ý thức xã hội là mặt tinh thần của đời sống xã hội, bao gồm toàn bộ những quan

điểm, tư tưởng cùng những tình cảm, tâm trạng,... của những cộng đồng xã hội, nảy sinh

từ tồn tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn phát triển nhất định.

- Cần thấy rõ sự khác nhau tương đối giữa ý thức xã hội và ý thức cá nhân. ý thức

của cá nhân đều phản ánh tồn tại xã hội với mức độ khác nhau. Do đó, nó không thể không

mang tính xã hội. Song ý thức cá nhân không phải bao giờ cũng thể hiện quan điểm tư

tưởng, tình cảm phổ biến của một cộng đồng, một tập đoàn xã hội, một thời đại xã hội

nhất định.

ý thức xã hội và ý thức cá nhân tồn tại trong mối liên hệ hữu cơ, biện chứng với

nhau, thâm nhập vào nhau và làm phong phú nhau.

Lĩnh vực tinh thần của đời sống xã hội có cấu trúc hết sức phức tạp. Có thể tiếp

cận kết cấu của ý thức xã hội từ những phương diện khác nhau.

Theo nội dung và lĩnh vực phản ánh đời sống xã hội, ý thức xã hội bao gồm các

hình thái khác nhau: ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức, ý thức tôn

giáo, ý thức thẩm mỹ, triết học,...

Theo trình độ phản ánh có thể phân biệt ý thức xã hội thông thường và ý thức lý

luận.

ý thức xã hội thông thường là toàn bộ những tri thức, những quan niệm... của

những con người trong một cộng đồng người nhất định, được hình thành một cách trực

tiếp từ hoạt động thực tiễn hàng ngày, chưa được hệ thống hóa, khái quát hóa thành lý

luận. Trong ý thức xã hội thông thường, tâm lý xã hội là bộ phận rất quan trọng.

ý thức xã hội thông thường, thường phản ánh sinh động, trực tiếp nhiều mặt cuộc

sống hàng ngày của con người, thường xuyên chi phối cuộc sống đó. ý thức thông

thường tuy là trình độ thấp so với ý thức lý luận, nhưng những tri thức kinh nghiệm

phong phú đó có thể trở thành tiền đề quan trọng cho sự hình thành các lý thuyết xã hội.

ý thức lý luận là những tư tưởng, quan điểm đã được hệ thống hóa, khái quát hóa

thành các học thuyết xã hội, được trình bày dưới dạng những khái niệm, phạm trù, quy

luật. ý thức lý luận (lý luận khoa học) có khả năng phản ánh hiện thực khách quan một

cách khái quát, sâu sắc và chính xác, vạch ra các mối liên hệ bản chất của các sự vật và

hiện tượng. ý thức lý luận đạt trình độ cao và mang tính hệ thống tạo thành các hệ tư

tưởng.

Quan hệ giữa tâm lý xã hội và hệ tư tưởng.

Tâm lý xã hội bao gồm toàn bộ tình cảm, ước muốn, tâm trạng, tập quán... của

con người, của một bộ phận xã hội hoặc của toàn xã hội hình thành dưới ảnh hưởng

trực tiếp của đời sống hàng ngày của họ và phản ánh đời sống đó.

Đặc điểm của tâm lý xã hội là phản ánh một cách trực tiếp điều kiện sinh sống

hàng ngày của con người, là sự phản ánh có tính chất tự phát, thường ghi lại những mặt

bề ngoài của tồn tại xã hội. Nó không có khả năng vạch ra đầy đủ, rõ ràng, sâu sắc bản

chất các mối quan hệ xã hội của con người.

Những quan niệm của con người ở trình độ tâm lý xã hội còn mang tính kinh

nghiệm, chưa được thể hiện về mặt lý luận, yếu tố trí tuệ đan xem với yếu tố tình cảm. Tuy

nhiên, không thể phủ nhận vai trò quan trọng của tâm lý xã hội trong sự phát triển của ý

thức xã hội. C.Mác, Ph.Ăngghen, V.I.Lênin và Hồ Chí Minh rất coi trọng việc nghiên

cứu trạng thái tâm lý xã hội của nhân dân để hiểu nhân dân, giáo dục nhân dân, đưa nhân

dân tham gia tích cực, tự giác vào cuộc đấu tranh cho một xã hội tốt đẹp.

Hệ tư tưởng là trình độ nhận thức lý luận về tồn tại xã hội, là hệ thống những quan

điểm, tư tưởng (chính trị, triết học, đạo đức, nghệ thuật, tôn giáo), kết quả của sự khái

quát hóa những kinh nghiệm xã hội. Hệ tư tưởng được hình thành một cách tự giác

nghĩa là tạo ra bởi các nhà tư tưởng của những giai cấp nhất định và được truyền bá

trong xã hội.

Cần phải phân biệt hệ tư tưởng khoa học và hệ tư tưởng không khoa học. Hệ tư

tưởng khoa học phản ánh chính xác, khách quan các mối quan hệ vật chất của xã hội. Hệ

tư tưởng không khoa học tuy cũng phản ánh các mối quan hệ vật chất của xã hội, nhưng

dưới một hình thức sai lầm, hư ảo hoặc xuyên tạc.

Với tính cách là một bộ phận của ý thức xã hội, hệ tư tưởng ảnh hưởng lớn đến sự

phát triển của khoa học. Lịch sử các khoa học tự nhiên đã cho thấy tác dụng quan trọng

của hệ tư tưởng, đặc biệt là tư tưởng triết học đối với quá trình khái quát những tài liệu

khoa học.

Tâm lý xã hội và hệ tư tưởng xã hội tuy là hai trình độ, hai phương thức phản ánh

khác nhau của ý thức xã hội, nhưng có mối quan hệ tác động qua lại với nhau, chúng có

cùng một nguồn gốc là tồn tại xã hội, đều phản ánh tồn tại xã hội. Tâm lý xã hội tạo

điều kiện thuận lợi cho các thành viên giai cấp tiếp thu hệ tư tưởng của giai cấp. Mối

liên hệ chặt chẽ giữa hệ tư tưởng (đặc biệt là tư tưởng khoa học tiến bộ) với tâm lý xã

hội, với thực tiễn cuộc sống sinh động và phong phú sẽ giúp cho hệ tư tưởng xã hội, cho

lý luận bớt xơ cứng, bớt sai lầm. Trái lại hệ tư tưởng, lý luận xã hội, gia tăng yếu tố trí

tuệ cho tâm lý xã hội. Hệ tư tưởng khoa học thúc đẩy tâm lý xã hội phát triển theo chiều

hướng đúng đắn, lành mạnh có lợi cho tiến bộ xã hội. Hệ tư tưởng phản khoa học, phản

động kích thích những yếu tố tiêu cực của tâm lý xã hội phát triển.

Tuy nhiên, hệ tư tưởng không ra đời trực tiếp từ tâm lý xã hội, không phải là sự

biểu hiện trực tiếp của tâm lý xã hội.

Bất kỳ tư tưởng nào khi phản ánh các mối quan hệ đương thời thì đồng thời cũng

kế thừa những học thuyết xã hội, những tư tưởng và quan điểm đã tồn tại trước đó. Thí

dụ, hệ tư tưởng tôn giáo thời trung cổ ở Tây Âu thể hiện lợi ích của giai cấp phong kiến,

nhưng lại ra đời trực tiếp từ những tư tưởng triết học duy tâm có từ thời cổ đại và những

tư tưởng của đạo Cơ đốc thời kỳ đầu Công nguyên. Hệ tư tưởng Mác - Lênin cũng

không trực tiếp ra đời từ tâm lý xã hội của giai cấp công nhân lúc đó đang tự phát đấu

tranh chống giai cấp tư sản, mà là sự khái quát lý luận từ tổng số những tri thức của

nhân loại, từ những kinh nghiệm của cuộc đấu tranh giai cấp của giai cấp công nhân,

đồng thời kế thừa trực tiếp các học thuyết kinh tế - xã hội và triết học vào cuối thế kỷ

XVIII, đầu thế kỷ XIX...

Như vậy, hệ tư tưởng xã hội liên hệ hữu cơ với tâm lý xã hội, chịu sự tác động của

tâm lý xã hội, nhưng nó không phải đơn giản là sự "cô đặc" của tâm lý xã hội.