối với người chưa thành niên khi phạm tội.

7/. Hình phạt tử hình (Điều 35 BLHS)

Tử hình là loại hình phạt loại trừ hoàn toàn người phạm tội khỏi đời sống xã hội

Điều kiện áp dụng hình phạt tử hình:

-  Chỉ có thể áp dụng đối với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng.

-  Không áp dụng đối với người chưa thành niên khi phạm tội, với phụ nữ có thai hoặc

55

đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi khi phạm tội hoặc khi xét xử.

- Không thi hành án tử hình với phụ nữ có thai, đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi. Trường hợp này hình phạt tử hình chuyển xuống hình phạt tù chung thân.

Trường hợp người bị kết án tử hình được Chủ tịch nước chấp nhận cho ân giảm thì hình phạt tử hình chuyển thành hình phạt tù chung thân.

8/. Hình phạt cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định

(Điều 36 BLHS)

Chỉ áp dụng hình phạt này nếu xét thấy nếu để người bị kết án tiếp tục đảm nhận chức vụ, hành nghề hoặc làm công việc đó thì có nguy cơ sẽ phạm tội mới. Ví dụ, người hành nghề luật sư, người hành nghề lái xe....

Thời hạn của loại hình phạt này là từ 1 năm đến 5 năm kể từ ngày chấp hành xong hình phạt tù hoặc từ ngày bản án có hiệu lực nếu hình phạt chính là cảnh cáo, phạt tiền, CTKGG, hoặc từ ngày tuyên bản án cho hưởng án treo.

9/.Hình phạt cấm cư trú (Điều 37 BLHS)

Hình phạt cấm cư trú là buộc người kết án phạt tù không được tạm trú và thường trú ở một số địa phương trong một thời gian nhất định.

Các địa phương mà người bị kết án loại hình phạt này không được cư trú đó là:

-  Thành phố lớn, khu công nghiệp tập trung.

-  Khu vực biên giới, bờ biển, hải đảo.

-  Khu vực có cơ sở quốc phòng quan trọng.

Thời hạn cấm cư trú là từ 1 năm đến 5 năm kể từ ngày chấp hành xong hình phạt tù. Như vậy, hình phạt cấm cư trú chỉ có thể đi kèm hình phạt tù có thời hạn.

10/. Hình phạt quản chế (Điều 38 BLHS)

Hình phạt quản chế là buộc người bị kết án phạt tù phải cư trú, làm ăn sinh sống và cải tạo ở một địa phương nhất định, có sự kiểm soát, giáo dục của chính quyền địa phương.

*  Điều kiện của việc áp dụng hình phạt này:

-   Có  thể  áp  dụng  đối  với  người  phạm  tội  xâm  phạm ANQG,  tái  phạm,  tái  phạm  nguy

hiểm.

- Trong thời gian quản chế không được tự ý ra khỏi nơi cư trú, bị tước một số quyền công dân, bị cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định.

* Thời hạn của hình phạt quản chế: Giống thời hạn của hình phạt cấm cư trú.

11/. Hình phạt tước một số quyền công dân (Điều 39 BLHS)

Hình phạt tước một số quyền công dân chỉ có thể áp dụng đối với người bị kết án phạt tù về các tội xâm phạm an ninh quốc gia hoặc các tội khác do BLHS quy định.

Về nội dung của hình phạt tước một số quyền công dân là người bị kết án bị tước một hoặc một số quyền sau:

-  Quyền ứng cử, quyền bầu cử đại biểu cơ quan quyền lực Nhà nước.

-  Quyền làm việc trong các cơ quan Nhà nước, quyền phục vụ lực lượng vũ trang nhân

dân.

Với thời hạn từ 1 năm đến 5 năm kể từ ngày chấp hành xong hình phạt tù, hoặc từ ngày bản án có hiệu lực pháp luật nếu hình phạt chính là hình phạt cảnh cáo, phạt tiền, CTKGG, hoặc từ ngày tuyên bản án cho hưởng án treo.

12/. Hình phạt tịch thu tài sản (Điều 40 BLHS)

Tịch thu tài sản là tước một phần hoặc toàn bộ tài sản thuộc sở hữu của người bị kết án sung quỹ Nhà nước.

Điều kiện áp dụng hình phạt tịch thu tài sản là:

- Có thể áp dụng đối với người phạm tội nghiêm trọng, rất nghiêm trọng và đặc biệt nghiêm trọng được BLHS sự quy định.

56

-  Chỉ tịch thu tài sản thuộc sở hữu của người bị kết án.

-  Nếu tịch thu toàn bộ tài sản vẫn để cho người bị kết án và gia đình họ có điều kiện sinh

sống.

13.2. CÁC BIỆN PHÁP TƯ PHÁP

13.2.1.  Tịch thu vật, tiền (tài sản) trực tiếp liên quan đến tội phạm (Điều 41 BLHS)

Theo quy định tại Điều 41 BLHS chỉ tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm

trong các trường hợp sau:

- Công cụ, phương tiện mà người phạm tội đã dùng vào việc phạm tội. Ví dụ như con dao dùng để giết người, chiếc thuyền hoặc chiếc ghe chở hàng lậu.

-  Vật hoặc tiền do phạm tội hoặc do mua bán, đổi chác những thứ ấy mà có. Ví dụ số tiền nhận của hối lộ.

-  Vật thuộc loại Nhà nước cấm lưu hành. Ví dụ, ma tuý, vũ khí quân dụng...

-  Vật, tiền thuộc sở hữu của người khác, nếu người này có lỗi trong việc để cho người phạm tội sử dụng vào việc thực hiện tội phạm.

Đối với vật, tiền bị người phạm tội chiếm đoạt hoặc sử dụng trái phép mà chủ sở hữu, người quản lý hợp pháp không có lỗi đối với việc sử dụng vào việc phạm tội thì không tịch thu mà trả lại cho chủ sở hữu.

13.2.2. Trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại, buộc công khai xin lỗi (Điều 42 BLHS)

- Trả lại tài sản: Những tài sản mà người phạm tội đã sử dụng vào việc thực hiện tội phạm thuộc sở hữu của người khác mà họ không có lỗi trong việc để người phạm tội sử dụng vào việc thực hiện tội phạm hoặc những tài sản mà người phạm tội có được bằng hành vi chiếm đoạt. Ví dụ chiếc ti vi là tài sản trộm cắp trả lại cho người bị hại.

Nếu người phạm tội hoặc người khác mua lại tài sản có được bằng hành vi chiếm đoạt sau đó đã đầu tư, sửa chữa, cải tạo nâng cao giá trị sử dụng của tài sản thì có được người bị hại hoàn trả số tiền đã đầu tư sửa chữa tài sản đó không?

- Sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại: Đối với những tài sản trên bị hư hỏng hoặc mất mát thì người phạm tội phải sửa chữa và bồi thường.

Nếu người phạm tội gây thiệt hại về tinh thần thì phải bồi thường vật chất (mới) hoặc buộc công khai xin lỗi người bị hại.

(Cần có văn bản hướng dẫn thế nào là gây thiệt hại về tinh thần và nguyên tắc bồi thường).

13.2.3.  Bắt buộc chữa bệnh (Điều 43 BLHS)

- Đối tượng áp dụng biện pháp tư pháp bắt buộc chữa bệnh: Là người mắc bệnh tâm thần

ở thời điểm trong hoặc sau khi thực hiện tội phạm.

Người mắc bệnh làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi trong khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội không phải chịu TNHS nhưng Viện kiểm sát hoặc Toà án quyết định đưa họ vào cơ sở chuyên khoa chữa bệnh hoặc giao cho gia đình hoặc người giám hộ trông nom dưới sự giám sát của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền.

Nếu trong khi phạm tội họ có NLTNHS, trước khi kết án họ mắc bệnh làm mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi thì Toà án quyết định đưa họ vào cơ sở chuyên khoa để chữa bệnh sau khi khỏi bệnh có thể phải chịu TNHS.

Nếu họ mắc bệnh như trên trong thời gian chấp hành hình phạt thì Toà án quyết định đưa họ vào cơ sở chuyên khoa chữa bệnh. Sau khi khỏi bệnh người đó có thể tiếp tục chấp hành hình phạt.

- Thẩm quyền đình chỉ thi hành biện pháp tư pháp bắt buộc chữa bệnh: Do Viện kiểm sát hoặc Toà án tuỳ giai đoạn tố tụng khi ra quyết định thi hành.