bất cứ cái gì dùng để sản xuất ra các hàng hóa được gọi là các yếu tố đầu 

vào (hay các yếu tố sản xuất). Ở thời nguyên thủy, khi sản xuất con người 

chủ yếu lợi dụng chính những yếu tố đầu vào sẵn có của tự nhiên. Càng 

phát triển, con người càng ngày càng tạo ra những đầu vào nhân tạo cho 

phép họ sản xuất ra các đầu ra với hiệu suất cao hơn.  

Nếu sản xuất là quá trình biến  đổi các  đầu vào thành các  đầu ra 

thích hợp với nhu cầu của con người (theo nghĩa này, sản xuất bao gồm   10

cả sự dịch chuyển các vật phẩm trong không gian và thời gian), thì tiêu 

dùng chính là mục đích của sản xuất. Xã hội chỉ sản xuất ra những hàng 

hóa mà nó có nhu cầu tiêu dùng. Quyết định tiêu dùng của các cá nhân có 

ảnh hưởng to lớn đến các quyết định sản xuất. Khi thực hiện quyết định 

của mình, những người tiêu dùng lựa chọn các hàng hóa theo một cách 

nào đó, phù hợp với sở thích, nguồn thu nhập của mình và giá cả hàng 

hóa. Vì đối tượng lựa chọn của hành vi tiêu dùng là hàng hóa nên tiêu 

dùng cũng là một hoạt động kinh tế quan trọng. 

Trao đổi hàng hóa cũng là một hoạt động kinh tế cơ bản của các xã 

hội hiện đại. Thông qua trao đổi, các cá nhân khác nhau có thể nhận được 

những hàng hóa mà mình cần chứ không phải trực tiếp sản xuất ra tất cả 

các loại hàng hóa. Nhờ trao đổi, quá trình sản xuất xã hội trở nên có hiệu 

quả hơn. 

Xã hội không chỉ sản xuất ra các hàng hóa mà còn phải phân phối 

chúng giữa các thành viên khác nhau. Việc phân phối các hàng hóa đầu ra 

tùy thuộc nhiều vào việc phân phối các yếu tố đầu vào của quá trình sản 

xuất. Người nào nắm giữ được nhiều đầu vào hơn, người đó có nhiều khả 

năng chiếm giữ được phần lớn hơn trong số các đầu ra mà xã hội tạo ra. 

Cách thức phân phối thường gắn chặt với cách thức sản xuất. 

Sản xuất, phân phối, trao  đổi và tiêu dùng là những khâu khác 

nhau, có quan hệ chặt chẽ với nhau của quá trình kinh tế. Sở dĩ chúng là 

những hoạt động kinh tế vì ở đây người ta luôn phải đương đầu với sự lựa 

chọn khi ra các quyết định. Khi chúng ta phải cân nhắc sản xuất nhiều lúa 

gạo hơn hay lắp ráp nhiều ô tô hơn, điều đó tự nó đã hàm ý rằng chúng ta 

không thể cùng một lúc có cả hai thứ nhiều hơn. Chúng ta  đang  đứng 

trước một sự đánh đổi: được cái này thì buộc phải hy sinh thứ khác. Sự 

đánh  đổi này khiến cho chúng ta phải lựa chọn  để có thể  đưa ra  được 

những quyết  định khôn ngoan, hợp lý hay nói cách khác, những quyết 

định có tính kinh tế. Lựa chọn – đó chính là thực chất của các quyết định 

kinh tế. 

Tại sao người ta thường phải lựa chọn khi ra các quyết  định? 

Nguồn gốc của mọi vấn đề kinh tế nằm ở mâu thuẫn giữa một bên là nhu   11

cầu có tính vô hạn của con người với một bên là các nguồn lực có tính 

khan hiếm. Vấn  đề kinh tế phát sinh chính là do sức ép của việc giải 

quyết mâu thuẫn này. 

Trong cuộc sống, con người luôn có các nhu cầu cần thỏa mãn. 

Nhu cầu về thức ăn, quần áo, chỗ ở, phương tiện đi lại… dường như liên 

quan  đến nhu cầu cơ bản, có tính sinh tồn của con người. Bên cạnh 

chúng, con người còn có nhiều nhu cầu “cao cấp” hơn: học tập, đi du lịch, 

thưởng thức âm nhạc, xem phim, xem hay chơi thể thao… Khi còn  ở 

trạng thái nghèo đói, người ta có xu hướng coi các nhu cầu “cao cấp” trên 

là xa xỉ, và tập trung vào việc thỏa mãn các nhu cầu sinh tồn. Tuy nhiên, 

vấn đề là ở chỗ, nhu cầu con người luôn luôn không có điểm dừng. Một 

khi một nhu cầu được thỏa mãn, người ta lại nảy sinh những nhu cầu mới, 

cao hơn. Sự mở rộng và nâng cấp liên tục các nhu cầu nằm trong bản chất 

của con người. 

Để thỏa mãn các nhu cầu của mình, con người cần có các sản phẩm 

và dịch vụ. Nhưng các nguồn lực để sản xuất các hàng hóa này lại có tính 

khan hiếm. Về cơ bản, các nguồn lực trong xã hội đều không phải là vô 

hạn, người ta không thể cung cấp chúng một cách miễn phí mà không rơi 

vào trạng thái số lượng nguồn lực được yêu cầu vượt quá số lượng cung 

cấp sẵn có. Không chỉ lao động, đất đai, vốn là khan hiếm, mà thời gian 

để người ta sản xuất và tiêu dùng cũng khan hiếm. Tính khan hiếm này 

không cho phép con người có thể sản xuất mọi hàng hóa, với bất kỳ số 

lượng nào mà nó mong muốn. Với số lượng nguồn lực có hạn, khi xã hội 

sản xuất quá nhiều lương thực, nó buộc phải hy sinh các sản phẩm khác. 

Tính khan hiếm của nguồn lực khiến cho phần lớn các sản phẩm mà 

chúng ta thấy cũng mang tính khan hiếm. Người ta không thể có chúng 

mà không phải hy sinh hay từ bỏ một cái gì khác. Vì thế: Lựa chọn sản 

xuất cái gì, với số lượng bao nhiêu v.v.… để có thể thỏa mãn tốt nhất nhu 

cầu của mình chính là bài toán kinh tế mà cho đến nay, loài người vẫn 

phải đương đầu. Điều đó làm nên các hoạt động kinh tế đa dạng của xã 

hội.   

   12

1.1.2. Đường giới hạn khả năng sản xuất  

Đường giới hạn khả năng sản xuất: Một trong những công cụ kinh 

tế đơn giản nhất có thể minh họa rõ ràng tính khan hiếm nguồn lực và sự 

lựa chọn kinh tế là đường giới hạn khả năng sản xuất. 

Đường giới hạn khả năng sản xuất của một nền kinh tế là đường 

mô tả các tổ hợp sản lượng hàng hóa tối đa mà nó có thể sản xuất ra được 

khi sử dụng toàn bộ các nguồn lực sẵn có. 

Để  đơn giản hóa, chúng ta hãy tưởng tượng nền kinh tế chỉ sản 

xuất hai loại hàng hóa X và Y. Hai ngành sản xuất này sử dụng toàn bộ 

các yếu tố sản xuất sẵn có (bao gồm cả một trình độ công nghệ nhất định) 

của nền kinh tế. Nếu các yếu tố sản xuất được tập trung toàn bộ ở ngành 

X, nền kinh tế sẽ sản xuất ra được 100 đơn vị hàng hóa X mà không sản 

xuất  được một  đơn vị hàng hóa Y nào. Điều này  được minh họa bằng 

điểm A của hình 1.1. Trong trạng thái cực đoan khác, nếu các yếu tố sản 

xuất được tập trung hết ở ngành Y, giả sử 300 hàng hóa Y sẽ được tạo ra 

song không một đơn vị hàng hóa X nào được sản xuất (điểm D trên hình 

1.1). Ở những phương án trung gian hơn, nếu nguồn lực được phân bổ 

cho cả hai ngành, nền kinh tế có thể sản xuất ra 70 đơn vị hàng hóa X và 

200 đơn vị hàng hóa Y (điểm B), hoặc 60 đơn vị hàng hóa X và 220 đơn 

vị hàng hóa Y (điểm C)… Những điểm A, B, C, D (và những điểm khác, 

tương tự mà chúng ta không thể hiện) là những  điểm khác nhau của 

đường giới hạn khả năng sản xuất. Mỗi điểm đều cho chúng ta biết mức 

sản lượng tối đa của một loại hàng hóa mà nền kinh tế có thể sản xuất ra 

được trong điều kiện nó đã sản xuất ra một sản lượng nhất định hàng hóa 

kia. Ví dụ, nếu nền kinh tế sản xuất ra 70 đơn vị hàng hóa X, trong điều 

kiện nguồn lực sẵn có, nó chỉ có thể sản xuất tối đa 200 đơn vị hàng hóa 

Y. Nếu muốn sản xuất nhiều Y hơn (chẳng hạn, 220 đơn vị hàng hóa Y), 

nó phải sản xuất ít hàng hóa X đi (chỉ sản xuất 60 đơn vị hàng hóa X). 

   13

Nền kinh tế không thể sản xuất ra được một tổ hợp hàng hóa nào 

đó biểu thị bằng một điểm nằm bên ngoài đường giới hạn khả năng sản 

xuất (chẳng hạn điểm E). Điểm E nằm ngoài năng lực sản xuất của nền 

kinh tế ở thời điểm mà chúng ta đang xem xét, do đó nó được gọi là điểm 

không khả thi. Nền kinh tế chỉ có thể sản xuất ở những điểm nằm trên 

hoặc nằm trong  đường giới hạn khả năng sản xuất (được gọi là những 

điểm khả thi). Những điểm nằm trên đường giới hạn khả năng sản xuất 

(các điểm A, B, C, D) được coi là các điểm hiệu quả. Chúng biểu thị các 

mức sản lượng tối đa mà nền kinh tế tạo ra được từ các nguồn lực khan 

hiếm hiện có. Tại những điểm này, người ta không thể tăng sản lượng của 

một loại hàng hóa nếu không cắt giảm sản lượng hàng hóa còn lại. Sở dĩ 

như vậy vì ở đây toàn bộ các nguồn lực khan hiếm đều đã được sử dụng, 

do đó, không có sự lãng phí. Trái lại, một điểm nằm trong đường giới hạn 

khả năng sản xuất, như điểm F trên hình 1.1 chẳng hạn, lại biểu thị một 

trạng thái không hiệu quả của nền kinh tế. Đó có thể là do nền kinh tế 

đang trong thời kỳ suy thoái, lao động cũng như các nguồn lực của nó 

Số lượng hàng hóa X (x) 

Hình 1.1: Đường giới hạn khả năng sản xuất 

A

F 

.

∆y 

∆x 

200 

220 

B 

C 

D 

Số lượng hàng hóa Y (y) 

.E

300 

100   70  60  0   14

không được sử dụng đầy đủ, sản lượng các hàng hóa mà nó tạo ra thấp 

hơn so với năng lực sản xuất hiện có. Tại trạng thái không hiệu quả, (ví 

dụ, điểm F), xét về khả năng, người ta có thể tận dụng các nguồn lực hiện 

có để tăng sản lượng một loại hàng hóa mà không buộc phải cắt giảm sản 

lượng hàng hóa còn lại cũng như có thể đồng thời tăng sản lượng của cả 

hai loại hàng hóa. 

Giới hạn khả năng sản xuất của xã hội bị quy định bởi tính khan 

hiếm của các nguồn lực. Trong trường hợp này, xã hội phải đối mặt với 

sự đánh đổi và lựa chọn. Khi đã đạt đến trạng thái hiệu quả như các điểm 

nằm trên đường giới hạn khả năng sản xuất chỉ ra, nếu muốn có nhiều 

hàng hóa X hơn, người ta buộc phải chấp nhận sẽ có ít hàng hóa Y hơn và 

ngược lại. Cái giá mà ta phải trả để có thể được sử dụng nhiều hàng hóa 

X hơn chính là phải hy sinh một số lượng hàng hóa Y nhất định. Trong 

các trường hợp này, sự lựa chọn mà chúng ta thực hiện luôn luôn bao 

hàm một sự đánh đổi: để được thêm cái này, người ta buộc phải từ bỏ hay 

hy sinh một cái gì khác. Sự đánh đổi như thế là bản chất của các quyết 

định kinh tế. Rốt cuộc, điểm nào trên đường giới hạn khả năng sản xuất 

được xã hội lựa chọn? Điều này còn tùy thuộc vào sở thích của xã hội và 

trong các nền kinh tế hiện đại, sự lựa chọn này được thực hiện thông qua 

hoạt động của hệ thống thị trường. 

Sự đánh đổi mà chúng ta mô tả thông qua đường giới hạn khả năng 

sản xuất cũng cho ta thấy thực chất khoản chi phí mà chúng ta phải gánh 

chịu để đạt được một cái gì đó. Đó chính là chi phí cơ hội.  

Chi phí cơ hội để đạt được một thứ chính là cái mà ta phải từ bỏ để 

có nó. Trong nền kinh tế giả định chỉ có hai phương án sản xuất các hàng 

hóa X,Y nói trên, chi phí cơ hội của việc sản xuất thêm một lượng hàng 

hóa nào đó (ví dụ hàng hóa X) chính là số lượng hàng hóa khác (ở đây là 

hàng hóa Y) mà người ta phải hy sinh để có thể thực hiện được việc sản 

xuất nói trên. Nếu xuất phát chẳng hạn từ điểm C trên đường giới hạn khả 

năng sản xuất ở hình 1.1, ta thấy, nền kinh tế đang sản xuất ra 60 đơn vị 

hàng hóa X và 220 đơn vị hàng hóa Y. Chuyển từ C đến B, chúng ta nhận 

được thêm 10 đơn vị hàng hóa X, song phải từ bỏ 20 đơn vị hàng hóa Y.   15

Như vậy, 20 đơn vị hàng hóa Y là chi phí cơ hội để sản xuất 10 đơn vị 

hàng hóa X này. Xét một cách tổng quát hơn, chi phí cơ hội của việc sản 

xuất thêm một đơn vị hàng hóa X chính là số lượng đơn vị hàng hóa Y ta 

phải từ bỏ để có thể dành nguồn lực cho việc sản xuất thêm này. Nó được 

đo bằng tỷ số -∆Y/∆X, vì thế có thể đo bằng giá trị tuyệt đối của độ dốc 

của đường giới hạn khả năng sản xuất tại từng điểm. Trong một số trường 

hợp, vì lý do đơn giản hóa, người ta giả định rằng, chi phí cơ hội của việc 

sản xuất thêm một đơn vị hàng hóa nào đó là không đổi ở mọi điểm xuất 

phát. Khi đó đường giới hạn khả năng sản xuất được xem như một đường 

thẳng (có độ dốc không đổi). Trên thực tế, chí phí cơ hội của việc sản 

xuất một loại hàng hóa thường tăng dần lên khi chúng ta cứ tăng mãi sản 

lượng hàng hóa này. Vì thế, đường giới hạn khả năng sản xuất thường 

được biểu thị như một đường cong lồi, hướng ra ngoài gốc tọa độ. 

Một  đường giới hạn khả năng sản xuất cho ta thấy các số lượng 

hàng hóa tối đa mà xã hội có thể có được trong một giới hạn nhất định về 

nguồn lực. Như trên ta đã nói, điểm E là điểm không khả thi, vì với lượng 

nguồn lực khan hiếm hiện có, người ta không thể tạo ra được các khối 

lượng hàng hóa như điểm này biểu thị. Tuy nhiên, xã hội có thể sản xuất 

được tại điểm E nếu như nó có nhiều yếu tố sản xuất hơn, hoặc có được 

những công nghệ sản xuất tiên tiến hơn. Gắn với trạng thái mới về các 

nguồn lực (bao hàm cả trình độ công nghệ sản xuất), nền kinh tế của xã 

hội lại có một đường giới hạn khả năng sản xuất mới. Khi các nguồn lực 

gia tăng (theo thời gian, xã hội tích lũy được nhiều máy móc thiết bị hơn, 

tìm ra được các phương pháp sản xuất tiên tiến hơn v.v…), đường giới 

hạn khả năng sản xuất của xã hội dịch chuyển ra phía ngoài. Giới hạn khả 

năng sản xuất được mở rộng tạo khả năng cho xã hội có thể có thể sản 

xuất được nhiều hơn cả hàng hóa X lẫn hàng hóa Y. Liên tục mở rộng 

giới hạn khả năng sản xuất của mình theo thời gian chính là thực chất của 

quá trình tăng trưởng kinh tế của xã hội (hình 1.2). 

   16

Quy luật hiệu suất giảm dần: Hình dạng đường giới hạn khả năng 

sản xuất điển hình như một đường cong lồi cũng như giả định về chi phí 

cơ hội của việc sản xuất một loại hàng hóa có xu hướng tăng dần có liên 

quan đến một quy luật kinh tế được gọi là quy luật hiệu suất giảm dần. 

Quy luật hiệu suất giảm dần phản ánh mối quan hệ giữa lượng 

hàng hóa đầu ra và lượng đầu vào góp phần tạo ra nó. Nội dung của quy 

luật này là: nếu các yếu tố đầu vào khác được giữ nguyên thì việc gia tăng 

liên tiếp một loại đầu vào khả biến duy nhất với một số lượng bằng nhau 

sẽ cho ta những lượng đầu ra tăng thêm có xu hướng ngày càng giảm dần. 

Có thể minh họa quy luật này bằng ví dụ sau. 

Giả sử việc sản xuất lương thực cần  đến hai loại  đầu vào là lao 

động và đất đai (ở đây, đất đai đại diện cho các đầu vào khác không phải 

là lao động). Với một lượng đất đai cố định (ví dụ là 10 ha), sản lượng 

lương thực đầu ra tạo ra được sẽ tùy thuộc vào số lượng lao động (yếu tố 

đầu vào khả biến duy nhất) được sử dụng. Khi chưa có một đơn vị lao 

động nào được sử dụng, sản lượng lương thực đầu ra là bằng 0. Với 1 đơn 

vị lao động canh tác trên 10 ha nói trên, giả sử trong 1 năm người này sản 

xuất được 15 tấn lương thực. Khi bổ sung thêm 1 đơn vị lao động nữa, 2 

lao động này có thể tạo ra trong 1 năm một khối lượng lương thực là 27   17

tấn. Ta nói rằng lượng lương thực tăng thêm nhờ có thêm đơn vị lao động 

thứ hai là 12 tấn (27-15=12). Vẫn với diện tích đất đai cố định như trên, 

nếu số lượng lao động lần lượt là 3, 4, 5 sản lượng lương thực được tạo ra 

giả sử lần lượt là 37, 46, 54,5 tấn. Khi lượng lao động gia tăng, tổng sản 

lượng lương thực ngày càng  được sản xuất ra nhiều hơn, song lượng 

lương thực tăng thêm từ mỗi  đơn vị lao  động  bổ sung thêm lại có xu 

hướng giảm dần (lượng lương thực có thêm nhờ đơn vị lao động thứ ba là 

10 tấn, nhờ đơn vị lao động thứ tư là 9 tấn, nhờ đơn vị lao động thứ năm 

là 8,5 tấn). 

Bảng 1.1: Số liệu minh họa quy luật hiệu suất giảm dần 

Lượng lao động Sản lượng 

lương 

thực 

Lượng lương thực tăng 

thêm  

nhờ có thêm 1 đơn vị lao 

động (tấn) 

0   

1    

2    

3    

4    

5   

0 

15 

27 

37 

46 

54,5 

15 

12 

10 

9 

8,5 

Quy luật hiệu suất giảm dần là một hiện tượng thường bộc lộ 

trong nhiều trường hợp của đời sống kinh tế. Điều giải thích cho quy luật 

này nằm ở chỗ các đầu vào được gia tăng một cách không cân đối. Khi 

các đầu vào khác (ví dụ, đất đai) là cố định, việc tăng dần đầu vào lao 

động cũng có nghĩa là càng về sau, mỗi đơn vị lao động càng có có ít hơn 

các đầu vào khác (ở đây là đất đai) để sử dụng. Đây là lý do khiến cho 

càng về sau, mỗi đơn vị lao động tăng thêm lại chỉ góp phần tạo ra lượng 

sản phẩm đầu ra tăng thêm (trong ví dụ trên là lương thực) giảm dần. Ở ví 

dụ trên, với mục đích minh họa, chúng ta cho quy luật hiệu suất giảm dần 

bộc lộ hiệu lực của nó ngay khi chúng ta bổ sung đơn vị lao động đầu 

tiên. Trên thực tế, quy luật này chỉ thể hiện như là một xu hướng. Khi số 

lượng lao động được sử dụng còn ít, việc tăng thêm một đơn vị lao động   18

có thể không chỉ làm tổng sản lượng đầu ra tăng thêm mà còn làm lượng 

đầu ra bổ sung cũng ngày một tăng (ở  đây hiệu suất là tăng dần). Tuy 

nhiên, khi lượng lao động được sử dụng là đủ lớn (trong tương quan với 

lượng đầu vào khác là cố định), việc cứ tiếp tục bổ sung thêm lao động 

chắc chắn sẽ làm xu hướng hiệu suất giảm dần phát huy hiệu lực. 

Quy luật hiệu suất giảm dần là một trong những lý do có thể giải 

thích xu hướng chi phí cơ hội tăng dần khi chúng ta muốn sản xuất ngày 

một nhiều hơn một loại hàng hóa trong điều kiện bị giới hạn bởi một tổ 

hợp đầu vào sẵn có nhất định. Thường thì các hàng hóa khác nhau có các 

yêu cầu về đầu vào không giống nhau. Mỗi ngành sản xuất đều sử dụng 

một số yếu tố sản xuất đặc thù (ví dụ, đất đai là đầu vào quan trọng của 

việc sản xuất nông sản, song nó lại có ý nghĩa ít hơn nhiều trong việc sản 

xuất ô tô. Việc bổ sung đất đai cho ngành sản xuất ô tô bằng cách rút nó 

ra khỏi ngành nông nghiệp có thể làm giảm nhiều sản lượng nông sản mà 

lại không làm tăng thêm bao nhiêu sản lượng ô tô. Ngược lại, chuyển 

những lao động lành nghề từ ngành công nghiệp ô tô sang ngành nông 

nghiệp có thể làm sản lượng nông nghiệp tăng lên không nhiều trong khi 

lại có thể làm sản lượng ô tô sụt giảm mạnh). Do đó, khi muốn tăng thêm 

sản lượng của một loại hàng hóa X chẳng hạn,  ở  điểm hiệu quả trên 

đường giới hạn khả năng sản xuất, người ta buộc phải phân bổ lại nguồn 

lực bằng cách rút chúng ra khỏi lĩnh vực sản xuất hàng hóa Y. Việc bổ 

sung các nguồn lực cho việc sản xuất X thường không thực hiện  được 

một cách cân đối: các yếu tố sản xuất đặc thù mà ngành sản xuất X đòi 

hỏi thường không được bổ sung một cách tương ứng như các yếu tố sản 

xuất khác. Điều này làm cho quy luật hiệu suất giảm dần có thể phát huy 

tác dụng. Với những lượng hàng hóa Y hy sinh bằng nhau, ta chỉ nhận 

được lượng hàng hóa X tăng thêm ngày một giảm dần. Nói cách khác, để 

có thể sản xuất thêm một đơn vị hàng hóa X như nhau, số lượng hàng hóa 

Y ta phải từ bỏ sẽ tăng dần. Chi phí cơ hội của việc sản xuất, vì thế, 

thường được giả định một cách hợp lý là tăng dần. (Chúng ta cũng có thể 

nói như vậy đối với chi phí cơ hội của việc sản xuất hàng hóa Y). (Hình 

1.3).   19

Khi chi phí cơ hội của 

việc sản xuất một loại hàng 

hóa được xem là tăng dần, độ 

dốc của  đường giới hạn khả 

năng sản xuất không phải là cố 

định mà có xu hướng tăng dần 

khi ta di chuyển từ trái sang 

phải. Vì thế  đường giới hạn 

khả năng sản xuất  điển hình 

thường  được mô tả như một 

đường cong lồi.  

1.1.3. Các vấn đề kinh tế cơ bản của xã hội 

 Sự khan hiếm của các nguồn lực quy định sự khan hiếm của các 

sản vật đầu ra (trong kinh tế học, người ta thường gọi chung là các hàng 

hóa). Trong thế giới thực, ta thấy có rất ít hàng hóa miễn phí, được hiểu là 

những thứ mà ta có thể nhận được song không phải từ bỏ bất cứ cái gì. 

(Trong một chừng mực nào đó, có thể coi không khí mà chúng ta cần để 

hít thở là một loại hàng hóa không khan hiếm, hay hàng hóa miễn phí. 

Tuy nhiên, cùng với việc dân số tăng lên, môi trường càng ngày càng ô 

nhiễm, không khí trong lành cũng dần trở nên khan hiếm). Khi trạng thái 

khan hiếm được coi là phổ biến, để duy trì sự tồn tại và phát triển của 

mình, mọi xã hội đều phải đương đầu với những sự lựa chọn: sản xuất cái 

gi? Sản xuất như thế nào? và sản xuất cho ai? Đây chính là ba vấn đề kinh 

tế cơ bản mà mọi xã hội đều phải giải quyết.  

Sản xuất cái gì? Nội dung của vấn  đề này bao gồm:  ở mỗi thời 

điểm xác định, xã hội nên sản xuất những hàng hóa hay dịch vụ nào? với 

các chủng loại cụ thể ra sao? Mỗi thứ hàng hóa hay dịch vụ cần được sản 

xuất với những khối lượng nào? Do buộc phải đánh đổi hay lựa chọn nên 

người ta không thể không cân nhắc giữa việc nên sản xuất nhiều lương 

thực, thực phẩm hơn để tiêu dùng hay để dành nguồn lực cho việc sản 

xuất vũ khí nhiều hơn  để  đáp  ứng nhu cầu về quốc phòng? Nên tăng 

cường việc sản xuất những mặt hàng tiêu dùng cho nhu cầu hiện tại hay 

0x

y

Hình 1.3: Chi phí cơ hội tăng dần 

và hình dáng PPF   20

để dành nguồn lực cho việc xây dựng thêm các nhà máy, đường xá v.v… 

nhằm tăng cường năng lực sản xuất của xã hội?  

“Sản xuất cái gì?” sở dĩ được coi là một vấn đề kinh tế cơ bản vì 

các nguồn lực mang tính khan hiếm. Nếu các nguồn lực là vô hạn, việc 

sản xuất quá nhiều lương thực do hậu quả của những quyết  định ngẫu 

hứng, thiếu cân nhắc sẽ không buộc chúng ta phải trả giá gì. Có thể một 

số lượng lương thực nào đó được sản xuất ra song không được sử dụng, 

song vì nguồn lực là vô hạn, chúng ta vẫn có thể sản xuất đủ các hàng hóa 

khác mà chúng ta mong muốn. Việc sản xuất quá nhiều lương thực không 

buộc chúng ta phải từ bỏ các hàng hóa khác. Rõ ràng, trong trường hợp 

này, vấn đề lựa chọn để sản xuất hàng hóa nào không cần thiết phải đặt 

ra.  

Sản xuất như thế nào? Với danh mục và số lượng các hàng hóa 

được lựa chọn để sản xuất, xã hội cũng cần phải cân nhắc xem có thể sản 

xuất ra chúng bằng những cách thức sản xuất thích hợp nào? Để tạo ra 

cùng một loại hàng hóa, người ta có thể sử dụng những hình thức và công 

nghệ sản xuất khác nhau. Chẳng hạn, có thể sản xuất ra một sản lượng 

điện nhất định bằng cách xây dựng một nhà máy thủy điện lớn hay nhiều 

nhà máy thủy điện nhỏ, đặt phân tán ở những vùng khác nhau. Cũng có 

thể làm ra điện từ các nhà máy nhiệt điện. Việc sản xuất điện thông qua 

xây dựng các nhà máy nhiệt  điện lại có thể thực hiện trên cơ sở các 

phương án khác nhau, dựa trên các nguồn năng lượng khác nhau: than đá, 

dầu mỏ hay khí đốt tự nhiên… Cuối cùng, việc cung cấp điện cho nền 

kinh tế có thể được thực hiện thông qua các công ty nhà nước song cũng 

có thể thực hiện thông qua các công ty tư nhân. Cần phải lựa chọn cách 

thức sản xuất như thế nào, với các kết hợp đầu vào ra sao, công nghệ gì? 

v.v… chính là vấn đề kinh tế cơ bản thứ hai mà xã hội phải giải quyết. 

Nguồn gốc của vấn  đề này cũng liên quan  đến sự khan hiếm. Một khi 

nguồn lực không phải là vô hạn, việc lựa chọn cách thức sản xuất hợp lý 

là cần thiết, vì nếu không, người ta sẽ buộc phải trả giá. 

Sản xuất cho ai? Rốt cục những hàng hóa hay dịch vụ mà xã hội tạo 

ra được phân phối ra sao giữa những nhóm xã hội hay cá nhân khác nhau?   21

Ai là những người được sử dụng, hưởng lợi từ những hàng hóa này? Trong 

tổng sản lượng hàng hóa hay dịch vụ mà xã hội sản xuất ra, ai là người nên 

được hưởng phần nhiều hơn, còn ai buộc phải hưởng ít hơn? Nên phân 

phối đồng đều các hàng hóa giữa các cá nhân hoặc nhóm xã hội hay chấp 

nhận sự chênh lệch giàu, nghèo? Sự chênh lệch trong phân phối này, nếu 

được phép tồn tại thì liệu nó có cần phải đặt trong một giới hạn nào đó 

không? Nói tóm lại, phân phối những hàng hóa khan hiếm như thế nào 

cũng là một vấn  đề kinh tế cơ bản mà mọi xã hội  đều phải xử lý. Khi 

không có tình trạng khan hiếm, người ta sẽ dễ dàng có được các hàng hóa 

mà họ mong muốn. Khi đó không cần phải lựa chọn cách thức phân phối: 

mọi người có thể sử dụng hàng hóa theo nhu cầu của mình. Ngược lại, 

trong một thế giới còn sự khan hiếm, khi một người được nhiều hơn trong 

chiếc “bánh hàng hóa” mà xã hội tạo ra, cũng có nghĩa là ai đó phải nhận 

phần ít hơn. Các cách phân phối hàng hóa hay thu nhập khác nhau, chắc 

chắn sẽ  đem lại hệ quả khác nhau. Xã hội cần phải lựa chọn cách thức 

phân phối nào đó để có thể tạo ra những động lực cần thiết nhằm duy trì sự 

tồn tại và phát triển không ngừng của mình. 

“Sản xuất cái gì, như thế nào và cho ai?” là những vấn đề kinh tế 

chung mà các xã hội khác nhau từ xưa đến này đều phải giải quyết. Tuy 

nhiên, trong các hệ thống kinh tế khác nhau, cách thức giải quyết các vấn 

đề này cũng khác nhau. 

1.1.4. Các hệ thống kinh tế  

 Phương thức xử lý khác nhau các vấn đề kinh tế cơ bản giúp chúng 

ta có thể phân biệt được một hệ thống kinh tế này với một hệ thống kinh 

tế khác. Trong các nền kinh tế hiện đại, người ta thường nói đến ba loại 

hình hệ thống kinh tế: kinh tế chỉ huy, kinh tế thị trường tự do và kinh tế 

hỗn hợp.  

Kinh tế chỉ huy (hay còn  được gọi là kinh tế kế hoạch hóa tập 

trung): Nền kinh tế chỉ huy là một hệ thống kinh tế  trong đó mọi quyết 

định về sản xuất, phân phối và tiêu thụ hàng hóa  đều tập trung vào nhà 

nước. Thông qua các cơ quan kế hoạch của mình, nhà nước trực tiếp 

quyết định sản xuất cái gì, sản xuất như thế nào và sản xuất cho ai?   22

Hệ thống kinh tế chỉ huy đã từng tồn tại ở Liên xô và các nước xã 

hội chủ nghĩa cũ trước đây. Ở các nước này, các nguồn lực cho sản xuất 

được phân bổ một cách tập trung thông qua các kế hoạch phát triển kinh 

tế - xã hội mà các cơ quan kế hoạch của nhà nước soạn thảo. Các xí 

nghiệp do nhà nước sở hữu và các hợp tác xã do nhà nước chi phối nắm 

giữ hầu hết các nguồn lực kinh tế của xã hội. Thông qua các chỉ tiêu kế 

hoạch mà nhà nước giao cho các tổ chức kinh tế, trên thực tế, nhà nước 

đã quyết định các hàng hóa hay dịch vụ cụ thể mà xã hội cần phải sản 

xuất. Gắn với các chỉ tiêu sản lượng hàng hóa được giao, các xí nghiệp 

được nhà nước cấp vốn, được trang bị máy móc, thiết bị, được đầu tư xây 

dựng nhà xưởng,  được giao vật tư, nguyên liệu,  được tuyển dụng lao 

động… một cách tương ứng. Các hàng hóa được sản xuất ra cũng được 

nhà nước chỉ  định nơi tiêu thụ,  được bán theo những mức giá mà nhà 

nước quy định. Tiền lương hay thu nhập của những người lao động làm 

việc trong khu vực nhà nước (khu vực chính của nền kinh tế) bị quy định 

chặt chẽ theo hệ thống thang, bậc lương mà nhà nước ban hành với quỹ 

lương mà nhà nước cấp và khống chế. Các xí nghiệp nhà nước có nghĩa 

vụ hoàn thành các chỉ tiêu sản lượng mà kế hoạch nhà nước giao. Các 

khoản lãi mà xí nghiệp tạo ra, về cơ bản bị nhà nước thu. Bù lại, khi bị 

thua lỗ, xí nghiệp được nhà nước trợ cấp, “bù lỗ”. Các tổ chức sản xuất, 

hay thương mại trong nền kinh tế về thực chất là những tổ chức hoàn toàn 

lệ thuộc vào nhà nước. Nhà nước  điều hành nền kinh tế bằng một hệ 

thống kế hoạch chi tiết, phức tạp. 

Trên thực tế, không có một nền kinh tế chỉ huy thuần túy. Tính 

phức tạp của việc ra quyết định một cách tập trung như vậy về mọi vấn đề 

kinh tế của xã hội khiến cho nó khó có thể thực hiện một cách trọn vẹn. 

Ngay cả ở một nền kinh tế được kế hoạch hóa một cách tập trung cao độ 

như Liên Xô trước đây, một số quyết định kinh tế thứ yếu vẫn được thực 

hiện một cách phi tập trung. Chẳng hạn, với khoản tiền lương mà mình 

nhận được, người lao động vẫn có thể có quyền lựa chọn các hàng hóa cụ 

thể để tiêu dùng. Tuy nhiên, do các hàng hóa chủ yếu được bán trong các 

cửa hàng của nhà nước, theo giá cả và đôi khi là cả khối lượng mà nhà 

nước quy định, rõ ràng, sự lựa chọn này bị ràng buộc trong những giới 

hạn nhất định.    23

Kinh tế thị trường tự do: là hệ thống kinh tế đối nghịch với kinh tế 

chỉ huy. Ở đây không phải nhà nước mà là các lực lượng thị trường chi 

phối các quá trình kinh tế. Chính thị trường hay đúng hơn, các quy luật 

vốn có của nó quyết định xã hội nên sản xuất cái gì, sản xuất như thế nào 

và sản xuất cho ai? Một nền kinh tế thị trường tự do hàm nghĩa rằng, bàn 

tay vô hình của thị trường sẽ hướng người ta đi đến các quyết định về các 

vấn đề kinh tế cơ bản mà không cần đến  sự can thiệp của nhà nước. 

Đương nhiên, xét một cách trực tiếp, trong nền kinh tế thị trường, 

các chủ doanh nghiệp vẫn là những người ra quyết định xem những hàng 

hóa nào cần được sản xuất. Nhưng khi họ sản xuất ra những chiếc ô tô, 

hay xe máy thì không phải vì họ nhận thấy đó là những hàng hóa mà ai đó 

trong xã hội đang cần và họ có trách nhiệm phải cung cấp hay phục vụ. 

Những người này sản xuất ô tô hay xe máy vì chúng là phương tiện có 

khả năng mang lại cho họ lợi nhuận. Những chiếc ô tô hay xe máy được 

sản xuất ra vì chúng có thể bán được trên thị trường và đem lại sự giàu có 

cho những người sản xuất. Khi có nhiều người hỏi mua xe máy, và giá cả 

của nó trên thị trường tăng lên, người sản xuất sẽ có xu hướng gia tăng 

sản lượng xe máy. Ngược lại, khi nhu cầu của thị trường về xe máy thu 

hẹp, giá cả xe máy giảm xuống, số lượng xe máy sẽ được sản xuất ít đi. 

Khi thị trường không còn cần đến một hàng hóa nào đó (hoặc không bán 

được, hoặc chỉ bán được với mức giá rất thấp khiến người sản xuất phải 

thua lỗ trong dài hạn), nó sẽ phải bị đưa ra khỏi danh mục các hàng hóa 

được lựa chọn của những người sản xuất. Ở đây, việc “sản xuất cái gì” 

của những người sản xuất bị dẫn dắt bởi bàn tay vô hình của thị trường 

(được hình thành như kết quả tương tác của  nhiều người sản xuất và tiêu 

dùng trên thị trường) chứ không phải do mệnh lệnh của nhà nước hay một 

cá nhân nào đó trong xã hội.  

Trong hệ thống kinh tế thị trường tự do, thị trường cũng là yếu tố 

quyết định người ta phải “sản xuất như thế nào”. Khi theo đuổi mục tiêu 

lợi nhuận, với áp lực cạnh tranh trên thị trường, những người sản xuất 

luôn phải cân nhắc để có thể lựa chọn được các cách thức sản xuất phù 

hợp, cho phép họ tối thiểu hóa chi phí. Sự lên xuống của giá cả các yếu tố 

sản xuất luôn tác động đến sự lựa chọn này. Như ta đã biết, để sản xuất ra   24

cùng một loại hàng hóa, nói chung, người ta có thể sử dụng nhiều cách 

thức sản xuất khác nhau. Tuy nhiên, ở một nơi mà giá nhân công rẻ hơn 

nhiều so với giá các yếu tố sản xuất khác, người ta thường hướng đến các 

cách thức sản xuất trong  đó lao  động  được sử dụng nhiều hơn. Không 

phải ngẫu nhiên mà ở nước ta, tại nhiều vùng nông thôn “đất chật, người 

đông”, những phương pháp canh tác “tiên tiến”, sử dụng nhiều máy móc, 

thiết bị trong nông nghiệp khó được áp dụng. Trong điều kiện giá nhân 

công rẻ, việc sử dụng nhiều máy móc, thiết bị đắt tiền thay thế cho lao 

động có thể là phương cách sản xuất không hiệu quả. Ngược lại, khi giá 

nhân công tăng cao, việc thay thế lao  động bằng máy móc lại thường 

được lựa chọn. Sự vận động của giá cả các yếu tố sản xuất khác cũng chi 

phối theo kiểu như vậy đối với sự lựa chọn của các doanh nghiệp về cách 

thức sản xuất. 

Vấn đề “sản xuất cho ai” được giải quyết như thế nào trong một 

nền kinh tế thị trường tự do? Nói một cách đơn giản, thị trường luôn dành 

các hàng hóa cho những người có tiền, có khả năng trả tiền. Chúng ta có 

thể coi là bất công khi người ta sản xuất ra những chiếc ô tô  đắt tiền 

không phải cho tôi hay bạn, những người chỉ có mức thu nhập “khiêm 

tốn”, mà là cho những người giàu có. Nhưng kinh tế thị trường tự do là 

như vậy. Trong nền kinh tế này, một số người nào đó có thể có được phần 

nhiều hơn trong “chiếc bánh” mà xã hội làm ra, trong khi những người 

khác lại chỉ có thể nhận được những phần ít ỏi. Cách thức thị trường phân 

phối hàng hóa hay thu nhập cho các cá nhân trong xã hội liên quan trực 

tiếp đến sự vận hành của thị trường các yếu tố sản xuất. Ở đây, thu nhập 

của mỗi người được hình thành nhờ việc bán hay cho thuê các yếu tố sản 

xuất như lao động, đất đai, tư bản (vốn), bí quyết sản xuất (công nghệ) 

mà mình sở hữu. Tùy thuộc vào việc xã hội có nhu cầu như thế nào về 

các yếu tố này cũng sự khan hiếm, khả năng cung ứng chúng mà giá cả 

các yếu tố sản xuất cao hay thấp. Số lượng các yếu tố sản xuất mà người 

ta nắm giữ và giá cả của chúng trên thị trường sẽ là những nhân tố chủ 

yếu chi phối mức thu nhập mà mỗi người nhận được. Trong các xã hội thị 

trường, những người có tài năng lao động đặc biệt (sở hữu một yếu tố sản 

xuất đặc biệt khan hiếm) như các ca sĩ hay cầu thủ bóng đá nổi tiếng, có 

khả năng cung ứng ra thị trường những hàng hóa  được  đông  đảo công   25

chúng ưa thích (các bài hát và các show biểu diễn để người ta nghe và 

xem hay các trận bóng đá để những người hâm mộ thưởng thức) thường 

có thu nhập rất cao. Trong khi đó, những người chỉ có khả năng làm các 

công việc giản đơn như lau nhà, bốc vác thường phải nhận những mức 

lương thấp. Hoạt động của thị trường yếu tố sản xuất, về cơ bản, quyết 

định quá trình phân phối thu nhập. Trên cơ sở này, thị trường quyết định 

phần hàng hóa hay dịch vụ mà mỗi người  được hưởng trong tổng sản 

lượng hàng hóa và dịch vụ mà xã hội tạo ra. 

Trên thực tế, không tồn tại những nền kinh tế thị trường hoàn toàn 

tự do. Ngay  ở Hồng Công, nơi thường  được xem là có nền kinh tế thị 

trường tự do nhất trên thế giới, nhà nước vẫn không hoàn toàn để mặc 

cho thị trường tự do xử lý mọi vấn đề kinh tế. Nhà nước vẫn can thiệp 

vào việc cung cấp các loại hàng hoá công cộng như bảo  đảm an ninh, 

quốc phòng, xây dựng đường xá hay phát triển hệ thống y tế công cộng 

cũng như nhiều lĩnh vực khác. Năm 2003, khi dịch SARS (Severe Acute 

Respiratory Syndrome - Hội chứng hô hấp cấp tính nặng) bùng phát  ở 

vùng lãnh thổ này, nhà nước chứ không phải thị trường đã có những biện 

pháp quyết liệt để có thể nhanh chóng khống chế và dập tắt nạn dịch này. 

Kinh tế hỗn hợp: Trong khi các mô hình kinh tế chỉ huy cũng như 

kinh tế thị trường hoàn toàn tự do ít tồn tại trên thực tế, hầu hết các nền 

kinh tế trong thế giới hiện nay là những nền kinh tế hỗn hợp. 

Kinh tế hỗn hợp là một nền kinh tế trong đó cả thị trường và nhà 

nước, trong mối quan hệ tương tác lẫn nhau đều đóng vai trò quan trọng 

trong việc giải quyết các vấn đề kinh tế cơ bản của xã hội: sản xuất cái gì, 

sản xuất như thế nào và sản xuất cho ai? Trong một nền kinh tế hỗn hợp 

điển hình, thị trường là nhân tố chủ yếu chi phối, dẫn dắt các quyết định 

kinh tế của hàng triệu người sản xuất và tiêu dùng. Tuy nhiên, nhà nước 

cũng tham gia tích cực và có vai trò quan trọng trong việc xử lý nhiều vấn 

đề kinh tế của xã hội. Trong nền kinh tế hỗn hợp, các hàng hoá như lương 

thực, quần áo, ô tô và nhiều thứ khác vẫn được sản xuất, phân phối và 

trao đổi theo những tín hiệu thị trường, trên cơ sở mối quan hệ giao dịch 

tự nguyện giữa những người mua và người bán trên các thị trường cụ thể.   26

Tuy nhiên, vì những lý do khác nhau, nhà nước vẫn tham gia trực tiếp 

vào việc sản xuất một số mặt hàng (như quốc phòng,  điện, nước sạch 

v.v…) hay gián tiếp ảnh hưởng đến việc sản xuất các hàng hoá của khu 

vực tư nhân (nhà nước có thể cấm đoán việc sản xuất, buôn bán những 

mặt hàng như ma tuý; hạn chế việc kinh doanh một số mặt hàng như 

thuốc lá, bia, rượu; khuyến khích việc cung ứng, tiêu dùng một số mặt 

hàng như sách giáo khoa cho học sinh, muối i ốt, nước sạch v.v…). Nhà 

nước tác động đến hành vi của những người sản xuất và tiêu dùng thông 

qua nhiều công cụ như pháp luật, thuế khoá, các khoản trợ cấp v.v… 

Chống độc quyền hay các hành vi cạnh tranh không lành mạnh, bảo vệ 

môi trường, ổn định hoá và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, phân phối lại 

thu nhập  để theo  đuổi những mục tiêu công bằng nhất  định v.v… là 

những mối quan tâm khác nhau của các nhà nước trong nền kinh tế hỗn 

hợp. 

Sự phân biệt các hệ thống kinh tế nói trên, trong một chừng mực 

nhất định, là có ý nghĩa tương đối. Trong thế giới mà chúng ta đang sống, 

hiếm có nước nào mà ở đó các quan hệ thị trường không tồn tại, hoàn 

toàn không tham gia vào việc chi phối các quyết định sản xuất, tiêu thụ 

của người dân. Song cũng không ở đâu mà nhà nước lại không đóng một 

vài trò nào  đó trong nền kinh tế. Tuy nhiên, không vì thực tế này mà 

người ta lại không coi Liên Xô trước  đây là một nền kinh tế chỉ huy 

tương đối điển hình. Khi nói đến nền kinh tế hỗn hợp, người ta ngụ ý rằng 

trong hệ thống này, cả nhà nước lẫn thị trường đều là những lực lượng 

quan trọng chi phối các tiến trình kinh tế. Song ở đại đa số các nền kinh 

tế hỗn hợp, thị trường vẫn là yếu tố nền tảng dẫn dắt các quyết định kinh 

tế. Mức độ can thiệp khác nhau vào nền kinh tế của nhà nước tạo ra một 

dải đa đạng các mô hình kinh tế trong một khuôn mẫu chung của cái gọi 

là nền kinh tế hỗn hợp. Khi các quan hệ thị trường đóng vai trò là các 

quan hệ nền tảng trong đời sống kinh tế, đôi khi người ta vẫn gọi các nền 

kinh tế này là các nền kinh tế thị trường. 

   27

1.2. Kinh tế học là gì? 

1.2.1. Định nghĩa về kinh tế học 

 Có thể có nhiều định nghĩa khác nhau về kinh tế học. Chẳng hạn, 

trong cuốn “Kinh tế học” của P.A. Samuelson & W.D. Nordhaus, kinh tế 

học được mô tả là một môn khoa học “ nghiên cứu về các xã hội sử dụng 

các nguồn lực khan hiếm ra sao để sản xuất các hàng hóa hữu ích và phân 

phối chúng giữa những nhóm người khác nhau”

(1)

. Trong một cuốn giáo 

trình kinh tế học khác, người ta cho rằng “ Kinh tế học nghiên cứu cách 

thức xã hội giải quyết ba vấn đề: sản xuất cái gì, sản xuất như thế nào và 

sản xuất cho ai”

(2)

. Đôi khi, để nhấn mạnh kinh tế học hiện đại chủ yếu 

quan tâm đến các nền kinh tế thị trường, người ta lại định nghĩa nó như 

“một môn khoa học xã hội, tập trung nghiên cứu hành vi ứng xử hợp lý 

của các cá nhân và doanh nghiệp khi chúng quan hệ với nhau thông qua 

trao đổi trên thị trường”

(3)

 v.v… 

  Thật ra, đây chỉ là các cách thức diễn đạt khác nhau về đối tượng 

nghiên cứu của kinh tế học. Có sự thừa nhận chung là: thứ nhất, kinh tế 

học là một môn khoa học xã hội, vì nó tập trung nghiên cứu và phân tích 

về hành vi con người. Nói đến các cách thức xã hội sử dụng các nguồn 

lực kinh tế, thật ra vẫn phải quy về việc phân tích hành vi của các cá nhân 

sản xuất và tiêu dùng có liên quan  đến việc sử dụng những nguồn lực 

trên. Thứ hai, khác với các khoa học xã hội khác (như Tâm lý học, Chính 

trị học v.v…) cũng quan tâm đến hành vi của con người, kinh tế học chỉ 

tập trung nghiên cứu về hành vi kinh tế của con người. Đó là những hành 

vi lựa chọn trong các lĩnh vực sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng. 

Như ta đã biết, các vấn đề kinh tế chỉ nảy sinh khi có sự khan hiếm. Vì 

vậy, hành vi kinh tế của các cá nhân luôn luôn gắn chặt với tình trạng 

khan hiếm của các nguồn lực. Thứ ba, khi các nguồn lực là khan hiếm, 

lựa chọn kinh tế của các cá nhân hay xã hội có thể quy về những lựa chọn 

1

 P.A. Samuelson & W.D. Nordhaus. “ Economics”, Fourteenth Edition. McGRAW-

HILL, INC., 1992. (Tr.3) 

2

 D.Begg, S. Fischer, R. Dornbusch. “Kinh tế học”. NXB Giáo dục & Trường Đại học 

Kinh tế Quốc dân. Hà nội, 1992. (Tr. 2) 

3

 J. Hirshleifer, A. Glazer. “ Lý thuyết giá cả và sự vận dụng”. NXB Khoa học và Kỹ 

thuật. Hà nội, 1996. (Tr.24)   28

cơ bản nhất mà mọi cộng đồng người đều phải đối diện: sản xuất cái gì, 

sản xuất như thế nào, sản xuất cho ai. Thứ tư, theo nghĩa rộng, kinh tế học 

có thể nghiên cứu cách thức xã hội quản lý các nguồn lực khan hiếm cả 

trong các hệ thống kinh tế thị trường (có tính đến sự can thiệp của nhà 

nước) lẫn các hệ thống kinh tế phi thị trường. Tuy nhiên, như  ở trên 

chúng ta đã đề cập, trong điều kiện của thế giới đương đại, mô hình kinh 

tế hỗn hợp hay kinh tế thị trường là mô hình phổ biến. Vì thế, kinh tế học 

thị trường vẫn là nội dung chính của kinh tế học. 

 Tóm lại, bỏ qua những khác biệt trong các cách “nhấn” khác nhau 

của phương thức diễn đạt, có thể định nghĩa: Kinh tế học là môn khoa học 

xã hội nghiên cứu về cách thức lựa chọn của các cá nhân và xã hội trong 

việc sử dụng các nguồn lực khan hiếm để sản xuất các sản phẩm đầu ra 

(hữu hình và vô hình) và phân phối chúng cho các thành viên khác nhau 

của xã hội. 

1.2.2. Kinh tế học vi mô và kinh tế học vĩ mô  

 Hoạt  động kinh tế của xã hội có thể xem xét dưới nhiều góc  độ 

khác nhau. Nó có thể hàm chứa cả những khía cạnh kỹ thuật của quá trình 

sản xuất. Tuy nhiên, đối tượng nghiên cứu của kinh tế học không phải là 

những vấn đề kỹ thuật. Nó chỉ quan tâm đến kỹ thuật hay công nghệ dưới 

góc nhìn kinh tế. Ví dụ, với các kỹ thuật sản xuất mà xã hội hiện có, việc 

lựa chọn cách thức sản xuất (hay kỹ thuật sản xuất) nào là hợp lý? Hay: 

những biến đổi trong kỹ thuật sản xuất sẽ đem lại những hậu quả kinh tế 

gì? Sự lựa chọn  các quyết định có tính chất kinh tế luôn gắn liền với việc 

so sánh và cân nhắc giữa chi phí và lợi ích của những người có liên quan.  

 Với cách hiểu như vậy, có thể nói, kinh tế học quan tâm đến các 

lựa chọn kinh tế (và các hậu quả của chúng) trong phạm vi xã hội nói 

chung. Tuy nhiên, khi đối tượng nghiên cứu của kinh tế học được giới 

hạn lại trong một lĩnh vực cụ thể, xác định nào đó, nó phát triển thành các 

môn kinh tế học cụ thể như: kinh tế học tiền tệ - ngân hàng, kinh tế học 

môi trường, kinh tế học nhân lực hay kinh tế học công cộng v.v…Chẳng 

hạn, kinh tế học công cộng chính là môn khoa học ứng dụng các nguyên 

lý kinh tế học vào việc xem xét, phân tích hoạt động của khu vực công   29

cộng. Các môn kinh tế học cụ thể có thể  được xem như những nhánh 

khác nhau của kinh tế học. Song, khác với việc rẽ nhánh sâu vào các lĩnh 

vực cụ thể của đối tượng nghiên cứu, ở phạm vi rộng hơn, kinh tế học bao 

gồm hai phân nhánh chính: kinh tế học vi mô và kinh tế học vĩ mô. 

Kinh tế học vi mô: Kinh tế học vi mô tập trung nghiên cứu các 

hành vi của các cá nhân (những người sản xuất và người tiêu dùng) trên 

từng thị trường hàng hóa riêng biệt. Nền kinh tế được hợp thành từ nhiều 

thị trường hàng hoá khác nhau (các thị trường: vải vóc, quần áo, ô tô, gạo, 

máy móc, lao động v.v…). Khi nghiên cứu về các lựa chọn kinh tế, kinh 

tế học vi mô xem xét những lựa chọn này trong khuôn cảnh của một thị 

trường cụ thể nào đó. Nói chung, nó tạm thời bỏ qua những tác động xuất 

phát từ các thị trường khác. Nó giả định các đại lượng kinh tế chung của 

nền kinh tế như mức giá chung, tỷ lệ thất nghiệp v.v… như là những biến 

số đã xác định. Hướng vào từng thị trường cụ thể, nó xem xét xem những 

cá nhân như người tiêu dùng, nhà kinh doanh (hay doanh nghiệp), nhà 

đầu tư, người có tiền tiết kiệm, người lao động v.v… lựa chọn các quyết 

định như thế nào? Nó quan tâm xem sự tương tác lẫn nhau giữa những 

người này, trên một thị trường riêng biệt nào đó, diễn ra như thế nào và 

tạo ra những kết cục gì? Chẳng hạn, khi phân tích về thị trường vải, nhà 

kinh tế học vi mô sẽ quan tâm đến những vấn đề như: những yếu tố nào 

chi phối các quyết định của những người tiêu dùng vải? Nhu cầu về vải 

của mỗi cá nhân và của cả thị trường được hình thành như thế nào và biến 

động ra sao? Người sản xuất vải sẽ lựa chọn các quyết định như thế nào 

khi đối diện với các vấn đề như: số lượng công nhân cần thuê? lượng máy 

móc, thiết bị, nguyên vật liệu cần đầu tư, mua sắm? sản lượng vải nên sản 

xuất? Khi những người tiêu dùng và người sản xuất vải tham gia và tương 

tác với nhau trên thị trường thì sản lượng và giá cả vải sẽ hình thành và 

biến động như thế nào? Thật ra, các biến số giá cả và sản lượng thường 

quan hệ chặt chẽ với nhau. Giá cả thị trường của một loại hàng hoá một 

mặt, được hình thành như là kết quả tương tác lẫn nhau của nhiều người 

tham gia vào các giao dịch thị trường (những người tiêu dùng với nhau, 

những người sản xuất với nhau và khối những người tiêu dùng và khối 

những người sản xuất với nhau); mặt khác, lại ảnh hưởng trở lại đến các   30

quyết định của những người này. Vì thế, lý thuyết kinh tế học vi mô đôi 

khi còn được gọi là lý thuyết giá cả.  

 Các thị trường thường có quan hệ,  ảnh hưởng lẫn nhau. Những 

biến động trên thị trường vải chắc chắn có liên quan đến những biến động 

trên thị trường quần áo may sẵn. Khi chúng ta tách ra một thị trường để 

nghiên cứu, coi những yếu tố có liên quan từ thị trường khác là đã biết và 

giả định là không thay đổi (do ảnh hưởng trở lại từ thị trường mà ta đang 

khảo sát được xem là không đáng kể hay tạm thời bị bỏ qua), thì thực ra, 

đây là một sự đơn giản hoá. Tuy nhiên, sự đơn giản hoá như vậy luôn cần 

thiết trong nghiên cứu khoa học, khi người ta buộc phải tập trung vào 

những khía cạnh cốt yếu của vấn đề cần phải khảo sát. Phép phân tích 

như thế được gọi là phân tích cục bộ và trong kinh tế học vi mô nó được 

sử dụng như là phương pháp phân tích chủ yếu. Đương nhiên, trong nhiều 

trường hợp, ảnh hưởng ngược mà ta đề cập ở trên là đáng kể và không thể 

bỏ qua, người ta phải dùng phương pháp phân tích phức tạp hơn được gọi 

là phép phân tích tổng thể chung. Với phép phân tích này, sự tác động 

qua lại của các thị trường có liên quan đến thị trường vải sẽ phải được 

tính đến khi chúng ta phân tích về chính thị trường vải.  

Kinh tế học vĩ mô: Kinh tế học vĩ mô tập trung xem xét nền kinh tế 

như một tổng thể thống nhất. Nó không nhìn nền kinh tế thông qua cái 

nhìn về từng thị trường hàng hoá cụ thể cũng giống như trường hợp người 

họa sỹ nhìn một cánh rừng một cách tổng thể thường không để mắt một 

cách chi tiết đến từng cái cây. Người hoạ sỹ có thể vẽ một cánh rừng mà 

không nhất thiết phải thể hiện chi tiết những cái cây trong đó. 

Khi phân tích những lựa chọn kinh tế của xã hội, kinh tế học vĩ mô 

quan tâm đến đại lượng hay biến số tổng hợp của cả nền kinh tế. Cũng là 

phân tích về giá cả, song nó không quan tâm đến những biến động của 

từng loại giá cụ thể như giá vải, giá lương thực, mà là chú tâm vào sự dao 

động của mức giá chung. Cần có những kỹ thuật tính toán để có thể quy 

các mức giá cụ thể của những hàng hoá riêng biệt về mức giá chung của 

cả nền kinh tế, song đó là hai loại biến số hoàn toàn khác nhau. Sự thay 

đổi trong mức giá chung được thể hiện bằng tỷ lệ lạm phát. Đo lường tỷ   31

lệ lạm phát, giải thích nguyên nhân làm cho lạm phát là cao hay thấp, 

khảo cứu hậu quả của lạm phát đối với nền kinh tế cũng như các khả năng 

phản ứng chính sách từ phía nhà nước v.v… là góc nhìn của kinh tế học 

vĩ mô về giá cả. Cũng có thể nói như vậy về biến số sản lượng. Khi chỉ 

quan tâm đến sản lượng của các hàng hoá cụ thể, nghĩa là ta vẫn đang 

nhìn sản lượng dưới góc nhìn của kinh tế học vi mô. Kinh tế học vĩ mô 

không chú tâm vào sản lượng của các hàng hoá cụ thể như vải hay lương 

thực mà quan tâm đến tổng sản lượng của cả nền kinh tế. Tổng sản lượng 

đó  được hình thành như thế nào, do những yếu tố nào quy  định, biến 

động ra sao? Những chính sách nào có thể thúc đẩy tăng trưởng kinh tế 

dài hạn (hay sự gia tăng liên tục của tổng sản lượng)? v.v… Đó là những 

câu hỏi mà kinh tế học vĩ mô cần giải đáp. 

Kinh tế học vĩ mô cũng có thể chia nền kinh tế thành những cấu 

thành bộ phận để khảo cứu, phân tích. Song khác với kinh tế học vi mô, 

các bộ phận cấu thành này vẫn mang tính tổng thể của cả nền kinh tế. Ví 

dụ, nó xem các kết quả vĩ mô như là sản phẩm của sự tương tác giữa thị 

trường hàng hoá, thị trường tiền tệ, thị trường lao động. Tuy nhiên, ở đây 

các thị trường trên đều được xem xét  như là các thị trường chung, có tính 

chất tổng hợp của toàn bộ nền kinh tế. 

Như vậy, kinh tế học vi mô và kinh tế học vĩ mô thể hiện các cách 

nhìn hay tiếp cận khác nhau về đối tượng nghiên cứu. Chúng là hai phân 

nhánh khác nhau của kinh tế học, song có quan hệ chặt chẽ với nhau. 

Những tri thức kinh tế học vi mô là nền tảng của các hiểu biết về nền kinh 

tế vĩ mô. Để có những hiểu biết về thị trường lao động chung hay tỷ lệ 

thất nghiệp của nền kinh tế, người ta cần phải nắm được cách lựa chọn 

hay phản ứng của người lao động và doanh nghiệp điển hình trên một thị 

trường lao động cụ thể.   

1.2.3. Phân tích thực chứng và phân tích chuẩn tắc trong kinh tế học 

  Đứng trước cùng một hiện tượng kinh tế (ví dụ, sự kiện giá dầu mỏ 

liên tục tăng trong thời gian gần đây và vượt ngưỡng 60 USD/thùng), các 

nhà kinh tế có thể có hai cách tiếp cận: phân tích thực chứng và phân tích   32

chuẩn tắc. Đây là hai cách nhìn nhận khác nhau về cùng một đối tượng 

hay vấn đề kinh tế. 

Phân tích thực chứng là cách phân tích trong đó người ta cố gắng 

lý giải khách quan về bản thân các vấn đề hay sự kiện kinh tế. Khi giá 

dầu mỏ liên tục gia tăng trên thị trường thế giới, nhà kinh tế học thực 

chứng (người áp dụng phương pháp phân tích thực chứng) sẽ cố gắng thu 

thập, kiểm định số liệu nhằm mô tả và lý giải xem xu hướng tăng giá của 

dầu mỏ diễn ra như thế nào? những động lực kinh tế nào nằm đằng sau 

chi phối sự kiện trên (sự gia tăng nhanh chóng của nhu cầu về dầu mỏ của 

các nước trên thế giới? sự khó khăn trong việc tăng mức cung về dầu mỏ 

do không tìm ra những mỏ dầu mới hay những bất ổn ở khu vực Trung 

Đông, đặc biệt là ở Irắc, nơi cung cấp dầu mỏ chính cho thế giới?). Người 

ta cũng có thể dự đoán hậu quả của việc tăng giá dầu đối với nền kinh tế 

thế giới hay đối với một quốc gia cụ thể nào đó (vì sự kiện này, tốc độ 

tăng trưởng kinh tế chung của thế giới hay của một nước nào đó giảm đi 

bao nhiêu phần trăm?). Người ta cũng có thể phỏng đoán các phản ứng 

chính sách khác nhau của các chính phủ và hậu quả có thể của các chính 

sách này.  

Phân tích thực chứng có khuynh hướng tìm kiếm cách mô tả khách 

quan về các sự kiện hay quá trình trong đời sống kinh tế. Động cơ của 

phép phân tích thực chứng là cắt nghĩa, lý giải và dự  đoán về các quá 

trình hay sự kiện kinh tế này. Câu hỏi trung tâm ở đây là: như thế nào? 

Việc xây dựng các lý thuyết kinh tế thực chứng khác nhau chính nhằm 

đưa ra những công cụ tư duy để có thể thực hiện dễ dàng hơn những phân 

tích này. Một kết luận của phép phân tích thực chứng chỉ được thừa nhận 

là đúng đắn nếu nó được kiểm nghiệm và xác nhận bởi chính các sự kiện 

thực tế. Mặc dù muốn lý giải khách quan về các hiện tượng kinh tế, do 

hạn chế chủ quan hoặc vì các lý do khác, nhà kinh tế học thực chứng vẫn 

có thể đưa ra những nhận định sai lầm. Người ta vẫn có thể đưa ra những 

kết luận khác nhau về cùng một vấn  đề và trong lúc chúng chưa  được 

thực tế xác nhận hay bác bỏ, các nhà kinh tế có thể bất đồng với nhau.   33

Phân tích chuẩn tắc nhằm đưa ra những đánh giá và khuyến nghị 

dựa trên cơ sở các giá trị cá nhân của người phân tích. Câu hỏi trung tâm 

mà cách tiếp cận chuẩn tắc đặt ra là: cần phải làm gì hay cần phải làm 

như thế nào trước một sự kiện kinh tế? Đương nhiên, những kiến nghị mà 

kinh tế học chuẩn tắc hướng tới cần phải dựa trên sự đánh giá của người 

phân tích, theo  đó, các sự kiện trên  được phân loại thành xấu hay tốt, 

đáng mong muốn hay không đáng mong muốn. Chúng ta hãy trở lại vấn 

đề giá dầu mỏ gia tăng nói trên. Một nhà kinh tế, khi đưa ra phán xét hiện 

tượng này là xấu, và cho rằng cần phải làm mọi cách để kiềm chế hay hạ 

giá dầu xuống, thì người này đã nhìn nhận vấn đề dưới góc độ chuẩn tắc. 

Trong khi một nhận định thực chứng có thể được xác nhận hay bị bác bỏ 

thông qua các bằng chứng thực tế, do đó, một sự phân tích thực chứng 

mang tính chất của một phép phân tích khoa học, thì người ta lại khó có 

thể thừa nhận hay phủ nhận một kết luận chuẩn tắc chỉ bằng cách kiểm 

định nó qua các số liệu hay chứng cứ thực tế. Các nhận định chuẩn tắc 

luôn luôn dựa trên các giá trị cá nhân. Những giá trị đó là khác nhau tùy 

thuộc vào thế giới quan, quan điểm đạo đức, tôn giáo hay triết lý chính trị 

của từng người. Một người nào đó có thể coi sự gia tăng giá dầu là xấu, 

song một người khác vẫn có thể xem  đó là hiện tượng tốt,  đáng mong 

muốn. Dựa vào các thang bậc giá trị khác nhau, người ta có thể đưa ra 

những đánh giá khác nhau về cùng một vấn đề. 

 Dĩ nhiên, các kết luận thực chứng có thể ảnh hưởng tới các nhận 

định chuẩn tắc. Khi hiểu hơn phương thức vận hành khách quan của một 

chuỗi các sự kiện, người ta có thể thay đổi cách nhìn nhận chuẩn tắc đã 

có. Một người nào  đó có thể cho rằng giá dầu tăng là một hiện tượng 

« tốt » vì nó chỉ gây ra thiệt hại đối với người giàu, những người “đáng 

ghét”, thường đi những chiếc ô tô sang trọng hay những chiếc xe máy đắt 

tiền. Tuy nhiên, người này có thể thay đổi quan điểm chuẩn tắc của mình 

khi biết rõ hơn những hậu quả (cả những hậu quả « xấu » đối với người 

nghèo) của việc tăng giá dầu nhờ vào các phân tích, đánh giá thực chứng. 

Song dù thế nào thì một  kết luận chuẩn tắc cũng luôn dựa vào chuẩn mực 

giá trị của mỗi cá nhân. Điều đó làm cho sự bất đồng giữa các nhà kinh tế 

trong các quan  điểm chuẩn tắc thường nhiều hơn trong các quan  điểm 

thực chứng. Trong cuộc sống, chúng ta cần cả sự phân tích thực chứng   34

khi muốn hiểu chính xác hơn về thế giới xung quanh, song cũng cần đến 

sự phân tích chuẩn tắc khi muốn hay phải bày tỏ thái độ của mình trước 

các vấn đề mà xã hội đang đối diện. 

1.3. Các công cụ phân tích kinh tế  

Để thực hiện tốt bất cứ công việc gì, chúng ta cũng cần sử dụng những 

công cụ thích hợp. Đối với kinh tế học, việc nắm vững một số công cụ 

phân tích sẽ cho phép chúng ta tư duy một cách có phương pháp như một 

nhà kinh tế. 

Tổng quan về phương pháp nghiên cứu các vấn đề kinh tế: Kinh tế 

học là một môn khoa học xã hội. Với tính cách là một khoa học, những tri 

thức của nó cũng  được hình thành trên những cơ sở chung như bất cứ 

môn khoa học nào khác: quan sát các sự kiện thực tế trong đời sống kinh 

tế; nắm bắt và tìm ra những mối liên hệ của chúng; xây dựng những mô 

hình lý thuyết để giải thích chúng; thu thập các chứng cứ và số liệu thực 

tế để kiểm định các lý thuyết này. Đến lượt mình, các mô hình lý thuyết 

đúng đắn lại trở thành công cụ tư duy hữu ích để người ta kiếm tìm các tri 

thức mới. Trong sự vận động không ngừng của thế giới, các sự kiện mới 

luôn đặt ra những thách thức đối với những lý thuyết và tri thức đã biết, 

đòi hỏi và tạo cơ hội cho các lý thuyết và tri thức mới ra đời. 

Đối với tư duy khoa học, triết học – với tư cách là những tri thức 

tổng quát về thế giới nói chung – có khả năng cung cấp những chỉ dẫn 

quan trọng về mặt phương pháp luận. Phép tư duy biện chứng thực sự là 

phương pháp tư duy khoa học để hiểu về thế giới, vốn luôn luôn vận động 

và phát triển. Tuy nhiên, trước những đối tượng nghiên cứu cụ thể, những 

phương pháp luận triết học chung chỉ trở thành hữu ích khi chúng được 

vận dụng thích hợp và được cụ thể hóa thông qua các phương pháp và 

công cụ nghiên cứu đặc thù. 

Với tư cách là một môn khoa học xã hội, trong kinh tế học, cách 

quan sát các sự kiện, thu thập chứng cứ nhằm xây dựng hay kiểm định 

các lý thuyết có những điểm không giống như trong nhiều môn khoa học 

tự nhiên. Trong vật lý học, người ta có thể dựng các thí nghiệm để tìm   35

hiểu về thế giới vật chất: khám phá những tính chất mới của các vật thể, 

kiểm nghiệm các kết luận lý thuyết. Các nhà kinh tế học, nói chung, 

không thể hay khó tạo ra các chứng cứ hay số liệu bằng cách tiến hành 

những thí nghiệm kinh tế. Do liên quan đến hành vi và cuộc sống của con 

người, các thí nghiệm kinh tế trên diện rộng (mới có khả năng phổ quát) 

thường có thể đem lại những hậu quả xã hội to lớn. Điều  đó, trong rất 

nhiều trường hợp, không cho phép người ta tiến hành các thí nghiệm kinh 

tế nhân tạo. Một mặt, các nhà kinh tế buộc phải coi bản thân đời sống 

kinh tế của xã hội là phòng thí nghiệm vĩ đại của mình. Các biến cố kinh 

tế xảy ra trong lịch sử luôn là những chứng cứ quan trọng đối với họ. Mặt 

khác, họ luôn coi trọng sức mạnh của “sự trừu tượng hóa khoa học”. Đây 

chính là cách người ta đơn giản hóa thế giới kinh tế thực (vốn bao gồm 

những hiện tượng, sự kiện liên hệ với nhau một cách chằng chịt, phức 

tạp) bằng cách bỏ qua những khía cạnh thứ yếu nhằm làm nổi bật lên 

những những mối liên hệ chính yếu, then chốt của nó. Chẳng hạn, để có 

thể tìm ra mối liên hệ giữa lượng hàng hóa mà người tiêu dùng muốn mua 

và giá cả của hàng hóa, người ta sẽ phải quan sát xem sự thay đổi của giá 

cả hàng hóa ảnh hưởng như thế nào đến quyết định mua hàng của người 

tiêu dùng. Trên thực tế, khối lượng hàng hóa mà người tiêu dùng muốn 

mua bị chi phối đòng thời bởi nhiều yếu tố. Để biết giá cả có vai trò như 

thế nào, người ta buộc phải “bỏ qua” ảnh hưởng của các yếu tố khác như 

thu nhập, sở thích, giá cả các hàng hóa khác v.v… bằng cách giả  định 

chúng là không thay đổi. Chỉ đến khi đã nắm bắt được quan hệ giữa giá 

cả của một loại hàng hóa và khối lượng hàng hóa được yêu cầu, người ta 

mới trở lại xem xét các yếu tố này. Một ví dụ khác: khi lý giải về các 

quyết định của doanh nghiệp trên thị trường đầu ra hay đầu vào, người ta 

thường giả định mục tiêu của các doanh nghiệp là tối đa hóa lợi nhuận. 

Trên thực tế, hệ mục tiêu mà một doanh nghiệp theo đuổi có thể khá đa 

dạng. Không phải lúc nào doanh nghiệp cũng chỉ tìm cách tối đa hóa lợi 

nhuận. Tuy vậy, khi “bỏ qua” các mục tiêu khác, tập trung vào mục tiêu 

lợi nhuận như là mục tiêu quan trọng nhất của các doanh nghiệp nói 

chung, người ta sẽ dễ dàng hơn trong việc nắm bắt cách thức ra quyết 

định của doanh nghiệp (doanh nghiệp sẽ lựa chọn sản lượng ra sao khi 

nhu cầu về hàng hóa đầu ra tăng lên, khi giá cả đầu vào thay đổi v.v…).   36

Như vậy, đơn giản hóa bằng cách đưa ra những giả định thích hợp luôn 

có ý nghĩa quan trọng trong nghiên cứu các vấn đề kinh tế, vì nó cho phép 

chúng ta không bị sa đà vào những chi tiết phụ, thứ yếu và rối rắm, do đó 

có điều kiện để tập trung vào những mối quan hệ có nhiều ý nghĩa hơn. 

Dĩ nhiên, lựa chọn được những giả định thích hợp là một công việc khó 

khăn. Với những giả định khác nhau, người ta có thể đưa ra những cách 

giải thích không giống nhau về thế giới, có thể xây dựng nên những mô 

hình lý thuyết khác nhau. Các giả định làm nền tảng cho những lý thuyết 

“tốt” phải tỏ ra phù hợp một cách tương đối với thực tế, với lô gic phát 

triển khách quan bên trong của các sự kiện.    

Mô hình kinh tế: Mô hình hay lý thuyết kinh tế được hình thành 

trên cơ sở quan sát các sự kiện hay biến cố kinh tế xảy ra trên thực tế. 

Theo nghĩa này, nó là kết quả của tư duy, là tri thức kinh tế học  mà con 

người có được khi nghiên cứu về hiện thực. Tuy nhiên, vì mô hình đưa ra 

một cách một cách giải thích nào  đó về một vấn  đề kinh tế trên cơ sở 

những giả định đơn giản hóa, nó cho ta một hình dung về một vấn đề của 

thế giới kinh tế thực với những mối liên hệ chính yếu nhất. Vì thế, các mô 

hình được coi là những khuôn mẫu để người ta tư duy về các vấn đề kinh 

tế. Chúng giúp cho người ta có thể nắm bắt được lô gic của các sự kiện 

một cách dễ dàng hơn, do đó, chúng là những công cụ hữu ích để phân 

tích các hành vi kinh tế của con người cũng như sự vận hành của nền kinh 

tế. 

Sử dụng mô hình kinh tế để hình dung và phân tích về thế giới kinh 

tế thực cũng giống như người ta dùng bản đồ địa chất để hình dung về các 

mỏ khoáng sản, dùng mô hình giải phẫu cơ thể người để hình dung về 

con người dưới góc nhìn sinh học. Như chúng ta đã đề cập, khi xây dựng 

các mô hình, người ta bao giờ cũng phải bỏ qua nhiều chi tiết thực của 

đối tượng nghiên cứu để có thể tập trung vào những chi tiết được coi là 

quan trọng nhất, có ý nghĩa nhất. Vì thế, các mô hình luôn luôn dựa vào 

các giả định đơn giản hóa. Các giả định không thể đưa ra một cách tùy 

tiện, vì nếu bỏ qua những chi tiết chính yếu, then chốt, có liên quan đến 

bản chất của đối tượng, chúng ta sẽ không thể hiểu được một cách thực 

chất về đối tượng.   37

Một mô hình kinh tế có thể biểu thị mối quan hệ giữa các nhóm 

người trong nền kinh tế (ví dụ, mô hình về vòng chu chuyển của nền kinh 

tế biểu thị mối quan hệ tương tác giữa những hộ gia đình và các doanh 

nghiệp trên các thị trường đầu vào, đầu ra cho chúng ta một hình dung 

đơn giản về sự hoạt động của cả nền kinh tế) hay giữa các biến số kinh tế 

(ví dụ, mô hình về sự lựa chọn của người tiêu dùng thể hiện mối quan hệ 

giữa lượng hàng hóa mà người tiêu dùng muốn mua về một loại hàng hóa 

với thu nhập, sở thích của người tiêu dùng và giá cả của chính hàng hóa 

này v.v…). Xác định  được các chủ thể kinh tế hay các biến số có liên 

quan với nhau, chỉ ra được mối quan hệ tương đối ổn định giữa chúng (do 

đó, chúng ta cần bỏ qua những mối quan hệ ngẫu nhiên), làm rõ mối liên 

hệ nhân quả giữa chúng (cái gì quyết định cái gì? cái gì là nguyên nhân, 

cái gì là kết quả?), lượng hóa ở mức có thể các mối quan hệ này (khi một 

biến số thay đổi thì nó ảnh hưởng như thế nào đến sự thay đổi của một 

biến số khác cả về mặt định tính lẫn mặt định lượng) bằng các phương 

trình hay đồ thị v,v… đó là những nhiệm vụ cần làm để xác lập một mô 

hình kinh tế. Nội dung của mô hình được rút ra trên cơ sở quan sát thực 

tế. Song những tư tưởng hay kết luận của mô hình cũng cần phải được 

kiểm nghiệm trên cơ sở các sự kiện hay số liệu thực tế. 

Do được chắt lọc từ thực tế nhằm diễn giải thực tế ở những điểm 

chính yếu nhất, mô hình kinh tế là công cụ hữu ích để phân tích về các 

vấn đề kinh tế trong đời sống thực. Tuy nhiên, do dựa vào các giả định 

đơn giản hóa, các mô hình kinh tế không phải là chính đời sống kinh tế 

thực. Khi phân tích một vấn đề kinh tế cụ thể, đôi khi chúng ta vẫn phải 

tính đến những điều đã bị bỏ qua trong các giả định để có thể đưa ra được 

những kiến giải cụ thể. Nên nhớ rằng các giả định kinh tế luôn là những 

giả định liên quan đến hành vi của con người. Khi những hoàn cảnh kinh 

tế chi phối các hành vi này thay  đổi, cách thức  ứng xử của con người 

cũng sẽ thay đổi. Đây là lúc các giả định, dù trước đó thường được công 

nhận, cần được xem xét lại. Vì lý do này mà cần có những mô hình hay lý 

thuyết kinh tế mới, tốt hơn. 

Số liệu và chỉ số:  Trong phân tích kinh tế, các số liệu luôn đóng 

một vai trò quan trọng. Khi đưa ra một nhận định hay kiến nghị cụ thể,   38

người ta không chỉ dừng lại ở những phân tích định tính. Để có thể phân 

tích định lượng, người ta buộc phải quan tâm đến các số liệu. Đây là chất 

liệu cần thiết để chúng ta có thể lượng hóa các mối quan hệ kinh tế mà 

mô hình quan tâm cũng như kiểm nghiệm tính đúng đắn của mô hình. 

Số liệu có giá trị phải là số liệu đáng tin cậy. Nó phải được thu thập 

cẩn trọng, có phương pháp, trên cơ sở những mẫu điều tra thích hợp. Các 

khoa học về thống kê thường nghiên cứu về các phương pháp thu thập số 

liệu như vậy. 

Số liệu cần được tổ chức tốt mới trở nên hữu dụng. Để theo dõi sự 

vận động của một biến số kinh tế, về mặt định lượng, người ta có hai cách 

thể hiện số liệu: trình bày số liệu như một dãy số theo thời gian hoặc như 

một dãy số chéo. 

  Dãy số theo thời gian : thể hiện các số đo của cùng một biến số ở 

những thời điểm khác nhau. Nó cho ta thấy xu hướng vận động, thay đổi 

của một biến số theo dòng thời gian. Dãy số theo thời gian có thể biểu thị 

dưới dạng các bảng số liệu, biểu  đồ hay  đồ thị. Ví dụ tổng giá trị kim 

ngạch xuất nhập khẩu của Việt Nam trong những năm gần đây:  

Bảng 1.2: Tổng kim ngạch xuất nhập khẩu Việt Nam một số năm gần đây 

Đơn vị tính: triệu đô la Mỹ 

  1999 2000 2001 2002 2003 Sơ bộ2004 Sơ bộ 2005

Tổng giá trị 

kim ngạch 

xuất nhập 

khẩu 

23283 30120 31247 36451 45405 58458 69420 

Nguồn: Tổng cục thống kê “Xuất nhập khẩu Việt Nam 20 năm đổi mới (1986-2005)” . 

NXB Thống kê, Hà Nội, 2006 

  Dãy số liệu chéo: thể hiện các số đo của cùng một biến số, tại cùng 

một thời điểm gắn liền với các khu vực, các bộ phận, các nhóm xã hội 

hay cá nhân khác nhau. Ví dụ, bảng dưới đây cho chúng ta một dãy số   39

liệu chéo về Tổng sản phẩm trong nước theo giá thực tế phân theo ngành 

kinh tế. 

Bảng 1.3: Tổng sản phẩm trong nước năm 2005 theo giá thực tế phân theo thành 

phần kinh tế 

Đơn vị tính: tỷ đồng 

TỔNG SỐ  837858 

Khu vực nông, lâm nghiệp và thuỷ sản  175048 

Khu vực công nghiệp và xây dựng  343807 

Khu vực dịch vụ  319003 

Nguồn: Niên giám thống kê 2005. NXB Thống kê, Hà Nội, 2006. 

Vì các số liệu chéo gắn liền với các nhóm hay các bộ phận khác 

nhau trong nền kinh tế, nên nó hay được sử dụng để phân tích các vấn đề 

chi tiết hay các tương quan cấu trúc trong nền kinh tế. Ví dụ, số liệu ở 

bảng trên cho ta thấy quy mô và đóng góp của từng ngành kinh tế trong 

GDP chung của cả nền kinh tế. Gián tiếp, chúng có thể cho ta hình dung 

về cơ cấu kinh tế Việt Nam ở thời điểm năm 2005. Nếu chúng ta quan 

tâm đến một vấn đề tổng hợp hơn, chẳng hạn, sự tăng trưởng chung của 

cả nền kinh tế Việt Nam, chúng ta buộc phải theo dõi số liệu GDP của 

Việt Nam theo thời gian. 

Các số liệu theo thời gian và các số liệu chéo có khả năng bổ sung 

cho nhau và giúp chúng ta hình dung tốt hơn về các biến số kinh tế. 

 Các chỉ số: Chỉ số là một loại số liệu  đặc biệt, thường  được sử 

dụng khi chúng ta muốn so sánh các số liệu với nhau mà không quan tâm 

đến đơn vị đo thực sự của chúng. Số chỉ số biểu thị các số liệu dưới dạng 

các giá trị so sánh với một giá trị gốc nào đó. Ví dụ, giả sử giá cả của một 

loại hàng hóa lần lượt là 2000 đồng/kg, 3000 đồng/kg, 2600 đồng/kg, và 

4000 đồng/kg trong các năm 2000, 2001, 2002 và 2003. Nếu chúng là lấy 

mức giá năm 2000 của hàng hóa trên là giá trị gốc, khi đó mức giá hàng 

hóa trong năm 2000 này có thể được coi như một đơn vị đo mới và chỉ số 

quy ước của nó là 100. Chỉ số giá của hàng hóa trên trong những năm   40

2001, 2002, 2003 sẽ lần lượt là: 150, 130 và 200. Cách tổ chức lại số liệu 

dưới dạng chỉ số có thể giúp chúng ta dễ dàng nắm bắt xu thế vận động 

của các chuỗi số liệu hơn. 

 Khi chúng ta muốn nắm bắt  động thái thay  đổi của giá cả nhiều 

loại hàng hóa chứ không phải của một loại hàng hóa duy nhất, chúng ta 

phải xây dựng chỉ số chung như là một giá trị trung bình của các loại giá. 

Trong chỉ số giá chung của nhiều loại hàng hóa, sự thay đổi của nó vừa 

đo và phản ánh mức độ thay đổi trong giá cả của từng loại hàng hóa, vừa 

phản ánh tầm quan trọng của từng loại hàng hóa trong giỏ hàng hóa nói 

chung. Vì thế, người ta có thể gán cho các hàng hóa những trọng số khác 

nhau khi tính toán chỉ số giá chung. 

Biến số danh nghĩa và biến số thực tế: Các biến số trong nền kinh 

tế, khi được đo lường về mặt giá trị, trước tiên thường được biểu hiện như 

là các biến số danh nghĩa: tổng doanh thu hàng hóa mà một doanh nghiệp 

nhận được trong một thời kỳ; mức lương của một người công nhân nhận 

được trong một tháng hay một năm xác định; tổng giá trị hàng hóa hay 

dịch vụ mà nền kinh tế tạo ra trong năm 2006; mức lãi suất mà ngân hàng 

cho vay trong một thời kỳ nhất định v.v… Các biến số danh nghĩa ở một 

thời điểm xác định đều được tính toán trên cơ sở các mức giá hay sức 

mua của đồng tiền ở chính thời điểm hiện hành mà người ta đang khảo 

sát. Ví dụ, tiền lương danh nghĩa của công nhân năm 2001 chính là số 

tiền lương mà người công nhân nhận được bằng tiền ở chính năm này. Nó 

gắn với mức giá hay giá trị của đồng tiền lúc đó. So với năm 2000, nếu 

tiền lương danh nghĩa của công nhân năm 2001 tăng lên 10%, song đồng 

thời trong khoảng thời gian này, mức giá chung cũng tăng lên 10% hay 

sức mua đồng tiền giảm đi 10%  (sức mua của đồng tiền là chỉ số về số 

lượng hàng thực tế mà một  đơn vị tiền tệ có thể mua  được), chúng ta 

không thể nói người công nhân trở nên khá giả hơn nhờ được tăng lương. 

Trong trường hợp này, tiền lương danh nghĩa không phải là số đo tin cậy 

để chúng ta đưa ra kết luận. Muốn làm được điều này, chúng ta phải quy 

tiền lương danh nghĩa về tiền lương thực tế.   41

Các biến số thực tế được xây dựng trên cơ sở điều chỉnh các biến 

số danh nghĩa theo một mức giá chung hay một sức mua  đồng tiền cố 

định. Nói cách khác, đó là các biến số danh nghĩa đã khử đi yếu tố lạm 

phát – sự tăng lên trong mức giá chung của nền kinh tế khiến cho sức 

mua đồng tiền thay đổi. Khi đo giá trị tiền tệ của các biến số kinh tế ở 

những thời điểm khác nhau, theo một mức giá thống nhất của một thời 

điểm nào đó (tức là mức giá ở đây được cố định hóa theo thời gian), các 

biến số thực tế phản ánh chính xác hơn sự thay đổi thực tế của các biến số 

kinh tế. Như trong ví dụ ở trên, khi tiền lương danh nghĩa của công nhân 

tăng lên cùng một tỷ lệ với giá cả các hàng hóa, thực chất, tiền lương thực 

tế của anh ta không thay  đổi. Số lượng hàng hóa mà tiền lương danh 

nghĩa có thể mua được vẫn như cũ. Tiền lương thực tế nói với chúng ta 

chính xác hơn về tác động của việc tăng lương đối với đời sống của người 

công nhân. Vì vậy, để tránh sai lầm trong phân tích kinh tế, cần biết phân 

biệt các biến số danh nghĩa và các biến số thực tế.   

Đồ thị: Trong kinh tế học, người ta hay sử dụng đồ thị để phân tích 

các vấn đề kinh tế. Nhờ đồ thị, các mối liên hệ giữa các biến số kinh tế 

được thể hiện trực quan hơn, các chiều hướng kinh tế trở nên dễ nắm bắt 

hơn. Đồ thị giúp cho các nhà kinh tế có thể trình bày các ý tưởng của 

mình một cách đơn giản và dễ hiểu.  

 Các số liệu có thể biểu thị bằng đồ thị. Với hệ tọa độ hai chiều, có 

thể trình bày dãy số theo thời gian bằng đồ thị, trong đó một trục được 

dùng để biểu thị thời gian. Tuy nhiên, vì các mô hình kinh tế thường quan 

tâm đến mối quan hệ giữa các biến số kinh tế, nên các đồ thị với hai biến 

số thường được sử dụng nhiều hơn. 

Với một hệ trục tọa độ, người ta biểu thị số đo của một biến số trên 

trục tung, và số đo của một biến số khác, có quan hệ, trên trục hoành. Mỗi 

một điểm trên đồ thị biểu thị một cặp giá trị của cả hai biến số. Nó cho 

chúng ta biết giá trị của một biến số kết quả khi biết giá trị của biến số 

giải thích. Ví dụ, đồ thị của đường cầu về một loại hàng hóa cho ta biết 

mối quan hệ giữa lượng hàng hóa mà người tiêu dùng muốn mua tương 

ứng với các mức giá. Giả sử, quan hệ này được biểu thị dưới dạng một   42

hàm số cầu:      QD = 100 – 2P, trong đó QD biểu thị lượng hàng hóa (ví 

dụ,  đo bằng tấn hàng hóa)  được yêu cầu và P biểu thị mức giá (ví dụ, 

được đo bằng triệu đồng trên tấn hàng hóa). Khi P=10, ta có QD=80. Cặp 

giá trị này (80,10) được thể hiện bằng một điểm trên đồ thị về đường cầu. 

Còn đường này, như là một tập hợp của các điểm nói trên, nói cho chúng 

ta biết mối tương quan giữa sự thay đổi trong giá cả hàng hóa với sự thay 

đổi trong lượng hàng hóa mà người ta muốn mua. Chẳng hạn, khi giá cả 

tăng lên từ 10 triệu đồng/tấn thành 15 triệu đồng/tấn, lượng hàng hóa mà 

người tiêu dùng muốn mua giảm xuống còn 70 tấn. Cặp giá trị (70,15) là 

một điểm khác trên đường cầu nói trên. Ở đây, chúng ta thấy có một sự di 

chuyển từ một điểm này đến một điểm khác trên cùng một đường cầu. 

Một sự di chuyển như vậy chỉ bắt nguồn từ một số thay đổi trong một 

biến số (biến số giải thích) mà số đo của nó đã được biểu thị trên một trục 

nào đó trong hệ tọa độ. Nói theo một ngôn ngữ khác: Khi ta coi QD như 

một hàm số của P (QD=f(P)), khi giá trị của P thay đổi, ta được một giá 

trị khác của QD. Khi những tham số xác định hàm số này chưa thay đổi 

thì sự thay đổi của biến số giải thích P không làm đồ thị của chúng ta thay 

đổi mà chỉ tạo nên một sự di chuyển từ điểm này đến điểm khác trên đồ 

thị.  

Về mặt đồ thị, vị trí của một đường biểu thị mối quan hệ giữa hai 

biến số bị quy định bởi các tham số hay biến số khác. Khi các yếu tố này 

thay đổi,  cả đồ thị của chúng ta sẽ dịch chuyển. Trở lại ví dụ trên, khi 

Hình 1.4

0

10

20

30

40

50

60

0 20 40 60 80 100 120

QD

P  43

biểu thi mối quan hệ giữa QD và P, ta giả định các yếu tố khác là không 

thay đổi. Chúng ta chỉ quan sát sự thay đổi của P xem nó ảnh hưởng như 

thế nào đối với QD. Chỉ bằng cách đơn giản hóa này, ta mới nắm bắt được 

chiều hướng và quy mô tác động thực sự của biến số P đối với biến số 

QD, và thể hiện được mối quan hệ giữa chúng bằng một đồ thị trên một hệ 

tọa độ hai chiều trong mặt phẳng. Trên thực tế, ngoài P, còn có những 

yếu tố khác cũng tác động đến lượng hàng hóa mà người ta muốn mua 

(QD). Như vậy, với một đồ thị về đường cầu xác định, các yếu tố khác 

(không phải là P) được coi là đã xác định và không thay đổi. Khi những 

yếu tố này thay đổi, các tham số trong hàm cầu thay đổi. Toàn bộ đường 

cầu sẽ chuyển dịch. Chẳng hạn, khi thu nhập của người tiêu dùng tăng 

lên, ở mỗi mức giá như cũ, người tiêu dùng có khuynh hướng muốn mua 

một lượng hàng hóa nhiều hơn. Khi đó toàn bộ đường cầu sẽ dịch chuyển 

sang bên phải để biểu thị quan hệ giữa QD và P trong điều kiện của mức 

thu nhập mới. Sự phân biệt giữa sự di chuyển dọc theo một đường và sự 

dịch chuyển của một đường là quan trọng trong kinh tế học. 

Trong quan hệ giữa hai biến số mà chúng ta mô tả bằng đồ thị, mức 

độ phản ứng của một biến số trước sự thay đổi của biến số kia được đặc 

trưng bằng độ dốc của đường. Về mặt toán học, độ dốc của đường y=f(x) 

được đo bằng tỷ số: ∆y/∆x. Với một hàm số tuyến tính, đồ thị của hàm là 

một đường thẳng thì độ dốc của nó là một hằng số hay một giá trị không 

đổi. Đó chính là hệ số góc a trong phương trình tuyến tính y = ax + b. 

Với một đường cong (hay đường phi tuyến), độ dốc của đường luôn thay 

đổi, tùy thuộc vào từng điểm trên đồ thị. Tại một điểm xác định, nó được 

đo bằng độ dốc của đường tiếp tuyến với đường cong tại điểm trên. Nếu 

độ dốc là dương, trong khoảng chúng ta đang xét, đồ thị có hướng dốc 

lên, quan hệ giữa hai biến là đồng biến.  Ngược lại, nếu độ dốc là âm, 

trong khoảng chúng ta đang xét, đồ thị có hướng dốc xuống, quan hệ giữa 

hai biến là nghịch biến. Còn nếu giá trị tuyệt đối của độ dốc càng lớn, 

khoảng đồ thị mà ta đang xét càng dốc. Ngược lại, giá trị tuyệt đối của độ 

dốc của một đường hay một phần của nó càng nhỏ, đường đồ thị càng trở 

nên phẳng hơn. Những kiến thức đơn giản này được sử dụng nhiều khi ta 

đọc các đồ thị kinh tế học. Ví dụ, trên đồ thị đường cầu, vì theo truyền 

thống người ta biểu thị lượng hàng hóa  được yêu cầu  ở trục hoành và   44

mức giá  ở trục tung, nên  độ dốc của  đường cầu  được  đo bằng tỷ số 

∆P/∆QD hay là nghịch đảo của tỷ số ∆QD/∆P. Tỷ số này thường là một số 

âm, biểu thị lượng hàng hóa được yêu cầu có xu hướng giảm khi mức giá 

tăng và ngược lại. Vì thế, đường cầu thường được vẽ như một đường dốc 

xuống. Khi giá thay đổi nhiều mà những thay đổi hay mức độ phản ứng 

của lượng hàng hóa được yêu cầu là không đáng kể, tỷ số ∆QD/∆P, xét về 

mặt tuyệt đối là tương đối nhỏ, hay tỷ số nghịch đảo của nó là tương đối 

lớn. Trong trường hợp này, đường cầu là một đường là một đường tương 

đối dốc.  

Những lưu ý:  

1)  Khi sử dụng các nguyên lý kinh tế mà lý thuyết nêu ra, chúng ta 

cần chú ý đến các giả định. Trong các giả định, có một loại thường 

xuyên được các nhà kinh tế sử dụng là giả định về các điều kiện 

hay yếu tố khác là giữ nguyên, không thay đổi. Giả định này là cần 

thiết nhằm làm rõ mối quan hệ của chỉ hai biến số kinh tế: biến giải 

thích và biến kết quả. Với giả  định như vậy, ta có thể xác  định 

được sự thay đổi “thuần túy” trong biến số giải thích sẽ có tác động 

như thế nào đến biến số kết quả. Trên thực tế, những thay đổi trong 

biến số kết quả có thể chịu  ảnh hưởng hay bắt nguồn từ nhiều 

nguyên nhân khác nhau, trong đó sự thay đổi của biến số giải thích 

mà chúng ta đang chú ý chỉ là một nguyên nhân. Ví dụ, lượng cầu 

về một hàng hoá nhất  định trong một khoảng thời gian nào  đó 

không chỉ phụ thuộc vào mức giá của chính hàng hoá đó mà còn 

phụ thuộc vào nhiều biến số khác: thu nhập, sở thích của người tiêu 

dùng, giá cả của các hàng hoá có liên quan v.v… Khi muốn làm 

nổi bật tác động của mức giá (P) hàng hoá đối với lượng cầu (QD) 

của người tiêu dùng về chính hàng hoá đó, ta giả định các biến số 

khác như thu nhập, sở thích của người tiêu dùng, giá cả của các 

hàng hoá khác có liên quan v.v.… là không thay đổi và chỉ khảo sát 

sự thay đổi của mức giá P có ảnh hưởng như thế nào đến lượng cầu 

QD. Sự “vênh nhau” giữa các kết luận lý thuyết và số liệu thực tế có 

thể gắn liền với những giả định kiểu vậy. Không tính đến điều này, 

chúng ta có thể đưa ra những kết luận sai lầm. Ví dụ, khi thấy mức   45

học phí đại học liên tục tăng trong suốt hàng chục năm qua, đồng 

thời lượng sinh viên vào học đại học cũng không ngừng tăng, sẽ là 

sai lầm nếu nhận xét rằng: đường cầu về học đại học là một đường 

dốc lên, phản ánh mối quan hệ  đồng biến giữa lượng sinh viên 

muốn vào đại học và mức học phí. Trên thực tế, trong suốt chục 

năm qua, không chỉ mức học phí mà còn nhiều yếu tố khác như sở 

thích, thu nhập của các hộ gia đình… cũng thay đổi. Do đó, không 

thể giải thích sự thay đổi trong số lượng sinh viên muốn vào đại 

học chỉ bằng sự thay đổi trong mức học phí.  

2)  Quan hệ nhân quả: cần thận trọng khi nói về mối liên hệ nhân 

quả giữa hai biến số kinh tế. Liệu một quan sát cho thấy: khi biến 

cố A xảy ra luôn làm xuất hiện biến cố B có đủ để cho ta kết luận: 

A là nguyên nhân của B? Câu trả lời  ở  đây là: không. A chỉ là 

nguyên nhân của B nếu theo lô gíc vận động bên trong của nó, A 

chắc chắn sẽ sinh ra B. Sự xuất hiện trước của biến cố A, so với 

biến cố B, không có gì bảo đảm rằng A là nguyên nhân của B. Có 

thể cả A và B đều là những hệ quả cùng phát sinh từ một nguyên 

nhân chung nào đó. Trong một điều kiện xác định, khi nguyên nhân 

trên tồn tại, cả A lẫn B sẽ lần lượt xuất hiện, dẫu rằng A có thể ra 

đời trước B. Tuy nhiên, khi các  điều kiện thay  đổi, nguyên nhân 

nói trên có thể chỉ làm nảy sinh biến cố A mà lại không làm nảy 

sinh biến cố B. Trong trường hợp này, có thể thấy A không phải là 

nguyên nhân của B cũng như hiện tượng “cóc kêu” không phải là 

nguyên nhân gây ra “trời mưa” như người ta mô tả trong câu 

chuyện cổ tích. 

Khi xác  định quan hệ nhân quả giữa hai biến số, cần phải 

nắm bắt đúng chiều hướng thực sự của mối quan hệ này. Khi giá cả 

hàng hóa và lượng hàng hóa  được yêu cầu chuyển  động ngược 

chiều nhau, thì sự thay đổi của giá hàng hóa là nguyên nhân của sự 

thay  đổi trong lượng hàng hóa  được yêu cầu chứ không phải là 

ngược lại. Ta có thể ngộ nhận về mối quan hệ này nếu thấy ở đâu 

đó, khi người ta mua sắm một khối lượng hàng hóa nhiều hơn làm 

cho giá cả hàng hóa tăng lên. Ở đây, đã có yếu tố khác chen vào   46

mối quan hệ giữa hai biến số mà ta đang đề cập. Vì thế, bỏ sót điều 

này, chúng ta có thể đi đến những nhận định sai lầm. 

3)  Phân biệt “toàn thể” và “bộ phận”: Một nhận định có thể đúng 

trong một quan hệ cục bộ hay bộ phận nào đó song lại có thể sai 

nếu chúng ta áp dụng nó cho “cái toàn thể”, tức là cho một quan hệ 

rộng lớn hơn, bao quát hơn. Điều có thể tốt cho một người lại có 

thể không tốt cho người khác, nếu trong một quan hệ xác định, lợi 

ích của người này xung đột với người kia. Khi giá cả của một hàng 

hóa riêng biệt nào đó tăng lên gấp đôi, người sản xuất hàng hóa này 

sẽ có lợi và thu được nhiều tiền bán hàng hơn. Tuy nhiên, nếu giá 

cả của tất cả hàng hoá đầu vào cũng như đầu ra đều tăng lên gấp 

đôi, anh ta sẽ chẳng có lợi lộc gì từ sự tăng giá này. Vì thế, cần 

thận trọng khi ta muốn khái quát hóa một nhận định, vốn được rút 

ra từ một sự phân tích cục bộ, để áp dụng cho cho những trường 

hợp tổng quát hơn.     47

Chương 2 

THỊ TRƯỜNG: CẦU, CUNG VÀ GIÁ CẢ 

  Trong chương trước, chúng ta đã hiểu mối quan tâm chính của kinh 

tế học là cách thức xã hội phân bổ và sử dụng nguồn lực ra sao để giải 

quyết các vấn đề kinh tế cơ bản: sản xuất cái gì, sản xuất như thế nào và 

sản xuất cho ai? Các xã hội hiện đại hầu hết đều dựa trên nền kinh tế thị 

trường ở những mức độ khác nhau, nên việc tìm hiểu cách thức xã hội 

giải quyết các vấn đề trên trong khuôn khổ cơ chế thị trường là nội dung 

chính của kinh tế học hiện đại. Một loạt chương sau đây sẽ tập trung làn 

rõ điều này, dĩ nhiên dưới góc độ của kinh tế học vi mô mà chúng ta đã 

biết. Chương cuối cùng, chúng ta sẽ tổng kết và đánh giá lại về cơ chế thị 

trường như là một cơ chế phân bổ nguồn lực của xã hội nhằm làm rõ tính 

hiệu quả của cơ chế này và những khuyết tật của nó. Thông qua  đó, 

chúng ta sẽ tìm hiểu xem nhà nước có thể làm được gì hay nên làm gì 

trong bối cảnh của nền một nền kinh tế thị trường. 

 Chương này xem xét cơ chế thị trường thông qua việc khảo sát sự 

vận hành của một thị trường hàng hóa riêng biệt. Đây là một khuôn mẫu 

phân tích tổng quát có thể áp dụng cho các thị trường khác nhau, dù đó là 

thị trường lúa, gạo hay thị trường xe máy; thị trường  đầu ra như thị 

trường quần, áo hay thị trường đầu vào như thị trường máy dệt; thị trường 

hàng hóa hữu hình như thị trường máy tính hay thị trường dịch vụ như thị 

trường cắt tóc. Dĩ nhiên, khi đề cập tới một thị trường chung, có ý nghĩa 

tổng quát, chúng ta sẽ xuất phát từ một loại thị trường đơn giản nhất: một 

thị trường có tính chất cạnh tranh, gồm nhiều người mua, người bán, 

không ai có khả năng chi phối giá cả hàng hóa. Chúng ta sẽ xem xét các 

yếu tố cơ bản của thị trường như cầu, cung thể hiện như thế nào, tương 

tác với nhau ra sao để xác định mức giá cân bằng, và những yếu tố gì sẽ 

làm cho mức giá này thay  đổi. Hiểu  được những  điều này là nền tảng 

quan trọng để nắm bắt những vấn đề phức tạp khác của nền kinh tế thị 

trường.  

   48

2.1. Thị trường – Khái niệm và phân loại 

2.1.1. Khái niệm thị trường 

  Theo nghĩa hẹp, thị trường thường được hiểu là nơi diễn ra sự mua, 

bán các hàng hóa hay dịch vụ (thật ra, vì hàng hóa bao gồm cả hàng hóa 

hữu hình và hàng hóa vô hình, tức là các dịch vụ, nên chỉ cần nói về hàng 

hóa là  đủ). Hình dung  đơn giản nhất về thị trường là cái chợ, nơi mà 

người ta tụ họp nhau lại  để tiến hành các giao dịch về hàng hóa. Tuy 

nhiên, cách nhìn như vậy về thị trường tỏ ra là quá hẹp, vì nó chỉ nhấn 

đến tính chất địa lý của thị trường và chỉ thích hợp với những nơi mà các 

quan hệ thị trường chưa phát triển. Trong các nền kinh tế thị trường hiện 

đại, các giao dịch mua bán hàng hóa có thể diễn ra mà không cần gắn với 

một địa điểm địa lý cụ thể. Người ta có thể tiến hành các thỏa thuận về 

mua bán hàng hóa với nhau qua điện thoại, fax hay thư điện tử mà không 

cần gặp nhau tại một nơi chốn cụ thể. Các hàng hóa có thể  được vận 

chuyển từ nơi này đến nơi khác mà không cần lấy một cái chợ nào đó làm 

trung gian. Các thỏa thuận về hàng hóa, các luồng vận động của tiền tệ có 

thể độc lập với các luồng vận động của hàng hóa trên những thị trường kỳ 

hạn. Như thế, nói đến thị trường, cần chú ý đến nội dung kinh tế mà nó 

biểu thị chứ không phải hình dung nó như một nơi mà những nội dung 

này xảy ra. 

  Thị trường là tập hợp các điều kiện và thỏa thuận mà thông qua đó 

người mua và người bán tiến hành sự trao đổi hàng hóa với nhau. 

 Chức năng của thị trường là trao đổi hàng hóa. Sự trao đổi này chỉ 

diễn ra được trong những điều kiện cụ thể, thông qua những ràng buộc, 

hay dàn xếp cụ thể mà những người tham gia phải tuân thủ. Có những 

điều kiện chung ràng buộc mọi thị trường. Song cũng có những điều kiện 

riêng chỉ liên quan đến những nhóm thị trường cụ thể. Vì thế, ở một số thị 

trường, người ta vẫn trực tiếp gặp nhau để mua, bán hàng hóa. Song ở 

một số thị trường khác, sự mua bán hàng hóa chỉ diễn ra thông qua những 

người môi giới, hay trung gian (như ở thị trường chứng khoán). Tại một 

số thị trường, người mua và người bán mặc cả với nhau về giá cả của 

từng loại hàng hóa, song ở một số thị trường khác,  điều này lại không   49

diễn ra. Như một tiến trình, dù thực hiện dưới phương thức nào, trên thị 

trường, người mua và người bán cũng luôn luôn tác động lẫn nhau để xác 

định giá cả và số lượng hàng hóa được trao đổi. Qúa trình đó cũng là nội 

dung thực chất của thị trường. 

 Nền kinh tế thị trường được tập hợp bởi vô số thị trường cụ thể. 

Trong khuôn khổ đó, nó tạo nên một cơ chế phân bổ nguồn lực cho việc 

sản xuất cái gì, sản xuất như thế nào và sản xuất cho ai và cơ chế này 

được gọi là cơ chế thị trường. Trong cơ chế thị trường, những người mua 

và người bán tác động lẫn nhau để hình thành nên các mức giá cả hàng 

hóa khác nhau. Đến lượt mình, chính sự lên xuống của giá cả lại dẫn dắt 

người ta sản xuất nhiều hơn hay ít hơn, sản xuất với những cách thức nào 

và phân phối các kết quả sản xuất cho ai. 

2.1.2. Phân loại thị trường  

 Có nhiều cách phân loại khác nhau về thị trường.  

* Cách phổ biến nhất là phân loại thị trường theo nội dung hàng hóa mà 

người ta giao dịch. Theo cách này, ở mức tổng quát nhất, các thị trường 

được chia ra thành thị trường hàng hóa tiêu dùng (thị trường đầu ra) và 

thị trường các yếu tố sản xuất (thị trường đầu vào). Các thị trường đầu ra 

lại có thể phân nhỏ thành vô số thị trường cụ thể như thị trường gạo, thị 

trường quần áo, thị trường ô tô, thị trường giáo dục v.v… Các thị trường 

đầu vào có thể phân thành thị trường vốn hiện vật (máy móc, thiết bị, nhà 

xưởng v.v…), thị trường đất đai, thị trường lao động v.v… Tùy theo cách 

người ta quan niệm về hàng hóa là theo nghĩa rộng hay nghĩa hẹp hơn mà 

người ta có thể  đặt tên cho thị trường một cách khác nhau. Ví dụ, thị 

trường máy móc (đầu vào) có thể chia ra thành các phân nhánh như thị 

trường máy dệt, thị trường máy xát gạo v.v… Khi nói về một thị trường 

chung, có tính chất đại diện, ta nói đến một thị trường cụ thể hay riêng 

biệt nào đó theo cách phân loại này. 

* Phân loại thị trường theo không gian kinh tế mà theo đó các quan hệ 

trao đổi hàng hóa diễn ra: Theo cách này, thị trường có thể phân ra thành 

thị trường thế giới, thị trường khu vực, thị trường quốc gia, thị trường   50

vùng hay địa phương. Thật ra, khi nói đến các thị trường theo cách phân 

loại này, người ta vẫn thường kết hợp với cách phân loại thị trường theo 

nội dung hàng hóa để xem xét một thị trường cụ thể, trên một địa bàn hay 

không gian kinh tế cụ thể. Ví dụ, người ta thường nói đến thị trường lúa, 

gạo, cà phê hay chung hơn, thị trường nông sản thế giới, Việt Nam hơn là 

nói đến một thị trường thế giới, hay Việt Nam chung chung. 

 Trong các hàng hóa, có những thứ do chi phí vận chuyển tương đối 

thấp so với giá trị hàng hóa nên thị trường về bản chất thường mang tính 

chất thế giới. Giá cả các hàng hóa này ở các địa điểm giao dịch khác nhau 

trên thế giới không có sự sai biệt lớn (chẳng hạn thị trường vàng). Ngược 

lại, khi chi phí vận chuyển hàng hóa là tương đối lớn và do một số lý do 

khác, thị trường của một số hàng hóa lại thường mang tính chất  địa 

phương (ví dụ, thị trường vật liệu xây dựng). 

* Theo  cấu trúc thị trường, người ta cũng có thể chia ra thành các thị 

trường khác nhau. Một cấu trúc thị trường cụ thể thường được định dạng 

bởi số lượng người mua, người bán trên đó và mối quan hệ tương tác lẫn 

nhau giữa họ. Theo cách phân loại này, thoạt tiên các thị trường  được 

phân ra thành hai loại lớn: thị trường cạnh tranh hoàn hảo (trên thị trường 

này, người mua hay người bán không có quyền lực chi phối giá cả hàng 

hóa) và thị trường cạnh tranh không hoàn hảo (trên thị trường dạng này, 

người mua hay người bán riêng biệt, dù ít, dù nhiều vẫn có khả năng chi 

phối giá). Thị trường cạnh tranh không hoàn hảo lại bao gồm những dạng 

thị trường như: thị trường  độc quyền thuần túy, thị trường  độc quyền 

nhóm, thị trường cạnh tranh có tính chất  độc quyền. Mặc dù có những 

điểm chung, hành vi của những người mua hay bán trên từng dạng thị 

trường cụ thể vẫn mang những sắc thái riêng, bị chi phối bởi những điểm 

đặc thù của từng thị trường. 

2.2. Cầu, cung và giá cả cân bằng thị trường 

 Bây giờ chúng ta xuất phát từ một thị trường riêng biệt nào đó, thị 

trường gạo, thị trường quần áo may sẵn, hay thị trường dịch vụ tư vấn 

pháp lý. Trên một thị trường này, có hai nhóm người ra quyết định chính 

là người mua hàng hay người tiêu dùng và người bán hàng hay người sản   51

xuất. Quyết định của người mua hàng hay tiêu dùng là quyết định từ phía 

cầu về hàng hóa, còn quyết  định của người bán hàng hay sản xuất là 

quyết định từ phía cung cấp hàng hóa. Nói đến thị trường là nói đến sự 

tương tác cầu, cung về hàng hóa. Kết quả của sự tương tác này xác định 

giá cả cũng như lượng hàng hóa được giao dịch.  

2.2.1. Cầu 

Khái niệm: Cầu về một loại hàng hoá biểu thị những khối lượng 

hàng hoá mà người tiêu dùng mong muốn và sẵn sàng mua tương ứng với 

các mức giá xác định.  

Trong định nghĩa này, có mấy điểm cần lưu ý: Thứ nhất, nói đến 

cầu về một loại hàng hoá cụ thể, trước hết ta quan tâm đến khối lượng 

hàng hoá mà người tiêu dùng muốn mua và có khả năng mua trong giới 

hạn một khoảng thời gian nào đó. Khối lượng này lại tuỳ thuộc vào từng 

mức giá của hàng hoá ở thời điểm mà người tiêu dùng ra quyết định. Khi 

giá hàng hoá thay đổi, lượng hàng mà người tiêu dùng muốn mua cũng sẽ 

thay đổi. Vì thế, cầu về một loại hàng hoá, thực chất, biểu thị mối quan hệ 

giữa hai biến số: một bên là lượng hàng hoá mà người tiêu dùng muốn và 

có khả năng mua, một bên là các mức giá tương ứng. Lượng hàng hoá mà 

người tiêu dùng sẵn lòng mua được gọi là lượng cầu hay mức cầu về hàng 

hoá. Lượng cầu luôn gắn với một mức giá cụ thể. Thứ hai, khi thể hiện 

quan hệ giữa lượng cầu và giá cả hàng hoá, chúng ta giả định rằng các 

yếu tố khác có liên quan đến nhu cầu của người tiêu dùng như thu nhập, 

sở thích v.v… là xác định. Nói cách khác, một quan hệ cầu cụ thể về một 

loại hàng hoá được xem xét trong điều kiện các yếu tố khác được coi là 

đã biết và được giữ nguyên, không thay đổi. Ở đây, điều người ta quan 

tâm là lượng cầu thay đổi như thế nào khi các mức giá của hàng hoá thay 

đổi. Thứ ba, khái niệm mức giá được đề cập ở đây là mức giá hiện hành 

của chính hàng hoá mà chúng ta đang xem xét. Mức giá của chính hàng 

hoá này nhưng được hình thành ở thời điểm khác (chẳng hạn mức giá dự 

kiến trong tương lai) hay mức giá của các hàng hoá khác được coi là các 

yếu tố khác. Thứ tư, ta có thể đề cập tới cầu cá nhân của một người tiêu   52

dùng, song cũng có thể nói đến cầu của cả thị trường như là cầu tổng hợp 

của các cá nhân.   

Cách biểu thị cầu: Có thể biểu thị cầu về một loại hàng hoá theo 

nhiều cách khác nhau: thông qua một biểu cầu, một phương trình đại số 

hay một đồ thị. 

Biểu cầu thể hiện quan hệ cầu về một loại hàng hoá trong một 

khoảng thời gian nào đó thông qua hai dãy số liệu tương ứng với nhau. 

Biểu cầu bao gồm hai cột (hay hai hàng) số liệu: một cột (hay hàng) thể 

hiện các mức giá của hàng hoá ta đang phân tích, cột (hay hàng) còn lại 

thể hiện những lượng cầu khác nhau, tương ứng. Ví dụ, bảng 2.1 là một 

biểu cầu thể hiện nhu cầu của những người tiêu dùng về thịt bò trong một 

khoảng thời gian giả định nào đó. 

Bảng 2.1: Cầu về thịt bò của một người tiêu dùng 

Mức giá (nghìn đồng/kg) Lượng cầu (kg) 

40 

50 

60 

70 

80 

90 

100 

60.000 

55.000 

50.000 

45.000 

40.000 

35.000 

30.000 

Biểu cầu chỉ cho ta một hình dung nhất định về cầu của người tiêu 

dùng theo những mức giá “rời rạc” khác nhau. Mặc dù trên thực tế, các 

mức giá trên thị trường xuất hiện như những giá trị “rời rạc”, nhưng sẽ là 

cồng kềnh, và không khái quát khi chúng ta muốn biểu thị phản ứng mua 

hàng của người tiêu dùng tại quá nhiều mức giá trên một biểu cầu. Vì thế, 

để có thể diễn đạt quan hệ cầu một cách khái quát hơn, người ta có thể 

biểu thị cầu dưới dạng các phương trình đại số hay các đồ thị. 

Thể hiện cầu về một loại hàng hoá dưới dạng một phương trình đại 

số chính là cách biểu thị tương quan giữa lượng cầu và mức giá như một 

quan hệ hàm số, trong đó lượng cầu (QD) được coi là hàm số của mức giá   53

(P):   QD = QD(P). Trong kinh tế học, hàm số cầu đơn giản nhất thường 

được sử dụng là một hàm số dạng tuyến tính: QD = a.P + b, với a, b là 

những tham số xác định. Qua hàm số cầu, quan hệ về mặt số lượng giữa 

lượng hàng hoá mà người tiêu dùng sẵn lòng mua và mức giá của chính 

hàng hoá được thể hiện một cách đơn giản, khái quát: ứng với một mức 

giá nhất định, ta biết được lượng cầu về hàng hoá của người tiêu dùng là 

bao nhiêu. 

Đồ thị là cách biểu thị trực quan mối quan hệ hàm số giữa hai biến 

số. Trên đồ thị, người ta thể hiện cầu dưới hình ảnh một đường cầu nhất 

định. Theo truyền thống trong kinh tế học, mặc dù QD hay lượng cầu là 

biến số được giải thích song nó thường được biểu thị trên trục hoành. Tuy 

P hay mức giá là biến số giải thích, song nó lại thường được đo trên trục 

tung. Một đường cầu mô tả các kết hợp khác nhau giữa mức giá và lượng 

cầu tương ứng. Một điểm cụ thể trên đường cầu cho chúng ta thông tin về 

một lượng hàng hoá cụ thể mà người tiêu dùng sẵn sàng mua tại một mức 

giá cụ thể. Đường cầu có thể được thể hiện dưới dạng một đường cong, 

phi tuyến, với độ dốc không phải là hằng số. Song với mục đích đơn giản 

hoá, nó thường được thể hiện như một đường thẳng (đường có độ dốc là 

hằng số), tương ứng với việc biểu thị hàm số cầu như một hàm tuyến tính. 

D 

P 

P2 

P1 

Q2  Q1 

Q 

Hình 2.1: Đường cầu về một loại hàng hóa. 

     Tại mức giá P1, lượng cầu là Q1. 

     Khi giá là P2, lượng cầu trở thành Q2   54

Các đặc tính của một đường cầu điển hình (quy luật cầu) 

 Khi mức giá của hàng hoá thay  đổi, lượng cầu về hàng hoá của 

người tiêu dùng sẽ thay đổi. Tuy nhiên, những sự thay đổi này sẽ tuân thủ 

theo một quy tắc nhất định được thể hiện trong quy luật cầu. 

 Quy luật cầu: Nếu các điều kiện khác được giữ nguyên, không thay 

đổi, lượng cầu về một loại hàng hoá điển hình sẽ tăng lên khi mức giá 

của chính hàng hoá này hạ xuống và ngược lại. 

 Ví dụ, như số liệu ở bảng 2.1 cho thấy, khi giá thịt bò là 100 nghìn 

đồng 1 kg, lượng thịt bò mà  những người tiêu dùng muốn mua trong 

khoảng thời gian chúng ta xem xét là 30.000 kg hay 30 tấn. Khi thịt bò 

trở nên rẻ đi, giá của nó hạ xuống còn 90 nghìn đồng 1 kg, lượng cầu về 

thịt bò sẽ tăng lên thành 35 tấn. Nếu giá thịt bò tiếp tục hạ, ví dụ như còn 

là 80, 70 nghìn  đồng một kg, thì mức cầu về thịt bò cũng sẽ gia tăng 

tương ứng thành 40, 45 tấn. 

 Có thể lý giải như thế nào về quy luật cầu này? Tại sao khi giá thịt 

bò hạ xuống thì lượng cầu về thịt bò lại tăng lên? Trong chương tiếp theo, 

chúng ta sẽ trình bày một mô hình chi tiết nhằm giải thích sự phản ứng 

của người tiêu dùng trước sự thay đổi của giá cả hàng hoá. Tuy nhiên, ở 

đây, chúng ta vẫn có thể đưa ra một sự giải thích đơn giản về quy luật 

này. Khi giá thịt bò hạ xuống, sẽ có hai hiệu ứng tác động đến người tiêu 

dùng. Thứ nhất, vì các điều kiện khác là giữ nguyên, tức giá cả các hàng 

hoá khác trong đó có các hàng hoá như thịt gà, thịt lợn, cá v.v … được 

coi là không đổi, nên sự kiện giá thịt bò hạ xuống đồng nghĩa với việc thịt 

bò trở nên rẻ  đi một cách tương  đối so với các loại thực phẩm khác. 

Người tiêu dùng sẽ có xu hướng thay thế một phần các thực phẩm khác, 

giờ đây đã trở nên đắt hơn một cách tương đối, bằng thịt bò. Điều này 

làm cho nhu cầu về thịt bò tăng lên. Hiệu ứng này gọi là hiệu ứng thay 

thế. Thứ hai, khi thu nhập danh nghĩa của người tiêu dùng không  đổi, 

việc thịt bò rẻ đi làm cho thu nhập thực tế của người tiêu dùng tăng lên. 

Trở nên khá giả hơn, người tiêu dùng cũng sẽ có xu hướng tiêu dùng 

nhiều thịt bò hơn. Hiệu ứng này gọi là hiệu ứng thu nhập. Trường hợp giá 

hàng hoá tăng lên cũng có thể giải thích tương tự.   55

 Như vây, trừ những trường hợp ngoại lệ, sự thay  đổi của giá cả 

hàng hoá làm cho lượng cầu về hàng hoá thay đổi theo hướng ngược lại. 

Sự vận  động ngược chiều nhau của hai biến số này khiến hàm số cầu 

được coi là một hàm nghịch biến. Vì thế, nếu biểu diễn dưới dạng một 

hàm số tuyến tính, QD = aP + b, thì tham số a phải là một số âm. Về mặt 

đồ thị, quy luật cầu cho thấy  đường cầu  điển hình là một  đường dốc 

xuống. Đây là đặc tính chung của đại đa số đường cầu. 

2.2.2. Cung 

Khái niệm: Cung về một loại hàng hoá cho ta biết số lượng hàng 

hoá mà người sản xuất sẵn sàng cung ứng và bán ra tương ứng với các 

mức giá khác nhau. Ở mỗi mức giá nhất định của hàng hoá mà ta đang 

xem xét, người sản xuất sẵn lòng cung cấp một khối lượng hàng hoá nhất 

định. Khối lượng này gọi tắt là lượng cung (QS). Vì vậy, cung về một loại 

hàng hoá thực chất thể hiện mối quan hệ giữa hai biến số: lượng cung và 

mức giá của chính hàng hoá đó, trong một khoảng thời gian xác định. 

Tương tự như khái niệm cầu, khi nói đến cung về một loại hàng 

hoá, thứ nhất, trước tiên người ta tập trung vào việc xem xét xem sự thay 

đổi của biến số giá cả (P) có  ảnh hưởng như thế nào  đến biến số sản 

lượng (QS) trong khi giả định các yếu tố khác có liên quan là được giữ 

nguyên. Chẳng hạn, khi lựa chọn các quyết định sản xuất, người ta không 

thể không tính đến sự biến động của giá cả các đầu vào hay sự thay đổi về 

trình độ công nghệ v.v… Tuy nhiên, để làm nổi bật quan hệ giữa QS và P, 

tạm thời các yếu tố này được coi là không đổi và sẽ được khảo sát ở các 

bước sau. Thứ hai, có thể nói đến cung riêng biệt của một người sản xuất 

(một doanh nghiệp) hoặc cung nói chung của cả thị trường. Sự khác biệt 

giữa hai khái niệm này chẳng qua chỉ là sự phân biệt “người sản xuất” 

(trong định nghĩa về cung nói trên) với tư cách là một nhà sản xuất riêng 

lẻ hay người sản xuất với tư cách tổng hợp tất cả các nhà sản xuất về một 

loại hàng hoá nói chung trên thị trường.  

Cách biểu thị cung: cũng như cầu, người ta có thể biểu thị cung 

bằng một biểu cung, một hàm số (phương trình  đại số) cung hay một 

đường cung trên một hệ trục tọa độ.   56

Biểu cung là một bảng số liệu gồm hai dãy số liệu đặt tương ứng 

với nhau. Một dãy số thể hiện các mức giá khác nhau của hàng hoá mà 

người ta phân tích. Dãy số còn lại thể hiện các khối lượng hàng hoá tương 

ứng mà người sản xuất sẵn sàng cung ứng. Bảng 2.2 cho ta một ví dụ về 

một biểu cung. 

Bảng 2.2: Cung về thịt bò trình bày dưới dạng một biểu cung 

 Mức giá (nghìn đồng/kg) Lượng cung về thịt bò (kg) 

40 

50 

60 

70 

80 

90 

100 

0 

10.000 

20.000 

30.000 

40.000 

50.000 

    60.000… 

Hàm số cung là cách mô tả khái quát về mối quan hệ giữa lượng 

cung và mức giá về mặt định lượng: QS =  QS(P). Lượng cung QS được 

coi là biến hàm (biến số được giải thích), còn mức giá P được coi là biến 

đối số (biến giải thích). Khi diễn đạt cung về một loại hàng hoá dưới dạng 

một hàm số, bằng tính toán, ta có thể xác định được giá trị của QS khi đã 

biết giá trị của P. Hàm số cung đơn giản nhất thường được viết dưới dạng 

tuyến tính:  

   QS = cP + d, trong đó c và d là những tham số. 

Đồ thị cũng là một biểu thị khác về cung đối với một loại hàng hoá, 

thường  được sử dụng trong kinh tế học. Đồ thị đường cung cho ta thấy 

một cách trực quan mối quan hệ giữa mức giá và lượng cung. Đường 

cung hay được sử dụng (vì lý do đơn giản hoá) là một đường tuyến tính 

như được thể hiện trên hình 2.2. Vẫn giống như trường hợp đường cầu, 

mức giá được đo trên trục tung, còn lượng cung được thể hiện trên trục 

hoành. 

   57

  Các đặc tính của một đường cung điển hình (quy luật cung) 

Quy luật cung có thể được phát biểu như sau: Nếu các điều kiện 

khác  được giữ nguyên, lượng cung về một loại hàng hoá  điển hình sẽ 

tăng lên khi mức giá của chính hàng hoá đó tăng lên và ngược lại. 

Chẳng hạn, khi giá thịt bò còn thấp, ví dụ giá thịt bò là 50 nghìn 

đồng/kg, những nhà sản xuất chỉ sẵn lòng cung  ứng ra thị trường một 

khối lượng thịt bò là 10000 kg hay 10 tấn. Khi giá thịt bò tăng lên thành 

60 nghìn đồng/kg, những nhà sản xuất cảm thấy có lãi hơn và họ sẵn sàng 

tăng lượng thịt bò cung ứng ra thị trường là 20.000 kg hay 20 tấn.  

Chúng ta có thể giải thích một cách đơn giản cơ sở của quy luật 

cung như sau: Khi giá của một loại hàng hoá tăng lên, đồng thời do các 

điều kiện vẫn không thay đổi (ví dụ, giá cả nguyên liệu, tiền lương, tiền 

thuê máy móc, trình độ công nghệ v.v… vẫn ở trạng thái như trước), nên 

lợi nhuận mà các nhà sản xuất thu được sẽ tăng lên. Điều này sẽ khuyến 

khích họ mở rộng sản xuất, gia tăng sản lượng bán ra. Mặt khác, giả định 

các điều kiện khác giữ nguyên còn hàm ý giá cả của các hàng hoá khác 

vẫn không thay đổi khi giá của hàng hoá mà ta đang phân tích tăng lên. 

Việc kinh doanh mặt hàng này trở nên hấp dẫn hơn một cách tương đối so 

với các mặt hàng khác. Trước thực tế đó, sẽ có một số nhà sản xuất mới 

S 

Q1 

Q2 

P 

P1 

P2 

Q 

Hình 2.2: Đường cung về một loại hàng hóa. 

Các mức giá khác nhau P1, P2 dẫn đến các lượng cung khác nhau Q1, Q2.   58

nhảy vào thị trường mặt hàng mà ta đang đề cập đến (ví dụ, bằng cách rút 

các nguồn lực đang được sử dụng ở các khu vực khác của nền kinh tế và 

đưa chúng vào sử dụng ở ngành hàng này). Hệ quả của những điều trên 

là: Khi giá cả của một mặt hàng tăng lên, sản lượng cung ứng của nó trên 

thị trường có xu hướng tăng lên. 

Các quy luật kinh tế nói riêng cũng như các quy luật trong lĩnh vực 

xã hội nói chung thường chỉ vạch ra được các khuynh hướng cơ bản chi 

phối các mối quan hệ hay các sự kiện. Sẽ có những ngoại lệ nằm ngoài 

quy luật. Trong một số trường hợp, dù giá hàng hoá có tăng lên song 

lượng cung về hàng hoá trên, do giới hạn của những nguồn lực tương đối 

đặc thù, vẫn không thay đổi (ngay cả trong điều kiện các yếu tố khác có 

liên quan là giữ nguyên).  

Theo quy luật cung, sự vận  động của các biến số lượng cung và 

mức giá là cùng chiều với nhau. Hàm cung điển hình là một hàm số đồng 

biến. Khi biểu diễn dưới dạng tuyến tính, tham số c trong hàm cung QS = 

cP + d phải là một đại lượng dương. Thể hiện dưới dạng đồ thị, đường 

cung là một đường dốc lên. Đây là đặc tính chung của một đường cung 

điển hình mà chúng ta sẽ phải lưu ý, dù muốn thể hiện nó dưới dạng một 

đường phi tuyến hay tuyến tính.  

2.2.3. Cân bằng cầu - cung 

 Trên thị trường, người mua thường muốn mua rẻ, còn người bán 

thường muốn bán đắt. Những nhóm người này có thể đề nghị những mức 

giá khác nhau. Không phải mức giá nào cũng đem lại sự hài lòng chung 

cho cả người mua lẫn người bán. Trong trạng thái không được thoả mãn, 

khi coi mức giá hình thành trên thị trường là thấp so với mức giá mà 

mình trông đợi, như quy luật cung chỉ ra, người bán sẽ phản ứng bằng 

cách cắt giảm sản lượng cung  ứng. Ngược lại, một khi mức giá hình 

thành trên thị trường được coi là cao so với mức giá dự kiến, phù hợp với 

quy luật cầu, người tiêu dùng sẽ có xu hướng cắt giảm lượng hàng hoá 

mà anh ta (hay chị ta) dự định mua. Những phản ứng kiểu như vậy tạo ra 

một sự tương tác lẫn nhau giữa người mua và người bán, giữa cầu và   59

cung. Rốt cục, thị trường sẽ vận động về một trạng thái cân bằng, theo đó 

một mức giá và một mức sản lượng cân bằng sẽ được xác lập. 

 Cân bằng thị trường là một trạng thái trong đó giá cả và sản lượng 

giao dịch trên thị trường có khả năng tự ổn định, không chịu những áp lực 

buộc phải thay đổi. Đó cũng là trạng thái tạo ra được sự hài lòng chung 

của cả người mua lẫn người bán. Tại mức giá cân bằng, sản lượng hàng 

hoá  mà những người bán sẵn lòng cung cấp ăn khớp hay bằng với sản 

lượng mà những người mua sẵn lòng mua (vì thế, sản lượng này cũng 

được gọi là sản lượng cân bằng). Trên đồ thị, điểm cân bằng được xác 

định bằng chỗ cắt nhau của  đường cầu và  đường cung. Trên hình 2.3, 

điểm E chính là điểm cân bằng, còn P* và Q* là mức giá và sản lượng 

cân bằng. 

  Trên một thị trường có tính chất cạnh tranh, có nhiều người mua, 

nhiều người bán, đồng thời không có sự can thiệp của nhà nước, giá cả 

thị trường sẽ có xu hướng hội tụ về mức giá cân bằng - mức giá mà tại 

đó, lượng cầu bằng chính lượng cung. 

  Để minh hoạ và giải thích điều khẳng định trên, ta sẽ phối hợp các 

số liệu ở bảng 2.1 và bảng 2.2 thành bảng 2.3. 

   Bảng 2.3: Lượng cầu và lượng cung về thịt bò 

Mức giá (nghìn đồng/kg) Lượng cầu (kg) Lượng cung (kg) 

40 

50 

60 

70 

80 

90 

100 

60.000 

55.000 

50.000 

45.000 

40.000 

35.000 

30.000 

0 

10.000 

20.000 

30.000 

40.000 

50.000 

60.000   60

 Giả sử thị trường  đang  ở trong trạng thái chưa cân bằng. Chẳng 

hạn, trên thị trường thịt bò mức giá đang là 50 nghìn đồng/kg. Tại mức 

giá này, lượng cầu mà những người tiêu dùng mong muốn là 55.000 kg 

hay 55 tấn. Song cũng tại mức giá này, những người sản xuất chỉ sẵn lòng 

cung cấp 10.000 kg hay 10 tấn thịt bò. Lượng cung nhỏ hơn lượng cầu 

biểu thị trạng thái không  ăn khớp giữa kế hoạch cung cấp của những 

người sản xuất và kế hoạch mua hàng của những người tiêu dùng. Trong 

trường hợp ví dụ trên, một số người tiêu dùng sẽ không mua được thịt bò 

ở mức mà họ mong muốn. Ở đây tồn tại một sự thiếu hụt về hàng hoá hay 

dư thừa về cầu. (Mức dư cầu được đo bằng sự chênh lệch giữa lượng cầu 

và lượng cung. Trong ví dụ trên, mức dư cầu là 45 tấn). Sự thiếu hụt hàng 

hoá sẽ tạo ra áp lực cạnh tranh mạnh mẽ giữa những người mua. Để mua 

được hàng, một số người tiêu dùng nào đó sẽ đề nghị  một mức giá cao 

hơn và điều đó sẽ tạo ra áp lực đẩy giá cao lên. Với mức giá cao hơn, 

những người bán sẽ được khuyến khích để gia tăng lượng cung (nếu giá 

thịt bò tăng lên thành 60 nghìn đồng/kg, lượng cung thịt bò sẽ tăng lên 

thành 20 tấn). Đồng thời, tại mức giá mới này, người mua sẵn sàng mua ít 

hàng hơn trước (lượng cầu thịt bò bây giờ chỉ còn 50 tấn). Sự thiếu hụt 

hàng hoá được cắt giảm (lượng cầu thịt bò dư thừa tại mức giá này  tuy 

vẫn còn, song đã giảm xuống thành 30 tấn). Nếu sự thiếu hụt hàng hay dư 

cầu vẫn còn, thì 

áp lực tăng giá 

vẫn tồn tại. Áp 

lực này chỉ mất 

đi, xu hướng 

tăng giá hàng 

hoá trên thị 

trường chỉ dừng 

lại khi giá  đạt 

đến mức cân 

bằng. Khi  đó, 

sản lượng trở 

thành sản lượng 

cân bằng: lượng 

0 

E 

P (nghìn đồng/kg) 

80 

100 

20  50  Q (tấn) 

60 

Hình 2.3: Giá và sản lượng cân bằng trên thị 

trường thịt bò. Thị trường cân bằng tại điểm E với 

mức giá cân bằng là 80 nghìn đ/kg và sản lượng cân 

bằng là 40 tấn 

30  40   61

cầu bằng lượng cung. Ở thị trường thịt bò nói trên, điều này xảy ra khi giá 

thịt bò là 80 nghìn đồng/kg và sản lượng thịt bò là 40.000 kg hay 40 tấn. 

Khi mức giá trên thị trường còn cao hơn giá cân bằng thì tình hình 

cũng diễn ra theo một cách tương tự như vậy. Ở mức giá cao hơn giá cân 

bằng, lượng cung về hàng hoá sẽ vượt quá lượng cầu về hàng hoá. Trong 

trường hợp này, một lượng hàng hoá mà người bán muốn bán lại không 

tìm  được người mua. Sự  ế thừa hàng hoá kiểu này  được gọi là sự dư 

cung. Nó làm cho hay tạo ra sức ép khiến những người bán phải hạ giá 

hàng hoá. Quá trình hạ giá này sẽ dần dần làm giảm mức dư cung và chỉ 

dừng lại khi mức giá trên thị trường đã hạ xuống đến mức giá cân bằng.  

 Như vậy, sự phân tích trên cho thấy, nếu thị trường chưa  đạt tới 

trạng thái cân bằng, trong nó sẽ chứa đựng những áp lực buộc nó phải 

thay đổi: giá cả phải tăng lên hay hạ xuống để lượng cầu dần dần phải 

khớp với lượng cung. Chỉ khi đạt đến điểm cân bằng, thị trường mới đi 

đến được trạng thái tương đối ổn định. Nói cách khác, thị trường có xu 

hướng tự điều chỉnh để đạt tới trạng thái cân bằng. Vì thế, khi nói đến giá 

cả người ta ít quan tâm  đến những mức giá ngẫu nhiên khác nhau mà 

thường chú ý đến mức giá cân bằng. Không phải lúc nào thị trường cũng 

luôn luôn ở trạng thái cân bằng cũng như giá luôn luôn là giá cân bằng. 

Tuy nhiên, trên thị trường, giá có xu hướng vận  động về mức giá cân 

bằng. Trong sự dao động lên, xuống thất thường của giá cả, mức giá cân 

bằng hiện ra như một “mỏ neo” mà người ta phải nắm bắt. Trên một thị 

trường, nó được xác lập thông qua sự tương tác lẫn nhau của tất cả những 

người sản xuất và tiêu dùng. Cách nói: giá cả thị trường là do cung cầu 

trên thị trường quyết định chính là một sự diễn đạt khác về điều này. 

 Vai trò của giá cả  

Cũng qua sự phân tích trên, ta thấy được vai trò quan trọng của giá 

cả. Chính nhờ sự thay đổi linh hoạt của giá cả mà thị trường đạt đến được 

trạng thái cân bằng. Sở dĩ giá cả thực hiện được điều đó vì:  

Thứ nhất, sự thay  đổi của giá cả luôn tác  động  đến hành vi của 

người tiêu dùng. Khi mức giá tăng lên, người tiêu dùng có xu hướng cắt   62

giảm nhu cầu tiêu dùng của mình. Ngược lại, khi mức giá hạ xuống, 

người tiêu dùng được khuyến khích gia tăng mức sử dụng hàng hoá. Giá 

hàng hoá cao sẽ khiến cho người tiêu dùng phải cân nhắc nhiều hơn mỗi 

khi ra quyết định mua sắm, đồng thời có ý thức tiết kiệm hơn trong việc 

tiêu dùng hàng hoá. Ngược lại, khi giá một loại hàng hoá được xem là 

quá thấp, người tiêu dùng sẽ có khuynh hướng sử dụng hàng hoá một 

cách “hào phóng” hơn.  

Thứ hai, sự biến động của giá cả cũng luôn ảnh hưởng đến hành vi 

của những người sản xuất. Giá hàng hoá tăng cao sẽ khuyến khích người 

sản xuất gia tăng sản lượng hàng hoá. Giá hàng hoá hạ xuống thấp lại tạo 

ra áp lực buộc những người này phải cắt giảm sản lượng.  

Thứ ba, trong nền kinh tế thị trường, sự lên xuống linh hoạt của hệ 

thống giá cả chính là một “kênh” thông tin hữu ích về tình hình thị trường 

để những người sản xuất và tiêu dùng ra quyết định. Khi giá của một loại 

hàng hoá đang tăng, nó có thể là một tín hiệu cho thấy sự thiếu hụt hàng 

hoá trên thị trường (do nhu cầu về hàng hoá gia tăng hay do nguồn cung 

hàng hoá thiếu hụt). Trong trường hợp này, việc mở rộng sản xuất hay 

hạn chế tiêu dùng là thích hợp không chỉ với cá nhân những người sản 

xuất, tiêu dùng  mà cả với xã hội nói chung. Còn khi giá của một loại 

hàng hoá đang đi xuống, đó sẽ là “thông điệp” của thị trường về sự dư 

thừa tương đối của hàng hoá. Dựa trên “thông điệp” này, phản ứng cắt 

giảm lượng hàng hoá cung ứng của người sản xuất hay mở rộng tiêu dùng 

của người tiêu thụ được thực hiện.  

Thứ tư, trong quan hệ giữa các thị trường với nhau, sự vận động 

của hệ thống giá cả còn tạo ra một cơ chế phân bổ nguồn lực hữu hiệu. 

Dựa vào sự lên xuống của các mức giá, nguồn lực được phân bổ cho các 

ngành kinh tế khác nhau theo hướng: ở ngành nào mà giá tương đối của  

hàng hoá (so với giá của các hàng hoá khác) càng cao (chứng tỏ nhu cầu 

tương đối của xã hội về hàng hoá này càng lớn), thì ở đó càng thu hút 

được nhiều nguồn lực của xã hội và ngược lại.    

Thứ năm, vai trò cung cấp thông tin nhằm tạo ra một cơ chế phân 

bổ nguồn lực  kiểu như vậy của giá cả là cực kỳ quan trọng đối với nền   63

kinh tế. Nó làm cho giá cả trở thành tín hiệu có khả năng kết nối các 

quyết định riêng rẽ của hàng nghìn, hàng triệu cá nhân khác nhau trong 

nền kinh tế với nhau nhằm tạo ra sự cân đối hay ăn khớp với nhau giữa 

cung và cầu, giữa sản xuất và tiêu dùng. Sự vận động của giá cả hướng về 

mức giá cân bằng nói lên khả năng tự vận hành, tự điều chỉnh của nền 

kinh tế thị trường.  

2.3. Sự thay đổi giá cân bằng 

 Khi giá thịt bò trên thị trường tăng lên từ 60 nghìn đồng/kg (năm 

2003) thành 80 nghìn đồng/kg (vào đầu năm 2004), thì đây không phải là 

sự thay đổi thất thường của những mức giá ngẫu nhiên trên con đường 

hội tụ về mức giá cân bằng mà là sự thay đổi của chính mức giá cân bằng, 

do các điều kiện thị trường thay đổi. Vì giá cân bằng do cung, cầu xác 

định nên khi cung, cầu thay đổi, mức giá này cũng sẽ thay đổi. Về mặt đồ 

thị, chúng ta đã biết rằng điểm cân bằng trên một thị trường chính là giao 

điểm của đường cầu và đường cung. Khi các đường này dịch chuyển, thị 

trường chuyển đến một điểm cân bằng mới, và do đó, xác lập một mức 

giá cân bằng mới. Vì thế, việc phân tích các nguyên nhân dẫn đến sự thay 

đổi trong mức giá cân bằng (cũng như sản lượng cân bằng - thực ra, hai 

biến số này luôn liên quan chặt chẽ với nhau) có thể quy về việc phân tích 

các yếu tố làm các đường cầu hay đường cung dịch chuyển. 

2.3.1. Những yếu tố làm dịch chuyển đường cầu  

  Đường cầu về một loại hàng hoá dịch chuyển khi ở từng mức giá, 

lượng cầu tương ứng về hàng hoá thay đổi. Trong trường hợp này, người 

ta nói cầu về hàng hoá thay đổi. Cầu về hàng hoá tăng lên phản ánh lượng 

hàng hoá mà những người tiêu dùng sẵn lòng mua ở mỗi mức giá tăng 

lên. Ngược lại, cầu về hàng hoá được coi là giảm xuống khi lượng cầu ở 

từng mức giá giảm. 

 Gắn với mỗi đường cầu, trước đây chúng ta giả định rằng tất cả các 

yếu tố khác đều giữ nguyên. Khi thể hiện đường cầu, chúng ta mới chỉ 

quan tâm đến sự thay đổi của mức giá hàng hoá  hiện hành ảnh hưởng 

như thế nào đến lượng cầu. Thật ra, lượng hàng hoá mà người tiêu dùng   64

muốn và sẵn sàng mua còn bị chi phối bởi những yếu tố khác. Khi những 

yếu tố này thay đổi, lượng cầu về hàng hoá ở mỗi mức giá cũng sẽ thay 

đổi. Đây là nguyên nhân làm đường cầu thị trường dịch chuyển. Những 

yếu tố chính đó là: thu nhập, sở thích, dự kiến về mức giá tương lai của 

người tiêu dùng, giá cả của các hàng hoá khác có liên quan, số lượng 

người tiêu dùng tham gia vào thị trường. 

* Thu nhập 

 Thu nhập là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến các quyết định của 

những người tiêu dùng. Sự thay đổi về thu nhập thường dẫn đến sự thay 

đổi trong nhu cầu của họ. Tuy nhiên, ảnh hưởng của thu nhập đến cầu về 

các hàng hoá có thể là khác nhau, tuỳ theo tính chất của chính hàng hoá 

mà ta xem xét. 

Đối với những 

hàng hoá thông thường 

(thịt bò ngon, ô tô, xe 

máy, giáo dục…), cầu về 

một loại hàng hoá sẽ tăng 

khi thu nhập của người 

tiêu dùng tăng lên. Đường 

cầu tương  ứng sẽ dịch 

sang bên phải. Trong 

trường hợp ngược lại, khi 

thu nhập giảm, cầu của 

người tiêu dùng về hàng 

hoá sẽ giảm.  Đường cầu 

tương ứng sẽ dịch chuyển 

sang trái. 

Đối với một số loại hàng hoá khác mà người ta gọi là hàng hoá 

thứ cấp, tình hình lại diễn ra theo chiều hướng ngược lại. Chẳng hạn, khi 

còn nghèo, thu nhập thấp, các hàng hoá như sắn, khoai  được xem như 

những loại lương thực chính của các gia đình Việt Nam. Tuy nhiên, hiện 

nay, với mức sống và thu nhập cao hơn, cầu về các hàng hoá này của họ 

Thu nhập tăng 

D1 

D2 

P1 

P2 

P 

0 

Q1  Q2  Q1’  Q2’ 

Q 

Hình 2.4: Đối với hàng hóa thông thường, 

thu nhập tăng làm đường cầu dịch chuyển 

sang phải    65

giảm hẳn. Người ta không còn sử dụng sắn, khoai như một loại lương 

thực. Thỉnh thoảng, người ta vẫn mua đôi củ sắn, dăm cân khoai song đó 

không còn là nhu cầu tiêu dùng hàng ngày của  đại  đa số dân chúng. 

Những hàng hoá như khoai, sắn được coi là những hàng hoá thứ cấp. Khi 

thu nhập thấp, cầu của người tiêu dùng về những hàng hoá hoá này tương 

đối cao. Khi thu nhập tăng lên, cầu của người tiêu dùng về chúng sẽ giảm 

xuống, và trên đồ thị ta biểu thị bằng cách dịch chuyển đường cầu sang 

trái (hình 2.5 ) 

Không dễ dàng phân biệt hàng hoá thông thường và hàng hoá thứ 

cấp theo những tính chất tự nhiên hay vật lý của chúng. Vấn đề là có hai 

loại hàng hoá: một loại thì khi thu nhập tăng, cầu của người tiêu dùng về 

nó cũng tăng theo (và ngược lại, khi thu nhập giảm, cầu về nó cũng 

giảm), còn một loại thì ngược lại: cầu của những người tiêu dùng về nó 

tăng khi thu nhập của họ giảm, và cầu của họ giảm khi thu nhập tăng lên. 

Loại hàng hoá thứ nhất được gọi là hàng hoá thông thường, loại hàng hoá 

còn lại được gọi là hàng hoá thứ cấp.  

Thu nhập tăng 

D2 

D1 

P1 

P2 

P 

0 

Q1’  Q2’  Q1  Q2 

Q 

Hình 2.5: Đường cầu về một loại hàng hóa thứ cấp 

dịch chuyển sang trái khi thu nhập tăng   66

* Sở thích 

Sở thích của người tiêu dùng phản ánh thái độ của anh ta (hay chị 

ta) đối với hàng hoá, với tư cách là đối tượng của sự tiêu dùng. Mức độ 

yêu, thích của người ta về một loại hàng hoá là rất khác nhau. Đứng trước 

cùng một loại hàng hoá, người này có thể thích, người kia có thể không 

thích với những mức độ đánh giá khác nhau. Khi xem xét một đường cầu 

về một loại hàng hoá chúng ta giả định sở thích của người tiêu dùng (dù 

xét cá nhân một người tiêu dùng hay tổng thể khối người tiêu dùng) là đã 

xác định. Khi sở thích của người tiêu dùng thay đổi, lượng cầu của người 

tiêu dùng ở từng mức giá cũng thay đổi. Đường cầu trong trường hợp này 

sẽ dịch chuyển. Khi một hàng hoá được người tiêu dùng ưa chuộng hơn 

trước, cầu về nó trên thị trường sẽ tăng lên và đường cầu lúc này sẽ dịch 

chuyển sang phải. Ngược lại, vì một lý do nào  đó mà sự  ưa thích của 

người tiêu dùng về một loại hàng hoá giảm xuống, cầu về hàng hoá này 

sẽ giảm. Tương ứng, đường cầu về hàng hoá này sẽ dịch chuyển sang trái 

(hình 2.6 ) 

 Kinh tế học chỉ tập trung quan tâm giải thích hậu quả của sự thay 

đổi sở thích ở những người tiêu dùng chứ nó không đi sâu giải thích sở 

thích của người tiêu dùng hình thành như thế nào, hay tại sao nó lại thay 

đổi. Những khía cạnh đó là đối tượng nghiên cứu của các khoa học khác. 

Tuy thế, trên thực tế, việc tác động đến sở thích của người tiêu dùng lại là 

Khi hàng hóa  

kém được ưa 

chuộng hơn 

0 

P 

Khi hàng hóa được 

ưa chuộng hơn 

D1 

Q 

H ình 2.6: Sự thay đổi của sở thích của người 

tiêu dùng sẽ làm đường cầu dịch chuyển    67

một nghệ thuật mà các nhà kinh doanh luôn muốn nắm bắt. Việc dùng 

hình ảnh của những người nổi tiếng như các ca sỹ, các cầu thủ bóng đá tài 

năng, được công chúng hâm mộ để quảng cáo cho các sản phẩm chính là 

cách mà các nhà kinh doanh tác động vào sở thích theo hướng có lợi cho 

mình. 

* Giá cả của các hàng hoá khác có liên quan  

  Đường cầu mô tả quan hệ giữa lượng cầu về một loại hàng hoá và 

mức giá của chính nó. Giá cả của các loại hàng hoá khác được coi là một 

yếu tố nằm trong cụm từ “các yếu tố khác không đổi”. Khi  loại giá cả 

này thay đổi, đường cầu về hàng hoá mà ta đang phân tích sẽ thay đổi và 

dịch chuyển. Tác động như vậy diễn ra như thế nào tuỳ thuộc vào quan hệ 

của những hàng hoá trên với hàng hoá  đang  được thể hiện trên  đường 

cầu. Để tiện cho việc xem xét, ta gọi A là hàng hoá mà cầu về nó đang 

được khảo cứu, B là hàng hoá khác có liên quan đến A về phương diện 

tiêu dùng. Có hai trường hợp: thứ nhất, B là hàng hoá thay thế của A, thứ 

hai, B là hàng hoá bổ sung cho A. 

-  Hàng thay thế: B được coi là hàng hoá thay thế của A, và ngược lại 

nếu như người ta có thể sử dụng hàng hoá này thay cho hàng hoá kia 

trong việc thoả mãn nhu cầu của mình. Công dụng của B càng gần với 

công dụng của A, việc thay thế B cho A, hoặc ngược lại, trong tiêu dùng 

càng dễ thực hiện. Hay nói cách khác, B và A là những hàng hoá thay thế 

tốt cho nhau. Ví dụ, thịt gà và thịt bò, nói chung, là những loại hàng hoá 

thay thế khá tốt cho nhau đối với nhiều người tiêu dùng. Tuy nhiên, trong 

một chừng mực nào đó, rau quả cũng là một loại hàng hoá thay thế của 

thịt bò. 

 Nếu B là hàng hoá thay thế của A thì khi giá hàng hoá B thay đổi, 

điều đó ảnh hưởng như thế nào đến cầu về hàng hoá A? 

 Khi giá của hàng hoá B tăng lên, sự kiện này sẽ làm cho người tiêu 

dùng nhận thấy rằng, B đang trở nên đắt đỏ lên một cách tương đối so với 

A. Ở một mức giá nhất  định của hàng hoá A, người tiêu dùng có xu 

hướng chuyển sang việc sử dụng A nhiều hơn để thay thế cho B. Lượng   68

cầu về hàng hoá A tăng lên ở mỗi mức giá của A. Nói cách khác, khi giá 

của hàng hoá thay thế tăng lên, cầu về hàng hoá mà ta đang xem xét cũng 

tăng lên (đường cầu dịch chuyển sang phải). Cũng theo cách lập luận 

tương tự thì trái lại, khi giá của hàng hoá thay thế hạ xuống, cầu về hàng 

hoá ta đang phân tích sẽ giảm và đường cầu của nó sẽ dịch chuyển sang 

trái. (hình 2.7 ) 

-  Hàng bổ sung: B được gọi là hàng hoá bổ sung cho A nếu như việc 

tiêu dùng A luôn kéo theo việc tiêu dùng B. Những cặp hàng hoá như: 

chè Lipton và đường; xe máy và xăng; ô tô và xăng hay phụ tùng ô tô… 

 Khi giá của hàng hoá bổ sung B tăng lên (hay giảm xuống) thì cầu 

về hàng hoá A sẽ thay đổi như thế nào? Giá của xăng tăng lên khiến cho 

lượng cầu về xăng giảm xuống, nếu như các yếu tố khác  được giữ 

nguyên. Điều này cũng có nghĩa là xăng với tư cách là nhiên liệu cần thiết 

cho việc sử dụng xe máy trở nên  đắt hơn trước. Lượng xăng người ta 

dùng ít đi đồng thời cũng làm mức sử dụng xe máy (số giờ sử dụng xe 

máy hay số người sử dụng xe máy…) giảm  đi so với trước. Rốt cục, 

Giá hàng 

hóa thay 

thế tăng 

Giá hàng 

hóa thay 

thế giảm 

P 

Q 

D3 

D1 

D2 

Hình 2.7: Tác động của sự thay đổi giá cả của hàng hóa thay thế đến 

cầu về một loại hàng hóa   69

lượng cầu về xe máy sẽ giảm ở từng mức giá. Nói cách khác, cầu về xe 

máy sẽ giảm. Như vậy, nếu giá của hàng hoá bổ sung tăng lên, cầu về 

hàng hoá mà ta đang phân tích sẽ giảm, đường cầu của nó sẽ dịch chuyển 

sang bên trái. Lập luận một cách tương tự, khi giá cả của hàng hoá bổ 

sung giảm xuống, cầu về hàng hoá mà ta đang phân tích sẽ tăng lên và 

đường cầu của nó sẽ dịch chuyển sang bên phải. 

* Giá kỳ vọng 

 Khi nói đến đường cầu về một loại hàng hoá, người ta muốn nói 

đến mối quan hệ giữa lượng cầu về hàng hoá này với mức giá hiện hành 

của chính nó. Ở đây, ta giả định người tiêu dùng có một dự kiến hay kỳ 

vọng nhất định về giá cả hàng hoá trong tương lai. Khi mức giá kỳ vọng 

này thay đổi, cầu về hàng hoá hay lượng cầu của người tiêu dùng ở mỗi 

mức giá hiện hành sẽ thay đổi. Chẳng hạn, trong những “cơn sốt’ vàng 

hay “cơn sốt” đất, như đã từng xảy ra ở Việt Nam trong hơn chục năm 

qua, người ta quan sát thấy một hiện tượng tồn tại như là nghịch lý: khi 

giá vàng hay giá đất đang tăng nhanh, người ta lại đổ xô đi mua vàng hay 

mua đất. Phải chăng trong trường hợp này, quy luật cầu không còn phát 

huy tác dụng? Sự thật thì không phải giá các hàng hoá này tăng lên là 

nguyên nhân làm cho mức cầu về chúng gia tăng. Khi các cơn sốt giá 

bùng phát, cái kích thích người tiêu dùng đổ xô đi mua hàng chính là giá 

cả kỳ vọng. Khi những người tiêu dùng kỳ vọng rằng giá hàng hoá sẽ còn 

gia tăng mạnh trong tương lai, họ sẽ cố gắng đi mua hàng ngay từ hôm 

nay nhằm có thể mua được nhiều hàng hoá hơn trong lúc giá của nó còn 

thấp. Điều này hoàn toàn phù hợp với lý thuyết cầu vì ở đây, người tiêu 

dùng vẫn cố gắng mua khối lượng hàng hoá nhiều hơn khi giá của nó 

thấp và ngược lại. Ở đây, không phải xảy ra một sự trượt dọc theo đường 

cầu mà là một sự dịch chuyển của cả đường cầu. Khi giá kỳ vọng tăng, 

cầu về hàng hoá sẽ tăng và đường cầu sẽ dịch chuyển về bên phải. Trái 

lại, khi giá kỳ vọng giảm, cầu về hàng hoá sẽ giảm và đường cầu sẽ dịch 

chuyển sang trái. 

   70

* Số lượng người mua 

Những yếu tố ảnh hưởng đến cầu về một loại hàng hoá nói trên có thể sử 

dụng phân tích đường cầu của một cá nhân cũng như của cả thị trường. 

Tuy nhiên, đường cầu thị trường được hình thành trên cơ sở tổng hợp các 

đường cầu cá nhân, nên càng có nhiều người tiêu dùng cá nhân tham gia 

vào thị trường, khi các yếu tố khác là không thay đổi thì cầu thị trường về 

một loại hàng hoá càng cao. Nói cách khác, khi số lượng người mua hay 

người tiêu dùng trên một thị trường hàng hoá  tăng lên thì cầu thị trường 

về hàng hoá này cũng tăng lên và ngược lại. 

 Trong dài hạn, số lượng người mua trên nhiều thị trường bị tác 

động chủ yếu bởi những biến  động về dân số. Về ngắn hạn, những di 

chuyển của những dòng dân cư gắn với nhu cầu tham quan, du lịch v.v… 

cũng có thể tạo ra những sự thay đổi về số lượng người tiêu dùng trên các 

thị trường. Chẳng hạn, vào những dịp lễ, tết, số người đến các thành phố 

lớn như Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh thường tăng lên. Lúc này, cầu 

về nhiều loại hàng hoá (hàng ăn uống, nhà trọ, nhà nghỉ v.v…) ở các địa 

phương này thường tăng lên. 

2.3.2. Những yếu tố làm dịch chuyển đường cung  

 Cung về một loại hàng hoá được coi là tăng lên khi lượng cung về 

nó tăng ở mỗi mức giá hiện hành. Trong trường hợp ngược lại, tại mỗi 

mức giá hiện hành của hàng hoá, lượng cung đều giảm, ta nói: cung về 

hàng hoá giảm xuống. Trường hợp  đầu,  đường cung dịch chuyển sang 

phải. Trong trường hợp sau, đường cung dịch chuyển sang trái.  

  Ẩn sau mỗi đường cung là chi phí sản xuất để tạo ra hàng hoá ở 

mỗi điểm sản lượng. Khi quyết định sản xuất thêm hay bớt một đơn vị 

hàng hoá, doanh nghiệp phải so sánh chi phí phát sinh thêm với khoản 

tiền bạc có thể thu thêm nhờ bán hàng. Vì thế, ở mỗi mức giá hàng hoá đã 

biết, khi chi phí sản xuất có liên quan hạ xuống, doanh nghiệp có khuynh 

hướng gia tăng lượng cung. Lúc này cung sẽ tăng và  đường cung dịch 

chuyển sang phải. Khi chi phí sản xuất tăng lên, cung sẽ giảm và đường 

cung dịch chuyển sang trái. Tóm lại, sự dịch chuyển của đường cung có   71

nguyên nhân từ những thay đổi trong chi phí sản xuất. Tất cả những yếu 

tố làm thay đổi chi phí sản xuất đều làm dịch chuyển đường cung.  

* Trình độ công nghệ 

Những thay đổi về công nghệ và kỹ thuật sản xuất luôn tác động 

mạnh  đến chi phí sản xuất của một loại hàng hoá. Trong tiến trình phát 

triển của xã hội, con người luôn tìm cách cải tiến cách thức sản xuất, chế 

tạo ra những công cụ sản xuất mới có năng suất cao hơn, sử dụng những 

phương pháp sản xuất tiên tiến hơn, tạo ra nhiều vật liệu mới có nhiều 

tính năng và công dụng ưu việt hơn so với những gì có sẵn trong tự nhiên. 

Chính nhờ vậy, xét tổng thể, tiến bộ khoa học và công nghệ làm cho chi 

phí sản xuất các loại hàng hoá nói chung có xu hướng giảm xuống. Điều 

này thể hiện một cách nổi bật trong những lĩnh vực chế tạo sản phẩm 

“mới” (như sản xuất máy tính, điện thoại di động v.v…), nơi mà những 

sản phẩm đang trực tiếp là con đẻ của những thành tựu mới nhất của cuộc 

cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại. Nhờ tiến bộ công nghệ mà 

chi phí sản xuất các loại hàng hoá loại này có thể hạ xuống nhanh chóng 

đến mức khó tưởng tượng: chẳng hạn, cứ sau một năm, giá máy tính 

thường giảm xuống từ 20 - 40% mặc dù nhu cầu về máy tính vẫn không 

P 

S1 

S2 

0  Q 

Chi phí sản         xuất giảm 

Chi phí sản xuất tăng 

S3

Hình 2.8: Khi chi phí sản xuất hàng hoá thay đổi, 

đường cung sẽ dịch chuyển   72

ngừng tăng lên. Trong trường hợp này, tiến bộ công nghệ là nguồn gốc 

chính của sự gia tăng nhanh chóng của nguồn cung. Đường cung có xu 

hướng dịch chuyển xuống dưới (do chi phí sản xuất hạ) và sang bên phải 

(do người sản xuất sẵn sàng cung cấp nhiều hàng hoá hơn tại mỗi mức 

giá).   

*Giá cả các yếu tố đầu vào   

Sự thay đổi của chi phí sản xuất cũng thường gắn với những biến 

động trong giá cả các yếu tố  đầu vào. Khi giá máy móc, thiết bị, nhân 

công, nguyên vật liệu… tăng lên, trong  điều kiện các yếu tố khác giữ 

nguyên, chi phí sản xuất hàng hoá sẽ tăng lên và đường cung về hàng hoá 

này sẽ dịch chuyển lên trên và sang trái. Ngược lại, khi các đầu vào của 

quá trình sản xuất trở nên rẻ hơn, chi phí sản xuất sẽ hạ, đường cung về 

hàng hoá sẽ dịch chuyển xuống dưới và sang phải.  

 Trong số các yếu tố đầu vào, xăng, dầu thuộc loại đầu vào được sử 

dụng phổ biến trong hầu hết các ngành kinh tế. Vì thế, giá xăng dầu biến 

động mạnh thường tác  động  đến chi phí sản xuất không chỉ của một 

ngành sản xuất riêng biệt mà của cả nền kinh tế. Hiện tượng chỉ số giá 

chung năm 2004 của Việt Nam tăng cao hơn nhiều so với mấy năm trước 

đó có một phần liên quan đến sự tăng giá đạt đến ngưỡng kỷ lục của dầu 

mỏ trên thị trường thế giới trong thời gian này. 

*Giá cả các hàng hoá có liên quan 

  Ở đây muốn đề cập đến những hàng hoá có liên quan với hàng hoá 

mà ta đang phân tích về phương diện cung ứng hay sản xuất chứ không 

phải về phương diện nhu cầu hay tiêu dùng. Có hai trường hợp: thứ nhất, 

chúng là những hàng hoá cùng cạnh tranh nhau trong việc sử dụng một 

hay một số nguồn lực (đầu vào) cố  định. Trong trường hợp này, nếu 

người sản xuất sử dụng nhiều nguồn lực hơn cho việc sản xuất một loại 

hàng hoá thì cũng có nghĩa là anh ta (hay chị ta) sử dụng ít nguồn lực hơn 

cho việc chế tạo hàng hoá còn lại. Vì thế, khi giá cả các hàng hoá có liên 

quan tăng lên (hay giảm đi), theo quy luật cung, lượng cung về các hàng 

hoá này tăng lên. Các nguồn lực dành cho chúng cũng tăng lên. Hậu quả   73

là phần nguồn lực còn lại dành cho việc sản xuất hàng hoá mà ta đang 

phân tích giảm và cung về nó sẽ giảm. Đường cung của nó sẽ dịch chuyển 

sang trái và lên trên. Ví dụ, trên một diện tích đất đai nhất định, người ta 

vừa trồng hoa, vừa trồng lúa. Khi nhu cầu về hoa tăng lên, giá cả của nó 

tăng theo. Những người nông dân sẽ thấy có lợi hơn nếu mở rộng diện 

tích trồng hoa. Cung về lúa gạo sẽ giảm xuống. Thứ hai, một hàng hoá có 

thể là sản phẩm phái sinh của quá trình sản xuất một loại hàng hoá khác. 

Ví dụ, da bò trong quan hệ với thịt bò. Trong trường hợp này, nếu giá một 

hàng hoá tăng lên (chẳng hạn, giá thịt bò tăng), lượng cung về nó (thịt bò) 

tăng (theo quy luật cung). Điều đó làm cho nguồn cung về hàng hoá liên 

quan (da bò) tăng lên, không phụ thuộc vào giá cả của nó (của da bò). 

Đường cung về hàng hoá này (da bò) sẽ dịch chuyển sang phải và xuống 

dưới.  

*Giá kỳ vọng 

 Những dự kiến hay kỳ vọng của mọi người về tương lai thường có 

ảnh hưởng quan trọng đến các quyết định hiện tại của họ. Khi ra quyết 

định cung ứng nào đó về một loại hàng hoá, những người sản xuất đã có 

một hình dung nhất định về mức giá trong tương lai của nó – đó là mức 

giá kỳ vọng. Khi mức giá kỳ vọng này thay đổi, họ cũng sẽ thay đổi mức 

sản lượng cung ứng tại từng mức giá hiện tại của hàng hoá. Chẳng hạn, 

khi những người sản xuất một hàng hoá nào đó tin rằng giá của nó sẽ tăng 

lên rất mạnh trong tương lai, nếu các điều kiện khác không thay đổi, họ sẽ 

có xu hướng sản xuất và cung ứng hàng hoá tương đối “cầm chừng” trong 

hiện tại. Cung hiện tại về hàng hoá sẽ có xu hướng giảm hay đường cung 

hàng hoá sẽ dịch chuyển sang trái và lên phía trên. 

*Chính sách của nhà nước 

 Chính sách của nhà nước có ảnh hưởng to lớn đến chi phí sản xuất 

của doanh nghiệp. Bằng chính sách của mình, nhà nước có thể điều chỉnh 

hành vi và tác động đến các điều kiện sản xuất của các doanh nghiệp. Khi 

mà các doanh nghiệp có thể tiến hành sản xuất trong những môi trường 

dễ dàng hay thuận lợi hơn, chi phí sản xuất của chúng thường hạ và cung 

về hàng hoá sẽ tăng. Ngược lại, những quy định chính sách khiến cho các   74

quá trình sản xuất trở nên tốn kém hơn, ít thuận lợi hơn, chi phí sản xuất 

của các doanh nghiệp sẽ tăng lên và cung về hàng hoá sẽ giảm.  

 Tác  động trực tiếp  đến chi phí sản xuất của các doanh nghiệp là 

chính sách thuế của nhà nước. Khi nhà nước tăng thuế đánh vào một loại 

hàng hoá, chi phí toàn bộ của việc sản xuất hàng hoá tăng theo. Cung về 

hàng hoá trong trường hợp này sẽ giảm và  đường cung về nó sẽ dịch 

chuyển sang trái và lên trên. Khi được giảm thuế, chi phí chung để sản 

xuất hàng hoá hạ xuống. Cung về hàng hoá sẽ tăng. Đường cung về hàng 

hoá sẽ dịch chuyển sang phải và xuống dưới. 

 Chính sách trợ cấp của nhà nước đối với một số ngành sản xuất ảnh 

hưởng  đến chi phí sản xuất của các doanh nghiệp trong các ngành này 

theo hướng ngược lại với thuế. Khi việc sản xuất một loại hàng hoá được 

trợ cấp, chi phí sản xuất ròng của các doanh nghiệp tương ứng sẽ giảm 

xuống. Trong trường hợp này, cung về hàng hoá sẽ tăng và đường cung 

của nó sẽ dịch chuyển sang phải và xuống dưới. Việc giảm trợ cấp, ngược 

lại, sẽ làm cung hàng hoá giảm và đường cung hàng hoá sẽ dịch chuyển 

sang trái và lên trên. 

 Ngoài chính sách thuế và trợ cấp, các quy định khác nhau của nhà 

nước về tiêu chuẩn môi trường, tiêu chuẩn an toàn sản xuất và tiêu dùng, 

về thông tin sản phẩm v.v…  đều  ảnh hưởng  đến chi phí sản xuất của 

P 

S1 

S2 

0 

Q 

Giảm thuế 

Tăng thuế 

S3 

Hình 2.9: Thuế và sự dịch chuyển của đường cung   75

doanh nghiệp. Về nguyên tắc, nếu các quy định điều tiết sản xuất của nhà 

nước càng mang tính chất khắt khe, những khoản chi phí nhất định mà 

doanh nghiệp phải bỏ ra để đáp ứng càng lớn. Khi đó, chi phí sản xuất 

của doanh nghiệp càng tăng và cung về hàng hoá sẽ giảm. Trái lại, việc 

nới lỏng các quy định điều tiết sẽ giảm nhẹ chi phí sản xuất đối với các 

doanh nghiệp. Lúc này, cung 

về hàng hoá sẽ tăng lên.  

 Các yếu tố  được trình 

bày ở các mục 2.3.1 và 2.3.2 

giải thích tại sao các  đường 

cầu và  đường cung về một 

loại hàng hoá lại dịch 

chuyển. Còn chính sự dịch 

chuyển này lại cho chúng ta 

hiểu xu hướng thay đổi trong 

mức giá và sản lượng cân 

bằng trên thị trường. Một 

cách khái quát, có thể có 

những khả năng sau: 

-  Nếu cung về hàng hoá 

không thay đổi, khi cầu hàng 

hoá tăng (hoặc giảm), giá và 

sản lượng cân bằng của hàng 

hoá sẽ tăng (hoặc giảm). 

-  Nếu cầu về hàng hoá 

không thay  đổi, khi cung 

hàng hoá tăng (hoặc giảm), 

giá cân bằng của hàng hoá sẽ 

giảm (hoặc tăng), còn sản 

lượng cân bằng của nó sẽ 

tăng (hoặc giảm). 

-  Nếu cả cầu lẫn cung về hàng hoá cùng thay  đổi, theo cùng một 

hướng (cùng tăng hoặc cùng giảm) thì sản lượng cân bằng sẽ thay  đổi 

0 

S1 

P 

P2 

P1 

D 

E 

F 

Q2  Q1 

S2 

Q 

Hình 2.11: Khi cầu không thay đổi, cung 

tăng làm giá cân bằng giảm song sản lượng 

cân bằng lại tăng 

P1

P2

P 

0 

D1  D2 

E 

F 

Q2 

Q1 

S 

Q 

Hình 2.10: Cầu tăng khi cung không thay 

đổi làm giá và sản lượng cân bằng tăng  76

cũng theo hướng trên: khi cầu và cung về hàng hoá tăng, sản lượng cân 

bằng sẽ tăng; ngược lại, khi cầu và cung về hàng hoá cùng giảm, sản 

lượng cân bằng sẽ giảm. Vận động của cầu và cung trong những trường 

hợp này không cung cấp cho chúng ta  đủ thông tin  để có thể kết luận 

chính xác về chiều hướng thay đổi của giá cả hàng hoá. Chẳng hạn, nếu 

cầu tăng tương đối mạnh so với cung, giá cả sẽ có xu hướng tăng, trong 

khi nếu sự gia tăng về cung mạnh hơn hẳn so với sự gia tăng của cầu thì 

giá cả sẽ có xu hướng giảm. 

-  Nếu cả cầu lẫn cung về hàng hoá cùng thay đổi song theo những 

hướng ngược chiều nhau (cầu tăng đi đôi với cung giảm, hoặc cầu giảm 

đi đôi với cung tăng) thì giá cả cân bằng chắc chắn sẽ thay đổi. Khi cầu 

tăng kết hợp với cung giảm, giá cả hàng hoá sẽ có xu hướng tăng lên. 

Ngược lại, khi cầu giảm đi liền với cung tăng, giá cả hàng hoá sẽ có xu 

0 

M 

D1 

H 

S1 

P 

P1 

D2 

E  F 

Q2  Q1 

S2 

Q 

Hình 2.12: Khi cả cầu và cung đều tăng,  sản lượng cân bằng chắc chắn tăng. Trong 

trường hợp đường cung ban đầu là S1 dịch chuyển thành đường S2, cùng lúc với sự dịch 

chuyển đường cầu từ D1 thành D2, sản lượng cân bằng tăng từ Q1 lên thành Q2, song giá 

cân bằng không thay  đổi. Nếu cung thay  đổi ít hơn,  đường cung chỉ dịch sang thành 

đường S3, giá cân bằng sẽ tăng lên chút ít. Ngược lại, nếu cung tăng mạnh, đường cung 

dịch chuyển thành đường S4, giá cân bằng lại giảm. 

S4 

S3   77

hướng giảm. Tuy nhiên, trong những trường hợp này, chúng ta không thể 

kết luận một cách chắc chắn về xu hướng vận động của sản lượng cân 

bằng. Mức sản lượng này có thể tăng, giảm hoặc không đổi tuỳ theo mức 

thay đổi cụ thể trong cả cầu lẫn cung.   

2.3.3. Di chuyển dọc theo đường cầu (hoặc đường cung) và dịch 

chuyển đường cầu (hoặc đường cung) 

 Trong phân tích cầu, cung, cần chú ý phân biệt sự di chuyển dọc 

theo một đường cầu hoặc đường cung với sự dịch chuyển của toàn bộ 

đường cầu hoặc đường cung. 

 Sự di chuyển dọc theo một đường cầu hoặc đường cung xảy ra khi 

có sự thay đổi trong mức giá hiện hành của chính hàng hoá mà người ta 

đang phân tích. Chẳng hạn, trên một đường cầu D1 xác định, khi mức giá 

P2 

P3 

0 

D1 

H 

S3 

S2 

P 

P1 

D2 

E 

F 

Q2  Q1 

S1 

Q 

Hình 2.13: Trường hợp cầu tăng đồng thời với cung giảm. Trong trường hợp này, 

giá cân bằng chắc chắn tăng. Nếu đường cầu ban đầu dịch chuyển từ D1 sang thành 

D2, đồng thời đường cung ban đầu dịch chuyển từ S1 thành S2, sản lượng cân bằng sẽ 

không thay đổi. Nếu cung giảm ít hơn, đường cung chỉ dịch chuyển thành đường S3, 

giá sẽ tăng ít hơn (P3), đồng thời sản lượng cân bằng vẫn tăng lên thành Q2.   78

là P1, lượng cầu là Q1. Điểm A trên đường cầu nói trên mô tả trạng thái 

này. Nếu vì một lý do nào đó mà mức giá của hàng hoá chúng ta đang 

phân tích hạ xuống thành P2 thì lượng cầu về hàng hoá sẽ tăng lên tương 

ứng thành Q2. Điểm B cũng trên đường cầu nói trên chính thể hiện trạng 

thái mới đó. Như vậy, sự di chuyển từ điểm A đến điểm B trên cùng một 

đường cầu là kết quả của việc mức giá hiện hành của hàng hoá thay đổi. 

(hình 2.14). 

Sự dịch chuyển của  đường cầu hoặc  đường cung lại bắt nguồn 

không phải từ sự thay đổi trong mức giá hiện hành của hàng hoá mà ta 

đang phân tích mà từ sự thay đổi của các yếu tố khác có liên quan, vốn 

nằm đằng sau đường cầu hay đường cung. Chẳng hạn, khi thu nhập của 

người tiêu dùng tăng, toàn bộ  đường cầu về một loại hàng hoá thông 

thường sẽ dịch chuyển sang phải. Điều đó biểu thị rằng, tại mỗi mức giá 

có thể, lượng cầu về hàng hoá của người tiêu dùng đều tăng lên. Trong 

trường hợp giá cả các yếu tố đầu vào dùng để sản xuất một loại hàng hoá 

tăng lên, đường cung về hàng hoá này sẽ dịch chuyển sang trái hoặc lên 

D1

P2 

P1 

B’ 

B 

A’ 

A 

Q2

’

Q1

’

Q2  Q1  0 

P 

Q 

Hình 2.14: Di chuyển dọc theo một đường và dịch chuyển cả một đường. Khi 

mức giá hiện hành của hàng hoá hạ từ P1 xuống P2, chỉ có sự di chuyển dọc theo 

đường cầu D1 từ điểm A đến điểm B. Còn khi các yếu tố khác có liên quan thay đổi 

(chẳng hạn khi thu nhập của người tiêu dùng tăng và hàng hoá ta đang xem xét là 

hàng hoá thông thường), cả đường cầu D1 ban đầu sẽ dịch chuyển thành đường D2. 

D2  79

trên. Điều này khác với việc thay đổi giá hiện hành của chính hàng hoá 

đang được xem xét. 

 Trên thực tế, sự di chuyển dọc theo một đường và dịch chuyển của 

một đường khác trong hai đường cầu và cung thường diễn ra đồng thời. 

Ví dụ, do thu nhập của những người tiêu dùng tăng lên, đường cầu về một 

loại hàng hoá thông thường X sẽ dịch chuyển sang phải. Kết quả là giá 

cân bằng của hàng hoá X sẽ tăng lên. Cùng với sự kiện này, lượng cung 

về hàng hoá X cũng tăng lên. Ở đây, bắt nguồn từ việc thu nhập tăng, có 

một sự dịch chuyển của đường cầu về hàng hoá X  đồng thời với sự di 

chuyển dọc theo đường cung của hàng hoá này.   

2.4. Độ co giãn của cầu và cung 

 Quy luật cầu nói cho chúng ta biết rằng, lượng cầu về một loại 

hàng hoá sẽ tăng lên hoặc giảm xuống khi giá của hàng hoá giảm hoặc 

tăng. Tuy nhiên, vì những lý do thực tiễn, trong nhiều trường hợp, người 

ta cần biết rõ hơn về mức độ phản ứng của lượng cầu trước sự thay đổi 

P1 

P2 

P 

0 

D1  D2 

E 

F 

Q2 

Q1 

S 

Q 

Hình 2.15: Sự dịch chuyển  đường cầu  đi  đôi với sự di chuyển dọc theo 

đường cung. Khi thu nhập tăng, đường cầu về một loại hàng hoá thông thường 

sẽ dịch chuyển từ D1 thành D2, điểm cân bằng từ E chuyển thành F, thể hiện sự 

di chuyển dọc theo đường cung S đồng thời xảy ra.  80

của giá hàng hoá. Khi người bán hàng có ý định tăng giá hàng hoá của 

mình lên 5%, người này chắc chắn rất muốn biết những người tiêu dùng 

sẽ phản ứng như thế nào trước sự kiện này: lượng hàng mà anh ta (hay 

chị ta) bán được sẽ giảm đi bao nhiêu phần trăm? Quyết định của người 

bán hàng sẽ tuỳ thuộc vào dự  đoán của của anh ta (hay chị ta) về  đại 

lượng này. Nếu lượng hàng bán được sụt giảm nhiều (ví dụ 10%), thông 

thường, người này sẽ thay đổi ý định tăng giá. Nếu lượng hàng có thể bán 

được sụt giảm không đáng kể, (ví dụ, chỉ giảm 1%), anh ta (hay chị ta) sẽ 

vững tâm thực hiện ý định tăng giá của mình.  

 Khi chúng ta muốn đo mức độ phản ứng của một biến số kinh tế 

trước sự thay đổi của một biến số khác có liên quan, chúng ta dùng thước 

đo độ co giãn. 

2.4.1. Độ co giãn của cầu 

  Độ co giãn của cầu về một hàng hoá tính theo một biến số nào đó 

(giá cả, thu nhập…) biểu thị mức độ thay đổi trong lượng cầu về hàng 

hoá này nhằm đáp ứng một mức thay đổi nhất định của biến số nói trên, 

trong điều kiện các yếu tố khác là không đổi. Người ta thường đề cập tới 

độ co giãn của cầu theo giá, độ co giãn của cầu theo thu nhập và độ co 

giãn của cầu theo giá chéo.  

Độ co giãn của cầu theo giá 

Độ co giãn của cầu về một loại hàng hoá cho biết mức độ thay đổi 

trong lượng cầu hàng hoá khi giá cả của nó thay đổi, trong khi các yếu tố 

có liên quan khác vẫn giữ nguyên. Nó được đo bằng tỷ số giữa phần trăm 

thay đổi trong lượng cầu so với phần trăm thay đổi trong mức giá. Nếu 

biểu thị eP là độ co giãn của cầu theo giá, ta có: 

%/

%/

DDD

P

QQQ e

PPP

∆ ∆

==

∆∆

trong đó QD biểu thị lượng cầu về hàng hoá, còn P biểu thị mức giá hiện 

hành của chính hàng hoá này.   81

 Vì lượng cầu và mức giá của một hàng hoá có xu hướng vận động 

ngược chiều nhau nên độ co giãn của cầu thường là số âm. Nó cho ta biết 

khi mức giá hàng hoá tăng lên (hay giảm xuống) 1% thì lượng cầu về 

hàng hoá sẽ giảm (hay tăng) bao nhiêu %. Chẳng hạn, khi eP = -2, điều đó 

có nghĩa là, nếu mức giá của hàng hoá tăng lên 1%, lượng cầu về hàng 

hoá sẽ giảm 2%. Giá trị tuyệt đối của eP càng lớn, cầu được xem là có độ 

co giãn càng cao: một sự thay đổi tương đối nhỏ của mức giá dẫn đến một 

sự thay đổi tương đối lớn của lượng cầu về hàng hoá. 

 Có hai phương pháp tính độ co giãn của cầu theo giá: thứ nhất, tính 

độ co giãn của cầu theo một khoảng giá cả; thứ hai, tính độ co giãn này 

tại một điểm giá cả. 

 +Tính độ co giãn của cầu theo khoảng giá cả 

Thực chất, cách tính này nhằm trả lời câu hỏi: trong khoảng giá 

(P1, P2), nếu giá cả thay đổi từ P1 thành P2 và ngược lại, thì độ co giãn 

của cầu theo giá là bao nhiêu? Giả sử QD1 và QD2 lần lượt là lượng cầu 

tương ứng với các mức giá trên. Ta có  

∆QD = QD2 - QD1 

∆P   = P2 - P1. 

Công thức xác định eP được thể hiện như sau: 

12

12

()/2

()/2

D

DD

P

Q

QQ e

P

PP

∆

+

=

∆

+

            (2.1) 

Cách tính eP như công thức (2.1) trên đảm bảo được rằng  độ co 

giãn của cầu theo giá khi mức giá thay đổi trong khoảng giá (P1;  P2) có 

một giá trị thống nhất, dù ta xét theo chiều giá  đi từ  P1 thành  P2 hay   82

ngược lại, từ P2 thành P1. Ví dụ: tại mức giá P1 = 40, lượng cầu về hàng 

hoá QD1  = 60; còn khi giá tăng lên thành  P2  = 50 thì lượng cầu giảm 

xuống tương ứng thành QD2 = 55. Với những thông tin này ta dễ dàng 

tính ra:                                ∆QD = -5; (QD1+ QD2)/2 = 57,5; ∆P = 10 và 

(P1+ P2)/2 = 45. Theo công thức trên, eP = (-5/57,5) : (10/45) = -(9/23) = - 

0,39. Trong khoảng giá này, cầu tỏ ra rất ít co giãn. Con số độ co giãn nói 

trên cho thấy khi mức giá tăng lên 1%, lượng cầu chỉ giảm  đi khoảng 

0,39%. Với công thức trên, nếu ta tính eP theo chiều giá giảm từ 50 xuống 

40 và lượng cầu tăng tương  ứng từ 55 lên thành 60 thì giá trị của  eP 

không hề thay đổi. Vì thế nó đại diện cho độ co giãn của cầu theo giá khi 

giá cả thay đổi trong cung giá từ P1 đến P2. 

+ Tính độ co giãn của cầu theo giá tại một điểm giá cả 

Nếu ta tính độ co giãn của cầu về một loại hàng hoá tại một mức 

giá cụ thể P, ta muốn đo xem lượng cầu về hàng hoá sẽ thay đổi ra sao 

khi chúng ta tăng hay giảm giá với một sự thay đổi tương đối nhỏ xung 

quanh mức giá P. Khi đó, eP được tính theo công thức sau: 

.

DD D

P

D

QQ Q P

P PQ P

∆∆

==

∆ ∆       (2.2) 

Giá trị của (∆QD/∆P) khi ∆P → 0 chính là đạo hàm của hàm QD 

tính theo đối số P tại điểm P. Đường cầu dốc xuống khiến cho giá trị trên 

và do đó, eP là âm. Ví dụ, cho một hàm cầu có dạng QD  = - 0,5P + 80. 

Theo công thức vừa nêu trên, độ co giãn của cầu theo giá tại mức giá P = 

40 bằng -1/3 hay xấp xỉ -0,33. Nếu mức giá P = 100 thì eP lại bằng - 5/3 

hay xấp xỉ bằng  -1,67.  

Dựa vào công thức (2.2), có thể thấy độ co giãn của cầu theo giá 

phụ thuộc vào: 1) mức giá. Khi mức giá tương đối cao, độ co giãn của 

cầu nói chung, tương đối lớn. 2) độ dốc của đường cầu ( tỷ số ∆P/∆QD). 

Tại cùng một mức giá,  đường cầu càng dốc, cầu càng kém co giãn. 

Ngược lại, đường cầu càng thoải, cầu càng co giãn mạnh. Trong trường   83

hợp này, một sự thay đổi tương đối nhỏ trong giá có thể dẫn tới sự thay 

đổi tương đối lớn trong lượng cầu. 

Đằng sau độ dốc của đường cầu ẩn chứa những yếu tố kinh tế. Có 

những hàng hoá, cầu tương  đối kém co giãn và  đường cầu của những 

hàng hoá này được thể hiện như một đường có độ dốc cao. Ngược lại, có 

những hàng hoá khác, cầu lại co giãn tương đối mạnh theo giá. Đường 

cầu về chúng được thể hiện như một đường tương đối thoải. Những yếu 

tố quy định độ co giãn của cầu về một loại hàng hoá (theo giá) là: 

+ Tính sẵn có của những hàng hoá thay thế 

Một hàng hoá càng sẵn có những mặt hàng có khả năng thay thế 

trên thị trường, cầu về nó càng co giãn. Trong trường hợp này, khi mức 

giá của hàng hoá chúng ta đang phân tích tăng lên, lượng cầu về hàng hoá 

này có xu hướng giảm mạnh, vì người tiêu dùng có thể dễ dàng hơn trong 

việc chuyển sang sử dụng các hàng hoá thay thế khác, đang trở nên rẻ đi 

một cách tương đối. Cầu về một loại hàng hoá trở nên kém co giãn hơn, 

khi những mặt hàng có khả năng thay thế nó quá khan hiếm. Mức độ sẵn 

có của những hàng hoá thay thế phụ thuộc nhiều vào độ rộng, hẹp của 

phạm trù hàng hoá. Phạm trù hàng hoá càng rộng, ví dụ rượu nói chung, 

diện hàng hoá có khả năng thay thế nó càng hẹp. Khi phạm trù hàng hoá 

0 

P1 

Q1 

D1 

D2 

E 

P 

Q 

Hình 2.16: Tại mức giá P1, cầu về một hàng hoá biểu thị bằng đường D1 kém co 

giãn hơn cầu về một hàng hoá khác biểu thị bằng đường D2.   84

được thu hẹp lại dưới hình thức một dạng hàng hoá cụ thể hơn, ví dụ rượu 

“Lúa mới”, diện hàng hoá có khả năng thay thế nó phong phú hơn. Vì thế, 

độ co giãn của cầu về rượu “Lúa mới” cao hơn  độ co giãn của cầu về 

rượu nói chung. 

+ Tính thiết yếu của hàng hoá 

Độ co giãn của cầu theo giá phụ thuộc vào việc hàng hoá mà chúng 

ta đang xem xét là hàng thiết yếu hay xa xỉ. Đối với một hàng hoá được 

những người tiêu dùng nói chung coi là hàng thiết yếu (chẳng hạn như 

gạo, thuốc chữa bệnh…), cầu về nó thường kém co giãn theo giá. Tính 

thiết yếu của hàng hoá liên quan đến việc thoả mãn các nhu cầu cơ bản 

của con người. Người ta luôn cần một khối lượng hàng hoá thiết yếu 

tương đối ổn định nào đó. Khối lượng này thay đổi không đáng kể trước 

những thay đổi thông thường của mức giá. Vì thế, cầu về hàng thiết yếu 

được xem là kém nhạy cảm trước sự thay đổi của giá. Khi hàng hoá được 

coi là hàng hoá xa xỉ (ví dụ đi du lịch nước ngoài), cầu về nó sẽ co giãn 

mạnh hơn theo giá. Khi giá hàng hoá tăng lên cao, trong điều kiện các 

yếu tố khác như thu nhập vẫn giữ nguyên, vì những người tiêu dùng vẫn 

có xu hướng ưu tiên cho việc thoả mãn những nhu cầu thiết yếu nên họ có 

thể tạm hoãn hoặc cắt giảm mạnh việc chi tiêu cho các mặt hàng xa xỉ. 

Cầu về những hàng hoá này rõ ràng nhạy cảm hơn trước những thay đổi 

trong giá cả của chúng. 

+ Yếu tố thời gian 

Độ co giãn của cầu theo giá thay  đổi theo thời gian. Trong một 

khoảng thời gian ngắn, cầu về nhiều loại hàng hoá là ít co giãn, trong khi 

trong dài hạn, cầu về những hàng hoá này lại co giãn mạnh hơn. Ví dụ, 

việc giá xăng tăng làm cho lượng cầu về xăng giảm, song khi sự thay đổi 

giá là như nhau, sự cắt giảm lượng cầu về xăng  trong ngắn hạn thường 

nhỏ hơn so với trong dài hạn. Lý do là: trong một thời gian ngắn, người 

tiêu dùng tương đối khó điều chỉnh hành vi tiêu dùng của mình để thích 

ứng với việc giá xăng tăng. Họ có thể dùng xăng tiết kiệm hơn bằng cách 

bỏ đi những chuyến đi không thật cần thiết bằng ô tô, xe máy cá nhân. 

Thế nhưng việc tiết kiệm xăng bằng cách thay những chiếc ô tô, xe máy   85

ưa thích song lại tiêu tốn nhiều xăng bằng những chiếc xe ít “ăn” xăng 

hơn lại đòi hỏi  nhiều thời gian hơn. Điều này càng đúng đối với các công 

ty vận tải - những hộ tiêu dùng xăng lớn. Tuy nhiên, nếu khuynh hướng 

giá xăng tăng cao vẫn duy trì trong dài hạn, người tiêu dùng sẽ có đủ thời 

gian để thay đổi hành vi của mình. Vả lại, thời gian càng dài, những cải 

tiến công nghệ cũng như việc phát minh những năng lượng mới, rẻ tiền 

hơn thay thế xăng dầu sẽ làm cho người tiêu dùng có nhiều khả năng lựa 

chọn hơn. Cầu về xăng theo giá trong dài hạn rõ ràng co giãn mạnh hơn 

so với trong ngắn hạn. 

Tuy nhiên, không phải đối với mọi hàng hoá tình hình đều diễn ra 

theo chiều hướng như vậy. Đối với một hàng hoá lâu bền như ô tô, tủ 

lạnh, khi giá cả của chúng tăng cao, lượng cầu ngắn hạn về những hàng 

hoá này thường giảm mạnh. Những người  đang có ý  định thay những 

chiếc ô tô cũ, những chiếc tủ lạnh đang dùng bằng những chiếc ô tô, tủ 

lạnh mới thường sẽ tạm hoãn lại nhu cầu mua sắm của mình. Tuy nhiên, 

nếu giá cả những hàng hoá này không có dấu hiệu giảm xuống, đến một 

lúc nào đó, họ không thể kéo dài thời gian sử dụng những chiếc ô tô, tủ 

lạnh cũ hơn được nữa. Họ vẫn phải mua sắm những chiếc ô tô, tủ lạnh 

mới. Điều đó cho thấy cầu về những hàng hoá lâu bền trong ngắn hạn lại 

có xu hướng co giãn mạnh hơn theo giá so với trong dài hạn. 

Độ co giãn của cầu theo giá cung cấp một thông tin quan trọng cho 

các doanh nghiệp trong việc hoạch định các chiến lược giá cả. Điều này 

nằm  ở chỗ:  độ co giãn của cầu theo giá có quan hệ chặt chẽ với tổng 

doanh thu.  

Tổng doanh thu về một loại hàng hoá chính là số tiền người ta thu 

được nhờ bán hàng. Nó bằng khối lượng hàng hoá bán được nhân với đơn 

giá:  TR = P.Q  (trong đó, TR là tổng doanh thu, P là mức giá, Q là sản 

lượng hàng hoá bán ra).  

Khi cầu về hàng hoá là khá co giãn theo giá (tức là khi  |eP| > 1), 

nếu tăng giá hàng hoá tổng doanh thu sẽ giảm, vì khoản lợi của việc bán 

hàng hoá với giá cao hơn không bù đắp được thiệt hại do việc giảm khối 

lượng hàng hoá bán được (do lượng cầu về hàng hoá giảm mạnh hơn).   86

Ngược lại, nếu doanh nghiệp giảm giá hàng hoá, nó sẽ tăng được tổng 

doanh thu. Vì cầu khá co giãn, việc giảm giá hàng hoá sẽ khiến cho 

doanh nghiệp tăng mạnh được khối lượng hàng hoá bán ra. Khoản lợi này 

sẽ lớn hơn khoản thiệt do phải giảm giá. Tổng doanh thu, vì thế, tăng lên. 

Khi độ co giãn của cầu theo giá bằng đơn vị ( tức |eP| = 1), sự tăng 

giá hay giảm giá chút ít sẽ không làm tổng doanh thu thay  đổi. Trong 

trường hợp này, vì mức  độ thay  đổi tính theo phần trăm của giá cả và 

lượng cầu là bằng nhau nên cái lợi doanh nghiệp thu được từ việc tăng 

giá cũng bằng với khoản thiệt do nó phải giảm lượng hàng bán ra. 

Khi cầu về hàng hoá kém co giãn theo giá (tức là khi |eP| < 1), nếu 

giá hàng hoá tăng, tổng doanh thu sẽ tăng. Ngược lại, nếu giá hàng hoá 

giảm, tổng doanh thu sẽ giảm. Trong trường hợp này, mức thay đổi tính 

theo phần trăm của lượng cầu nhỏ hơn mức thay đổi của giá cả. Do đó, 

nếu giá hàng hoá tăng, khoản lợi góp vào doanh thu của sự tăng giá lớn 

hơn mức sụt giảm trong doanh thu do khối lượng hàng hoá bán ra được ít 

hơn, rốt cục, tổng doanh thu sẽ tăng. Trong trường hợp giá giảm, do khối 

lượng hàng hoá bán ra tăng lên không đáng kể, nên thiệt hại về doanh thu 

do giá giảm lớn hơn khoản lợi về doanh thu do hàng hoá bán được nhiều 

hơn. Nói cách khác, nếu giá giảm, tổng doanh thu sẽ giảm.   

-  Các độ co giãn khác 

+    Độ co giãn của cầu theo thu nhập 

  Độ co giãn của cầu theo thu nhập đo lường mức độ phản ứng của 

lượng cầu về một loại hàng hoá trước sự thay đổi của thu nhập trong điều 

kiện các yếu tố khác không thay đổi. Nó được đo bằng tỷ số giữa phần 

trăm thay đổi trong lượng cầu và phần trăm thay đổi trong thu nhập. 

 Gọi I là thu nhập của người tiêu dùng, eI là độ co giãn của cầu theo 

thu nhập của một loại hàng hoá, ta có: 

% :

%

DD

I

D

QQ I

IQI

∆ ∆ ∆

==

∆

   87

  Độ co giãn của cầu theo thu nhập cho chúng ta biết, nếu các điều 

kiện khác được giữ nguyên thì khi thu nhập tăng lên 1%,  lượng cầu hàng 

hoá sẽ tăng hay giảm bao nhiêu phần trăm.  

 Tương tự như độ co giãn của cầu theo giá, có thể tính độ co giãn 

của cầu theo thu nhập theo hai phương pháp: tính theo một khoảng thu 

nhập và tính tại một điểm thu nhập.  

  Độ co giãn của cầu theo thu nhập có thể dương hoặc âm. Đối với 

những hàng hoá thứ cấp, khi thu nhập tăng lượng cầu về hàng hoá giảm ở 

mọi mức giá và ngược lại. Điều  đó có nghĩa là lượng cầu và mức thu 

nhập là hai biến số vận động ngược chiều nhau. Nói cách khác eI trong 

trường hợp này luôn nhỏ hơn 0. 

  Đối với các hàng hoá thông thường, khi thu nhập tăng, cầu về hàng 

hoá luôn luôn tăng và ngược lại. Sự vận động cùng chiều giữa lượng cầu 

và thu nhập cho thấy, đối với các hàng hoá này eI  là một số dương, lớn 

hơn 0. Tuy nhiên, bằng quan sát thực nghiệm, người ta nhận thấy rằng, 

trong các hàng hoá thông thường, có một nhóm hàng hoá, khi thu nhập 

tăng, tuy mức cầu về hàng hoá cũng tăng theo song tốc độ tăng của mức 

cầu lại nhỏ hơn tốc độ tăng của thu nhập. Nói cách khác, khi thu nhập 

tăng, tỷ trọng chi tiêu của người tiêu dùng về nhóm hàng hoá này trong 

tổng chi tiêu có xu hướng giảm. Ví dụ, nhóm hàng hoá phục vụ cho nhu 

cầu ăn uống thuộc loại như vậy. Nhóm hàng này được gọi là hàng thông 

thường thiết yếu. Đối với chúng, eI tuy lớn hơn 0, song lại nhỏ hơn 1, vì 

%∆QD < %∆I. Ngược lại,  ở một nhóm hàng hoá khác, thu nhập càng 

tăng, nhu cầu mua sắm chúng ở người tiêu dùng càng cao; tốc độ tăng của 

lượng cầu lớn hơn tốc độ tăng của thu nhập. Những hàng hoá cao cấp như 

du lịch, xem ca nhạc… là những hàng hoá như vậy. Càng giàu có, con 

người càng chi tiêu nhiều cho những hàng hoá loại này. Chúng được gọi 

là những hàng hoá xa xỉ. Đối với hàng hoá xa xỉ, do %∆QD > %∆I khi thu 

nhập I tăng nên eI là một đại lượng lớn hơn 1. 

 Vì là thước đo mức độ thay đổi của nhu cầu khi thu nhập thay đổi 

nên độ co giãn của cầu theo thu nhập có thể cho chúng ta những thông tin   88

hữu ích về triển vọng kinh doanh một loại hàng hoá trong tương lai. 

Trong một nền kinh tế tăng trưởng nhanh, thu nhập của dân chúng tăng 

lên sẽ khiến cho họ thay đổi dần mô hình chi tiêu. Họ dần dần ít chi tiêu 

hơn cho những hàng thứ cấp và tăng nhanh phần chi tiêu cho những hàng 

hoá cao cấp hay “xa xỉ”. Những nghiên cứu thực nghiệm nhằm đo lường 

cụ thể eI có thể giúp cho các nhà doanh nghiệp có những quyết định đầu 

tư hiệu quả. 

+    Độ co giãn của cầu theo giá chéo  

  Độ co giãn của cầu theo giá chéo đo lường phản ứng của cầu về 

một loại hàng hoá trước sự thay đổi trong giá cả của một loại hàng hoá 

khác. Độ co giãn của cầu về hàng hoá X theo giá của hàng hoá Y được đo 

bằng tỷ số giữa phần trăm thay  đổi trong lượng cầu về hàng hoá X và 

phần trăm thay đổi trong mức giá của hàng hoá Y, trong điều kiện các 

yếu tố khác là giữ nguyên. Biểu diễn theo công thức ta có: 

% :

%

DX DX Y

XY

YDXY

QQP

P QP

∆ ∆∆

==

∆

trong đó eXY là độ co giãn của cầu về hàng hoá X theo giá của hàng hoá 

Y, QDX là lương cầu của hàng hoá X, PY là mức giá của hàng hoá Y, ∆ 

biểu thị mức thay  đổi. Các phương pháp tính  eXY cũng  được sử dụng 

tương tự như trong trường hợp tính các độ co giãn khác. 

  Độ co giãn của cầu theo giá chéo phụ thuộc vào thực chất mối quan 

hệ giữa hàng hoá X và Y. Nếu chúng là cặp hàng hoá bổ sung cho nhau, 

eXY sẽ có giá trị âm, vì khi giá hàng hoá Y tăng thì lượng cầu về hàng hoá 

X ở mỗi mức giá (của X) sẽ giảm và ngược lại. Nếu X và Y là những 

hàng hoá thay thế cho nhau, eXY sẽ có giá trị dương, vì khi giá hàng hoá Y 

tăng, cầu về hàng hoá X sẽ tăng và ngược lại. Các hàng hoá này càng có 

công dụng giống nhau, càng dễ thay thế cho nhau, mức độ gia tăng trong 

cầu về hàng hoá X càng lớn khi giá hàng hoá Y tăng lên 1%. Điều đó có 

nghĩa là eXY càng lớn.   89

 Việc nghiên cứu và thu thập thông tin về độ co giãn của cầu theo 

giá chéo cũng rất có ý nghĩa đối với các doanh nghiệp. Khi sự biến động 

giá của các mặt hàng khác cũng  ảnh hưởng  đến cầu của mặt hàng mà 

doanh nghiệp dang kinh doanh, doanh nghiệp không thể thờ ơ trước diễn 

biến cung, cầu trên các thị trường hàng hoá có liên quan. 

 Trong các độ co giãn của cầu nói trên, độ co giãn của cầu theo giá 

được coi là quan trọng nhất đối với quyết định kinh doanh của các doanh 

nghiệp. Vì thế, nói đến độ co giãn của cầu về một loại hàng hoá, thường 

người ta hàm ý nói đến độ co giãn của cầu theo giá. 

2.4.2. Độ co giãn của cung 

  Độ co giãn của cung theo giá của một loại hàng hoá biểu thị mức 

độ phản  ứng của cung hàng hoá trước sự thay  đổi trong mức giá hiện 

hành của chính hàng hoá đó, trong điều kiện các yếu tố khác được giữ 

nguyên. Nó được đo bằng tỷ số giữa phần trăm thay đổi trong lượng cung 

và phần trăm thay đổi trong mức giá hàng hoá. 

eS = % ∆QS/ %∆P = (∆QS/QS) : (∆P/P) 

 Về nguyên tắc, cách tính độ co giãn của cung theo giá không có gì 

đặc biệt so với cách tính các độ co giãn của cầu. Người ta cũng có thể 

tính độ co giãn này theo một cung hay khoảng giá cả cũng như tại một 

điểm giá cả. 

 Vì lượng cung về hàng hoá thường vận động cùng chiều với sự vận 

động của giá cả nên thông thường độ co giãn của cung là một đại lượng 

dương. Giá trị của nó càng lớn, cung được xem là càng co giãn mạnh theo 

giá. Ví dụ, khi eS = 3, nếu giá hàng hoá tăng lên 1% sẽ kéo theo sự gia 

tăng trong lượng cung hàng hoá là 3%. Nếu eS = 0,5 thì khi giá hàng hoá 

tăng lên 1%, lượng cung hàng hoá chỉ tăng lên 0,5%. Rõ ràng, cùng một 

mức  độ thay  đổi về giá (tính theo phần trăm) là như nhau, lượng cung 

trong trường hợp thứ nhất dao động mạnh hơn nhiều so với ở trường hợp   90

thứ hai. Trong trường hợp đặc biệt, khi lượng cung hàng hoá là cố định ở 

mọi mức giá (chẳng hạn, trong một khoảng thời gian nhất định, nguồn 

cung về đất đai trong cả nền kinh tế gần như là cố định), độ co giãn của 

cung theo giá bằng 0. Cung lúc này được gọi là hoàn toàn không co giãn 

theo giá. Trên đồ thị, đường cung được biểu thị là một đường thẳng đứng, 

song song với trục tung. Trái lại, khi mà lượng cung hoàn toàn nhạy cảm 

với sự thay đổi của giá cả đến nỗi, bất cứ sự thay đổi nhỏ trong giá cũng 

kéo theo sự thay đổi lớn trong cung khiến cho giá không thể tăng lên hay 

giảm xuống được, thì trong trường hợp cực đoan này, đường cung lại là 

một  đường nằm ngang. Lúc này, cung  được xem là hoàn  toàn co giãn 

theo giá và eS là vô cùng (eS = ∞). 

  Độ co giãn của cung về một loại hàng hoá lớn hay nhỏ, tương tự 

như điều chúng ta đã phân tích đối với độ co giãn của cầu theo giá, phụ 

thuộc vào, thứ nhất, mức giá hàng hoá xuất phát mà người ta xem xét; thứ 

hai, vào độ dốc của đường cung. Độ dốc của đường cung lại tuỳ thuộc 

vào tính chất của quá trình sản xuất hàng hoá. Về nguyên tắc, khi những 

người sản xuất có thể dễ dàng điều chỉnh các yếu tố đầu vào để thay đổi 

sản lượng phù hợp với sự thay đổi của giá cả, đường cung sẽ tương đối 

thoải, và độ co giãn của cung sẽ lớn. Khi sự điều chỉnh này khó khăn, 

đường cung sẽ tương đối dốc đứng, và độ co giãn của cung sẽ nhỏ. Ví dụ, 

khi giá cả bánh kẹo tăng lên, những người sản xuất bánh kẹo có thể dễ 

dàng điều chỉnh đầu vào để tăng sản lượng đẩu ra hơn là những người 

trồng cà phê. Những giới hạn về đất đai,  điều kiện khí hậu và thời tiết 

khiến cho việc gia tăng sản lượng cà phê khi giá của nó tăng lên tương 

đối khó khăn. Vì thế, trong những điều kiện tương tự nhau, cung về cà 

phê thô là kém co giãn hơn so với cung về bánh kẹo. 

 Mức độ khó hay dễ trong việc điều chỉnh các yếu tố đầu vào không 

chỉ phụ thuộc vào bản thân các loại hàng hoá mà còn liên quan đến yếu tố 

thời gian. Xét cùng một loại hàng hoá, việc thay đổi sản lượng trong dài 

hạn thường dễ thực hiện hơn so với trong ngắn hạn. Hãy lấy ví dụ về thị 

trường hoa tươi. Trong một ngày nào  đó, khi những người bán hoa  đã 

mang ra thị trường một lượng hoa nhất  định,  đường cung về hoa tươi 

trong khoảng thời gian cực kỳ ngắn đó là một đường thẳng đứng. Tương   91

ứng, cung về hoa tươi ở thời điểm chúng ta đang xem xét là hoàn toàn 

không co giãn. Nếu cầu về hoa tươi đột ngột tăng lên, giá hoa sẽ tăng lên 

mạnh để xác lập trạng thái cân bằng của thị trường. Nếu những người sản 

xuất cho rằng, xu hướng tăng lên trong nhu cầu về hoa tươi và động thái 

tăng giá của nó còn tiếp tục được duy trì trong một khoảng thời gian ngắn 

hạn nhất định, họ sẽ cố gắng tăng lượng cung về hoa bằng cách tận dụng 

các diện tích đất đai trồng hoa sẵn có và bổ sung thêm các đầu vào dễ 

điều chỉnh cho việc trồng và thu hoạch hoa (gieo trồng thêm những giống 

hoa ngắn ngày,  động viên những người lao  động tăng thêm giờ làm 

v.v…). Đường cung về hoa tươi giờ đây không còn là một đường thẳng 

đứng mà là một  đường dốc lên. Với sự gia tăng trong nhu cầu tương 

đương, giá cân bằng thị trường trong ngắn hạn thấp hơn mức giá cân 

bằng tại thời điểm cầu đột ngột tăng lên. Về dài hạn, nhu cầu về hoa tươi 

tăng lên sẽ được những người trồng hoa đáp ứng cả bằng cách mở rộng 

diện tích trồng hoa trên cơ sở thu hẹp diện tích gieo trồng các loại cây có 

ích khác. Kỹ thuật mới trong việc sản xuất, bảo quản và vận chuyển hoa 

cũng có thể được tìm ra và áp dụng.  

Khả năng có thể điều chỉnh được mọi yếu tố đầu vào trong dài hạn 

khiến cho  đường cung dài hạn trở thành một  đường thoải hơn so với 

đường cung ngắn hạn. Nói cách khác, cung dài hạn tỏ ra co giãn mạnh 

P4 

P1 

P 

Q 

P3 

P2 

S1 (thời điểm) 

S2 (ngắn hạn) 

S3 (dài hạn) 

Hình 2.17: Độ co giãn của cung và yếu tố thời gian. Ở một thời điểm cực 

ngắn, cung hoàn toàn không co giãn (đường cung S1 thẳng đứng). Trong 

ngắn hạn, cung co giãn thấp hơn (đường cung  S2 tương  đối dốc) so với 

trong dài hạn (đường cung S3 tương đối thoải).

O   92

hơn theo giá. Trong trường hợp này, nếu sự thay đổi trong cầu là tương 

đương, giá cân bằng dài hạn sẽ thấp hơn giá cân bằng trong ngắn hạn. 

Tóm lại, trong dài hạn, cung về các hàng hoá nói chung co giãn 

tương đối mạnh. Trong ngắn hạn, cung kém co giãn hơn. Còn tại một thời 

điểm, cung hoàn toàn không co giãn.  

2.5. Một vài ứng dụng về phân tích cung – cầu 

 Từ trước đến nay, sự phân tích của chúng ta về cung, cầu thị trường 

dựa trên giả định rằng, nhà nước không can thiệp gì vào hoạt động của thị 

trường. Trên thực tế, nhà nước vẫn thường tác động vào thị trường theo 

những cách khác nhau. Nếu nhà nước tham gia vào thị trường đơn thuần 

với tư cách là người mua hay người bán, nó vẫn tác động được vào giá thị 

trường của các hàng hoá song vẫn tôn trọng cơ chế tự cân bằng của thị 

trường. Chẳng hạn, khi cho rằng giá thị trường của nông sản quá thấp, 

không có lợi cho những người nông dân, nhà nước có thể đẩy giá nông sản 

lên, qua đó gián tiếp trợ giúp những người nông dân, bằng cách tham gia 

vào mua nông sản làm dự trữ nhằm tăng cầu về mặt hàng này. Tuy nhiên, 

để làm được việc này, nhà nước thường phải bỏ ra một khoản tiền lớn để 

mua lượng nông sản “dư thừa” trên thị trường. Trong nhiều trường hợp, 

nhà nước can thiệp vào hoạt động của thị trường theo những cách khác: trợ 

cấp, đánh thuế  hoặc kiểm soát giá hàng hoá… Ở đây, chúng ta chỉ xem xét 

một vài trường hợp điển hình thể hiện sự can thiệp của nhà nước trên cơ sở 

mô hình cầu - cung. 

2.5.1. Thuế và ảnh hưởng của thuế 

 Khi đánh thuế vào hàng hoá, trước hết nhà nước muốn có nguồn 

thu nhằm trang trải cho các chương trình chi tiêu công cộng của mình. 

Tuy nhiên, việc đánh thuế vào các hàng hoá cụ thể với những mức thuế 

cao, thấp khác nhau, nhà nước có thể còn theo đuổi cả những mục tiêu 

khác: hạn chế hay khuyến khích việc sản xuất và tiêu dùng chúng. Ở đây, 

chúng ta chỉ phân tích xem chính sách thuế của nhà nước ảnh hưởng như 

thế nào đến cân bằng thị trường, đồng thời gánh nặng thuế mà nhà nước 

áp đặt thực sự rơi vào ai?   93

 Giả sử trên thị trường của một loại hàng hoá, trạng thái cân bằng 

ban đầu được xác lập và biểu thị bằng điểm E, nơi mà đường cầu D và 

đường cung S1 gặp nhau. Mức giá và sản lượng cân bằng là P1, Q1. Khi 

chính phủ thu thuế trên mỗi đơn vị hàng hoá bán ra một lượng tiền thuế là 

T, những người sản xuất sẽ thấy rằng, giờ đây thuế đã làm tăng chi phí 

cung ứng hàng hoá của họ. Nếu trước kia, khi chưa có thuế, họ sẵn sàng 

cung ứng một mức sản lượng Q tại mức giá P, thì sau khi bị đánh thuế, họ 

chỉ sẵn sàng cung ứng mức sản lượng Q như cũ nếu mức giá là P + T. Nói 

cách khác, thuế làm cho đường cung S1 tịnh tiến lên trên thành đường S2 

một đoạn là T. Điểm cân bằng thị trường mới, sau thuế sẽ là F. Mức giá 

và sản lượng cân bằng sau thuế là P2, Q2. ta có P2 lớn hơn P1 và Q2 nhỏ 

hơn sản lượng  Q1 ban  đầu. Như vậy, nếu các  điều kiện khác là giữ 

nguyên, thuế làm cho sản lượng cân bằng giảm và mức giá cân bằng tăng. 

  Ở ví dụ này, chúng ta giả  định rằng, người sản xuất sẽ phải là 

người nộp thuế. Cứ mỗi đơn vị hàng hoá bán ra, những người sản xuất 

phải nộp cho chính phủ lượng tiền thuế là T. Liệu đây có phải là gánh 

nặng thuế mà người sản xuất thực sự phải chịu không? 

0 

T 

S2 

P 

P1 

P2 

D 

F 

E 

Q1  Q2 

S1 

Q 

Hình 2.18: Thuế và sự phân phối gánh nặng thuế. Sau thuế, giá cả tăng lên thành P2. Tính 

theo mỗi đơn vị hàng hoá, mức chênh lệch giá (P2 - P1) là phần gánh nặng thuế mà người 

tiêu dùng phải chịu.   94

 Trước khi có thuế, khi bán mỗi đơn vị hàng hoá, nhà sản xuất thu 

được lượng tiền là P1. Sau khi có thuế, lượng tiền ròng mà nhà sản xuất 

thu được từ mỗi đơn vị hàng hoá là P2 trừ đi mức thuế T. Vì P2 lớn hơn 

P1 nên thiệt hại do thuế gây ra đối với người sản xuất không phải là toàn 

bộ T. Ở đây, một phần gánh nặng thuế mà người sản xuất phải nộp đã 

được chuyển sang người tiêu dùng thông qua việc giá cả hàng hoá tăng 

lên. Tính theo mỗi đơn vị hàng hoá, gánh nặng thuế mà người tiêu dùng 

phải chịu chính là      ∆P = P2 - P1. Phần còn lại (T - ∆P) mới là gánh 

nặng thuế mà người sản xuất thực sự phải chịu. 

Việc phân phối gánh nặng thuế giữa người sản xuất và người tiêu dùng 

phụ thuộc vào độ co giãn của cầu và cung theo giá. Khi độ co giãn của 

cầu lớn hơn một cách tương đối so với của cung, gánh nặng thuế rơi vào 

người sản xuất là chủ yếu. Ngược lại, khi độ co giãn của cung lớn hơn 

một cách tương đối so với của cầu, gánh nặng thuế sẽ dồn chủ yếu vào 

người tiêu dùng. Hình 2.19 mô tả trường hợp thứ nhất. Trong trường hợp 

này,  đường cầu  D tương  đối thoải, còn  đường cung  S1 tương  đối dốc 

đứng. Với một mức thuế T đánh vào mỗi đơn vị hàng hoá, mức gia tăng 

về giá ∆P = P2 - P1 không nhiều. Gánh nặng thuế mà người tiêu dùng 

phải chịu không lớn. Phần còn lại (T - ∆P) tương đối lớn, do người sản 

xuất gánh chịu. 

H 

P3 

T 

0 

S2 

P 

P1 

P2 

D 

F 

E

Q1  Q2 

S1 

Q 

Hình 2.19: Khi độ co giãn của cầu tương đối lớn so với độ co giãn của 

cung, gánh nặng thuế chủ yếu do người sản xuất chịu   95

2.5.2. Vấn đề kiểm soát giá 

*Giá trần: là mức giá tối đa mà nhà nước buộc những người bán 

phải chấp hành. 

Khi thiết lập mức giá trần, mục tiêu của nhà nước là bảo vệ những 

người tiêu dùng. Khi mức giá cân bằng trên thị trường được xem là quá 

cao, bằng việc  đưa ra mức giá trần thấp hơn, nhà nước hy vọng rằng, 

những người tiêu dùng có khả năng mua được hàng hoá với giá thấp và 

điều này  được coi là có ý nghĩa xã hội to lớn khi những người có thu 

nhập thấp vẫn có khả năng tiếp cận được các hàng hoá quan trọng. Chính 

sách giá trần thường được áp dụng trên một số thị trường như thị trường 

nhà ở, thị trường vốn… 

Giả sử khi nhà nước chưa can thiệp, thị trường cân bằng tại điểm 

E, với mức giá P* và sản lượng Q*. Nếu P*  được coi là quá cao, nhà 

nước quy định giá trần là P1 trong đó P1 thấp hơn P*. Tại mức giá P1, 

lượng cung giảm xuống còn QS1 đồng thời lượng cầu tăng lên thành QD1. 

Thị trường giờ đây không còn ở trạng thái cân bằng. Trên thị trường tồn 

tại sự thiếu hụt hàng hoá hay sự dư cầu do lượng cầu lớn hơn lượng cung. 

Trên thị trường tự do, trạng thái dư cầu chỉ là tạm thời vì nó lại tạo ra áp 

lực tăng giá và chính điều này làm cho dư cầu dần dần bị triệt tiêu, đồng 

Hình 2.20: Giá trần và sự thiếu hụt hàng hóa (dư cầu) 

P1 

P* 

QS1 

Q* QD1

B A

E

P 

Q 

S

D   dư  cầu

O   96

thời thị trường dịch chuyển về điểm cân bằng. Tuy nhiên, ở đây quy định 

về giá trần của nhà nước khiến cho giá cả không được phép tăng lên vượt 

quá mức P1. Điều này khiến cho thị trường không trở về được điểm cân 

bằng. Hậu quả của việc thiếu hụt hàng hoá là: ở mức giá P1 nhiều người 

tiêu dùng không mua được hàng hoá để thoả mãn nhu cầu của mình; nạn 

xếp hàng xuất hiện khiến cho việc mua hàng trở nên mất thời gian hơn; 

thị trường ngầm có cơ hội nảy sinh do sự khan hiếm hàng hoá… Những 

hậu quả này có thể làm tổn hại lợi ích của người tiêu dùng, không giống 

như sự kỳ vọng ban đầu của nhà nước.  

*Giá sàn: là mức giá tối thiểu mà nhà nước quy  định. Trong 

trường hợp này, người mua không thể trả giá với mức giá thấp hơn giá 

sàn.  

Khi định ra giá sàn về một loại hàng hoá, nhà nước muốn bảo vệ 

lợi ích của những người cung ứng hàng hoá. Khi nhà nước cho rằng mức 

giá cân bằng trên thị trường là thấp, nhà nước có thể quy định một mức 

giá sàn - với tính cách là một mức giá tối thiểu mà các bên giao dịch phải 

tuân thủ - cao hơn. Khi không được mua, bán hàng hoá với mức giá thấp 

hơn giá sàn, trong trường hợp này, những người bán hàng hoá dường như 

sẽ có lợi. Nhờ việc kiếm soát giá của nhà nước, họ có khả năng bán hàng 

hoá với mức giá cao hơn giá cân bằng thị trường. Một biểu hiện của việc 

định giá sàn là chính sách tiền lương tối thiểu. Khi quy định mức lương 

tối thiểu cao hơn mức lương cân bằng trên thị trường (và chỉ trong trường 

hợp này, chính sách giá sàn mới có ý nghĩa), nhà nước kỳ vọng rằng 

những người lao động sẽ khấm khá hơn, nhờ có được mức lương cao hơn.    97

Hình 2.21 cho thấy một chính sách như vậy có thể dẫn đến những 

hậu quả gì. Khi chưa có sự can thiệp của nhà nước, thị trường lao động 

cân bằng tại điểm E, nơi mà đường cầu DL và đường cung SL về lao động 

cắt nhau. Mức lương cân bằng là w*, số lượng lao động cân bằng là L*. 

Giả sử nhà nước quy định mức lương tối thiểu là w1 cao hơn mức lương 

cân bằng w*. Tại mức lương w1, lượng cầu về lao động của các doanh 

nghiệp giảm xuống thành LD1, trong khi lượng cung về lao động lại tăng 

lên thành  LS1. Thị trường rơi vào trạng thái không cân bằng, với một 

lương dư cung là (LS1 - LD1). Lượng dư cung này biểu thị số người thất 

nghiệp, tức những người muốn đi làm với mức lương w1 song lại không 

tìm được việc làm. Do chính sách của nhà nước, tiền lương không thể tự 

điều chỉnh theo hướng hạ xuống để “khử” lượng dư cung nói trên. Nói 

cách khác, thị trường không còn khả năng tự điều chỉnh để trở về trạng 

thái cân bằng.  

Như vậy, có thể thấy, mặc dù chính sách tiền lương tối thiểu được 

thiết kế nhằm bảo vệ lợi ích của những người lao động, song nó lại có thể 

làm nảy sinh nhiều vấn đề. Những người được lợi nhờ chính sách này chỉ 

nằm trong số những người lao động may mắn có được việc làm, và số 

lượng những người này ít hơn trước (LD1 so với L*). Trong khi  đó, số 

người thất nghiệp tăng lên (trong ví dụ của chúng ta, trước kia trên thị 

LS1 L* LD1

w (mức lương) 

E

B A 

L (số lượng 

lao động) 

w1 

w* 

DL

SL 

Hình 2.21: Hoạt động của thị trường lao động khi có chính 

sách tiền lương tối thiểu 

O   98

trường không tồn tại hiện tượng thất nghiệp). Trong số này có cả những 

người trước đây vẫn tìm được việc làm do lượng cầu về lao động là L* 

cao hơn LD1. Ngoài ra, do trên thị trường tồn tại hiện tượng dư cung, thế 

mặc cả giữa những người thuê mướn lao động và những người cung ứng 

lao động cũng khác trước. Những người thuê mướn lao động sẽ có một vị 

thế tốt hơn  để có thể  đưa ra những quy  định bất lợi cho những người 

muốn xin việc. Rõ ràng, chính sách tiền lương tối thiểu nói riêng, cũng 

như chính sách giá sàn nói chung cũng có thể gây ra những tổn hại đáng 

kể cho những người mà ban đầu chính sách này muốn bảo vệ.        99

Chương 3 

SỰ LỰA CHỌN CỦA NGƯỜI TIÊU DÙNG 

  Mô hình tổng quát về cung – cầu mà chúng ta đã nghiên cứu đưa ra 

một khuôn mẫu  đơn giản về sự vận hành của một thị trường. Nó cho 

chúng ta biết cách thức theo đó giá cả thị trường được hình thành và vận 

động thông qua sự tương tác giữa cầu và cung. Ở chương này và những 

chương tiếp theo, chúng ta sẽ khảo sát sâu hơn những yếu tố nằm đằng 

sau đường cầu và đường cung. Chương này trình bày lý thuyết về sự lựa 

chọn của những người tiêu dùng nhằm làm rõ hơn những vấn đề như: cái 

gì ảnh hưởng hay chi phối các quyết định mua hàng của họ? Khi các điều 

kiện thị trường thay đổi,  họ sẽ phản ứng như thế nào? Về câu hỏi thứ 

nhất, trong chương trước, chúng ta đã biết giá cả, sở thích, thu nhập là 

những yếu tố tác  động  đến khối lượng hàng hóa mà người tiêu dùng 

muốn mua. Trong chương này, chúng ta sẽ liên kết các yếu tố đó lại trong 

một mô hình giải thích về hành vi lựa chọn của người tiêu dùng. Làm rõ 

điều đó là cơ sở để chúng ta trả lời câu hỏi thứ hai. 

3.1. Sở thích của người tiêu dùng 

 Sở thích của người tiêu dùng nói lên đánh giá chủ quan của anh ta 

(hay chị ta) về tính ích lợi của hàng hóa trong việc thỏa mãn nhu cầu của 

chính mình. Những người tiêu dùng khác nhau có những sở thích không 

giống nhau.  Đứng trước cùng một hàng hóa, người này có thể thích, 

người khác có thể không thích; người này có thể thích hơn, người khác có 

thể kém thích hơn. Kinh tế học không đi sâu giải thích xem sở thích của 

người tiêu dùng hình thành như thế nào? Một sở thích nhất định của một 

người tiêu dùng có thể có liên quan đến trạng thái tâm lý, thói quen, hoàn 

cảnh sống, thế giới quan … của anh ta (hay chị ta). Những vấn đề này 

không phải là đối tượng nghiên cứu của kinh tế học. Xuất phát từ giả định 

về một sở thích đã biết, kinh tế học cố gắng tìm hiểu xem sở thích đóng 

vai trò như thế nào trong sự lựa chọn của người tiêu dùng về các hàng   100

hóa và khi nó thay đổi, phản ứng lựa chọn của người tiêu dùng sẽ ra sao? 

3.1.1. Những giả định cơ bản về hành vi của người tiêu dùng  

 Mô hình giải thích về sự lựa chọn của người tiêu dùng xuất phát từ 

những giả định sau: 

* Tính có thể sắp xếp theo trật tự của sở thích 

  Để tiện trình bày, trước tiên chúng ta giả sử rằng người tiêu dùng 

phải  lựa chọn giữa hai loại hàng hóa X và Y; xi biểu thị khối lượng của 

hàng hóa X, còn yj biểu thị khối lượng của hàng hóa Y (xi và yj đều được 

đo bằng đơn vị hiện vật tương ứng). Một tổ hợp (xi,yj) nhất định được gọi 

là một giỏ hàng hóa. Đương nhiên chỉ có nghĩa khi giả định rằng xi và yj 

là những đại lượng không âm. Trong thế giới thực, người tiêu dùng phải 

thường phải đối diện với vô số hàng hóa khác nhau. Song bằng cách coi 

một loại hàng hóa là X, và những hàng hóa khác là Y, và cứ tiếp tục, 

chúng ta có thể quy phép lựa chọn giữa nhiều loại hàng hóa về phép lựa 

chọn giữa hai loại hàng hóa. Vì thế, coi thế giới hàng hóa mà người tiêu 

dùng phải lựa chọn chỉ gồm X và Y là một sự đơn giản hóa thích hợp. 

 Giả  định về tính có thể sắp xếp theo trật tự của sở thích nói lên 

rằng: đứng trước hai giỏ hàng hóa bất kỳ, người tiêu dùng luôn đánh giá 

được mình sẽ thích giỏ hàng hóa nào hơn hay thích chúng như nhau. Nói 

cách khác, trước hai giỏ hàng hóa A (A, ví dụ, được coi là (x1,y1)) và B 

(ví dụ là (x2,y2)) xác định, đối với một người tiêu dùng, chỉ có 3 khả năng: 

1) hoặc người tiêu dùng thích A hơn B, 2) hoặc thích A như B, 3) hoặc 

thích B hơn A. Ở một thời điểm nhất định, sở thích của người tiêu dùng 

phải thể hiện ra ở một trong ba khả năng nói trên.  

 Giả định như vậy có thể được coi là hiển nhiên vì nó phù hợp với 

hầu hết những người tiêu dùng mà chúng ta có thể quan sát được. Nó loại 

trừ trường hợp, đứng trước hai giỏ hàng hóa, người tiêu dùng không biết 

bày tỏ thái độ đánh giá như thế nào, kể cả việc coi chúng là hoàn toàn 

tương đương nhau trong việc thỏa mãn nhu cầu của mình.    101

* Tính bắc cầu của sở thích 

Chúng ta coi sở thích của người tiêu dùng có tính bắc cầu, có nghĩa 

là: nếu người tiêu dùng thích giỏ hàng hóa A hơn giỏ hàng hóa B, và 

thích giỏ hàng hóa B hơn giỏ hàng hóa C thì đương nhiên người này cũng 

sẽ phải thích giỏ hàng hóa A hơn giỏ hàng hóa C. 

Tính bắc cầu của sở thích nói lên rằng sở thích của người tiêu dùng 

có tính nhất quán. Đây có lẽ là một đặc tính về sở thích của những người 

tiêu dùng trưởng thành. Một khi sở thích là không nhất quán, tính bắc cầu 

của nó bị vi phạm (ví dụ, người tiêu dùng thích A hơn B, thích B hơn C 

song lại thích C hơn A), người tiêu dùng có thể bị trả giá khi đuổi theo 

những cái thích hơn (ví dụ, đổi A lấy C, đổi C lấy B, đổi B lấy A) với 

những khoản chi phí nào đó, nhưng rốt cục, lại phải trở về giỏ hàng hóa 

xuất phát ban đầu.  

* Người tiêu dùng thích nhiều hơn ít  

 Giả định này kém hiển nhiên hơn so với hai giả định trước. Nó hàm 

ý rằng, với hai giỏ hàng hóa A và B, trong đó A là (x1,y1) và B là (x2,y1) 

thì nếu x1 lớn hơn x2, người tiêu dùng sẽ thích giỏ hàng hóa A hơn giỏ 

hàng hóa B. Giả định này chỉ được coi là hợp lý nếu X là một loại hàng 

hóa hữu ích đối với người tiêu dùng. Do kinh tế học hiểu hàng hóa theo 

nghĩa rất rộng, nên nó có thể gọi cả những thứ như “không khí ô nhiễm”, 

“sự rủi ro” là hàng hóa. Đó là những thứ không hữu ích mà người ta càng 

có ít chúng càng tốt. Trong trường hợp này, ta lấy những thứ đối nghịch 

như “không khí trong lành” hay “sự chắc chắn” để xem xét thay thế, và 

như thế, giả định vẫn có thể chấp nhận được. Tuy nhiên, cần thấy rằng, 

ngay cả khi hàng hóa mà chúng ta đề cập là hữu ích, không phải lúc nào 

người ta cũng thích được tiêu dùng càng nhiều càng tốt. Ở một thời điểm 

nào  đó, chẳng hạn, việc uống ba cốc nước chưa chắc  đã làm người ta 

thích hơn uống hai cốc nước. Vì thế, giả định trên chỉ hợp lý trong một 

giới hạn nhất định. Trong thế giới các hàng hóa, khi người ta đối mặt với 

sự khan hiếm, đa số sự lựa chọn của người tiêu dùng phải thực hiện trong 

một khuôn khổ hàng hóa có giới hạn nào đó. Chúng ta chỉ cần phân tích   102

sự lựa chọn của người tiêu dùng trong phạm vi này. Ở  đó, việc thích 

nhiều hơn ít đối với các hàng hóa hữu ích được coi là có hiệu lực. 

* Người tiêu dùng muốn tối đa hóa độ thỏa dụng 

Độ thỏa dụng ám chỉ mức độ hài lòng hay thỏa mãn của người tiêu 

dùng khi sử dụng hàng hóa. Vì sự thỏa mãn của con người luôn là sự 

đánh giá chủ quan, nên độ thỏa dụng mà một người nhận được khi tiêu 

dùng một lượng hàng hóa nào đó cũng luôn là một thước đo chủ quan, 

phụ thuộc vào từng người. Qua độ thỏa dụng, người ta muốn thể hiện sở 

thích dưới hình thức gần như là lượng hóa, có thể so sánh được. Ví dụ, 

khi chúng ta nói, người tiêu dùng thích giỏ hàng hóa A hơn giỏ hàng hóa 

B, thì điều đó cũng hàm nghĩa rằng khi tiêu dùng giỏ hàng hóa A, độ thỏa 

dụng mà người tiêu dùng nhận được lớn hơn khi tiêu dùng giỏ hàng hóa 

B. Do không thể đo độ thỏa dụng bằng một thước đo khách quan, trên 

thực tế, nó không phải là một thước đo về mặt số lượng. Khi sử dụng các 

giỏ hàng hóa khác nhau, người tiêu dùng đạt được những độ thỏa dụng 

cao, thấp khác nhau, do đó, có thể so sánh được với nhau (ví dụ, độ thỏa 

dụng của việc tiêu dùng một số lượng hàng hóa hàng hóa X lớn hơn độ 

thỏa dụng của việc tiêu dùng một số lượng hàng hóa Y). Có thể so sánh 

được các độ thỏa dụng với nhau nên chúng là một loại thước đo thứ tự 

(có thể sắp xếp độ thỏa dụng theo thứ tự từ nhỏ đến lớn hay ngược lại). 

Trong khi đó, vì không thể biểu thị độ thỏa dụng bằng những giá trị số 

lượng nào đó (ví dụ, không thể nói được độ thỏa dụng của việc sử dụng 

một khối lượng hàng hóa nhất định là bao nhiêu), nó không phải là một 

thước đo số lượng. 

Chúng ta giả định rằng, trong lựa chọn của mình về các hàng hóa, 

người tiêu dùng luôn tìm cách tối đa hóa độ thỏa dụng của mình. Nói một 

cách khác, với những ràng buộc nhất định, người tiêu dùng sẽ lựa chọn 

giỏ hàng hóa thích hơp để mức độ hài lòng hay thỏa mãn của mình từ 

việc tiêu dùng hàng hóa là cao nhất.    

   103

3.1.2. Đường bàng quan 

* Biểu diễn sở thích bằng các đường bàng quan 

 Chúng ta có thể biểu diễn sở thích của người tiêu dùng bằng công 

cụ đồ thị. Với hệ trục tọa độ Ox và Oy, trong đó trục hoành Ox biểu thị số 

lượng hàng hóa X, trục tung Oy biểu thị số lượng hàng hóa Y, mỗi một 

điểm trên mặt phẳng của hệ trục tọa độ cho ta biết một giỏ hàng hóa cụ 

thể với một lượng hàng hóa X và một lượng hàng hóa Y nhất định.  

Trên hình 3.1, các  điểm A, B, C thể hiện các giỏ hàng hóa khác 

nhau. Theo các giả định đã nêu, cụ thể ở đây là giả định “thích nhiều hơn 

ít”, khi điểm B nằm ở phía dưới và bên trái điểm A, giỏ hàng hóa A sẽ 

mang lại cho người tiêu dùng một độ thỏa dụng cao hơn so với giỏ hàng 

hóa B. Trái lại, người tiêu dùng sẽ thích giỏ hàng hóa C hơn giỏ hàng hóa 

A, vì điểm C nằm ở phía trên và bên phải điểm A, biểu thị số lượng hàng 

hóa cả X lẫn Y ở giỏ C nhiều hơn so với ở giỏ A. Nếu giỏ hàng hóa D 

nằm dưới giỏ hàng hóa A (biểu thị lượng hàng hóa Y ở giỏ D ít hơn ở giỏ 

A), đồng thời lại nằm ở phía bên phải so với giỏ hàng hóa A (biểu thị 

lượng hàng hóa X ở giỏ D nhiều hơn so với ở giỏ A) thì nguyên tắc “thích 

nhiều hơn ít” trong trường hợp này chưa trực tiếp cho chúng ta biết người 

tiêu dùng sẽ thích giỏ hàng hóa nào hơn. Tuy nhiên, giả định về khả năng 

y 

O 

x 

. D 

A . 

C . 

B . 

Hình 3.1: Sở thích của người tiêu dùng và đường bàng quan   104

sắp xếp các giỏ hàng hóa theo trật tự sở thích cho chúng ta biết rằng, một 

người tiêu dùng cụ thể sẽ luôn so sánh được A với D, theo đó, hoặc là A 

được ưa thích hơn D, hoặc D được ưa thích hơn A, hoặc A được ưa thích 

như D. Trong trường hợp A và D được ưa thích như nhau, ta nói, đối với 

người tiêu dùng, A và D mang lại cùng một độ thỏa dụng. Khi phải lựa 

chọn giữa A và D trong việc theo đuổi mục tiêu tối đa hóa độ thỏa dụng, 

người tiêu dùng sẽ thờ ơ hay bàng quan trong việc chọn A hay D. Tập 

hợp tất cả các giỏ hàng hóa có khả năng mang lại cho người tiêu dùng 

một độ thỏa dụng ngang như độ thỏa dụng của A hoặc của D sẽ tạo thành 

một đường bàng quan: trong trường hợp này là đường bàng quan đi qua 

các điểm A và D. 

  Đường bàng quan là đường mô tả các giỏ hàng hóa khác nhau đem 

lại cho người tiêu dùng cùng một độ thỏa dụng. 

 Mỗi điểm trên một đường bàng quan thể hiện một giỏ hàng hóa. 

Những điểm này nằm trên cùng một đường bàng quan hàm ý rằng khi sử 

dụng các giỏ hàng hóa đó, người tiêu dùng thu nhận được cùng một độ 

thỏa dụng như nhau, hay nói cách khác, anh ta (chị ta) có được sự hài 

lòng như nhau. Vì vậy, một  đường bàng quan cụ thể luôn gắn liền với 

một  độ thỏa dụng nhất  định, và  điều này nói lên vị trí cụ thể của nó. 

Những  đường bàng quan khác nhau sẽ biểu thị các  độ thỏa dụng khác 

nhau.  

Xét trên cùng một đường bàng quan, khi ta di chuyển từ điểm này 

đến điểm khác, thông thường cả lượng hàng hóa X lẫn hàng hóa Y đều 

thay đổi. Nếu biểu thị các mức thay đổi đó tương ứng là ∆x và ∆y, thì các 

đại lượng này không thể cùng dấu (cùng dương – biểu thị cả lượng hàng 

hóa X và Y cùng tăng lên, hay cùng âm – biểu thị cả lượng hàng hóa X và 

Y cùng giảm) trong trường hợp cả X lẫn Y đều là những hàng hóa hữu 

ích. Ví dụ, nếu khi chuyển từ một giỏ hàng hóa này sang một giỏ hàng 

hóa khác mà cả x lẫn y đều tăng, thì theo nguyên tắc “thích nhiều hơn ít”, 

giỏ hàng hóa mới sẽ đem lại cho người một độ thỏa dụng cao hơn. Vì thế, 

để giữ nguyên độ thỏa dụng, cần có sự đánh đổi nhất định giữa X và Y. 

Tỷ số -∆y/∆x biểu thị chính tỷ lệ  đánh  đổi này. Nó cho chúng ta biết   105

người tiêu dùng cần hy sinh bao nhiêu đơn vị hàng hóa Y để có thể tăng 

thêm một đơn vị hàng hóa X mà không làm thay đổi độ thỏa dụng. Tỷ lệ 

này được gọi là tỷ lệ thay thế biên (MRS).  

Tỷ lệ thay thế biên giữa hàng hóa X và hàng hóa Y biểu thị số 

lượng hàng hóa Y mà người tiêu dùng cần phải hy sinh để có thêm một 

đơn vị hàng hóa X trong khi vẫn giữ nguyên độ thỏa dụng. 

    MRS = -∆y/∆x 

Theo công thức định nghĩa trên, tỷ lệ thay thế biên tại một điểm 

nhất định trên đường bàng quan chính là giá trị tuyệt đối của độ dốc của 

đường bàng quan tại điểm nói trên. 

* Tính chất của các đường bàng quan  

Các đường bàng quan thể hiện sở thích của một người tiêu dùng có 

những tính chất sau: 

- Đường bàng quan là một đường dốc xuống theo chiều di chuyển từ trái 

sang phải. Giả sử ta có một đường bàng quan U1 như thể hiện trong hình 

3.2. 

 Khi ta di chuyển từ điểm A(x1,y1) đến điểm B(x2,y2) ở phía bên phải 

dọc theo  đường bàng quan  U1,  đương nhiên  x2 sẽ lớn hơn  x1. Nếu  y2 

Hình 3.2: Đường bàng quan là một đường dốc xuống 

y1 

y2 

y 

O  x 

 B

A 

x1 x2

U1   106

không nhỏ hơn y1, thì theo giả định “thích nhiều hơn ít”, giỏ hàng hóa B 

sẽ được người tiêu dùng ưa thích hơn giỏ hàng hóa A. Trong trường hợp 

này, A và B không thể cùng nằm trên cùng một đường bàng quan. Thực 

tế, vì cùng nằm trên cùng một đường bàng quan nên y2 phải nhỏ hơn y1 

hay điểm B phải nằm ở vị trí thấp hơn điểm A. Nói một cách khác, khi di 

chuyển dọc theo một đường bàng quan từ trái sang phải, chúng ta cũng 

đồng thời di chuyển từ trên xuống dưới. Điều này cho thấy đường bàng 

quan là một đường dốc xuống, hay là một đường luôn có độ dốc âm. 

-  Khi biểu diễn sở thích của cùng một người tiêu dùng, các đường 

bàng quan khác nhau sẽ không bao giờ cắt nhau. 

 Giả sử có hai đường bàng quan U1 và U2 nào đó biểu diễn sở thích 

của cùng một người tiêu dùng lại cắt nhau tại điểm E như trên hình 3.3. 

Vì đây là những đường bàng quan khác nhau, chúng biểu thị các độ thỏa 

dụng khác nhau. Nếu A là một điểm bất kỳ, khác E song lại cùng nằm 

trên đường U1, đương nhiên, theo định nghĩa về đường bàng quan, người 

tiêu dùng sẽ phải ưa thích A như E. Nếu B là một điểm bất kỳ, khác E 

song cùng nằm trên đường U2, người tiêu dùng cũng sẽ thích E như B. 

Theo tính chất bắc cầu, người tiêu dùng sẽ phải thích A như B. Hay nói 

cách khác,  độ thỏa dụng của 

giỏ hàng hóa A và của giỏ 

hàng hóa B là bằng nhau. Như 

thế, A và B không thể nằm trên 

các  đường bàng quan khác 

nhau.  Điều này mâu thuẫn với 

giả thiết  U1,  U2 là những 

đường khác nhau và nó chứng 

minh rằng, các  đường bàng 

quan khác nhau không thể cắt 

nhau. 

-  Đường bàng quan có xu hướng thoải dần khi di chuyển từ trái sang 

phải. 

B 

A 

E 

0 

x 

y 

Hình 3.3: Các đường bàng quan không cắt nhau   107

 Tính chất này của đường bàng quan có nguồn gốc từ giả định: tỷ lệ 

thay thế biên giữa hàng hóa X và hàng hóa Y có xu hướng giảm dần. Đây 

là một giả định hợp lý, phản ánh tâm lý tiêu dùng của con người. Thật 

vậy, khi người tiêu dùng có quá nhiều hàng hóa Y, có tương đối ít hàng 

hóa X (ta biểu thị trạng thái này bằng một điểm nằm ở phía trên, và bên 

trái của đường bàng quan như điểm A trên hình 3.4), anh ta (hay chị ta) sẽ 

có khuynh hướng quý hàng hóa X và xem nhẹ hàng hóa Y. Trong trường 

hợp này, người tiêu dùng sẽ sẵn lòng đánh đổi một lượng tương đối lớn 

hàng hóa Y (thứ mà người này đang cảm thấy dồi dào) để lấy một đơn vị 

hàng hóa X (thứ mà anh ta hay chị ta  đang cảm thấy tương  đối khan 

hiếm). Trái lại, càng di chuyển về phía bên phải của đường bàng quan, 

người tiêu dùng càng có hàng hóa Y ít dần và càng có hàng hóa X nhiều 

dần. Khi Y càng trở nên khan hiếm hơn, người tiêu dùng càng ít muốn hy 

sinh nó. Anh ta (chị ta) chỉ sẵn lòng đánh đổi càng ngày càng ít hàng hóa 

Y để có thêm một đơn vị hàng hóa X. Vì thế, tỷ lệ thay thế biên có xu 

hướng giảm dần và càng di chuyển sang bên phải, đường bàng quan sẽ 

càng thoải.  

0

y

∆x

x

∆y

-  Xuất phát từ gốc tọa độ, càng tiến ra phía ngoài, độ thỏa dụng mà 

đường bàng quan biểu thị sẽ ngày càng cao. 

Hình 3.4: Đường bàng quan có xu hướng thoải dần   108

 Dĩ nhiên,  điều này chỉ 

đúng trong trường hợp cả X lẫn 

Y  đều là những hàng hóa hữu 

ích và giả định “thích nhiều hơn 

ít” vẫn tỏ ra thích hợp. Trên 

hình 3.5,  đường bàng quan  U2 

nằm ở phía ngoài so với đường 

bàng quan U1. Giả sử A và B là 

những  điểm có cùng tung  độ 

(hay hoành  độ) lần lượt nằm 

trên  U1 và  U2. Dễ dàng nhận 

thấy rằng, giỏ hàng hóa A có độ 

thỏa dụng thấp hơn so với giỏ hàng hóa B (xuất phát từ giả định ‘thích 

nhiều hơn ít”. Vì thế, độ thỏa dụng gắn với đường bàng quan U2 cao hơn 

độ thỏa dụng gắn với đường bàng quan U1. 

 Từ những tính chất trên, có thể hình dung đường bàng quan là một 

đường cong lõm,  đáy hướng về gốc tọa  độ. Một  đường bàng quan chỉ 

biểu thị một tập hợp các giỏ hàng hóa được người tiêu dùng ưa thích như 

nhau. Vì thế, sở thích của người tiêu dùng có thể biểu diễn bằng một bản 

đồ các đường bàng quan, trong đó mỗi đường chỉ thể hiện một độ thỏa 

dụng của người tiêu dùng. Những người tiêu dùng khác nhau có sở thích 

khác nhau, do  đó, hình dáng các  đường bàng quan của họ cũng khác 

nhau. Chẳng hạn, nếu sở thích của một người tiêu dùng có tính chất thiên 

lệch về hàng hóa X – anh ta (hay chị ta) đặc biệt coi trọng hàng hóa X so 

với các hàng hóa khác (trên thực tế, nếu X là quần áo thì người này là 

một người đặc biệt thích ăn diện), thì các đường bàng quan của người này 

có hình dáng như các  đường tương  đối dốc  đứng. Ngược lại, nếu một 

người đặc biệt ưa thích hàng hóa Y, các đường bàng quan của người này 

sẽ có hình dáng tương đối thoải (tương đối phẳng). Một người không quá 

xem trọng một loại hàng hóa nào trong hai hàng hóa X và Y, các đường 

bàng quan của anh ta (hay chị ta) sẽ có hình dáng như ta thể hiện trên 

hình 3.6 (c). 

B 

U2 

U1 

A 

0 

y 

x 

Hình 3.5: Độ thỏa dụng tăng dần khi các  

đường bàng quan dịch chuyển ra phía ngoài   109

 Ngoài sở thích, hình dáng đường bàng quan của người tiêu dùng 

còn phụ thuộc vào tính chất của các hàng hóa X, Y. Ta sẽ thấy rõ hơn 

điều này khi khảo sát một số đường bàng quan đặc biệt.  

* Một vài dạng đường bàng quan đặc biệt 

- Trường hợp X và Y là những hàng hóa thay thế hoàn hảo  được cho 

nhau. 

X và Y được coi là những hàng hóa có thể thay thế cho nhau một 

cách hoàn hảo nếu một lượng nhất  định hàng hóa Y luôn luôn có thể 

mang lại cho người tiêu dùng một độ thỏa dụng ngang với một  đơn vị 

hàng hóa X. Nói cách khác, trong trường hợp này, khi hy sinh một lượng 

hàng hóa Y và bổ sung thêm một đơn vị hàng hóa X, độ thỏa dụng của 

U1 

U2 

U3 

y 

x 

0 

Hình 3.6 (a) 

U1 

U2 

U3 

y 

x 

0  Hình 3.6 (b) 

y 

U1 

U2 

U3 

x 

0  Hình 3.6 (c)   110

người tiêu dùng sẽ luôn luôn không thay đổi, dù điểm xuất phát mà chúng 

ta xem xét là điểm nào trên đường bàng quan.  

Ví dụ, X là bút chì màu đỏ, còn Y là bút chì màu xanh có cùng chất 

liệu, độ bền… Nếu một người tiêu dùng bàng quan giữa màu xanh hay 

màu đỏ, anh ta (chị ta) sẽ coi mỗi chiếc bút chì màu đỏ là vật thay thế 

hoàn hảo của một chiếc bút chì màu xanh. Một giỏ hàng hóa gồm 2 bút 

chì màu xanh và 8 bút chì màu đỏ sẽ được ưa thích như một giỏ hàng hóa 

gồm 3 bút chì màu 

xanh và 7 bút chì 

màu  đỏ hay giỏ 

hàng hóa gồm 4 bút 

chì màu xanh và 6 

bút chì màu đỏ. Dễ 

nhận thấy rằng, 

trong trường hợp 

này, các  đường 

bàng quan là những 

đường thẳng, dốc 

xuống, vì tỷ lệ thay 

thế biên luôn luôn 

là hằng số. (hình 3.7.a) 

- Trường hợp X và Y là những hàng hóa bổ sung hoàn hảo cho nhau. 

X và Y được coi là những hàng hóa bổ sung hoàn hảo cho nhau 

nếu việc tiêu dùng thêm một đơn vị hàng hóa X luôn luôn kéo theo việc 

tiêu dùng k đơn vị hàng hóa Y. Ví dụ, cứ mỗi khi uống một cốc nước chè 

Lipton, một người tiêu dùng nào đó luôn luôn pha kèm theo 2 thìa đường 

và người này không uống chè Lipton hay sử dụng  đường trong bất cứ 

trường hợp nào khác. Đối với người tiêu dùng này, chè Lipton và đường 

là những hàng hóa bổ sung hoàn hảo cho nhau. Khi X và Y là những hàng 

hóa bổ sung cho nhau một cách hoàn hảo, các  đường bàng quan sẽ là 

những đường gãy khúc như thể hiện trên hình 3.7 (b). 

15 

20 

10 

20  15  10  0 

Bút chì đỏ (cái) 

Bút chì xanh (cái) 

Hình 3.7 (a): x, y là những hàng hóa 

thay thế nhau một cách hoàn hảo   111

- Trường hợp một hàng hóa là hàng trung tính  

 X (hoặc Y) được coi là hàng hóa trung tính nếu khi thêm hay bớt 

bất cứ lượng hàng hóa X (hoặc Y) nào vào hay ra khỏi giỏ hàng hóa, độ 

thỏa dụng của người tiêu dùng vẫn không thay đổi. Trong trường hợp X 

là hàng trung tính, các đường bàng quan là những đường hoàn toàn nằm 

ngang. Độ thỏa dụng của người tiêu dùng trong trường hợp này hoàn toàn 

không phụ thuộc vào lượng hàng hóa X mà anh ta (hay chị ta) có mà chỉ 

phụ thuộc vào lượng hàng hóa Y. Với một giá trị  y nhất  định, các giỏ 

hàng hóa (x1,y),  (x2,y), …, (xn,y) mang lại cho người tiêu dùng cùng một 

độ thỏa dụng, do  đó, chúng cùng nằm trên một  đường bàng quan. Rõ 

ràng, đó là một đường nằm ngang, song song với trục hoành. Khi giá trị y 

thay đổi, độ thỏa dụng thay đổi, chúng ta tiến đến một đường bàng quan 

khác. Nếu Y là hàng hóa hữu ích, càng đi lên phía trên, đường bàng quan 

càng biểu thị mức độ thỏa dụng cao hơn. Ngược lại, nếu Y là hàng trung 

tính, các đường bàng quan là những đường thẳng đứng (hình 3.8). 

0  1  2 

Chè Lipton (cốc) 

Đường (thìa) 

2 

4 

Hình 3.7 (b): x, y là những hàng 

hóa bổ sung hoàn hảo cho nhau   112

3.2. Sự ràng buộc ngân sách  

 Lựa chọn của người tiêu dùng không chỉ phụ thuộc vào sở thích 

của anh ta (hay chị ta). Có những yếu tố khác bên ngoài sở thích chi phối 

sự lựa chọn này. Trong những yếu tố này, thu nhập và giá cả các hàng 

hóa đóng một vai trò quan trọng. Chúng tạo ra sự ràng buộc ngân sách 

đối với người tiêu dùng. 

3.2.1. Đường ngân sách 

*Các ràng buộc thị trường đối với người tiêu dùng  

 Giả sử người tiêu dùng có một mức thu nhập  I được dùng để chi 

tiêu, mua sắm các hàng hóa X và Y trong một khoảng thời gian nhất định. 

Để đơn giản hóa, ta cũng giả sử rằng, người tiêu dùng này không để dành, 

do đó, thu nhập  I sẽ được sử dụng hết cho mục tiêu tối đa hóa độ thỏa 

dụng của anh ta (hay chị ta). Trong điều kiện đó, mức thu nhập I nói trên 

đã tạo ra một sự giới hạn đối với khả năng mua sắm các giỏ hàng hóa của 

người tiêu dùng. Anh ta (hay chị ta) không thể chi tiêu cho các hàng hóa 

vượt quá mức thu nhập I. Tuy nhiên, khối lượng các hàng hóa X, Y mà 

anh ta (hay chị ta) có thể mua  được không chỉ tùy thuộc vào mức thu 

nhập I. Chúng còn phụ thuộc vào giá cả của các hàng hóa này. Gọi PX, PY 

x 

y3 

y1 

y2 

y 

Hình 3.8 (a): x là hàng 

trung tính 

x3  x1 

x2 

y 

x 

Hình 3.8 (b): y là hàng 

trung tính   113

lần lượt là giá cả thị trường của các hàng hóa X và Y. Khi mua một khối 

lượng x hàng hóa X, số lượng tiền cần để chi trả là x.PX. Khi mua một 

khối lượng y về hàng hóa Y, số tiền người tiêu dùng phải bỏ ra là y.PY. 

Vậy mọi giỏ hàng hóa (x,y) mà người tiêu dùng có thể mua sắm  được 

phải thỏa mãn điều kiện sau: 

    x.PX + y.PY  ≤  I    (3.1) 

Bất đẳng thức (1) thể hiện sự 

ràng buộc ngân sách đối với người 

tiêu dùng. Anh ta (hay chị ta) chỉ 

có thể mua  được những giỏ hàng 

hóa nhất định trong miền ràng buộc 

mà bất đẳng thức (3.1) chỉ ra. Khi 

giỏ hàng hóa (x,y) không thỏa mãn 

bất đẳng thức (3.1), tức x.PX + y.PY  

>  I, nó có thể là giỏ hàng hóa đáng 

mong muốn  đối với người tiêu 

dùng (về mặt sở thích), song nó lại 

giỏ hàng hóa không khả thi – người 

tiêu dùng không thể mua được trong khả năng tiền bạc của mình (ràng 

buộc về mặt ngân sách). Về phương diện hình học, có thể biểu thị 

miền ràng buộc ngân sách  đối với người tiêu dùng bằng tam giác 

AOB trên hình 3.9. Mọi điểm nằm trong hình tam giác AOB và  nằm 

trên các cạnh của nó, đều thỏa mãn bất đẳng thức (3.1), nên đều là 

những  điểm khả thi. Những  điểm nằm bên ngoài tam giác này là 

những điểm không khả thi – những điểm thể hiện các giỏ hàng hóa 

mà người tiêu dùng không thể mua được.  

-  Khái niệm đường ngân sách 

Đường ngân sách mô tả các giỏ hàng hóa (x,y) tối đa mà người tiêu 

dùng có thể mua được. Nó cho chúng ta biết số lượng hàng hóa Y tối đa 

mà người tiêu dùng có thể mua được khi đã mua một lượng hàng hóa X 

nhất định, hay số lượng hàng hóa X tối đa mà người tiêu dùng có thể mua 

A 

B 

X

0

Hình 3.9: Miền ràng buộc ngân sách 

Y  114

được khi đã mua một lượng hàng hóa Y nhất định. Khi đã mua một lượng 

x nhất định, số lượng y tối đa có thể mua được chính là lượng thu nhập I 

còn lại sau khi đã mua x chia cho mức giá PY:  

  y = (I – x.PX )/PY (3.2).  

Tập hợp các giỏ hàng hóa (x,y) tối đa ở đây phải thỏa mãn đẳng 

thức hay phương trình: 

        x.PX + y.PY  = I (3.2’) 

Dễ dàng nhận ra rằng (3.2) và (3.2’) hoàn toàn tương  đương nhau. 

Phương trình (3.2) hay (3.2’) chính là phương trình đường ngân sách. Vì 

phương trình (3.2) là một phương trình tuyến tính nên đường ngân sách là 

một đường thẳng. Chú ý rằng chúng ta biểu thị x, y là khối lượng của các 

hàng hóa X, Y, nên điều đó giả định ngầm rằng x và y là những số không 

âm. Có thể không khó khăn  để nhận ra rằng,  đường  AB trên hình 3.9 

chính là đường ngân sách gắn liền với điều kiện về thu nhập và giá cả đã 

biết. Điểm mút A trên trục tung biểu thị lượng hàng hóa Y tối đa có thể 

mua được khi người tiêu dùng không mua một đơn vị hàng hóa X nào. 

Tung độ của nó có giá trị bằng I/PY.Tương tự, điểm mút B trên trục hoành 

biểu thị lượng hàng hóa X tối đa có thể mua được khi người tiêu dùng 

không mua một đơn vị hàng hóa Y nào. Hoành độ của nó có giá trị bằng 

I/PX.  Những điểm nằm trên đường ngân sách AB đều là những điểm khả 

thi trong điều kiện thu nhập I được chi tiêu hết. Những điểm khả thi nằm 

trong miền ràng buộc ngân sách nhưng không nằm trên đường ngân sách 

đều biểu thị các trường hợp thu nhập hay ngân sách  I không  được sử 

dụng hết. 

Vị trí của đường ngân sách phụ thuộc vào mức thu nhập I và các mức giá 

của các hàng hóa X,Y. Độ dốc của đường ngân sách phụ thuộc vào mức 

giá tương đối của hai hàng hóa này và đo bằng (- PX/PY) 

   115

3.2.2. Ảnh hưởng của thu nhập và giá cả đối với đường ngân sách 

-  Ảnh hưởng của thu nhập 

Đường ngân sách sẽ dịch chuyển song song vào trong hay ra ngoài 

khi thu nhập  I thay  đổi và các  điều 

kiện khác được giữ nguyên. 

Khi thu nhập  I tăng lên,  đường 

ngân sách sẽ tính tiến song song ra 

phía ngoài. Vì mức giá tương đối giữa 

hai hàng hóa  được cho là không  đổi, 

độ dốc của đường ngân sách sẽ không 

đổi.  Đường ngân sách mới sẽ song 

song với  đường ngân sách ban  đầu. 

Thu nhập nhiều hơn sẽ làm miền ràng 

buộc ngân sách được nới rộng. Đường 

ngân sách sẽ di chuyển ra phía ngoài. 

Ngược lại, khi thu nhập  I giảm đi trong điều kiện các yếu tố khác giữa 

nguyên, đường ngân sách sẽ tịnh tiến song song vào phía trong.  

-  Ảnh hưởng của giá cả 

Giá cả của các hàng hóa thay đổi cũng làm đường ngân sách dịch 

chuyển. Tuy nhiên, cách thức dịch chuyển của đường ngân sách liên quan 

đến sự thay đổi của giá tương đối giữa hai hàng hóa. Giá tương đối của 

hàng hóa X (tính bằng chính hàng hóa Y)  được  đo bằng tỷ số giá cả 

PX/PY. Tỷ số này quyết định độ dốc của đường ngân sách. Nếu sự thay đổi 

trong các mức giá PX, PY   không làm mức giá tương đối thay đổi (trường 

hợp này chỉ xảy ra khi giá hàng hóa X và hàng hóa Y tăng hay giảm theo 

cùng một tỷ lệ),  độ dốc của  đường ngân sách vẫn giữ nguyên. Đường 

ngân sách mới sẽ song song với đường ngân sách ban đầu. Trường hợp 

này tương đương với sự thay đổi thuần túy của thu nhập. Thật vậy, khi 

thu nhập danh nghĩa  I không thay đổi nhưng nếu giá cả của cả X lẫn Y 

đều giảm đi hai lần, thì điều đó sẽ làm cho thu nhập thực tế của người tiêu 

dùng tăng lên hai lần. (Giờ đây, bằng lượng tiền như cũ, người tiêu dùng 

O 

B’  B 

y 

A 

A’ 

x 

Hình 3.10: Khi I tăng, đường ngân sách AB 

dịch chuyển ra phía ngoài thành đường A’B’   116

có thể mua được số hàng hóa gấp đôi trước). Trạng thái này hoàn toàn 

tương đương với trường hợp thu nhập danh nghĩa I tăng lên hai lần trong 

khi giá cả các hàng hóa vẫn giữ nguyên như cũ. Đường ngân sách sẽ dịch 

chuyển song song ra ngoài. Tương tự, khi giá của cả hai hàng hóa cùng 

tăng lên theo cùng một tỷ lệ, đường ngân sách sẽ dịch chuyển song song 

vào phía trong. Còn nếu giá tương đối giữa hai hàng hóa thay đổi khi giá 

cả của chúng thay  đổi,  đường ngân 

sách sẽ xoay do độ dốc của nó khác 

trước. Ở trường hợp đặc biệt, nếu chỉ 

giá của hàng hóa X (hoặc hàng hóa 

Y) thay  đổi,  đường ngân sách vẫn 

xoay song điểm mút của nó trên trục 

tung (hoặc trục hoành)  được giữ 

nguyên. Chẳng hạn, khi giá hàng hóa 

X tăng lên, tỷ số giá giữa hai hàng 

hóa PX/PY tăng. Đường ngân sách trở 

nên dốc hơn. Nó sẽ xoay vào phía 

trong với điểm cố  định là  điểm mút 

trên trục tung. Không khó để có thể nhận thấy điều này: vì giá hàng hóa 

Y giữ nguyên, nên lượng hàng hóa Y mua được khi không một đơn vị 

hàng hóa X nào được mua vẫn giữ nguyên như trước (bằng I/PY). Vì giá 

hàng hóa X tăng, lượng hàng hóa X có thể mua được sẽ giảm ở mỗi mức 

y (tức số lượng hàng hóa Y) khả thi cho trước.  

3.3. Sự lựa chọn của người tiêu dùng  

 Bây giờ chúng ta có thể phối hợp các yếu tố đã biết – sở thích và 

những ràng buộc ngân sách để xem xét sự lựa chọn tối ưu của người tiêu 

dùng. Giả định người tiêu dùng có một sở thích nhất định. Nó được thể 

hiện bằng một tập hợp các đường bàng quan nhất định. Người này cũng 

có một mức thu nhập  I để chi tiêu cho các hàng hóa X và Y trong một 

khoảng thời gian nhất định. Đối diện với các mức giá xác định PX, PY trên 

thị trường, với thu nhập I nói trên, miền ràng buộc ngân sách của người 

tiêu dùng này chính là toàn bộ các điểm nằm trong hình tam giác AOB, 

được giới hạn bởi hai trục và đường ngân sách AB (hình 3.12). Người tiêu 

O  B  C

y

A

x

Hình 3.11: Đường ngân sách AB sẽ xoay 

vào phía trong (thành đường AC chẳng 

hạn) khi giá hàng hóa X tăng   117

dùng sẽ lựa chọn giỏ hàng hóa 

nào để có thể tối đa hóa được 

độ thỏa dụng? 

3.3.1. Tối đa hóa độ thỏa 

dụng của người tiêu dùng  

Hãy xem xét hình 3.12. 

Những  điểm mà người tiêu 

dùng không thể  đạt  được là 

những điểm nằm ở phía ngoài 

đường ngân sách  AB. Có thể 

đây là những  điểm nằm trên 

các đường bàng quan có giá trị 

thỏa dụng cao, song người tiêu 

dùng không thể lựa chọn được. 

Giới hạn ngân sách không cho phép anh ta (hay chị ta) mua sắm những 

giỏ hàng hóa như vậy. Như vậy, điểm lựa chọn tối ưu của người tiêu dùng 

trước tiên phải nằm trong những điểm khả thi, tức là một điểm nằm trong 

miền ràng buộc ngân sách. Tuy nhiên, có thể thấy rằng, điểm tối ưu (thể 

hiện giỏ hàng hóa cho phép tối đa hóa độ thỏa dụng của người tiêu dùng) 

phải thỏa mãn các điều kiện sau: Thứ nhất, đó phải là một điểm nằm trên 

đường ngân sách AB. Nếu nó là một điểm nằm trong đường ngân sách, 

như ta đã biết, thu nhập của người tiêu dùng chưa được sử dụng hết. Khi 

đó, dùng nốt số thu nhập dư thừa mua thêm hàng hóa để tiêu dùng, theo 

nguyên tắc “thích nhiều hơn ít”, độ thỏa dụng của anh ta (hay chị ta) sẽ 

tăng lên. Như thế, điểm nằm trong đường ngân sách không thể đem lại 

cho người tiêu dùng độ thỏa dụng tối đa. Thứ hai, điểm đó phải nằm trên 

một đường bàng quan cao nhất có thể. Điều này là hiển nhiên vì nếu còn 

một điểm nào đó khả thi mà lại nằm trên một đường bàng quan khác cao 

hơn, thì điểm trước đó chưa phải là điểm tối ưu. Chuyển đến một đường 

bàng quan cao hơn trong phạm vi có thể (do ngân sách ràng buộc) là 

hướng để người tiêu dùng tăng độ thỏa dụng của mình. Kết hợp hai nhận 

xét này, chúng ta có thể thấy được điểm tối ưu mà người tiêu dùng lựa 

chọn phải là điểm nào. 

O 

x* 

y* 

H . 

.D 

 . C 

E 

U3 

B 

A 

y 

x 

U1 

U2 

Hình 3.12: Điểm lựa chọn tối ưu của người tiêu 

dùng là điểm E   118

Ta xét 3 đường bàng quan có tính chất đại diện, thể hiện sở thích 

của người tiêu dùng. Đường U1 nằm hoàn toàn ở phía ngoài đường ngân 

sách, do đó, người tiêu dùng không thể lựa chọn bất cứ giỏ hàng hóa nằm 

trên một đường bàng quan kiểu như vậy. Đường U3, thấp hơn đường U1 

và cắt đường ngân sách AB tại hai điểm, chẳng hạn như C và D. Điểm C 

chưa phải là điểm tối ưu, vì độ thỏa dụng mà nó mang lại chỉ ngang bằng 

với một  điểm như  điểm  H, nằm trên  đường  U3 song lại  ở phía trong 

đường ngân sách. Lựa chọn H sẽ tốt hơn C, vì để có H, người tiêu dùng 

không cần phải sử dụng hết thu nhập  I. Từ C, nếu ta trượt theo đường 

ngân sách (hướng sang phải, nếu C là điểm cắt ở phía bên trái, và ngược 

lại), ta vẫn đạt được điểm khả thi (vẫn nằm trên đường ngân sách) nhưng 

lại tiến đến một đường bàng quan cao hơn. Chỉ khi nào ta tiến đến điểm 

E, nơi mà một đường bàng quan nào đó, chẳng hạn như U2, tiếp xúc với 

đường ngân sách AB, ta mới đạt đến một đường bàng quan cao nhất, có ít 

nhất một  điểm vẫn thuộc miền ràng buộc ngân sách. Điểm  E chính là 

điểm tối ưu đối với người tiêu dùng. 

Điểm tối ưu, tức điểm biểu thị giỏ hàng hóa đem lại cho người tiêu 

dùng độ thỏa dụng tối đa, chính là điểm tiếp xúc giữa đường ngân sách 

với một đường bàng quan nào đó.  

Khi lựa chọn giỏ hàng hóa E tối ưu, điều đó hàm nghĩa: người tiêu 

dùng sẽ mua x* đơn vị hàng hóa X, y* đơn vị hàng hóa Y cho nhu cầu 

tiêu dùng của mình. 

Tại điểm E tối ưu, độ dốc của đường bàng quan U2 bằng độ dốc 

của đường ngân sách. Tại đó, MRS = PX / PY.. Cũng là nằm trên đường 

ngân sách, song tại điểm C (nằm ở bên trái điểm E, biểu thị trạng thái 

theo đó giỏ hàng hóa C bao gồm nhiều hàng hóa Y nhưng lại ít hàng hóa 

X hơn so với giỏ hàng hóa E) đường bàng quan tỏ ra dốc hơn đường ngân 

sách. Nói cách khác, tại C, ta có MRS > PX / PY. Khi tỷ lệ thay thế biên 

lớn hơn tỷ số giá cả như trên, về mặt sở thích, người tiêu dùng đang sẵn 

sàng hy sinh một lượng hàng hóa Y nhiều hơn để có thêm được một đơn 

vị hàng hóa X so với tỷ lệ đánh đổi trên thị trường. Ví dụ, nếu tại C, do 

đang có nhiều hàng hóa Y, người tiêu dùng sẵn sàng hy sinh 4  đơn vị   119

hàng hóa Y để có thêm một đơn vị hàng hóa X mà vẫn giữ nguyên độ 

thỏa dụng. Trong khi đó, nếu giá hàng hóa X chỉ cao gấp đôi giá hàng hóa 

Y thì  điều  đó cũng có nghĩa là: trên thị trường, chỉ cần dùng 2  đơn vị 

hàng hóa Y là có thể đổi được một đơn vị hàng hóa X. Lúc này, lợi ích 

của việc tiêu dùng thêm về hàng hóa X lớn hơn chi phí của nó (tiêu dùng 

thêm 1  đơn vị X  đem lại cho người tiêu dùng một sự thỏa mãn tương 

đương với việc tiêu dùng 4  đơn vị Y, song theo tỷ lệ trao  đổi trên thị 

trường, anh ta (hay chị ta) chỉ phải hy sinh 2 đơn vị Y). Đó là lý giải thích 

tại sao người tiêu dùng sẽ tiếp tục di chuyển theo hướng từ C đến E dọc 

theo đường ngân sách. Trên hình 3.12, vì điểm D nằm ở phía bên phải 

của điểm E, nó thể hiện một giỏ hàng hóa gồm nhiều hàng hóa X và ít 

hàng hóa Y hơn so với giỏ hàng hóa E. Tại D, dễ dàng nhận thấy là tỷ lệ 

thay thế biên nhỏ hơn tỷ số giá cả: MRS < PX / PY. Tại đó, vì tỷ lệ trao đổi 

trên thị trường để có thêm một đơn vị hàng hóa X lớn hơn tỷ lệ đánh đổi 

của người tiêu dùng thuần túy về phương diện sở thích, người này có xu 

hướng cắt giảm lượng tiêu dùng về hàng hóa X. Anh ta (hay chị ta) sẽ di 

chuyển trở lại sang bên trái dọc theo đường ngân sách từ điểm D đến E. 

Tại E, khi tỷ lệ đánh đổi giữa X và Y về phương diện sở thích của người 

tiêu dùng bằng đúng tỷ lệ trao đổi trên thị trường, người tiêu dùng không 

có khả năng thay đổi để gia tăng độ thỏa dụng. Chính vì thế giỏ hàng hóa 

E là tối ưu, nó đem lại cho người tiêu dùng một độ thỏa dụng lớn nhất. 

3.3.2. Sự thay đổi trong điểm lựa chọn của người tiêu dùng 

Sự phân tích ở trên cho thấy: với mục tiêu tối đa hóa độ thỏa dụng, 

người tiêu dùng sẽ lựa chọn giỏ hàng hóa nằm trên đường bàng quan cao 

nhất trong giới hạn ngân sách của mình. Những yếu tố quy định sự lựa 

chọn này chính là thu nhập, giá cả các hàng hóa, sở thích của người tiêu 

dùng. Khi những yếu tố này thay đổi, đương nhiên, điểm lựa chọn của 

anh ta (hay chị ta) sẽ thay đổi.  

-  Trường hợp thu nhập thay đổi 

Khi thu nhập thay  đổi, như ta  đã biết,  đường ngân sách sẽ dịch 

chuyển. Chẳng hạn, khi thu nhập tăng (giả định các điều kiện khác giữ 

nguyên), đường ngân sách sẽ dịch chuyển song song ra phía ngoài.    120

Như mô tả trên hình 3.13, từ đường ngân sách ban đầu AB, người 

tiêu dùng sẽ có một đường ngân sách mới A’B’ khi thu nhập tăng. Trước 

kia, E là điểm lựa chọn tối ưu của người này. Với đường ngân sách mới, 

điểm tối ưu không còn là E mà là E’, nơi mà đường ngân sách A’B’ tiếp 

xúc với một đường bàng quan U2 

nào  đó (đường bàng quan U1 là 

đường bàng quan chứa điểm E). 

Vì  A’B’ nằm ngoài  AB,  đường 

bàng quan  U2 cũng nằm ngoài 

đường bàng quan U1 và biểu thị 

độ thỏa dụng cao hơn. Nếu cả X 

lẫn Y  đều là những hàng hóa 

thông thường, khi thu nhập tăng, 

cả X lẫn Y  đều  được tiêu dùng 

nhiều hơn. Điểm E’ sẽ vừa nằm 

bên phải, vừa nằm phía trên 

điểm E. Nếu một trong hai hàng 

hóa này (chẳng hạn hàng hóa X) 

là hàng thứ cấp, điểm E’ sẽ nằm 

trên song ở phía bên trái điểm E. Trong trường hợp này, thu nhập tăng 

khiến người tiêu dùng giảm mức tiêu dùng về hàng hóa X và tăng mạnh 

mức tiêu dùng về hàng hóa Y. 

-  Trường hợp giá cả thay đổi 

Giá cả hàng hóa thay đổi một mặt, tác động đến giá tương đối giữa 

hai hàng hóa thay đổi, mặt khác, lại thường làm cho thu nhập thực tế của 

người tiêu dùng thay đổi. Hai tác động này diễn ra đồng thời khiến cho 

đường ngân sách của người tiêu dùng xoay và dịch chuyển khỏi vị trí ban 

đầu, và làm cho người tiêu dùng thay đổi điểm lựa chọn tối ưu của mình. 

Để đơn giản hóa, chúng ta chỉ xét trường hợp giá hàng hóa X thay đổi, 

giá hàng hóa Y cũng như các yếu tố khác như thu nhập và sở thích của 

người tiêu dùng vẫn giữ nguyên. Về nguyên tắc, các trường hợp thay đổi 

giá cả khác có thể được phân tích theo một phương pháp tương tự. 

O 

 . E 

 . E’ 

U1 

A 

A’ 

y 

x 

B’  B 

U2 

Hình 3.13: Điểm lựa chọn tối ưu của người 

tiêu dùng thay đổi khi thu nhập thay đổi   121

Hãy nhìn vào hình 3.14. Đường AB là  đường ngân sách ban  đầu 

tương ứng với các mức thu nhập I, và các mức giá PX1, PY đã biết. Một sở 

thích nhất định của người tiêu dùng  ngầm định anh ta (hay chị ta) có một 

tập hợp các đường bàng quan xác định nào đó. Điểm E là điểm lựa chọn 

ban đầu của người tiêu dùng. Nó là tiếp điểm của đường AB với đường 

bàng quan U1. Giả sử giá của hàng hóa X hạ xuống và mức giá mới là 

PX2. Đường ngân sách AB xoay ra phía ngoài thành đường AC. Bây giờ 

điểm lựa chọn mới tối ưu của người tiêu dùng là điểm F, nơi mà đường 

ngân sách AC tiếp xúc với một đường bàng quan U2 nào đó. Quá trình đi 

từ E đến F là kết quả toàn bộ của sự kiện: giá hàng hóa X hạ xuống. Tuy 

nhiên, việc PX hạ, một mặt làm cho mức giá tương đối PX / PY giảm, hàng 

hóa X trở nên rẻ đi một cách tương đối so với hàng hóa Y; mặt khác, làm 

thu nhập thực tế của người tiêu dùng tăng lên. Như vậy, nếu sự thay đổi 

thu nhập  I chỉ gây ra tác động về mặt thu nhập thực tế, thì sự thay đổi 

trong mức giá của các hàng hóa lại gây ra cả tác động thu nhập lẫn tác 

động thay thế. 

+  Tác  động thay thế: là tác  động bắt nguồn từ việc thay  đổi 

trong mức giá tương đối giữa các hàng hóa. Sự thay đổi này khiến cho 

người tiêu dùng thay đổi điểm lựa chọn theo hướng: thay thế một phần 

hàng hóa đã trở nên đắt hơn một cách tương đối bằng hàng hóa đã trở nên 

rẻ đi một cách tương đối.  

+  Tác động thu nhập: là tác động bắt nguồn từ sự thay đổi của 

thu nhập thực tế. Sự thay đổi này khiến người tiêu dùng có khuynh hướng 

sử dụng nhiều hơn hay ít hơn một loại hàng hóa nào đó, tùy theo nó được 

coi là hàng hóa thông thường hay hàng hóa thứ cấp. 

Làm thế nào để có thể tách biệt được hai tác động này với nhau? 

Hãy vẽ một đường ngân sách giả định MN, sao cho đường này song song 

với đường ngân sách AC (đường ngân sách mới) nhưng lại tiếp xúc với 

đường bàng quan ban đầu U1 tại điểm H. Đường MN song song với AC 

cho chúng ta thấy độ dốc của nó chính bằng độ dốc của AC, phản ánh 

mức giá tương đối mới giữa các hàng hóa sau khi giá hàng hóa X giảm. 

Điểm E và H cùng nằm trên một đường bàng quan U1 nên chúng đem lại 

cho người tiêu dùng một độ thỏa dụng như nhau, hay một mức sống như   122

nhau. Có thể coi hai điểm này biểu thị cùng một thu nhập thực tế đối với 

người tiêu dùng. Vậy sự di chuyển từ E đến H chính là sự di chuyển từ 

một điểm tối ưu trong điều kiện mức giá tương đối cũ đến một điểm tối 

ưu khác tương ứng với mức giá tương đối mới mà vẫn giữ nguyên mức 

thu nhập thực tế. Sự di chuyển đó là kết quả của tác động thay thế. Còn 

sự di chuyển từ điểm H đến điểm F chỉ phản ánh sự thay đổi của thu nhập 

thực tế thuần túy: đường MN và AC biểu hiện cùng một mức giá tương 

đối, song lại biểu hiện các mức thu nhập thực tế khác nhau. Điểm H nằm 

trên đường MN gắn với mức thu nhập cũ, còn điểm F nằm trên đường AC 

gắn với mức thu nhập mới, tăng lên do giá hàng hóa X hạ xuống. Vì thế, 

từ H đến F là kết quả của tác động thu nhập. Tổng  hợp lại cả tác động 

thay thế và tác động thu nhập, rốt cục, khi PX giảm, điểm lựa chọn của 

người tiêu dùng đi từ E đến F. 

Để thấy rõ tác động thay thế, tác động thu nhập và tác động tổng 

hợp của việc giá hàng hóa X hạ đối với mức cầu về một loại hàng hóa 

như X, ta chỉ cần xem xét các hoành độ x1, x2 và x3 của các điểm E, H và 

F. Mức cầu  tăng lên từ  x1 lên  x2 là kết quả của tác động thay thế: giá 

hàng hóa Y trở nên đắt hơn một cách tương đối đã khiến người tiêu dùng 

thay thế một phần Y bằng X. Mức cầu tăng từ x2 lên x3 là kết quả của tác 

động thu nhập: thu nhập thực tế tăng khiến người tiêu dùng mong muốn 

mua nhiều hàng hóa X hơn. Điều này chỉ đúng nếu X là hàng hóa thông 

thường. Trong trường hợp X là hàng hóa thứ cấp, tác động thu nhập đem 

lại kết quả ngược lại: thu nhập thực tế tăng sẽ làm giảm cầu về hàng hóa 

và khi đó, x3 sẽ nhỏ hơn x2. 

Như vậy, khi giá hàng hóa X giảm, nếu X là hàng hóa thông 

thường, vì kết quả của tác động thay thế và tác động thu nhập cùng làm 

cầu về hàng hóa này tăng lên (hai tác động diễn ra theo cùng một chiều), 

nên có thể chắc chắn kết luận được về tác động toàn bộ hay tổng hợp: 

mức cầu về hàng hóa X tăng khi giá hàng hóa X giảm. Nếu hàng hóa X là 

hàng hóa thứ cấp, hai tác động này đem lại những kết quả ngược chiều 

nhau. Khi giá hàng hóa X hạ, tác động thay thế luôn làm mức cầu về hàng 

hóa X tăng nhưng tác động thu nhập lại làm mức cầu về hàng hóa này 

giảm. Về lý thuyết, chúng ta không thể khẳng định chắc chắn được rằng:   123

liệu khi giá hàng hóa X hạ, mức cầu về X như là kết quả tổng hợp của hai 

tác động trên là tăng hay giảm. Kết cục nào xảy ra tùy thuộc vào việc tác 

động nào mạnh hơn. Trong những khả năng có thể xảy ra, ta có thể hình 

dung trường hợp mà ở đó, tác  động thu nhập tỏ ra mạnh hơn tác động 

thay thế. Khi đó, giá hàng hóa (thứ cấp) X giảm, rốt cục, lại làm mức cầu 

chung về hàng hóa này giảm. Đường cầu về một hàng hóa như vậy sẽ là 

đường dốc lên, phản ánh sự vận động cùng chiều của mức giá và lượng 

cầu. Hàng hóa có tính chất  đặc biệt như vậy  được gọi là “hàng hóa 

Giffen”. Nếu tồn tại, hàng Giffen phải là hàng hóa thứ cấp, mặc dù không 

phải mọi hàng hóa thứ cấp  đều là hàng Giffen. Các nhà kinh tế, nói 

chung, không tin vào sự tồn tại của hàng hóa Giffen trên thực tế. Đối với 

hàng hóa thứ cấp, có lẽ tác động thu nhập do giá thay đổi thường nhỏ khi 

mà tỷ trọng chi tiêu về hàng hóa này trong ngân sách của người tiêu dùng 

chỉ chiếm một vị trí khiêm tốn. 

 Ảnh hưởng của việc thay  đổi trong mức giá hàng hóa X không 

dừng lại ở những thay đổi trong lượng cầu về hàng hóa X, mà còn thể 

hiện cả ở những thay đổi trong lượng cầu về hàng hóa Y. Khi giá hàng 

hóa X hạ xuống, tác  động thay thế làm cho lượng cầu về hàng hóa Y 

giảm xuống. Trong khi đó, do thu nhập thực tế tăng lên nên tác động thu 

nhập làm cho lượng cầu về hàng hóa Y tăng, nếu Y là hàng hóa thông 

thường và giảm nếu Y là hàng hóa thứ cấp. (Chú ý rằng, chỉ khi ít nhất, 

một trong hai hàng hóa 

mà chúng ta phân tích là 

hàng hóa thông thường 

thì xem xét của chúng ta 

mới có ý nghĩa). Nếu X 

là hàng hóa thông 

thường và Y là hàng 

hóa thứ cấp, khi giá 

hàng hóa X hạ, mức cầu 

chung về hàng hóa Y 

chắc chắn giảm do  ảnh 

hưởng cùng chiều của   124

cả tác động thay thế lẫn tác động thu nhập. Độ co giãn theo giá chéo của 

cầu về hàng hóa Y khi giá X thay đổi là dương. Trong trường hợp Y là 

hàng hóa thông thường, nếu tác động thay thế là mạnh (X và Y là những 

hàng hóa dễ dàng thay thế cho nhau vì có công dụng gần gũi nhau), tác 

động thu nhập tương đối yếu, tác động toàn bộ của việc giá hàng hóa X 

hạ làm cho lượng cầu về hàng hóa Y giảm. Trong trường hợp này, độ co 

giãn của cầu về Y theo giá chéo cũng dương. Ngược lại, nếu tác  động 

thay thế tỏ ra là yếu ớt (các hàng hóa X, Y khó thay thế cho nhau) so với 

tác động thu nhập, khi giá hàng hóa X hạ, mức cầu chung về hàng hóa Y 

sẽ tăng. Khi này, độ co giãn của cầu về Y theo giá chéo (giá hàng hóa X) 

là số âm.  

-  Trường hợp thay đổi về sở thích 

Sở thích của người tiêu dùng cũng có thể thay  đổi, mặc dù nó 

thường ổn định trong một khoảng thời gian nhất định. Sự thay đổi này 

phản ánh những chuyển biến trong cách nhìn nhận, đánh giá, hay thái độ 

của người tiêu dùng về ý nghĩa của một loại hàng hóa đối với cuộc sống 

của anh ta (hay chị ta). Khi khoa học càng ngày càng nhấn mạnh đến tầm 

quan trọng của rau và hoa quả trong cơ cấu bữa  ăn, thái  độ của nhiều 

người tiêu dùng đối với việc sử dụng các hàng hóa này sẽ thay đổi. Cách 

ăn mặc, sinh hoạt của các ngôi sao điện ảnh có tác động không nhỏ đối 

với công chúng tiêu dùng, 

những người coi những 

ngôi sao này là “thần 

tượng”. 

 Khi sở thích thay 

đổi, hình dạng và vị trí các 

đường bàng quan của 

người tiêu dùng sẽ trở nên 

khác trước. Với  đường 

ngân sách như cũ (phản 

ánh các  điều kiện thị 

trường, thu nhập của người   125

tiêu dùng vẫn giữ nguyên), điểm lựa chọn nhằm mục tiêu tối đa hóa độ 

thỏa dụng của người tiêu dùng cũng sẽ thay đổi. Ví dụ, vì một lý do nào 

đó, hàng hóa X giờ đây được người tiêu dùng ưa chuộng hơn hẳn trước. 

Hình dáng các đường bàng quan trở nên dốc đứng hơn. Đường ngân sách 

cũ sẽ tiếp xúc với một đường bàng quan nào đó thuộc hệ các đường bàng 

quan mới ở một điểm mới, có xu hướng lệch sang phía bên phải. Người 

tiêu dùng có mức cầu về hàng hóa X nhiều hơn, và do đó phải hy sinh 

mức tiêu dùng về các hàng hóa khác (hình 3.15).   

3.4. Đường cầu cá nhân của người tiêu dùng và đường cầu thị trường 

3.4.1. Rút ra đường cầu cá nhân từ sự lựa chọn của người tiêu dùng  

Từ mô hình về sự lựa chọn của người tiêu dùng trên, ta có thể rút ra 

quan hệ cầu hay đường cầu của một cá nhân người tiêu dùng. 

  Trước hết, chúng ta giả định rằng, người tiêu dùng có một mức thu 

nhập  I và một sở thích nhất định. Với mục đích khảo sát đường cầu cá 

nhân của người tiêu dùng này về hàng hóa X, ta giả sử giá cả các hàng 

hóa khác mà  ở  đây hàng hóa Y là  đại diện  được giữ nguyên. Với mỗi 

mức giá của hàng hóa X, kết hợp với  I và PY  đã biết, ta có  được một 

đường ngân sách. Sở thích của người tiêu dùng phản ánh trong một hệ 

đường bàng quan xác định. 

  Để rút ra đường cầu của người tiêu dùng về hàng hóa X, ta sử dụng 

cùng một lúc hai đồ thị. Đồ thị ở trên minh họa sự lựa chọn tối đa hóa độ 

thỏa dụng của người tiêu dùng. Vẫn như các  đồ thị ta  đã sử dụng  ở 

chương này, trục tung biểu thị lượng hàng hóa Y, trục hoành biểu thị 

lượng hàng hóa X mà người tiêu dùng mong muốn lựa chọn. Ở  đồ thị 

dưới, nơi chúng ta muốn thể hiện đường cầu về hàng hóa X, trục tung sẽ 

biểu thị các mức giá về hàng hóa X, còn trục hoành biểu thị lượng hàng 

hóa X người tiêu dùng mong muốn mua hay lượng cầu về hàng hóa X. 

Trục hoành của hai đồ thị, như vậy, biểu thị cùng một biến số. 

 Ta hãy xuất phát từ một mức giá PX1 của hàng hóa X tương  đối 

cao. Ở đồ thị phía trên, đường ngân sách AB được vẽ tương ứng với mức   126

giá này, trong điều kiện 

các biến số khác như  I, 

PY  đã cho.  Điểm  E là 

điểm lựa chọn tối ưu của 

người tiêu dùng trong 

trường hợp này. E được 

xác  định như  điểm tiếp 

xúc của  đường  AB với 

một  đường bàng quan 

nào  đó trong hệ  đường 

bàng quan biểu thị sở 

thích  đã biết của người 

tiêu dùng. Từ E, ta biết 

được mức cầu lúc này 

của người tiêu dùng là 

x1. Ở đồ thị phía dưới, vì 

x1 là lượng cầu của 

người tiêu dùng tại mức 

giá  PX1 nên  điểm 

(x1,PX1) là một điểm trên 

đường cầu cá nhân của 

người tiêu dùng mà ta 

cần mô tả.  

 Bây giờ ta hãy giả 

sử giá hàng hóa X giảm 

xuống, trong khi các điều kiện khác vẫn được giữ nguyên. Mức giá hàng 

hóa giờ đây, chẳng hạn, là PX2. Với các biến số như I, PY đã biết và mức 

giá PX2 này, ta vẽ được một đường ngân sách mới AC. Trên cơ sở sở thích 

đã xác định, điểm lựa chọn tối ưu tương ứng của người tiêu dùng giờ đây 

là F, nơi mà đường AC tiếp xúc với một đường bàng quan nào đó trong 

hệ đường bàng quan đã cho. Từ điểm F, ta biết được lượng cầu của người 

tiêu dùng này về hàng hóa X là x2. Rõ ràng, x2 là lượng cầu về hàng hóa 

X tương ứng với mức giá PX2. Thông tin này được dùng ở đồ thị dưới cho   127

ta biết một  điểm mới –  điểm (x2,PX2) - trên  đường cầu của người tiêu 

dùng về hàng hóa X. 

 Cứ lần lượt làm theo cách thức như vậy, chúng ta sẽ có được các 

điểm khác của đường cầu về hàng hóa X của người tiêu dùng. Trên toàn 

bộ đường này, chúng ta luôn giả định rằng, các yếu tố như thu nhập I, sở 

thích hay mức giá các hàng hóa khác như PY là không thay đổi.  

Giờ đây chúng ta có thể hiểu sâu hơn thực chất của đường cầu. 

Đối với một cá nhân tiêu dùng, đường cầu của anh ta (hay chị ta) về một 

loại hàng hóa phụ thuộc vào sự lựa chọn hàng hóa nói chung của chính 

người này nhằm mục tiêu tối đa hóa độ thỏa dụng. Sự lựa chọn đó bị chi 

phối bởi cả những yếu tố chủ quan như sở thích, cũng như những yếu tố 

có tính chất ràng buộc khác của thị trường như thu nhập hay giá cả của 

các hàng hóa. Đường cầu của người tiêu dùng là một đường dốc xuống vì 

khi giá hàng hóa X hạ, miền ngân sách của người tiêu dùng được nới rộng 

hơn khi đường ngân sách xoay ra phía ngoài và kết quả là: lượng cầu về 

hàng hóa X tăng lên. Chúng ta cũng đã giải thích được rằng, trong trường 

hợp X là hàng hóa thông thường, khi giá hàng hóa X hạ xuống, cả tác 

động thay thế lẫn tác động thu nhập đều cùng “kéo” mức cầu về hàng hóa 

X lên, nên tính chất dốc xuống của đường cầu là khá rõ ràng. Khi hàng 

hóa X là hàng hóa thứ cấp, về mặt lý thuyết, người ta có thể nghi ngờ tính 

dốc xuống của  đường cầu. Trường hợp hàng hóa Giffen dường như là 

một ví dụ minh họa cho một loại đường cầu dốc lên. Tuy nhiên, trên thực 

tế, khi mà hàng hóa thứ cấp chỉ giữ vị trí khiêm tốn trong cơ cấu tiêu 

dùng của một cá nhân, việc giá của hàng hóa này hạ không tạo ra được sự 

gia tăng đáng kể, thực sự trong thu nhập thực tế của người tiêu dùng (liệu 

chúng ta cảm thấy mình giàu có lên như thế nào khi giá muối hạ xuống 

hai lần hay ba lần?). Tác động thu nhập trong trường hợp này thường yếu. 

Vì thế, xét tổng hợp cả hai tác động, giá X hạ vẫn làm cho lượng cầu về 

X tăng. Nói cách khác, ngay cả khi X là hàng hóa thứ cấp, đường cầu về 

nó cơ bản vẫn là đường dốc xuống. 

Tất nhiên, vẫn có thể có những trường hợp ngoại lệ khiến cho 

đường cầu về một loại hàng hóa của một cá nhân là một  đường thẳng   128

đứng. Trường hợp đặc biệt này biểu thị rằng, khi giá hàng hóa giảm hay 

tăng không tác động đến lượng cầu về hàng hóa của người tiêu dùng. Nếu 

X là một hàng hóa như vậy, thì điều đó có nghĩa là: thứ nhất, trong mọi 

trường hợp Y (tức các hàng hóa khác) hoàn toàn không có khả năng thay 

thế X (hiểu theo nghĩa tuyệt đối, điều này dường như không bao giờ xảy 

ra); thứ hai, việc tăng hay giảm lượng tiêu dùng về X không làm thay đổi 

độ thỏa dụng của người tiêu dùng. Điều cuối cùng này trái ngược với giả 

định “thích nhiều hơn ít” do đó, sự kiện này vượt ra khỏi khuôn khổ mô 

hình của chúng ta. Khi một người tiêu dùng chỉ mong muốn một lượng 

hàng hóa cố định bất chấp các mức giá cụ thể của nó thì hàng hóa đó phải 

có một ý nghĩa thiết yếu đối với anh ta (hay chị ta) và ý nghĩa đó chỉ phát 

huy được với một lượng cố định về hàng hóa. Tuy nhiên, nếu điều này 

xảy ra, tức tính thẳng đứng của đường cầu tồn tại, nó cũng chỉ xảy ra hay 

tồn tại trong một phạm vi nhất định của thu nhập và giá cả. Nếu giá cả 

hàng hóa mà quá cao, trong phạm vi thu nhập xác định, người tiêu dùng 

buộc phải thay thế hàng hóa trên bằng hàng hóa khác. 

Trở lại với hình 3.16 ở trên, ta thấy một đường cầu được vẽ ra gắn 

với giả định về các yếu tố như  I, PY và sở thích của người tiêu dùng là 

không thay  đổi. Nếu giờ  đây, một trong những yếu tố trên thay  đổi, 

đường cầu của người tiêu dùng về hàng hóa X sẽ dịch chuyển. Ví dụ, khi 

thu nhập của người tiêu dùng tăng lên, ở mỗi mức PX đường ngân sách 

đều tịnh tiến song song ra phía ngoài. Tương ứng với mức giá PX1, đường 

ngân sách giờ đây là đường A’B’ cũng như tương ứng với mức giá PX2, 

đường ngân sách gắn với mức thu nhập mới là A’C’. Nếu X là hàng hóa 

thông thường, các mức lựa chọn mới về hàng hóa X tương ứng sẽ là x’1, 

x’2 cao hơn so với các mức lựa chọn cũ. Đường cầu về hàng hóa X gìờ 

đây dịch chuyển sang phải. Sự thay đổi của các yếu tố khác ảnh hưởng 

như thế nào đến đường cầu cũng có thể được xem xét một cách tương tự. 

3.4.2. Đường cầu thị trường  

  Đường cầu thị trường về một loại hàng hóa phản ánh mối quan hệ 

giữa tổng lượng hàng hóa mà những người tiêu dùng tham gia vào thị 

trường muốn và sẵn sàng mua tương ứng với từng mức giá.     129

 Như vậy, đường cầu thị trường là tổng các đường cầu của tất cả các 

cá nhân tham gia vào thị trường này. Nó được suy ra từ các đường cầu cá 

nhân bằng cách “cộng theo chiều ngang”, tức là cộng theo từng mức giá, 

các đường cầu này lại. Chẳng hạn, nếu tại mức giá PX1 của hàng hóa X, 

lượng cầu của cá nhân A là x1A, của cá nhân B là x1B, của cá nhân C là 

x1C…thì cũng tại mức giá này tổng lượng cầu của cả thị trường là X1 = x1A 

+ x1B + x1C…Tại mức giá PX2, nếu lượng cầu của các cá nhân là x2A, x2B, 

x2C… thì tổng lượng cầu tương ứng của thị trường là X2 = x2A + x2B + x2C 

… Cứ như vậy, tập hợp các điểm (X1,PX1), (X2,PX2)… cho chúng ta một 

đường cầu thị trường. 

Vì các đường cầu cá nhân là dốc xuống nên đường cầu thị trường 

cũng là một đường dốc xuống. Khi giá hàng hóa X hạ, lượng cầu của mỗi 

cá nhân đều tăng nên tổng lượng cầu của cả thị trường cũng tăng. Sự dịch 

chuyển của đường cầu thị trường cũng có thể quy về các yếu tố chi phối 

sự dịch chuyển của các đường cầu cá nhân. Chẳng hạn, khi thu nhập của 

những người tiêu dùng nói chung tăng lên, cầu thị trường về một loại 

hàng hóa thông thường sẽ tăng lên và  đường cầu thị trường sẽ dịch 

0 

x1C 

x1B  x1A 

Px2 

Px1 

Px 

x2A  x2B 

x2C  X1 

X2  X 

DA 

DB 

DC 

D 

Hình 3.17: Đường cầu D (thị trường) là tổng hợp theo chiều ngang  

của các đường cầu cá nhân DA, DB và DC   130

chuyển sang bên phải. Nếu Y là hàng hóa thay thế gần gũi với hàng hóa 

X, giá hàng hóa Y tăng lên sẽ làm cầu thị trường về hàng hóa X tăng lên 

và đường cầu thị trường về hàng hóa X sẽ dịch chuyển sang phải. Còn 

nếu đại đa số người tiêu dùng đều không còn ưa thích một loại hàng hóa 

như trước, cầu thị trường về hàng hóa này sẽ giảm và  đường cầu thị 

trường về nó sẽ dịch chuyển sang trái.   131

Chương 4 

 TỔ CHỨC VÀ HÀNH VI CUNG ỨNG ĐẦU RA  

CỦA DOANH NGHIỆP 

  Sau khi  đã xem xét cách thức mà người tiêu dùng lựa chọn các 

hàng hóa khan hiếm như thế nào để tối đa hóa độ thỏa dụng của mình, 

chúng ta đã có cơ sở để phân tích các khía cạnh có liên quan đến cầu về 

các loại hàng hóa trên thị trường. Giờ đây, chúng ta sẽ làm rõ các yếu tố 

còn  ẩn chứa đằng sau các đường cung. Nói đến cung về một loại hàng 

hóa là nói đến hành vi lựa chọn của các doanh nghiệp. Câu hỏi trung tâm 

ở đây là: Doanh nghiệp lựa chọn các mức sản lượng đầu ra mà nó muốn 

cung ứng như thế nào? Tại sao và do nguyên nhân gì mà doanh nghiệp 

thay  đổi mức  đầu ra  đã lựa chọn? Chương này  đưa ra một khuôn khổ 

chung để trả lời các câu hỏi trên. 

4.1. Tổ chức doanh nghiệp 

 Khái niệm doanh nghiệp 

 Doanh nghiệp trước hết là một tổ chức kinh tế có chức năng tổ 

chức, sử dụng các đầu vào để sản xuất ra các sản phẩm đầu ra thích hợp. 

Việc tổ chức quá trình sản xuất thông qua hình thức doanh nghiệp 

chỉ có lợi về mặt kinh tế khi nhờ nó, người ta có thể tiết kiệm được các 

khoản chi phí giao dịch do việc “nội bộ hóa” nhiều khâu giao dịch thị 

trường. Khi người ta có thể tổ chức việc sản xuất một loại sản phẩm đầu 

ra nhờ việc thuê tạm thời các yếu tố  đầu vào (ví dụ, một nhà sản xuất 

phim có thể thuê diễn viên, thuê máy móc, thiết bị quay phim, thuê phim 

trường và các địa điểm hay bối cảnh quay để sản xuất ra một bộ phim), 

thì theo một nghĩa nào đó, doanh nghiệp, với tư cách là một thực thể kinh 

tế riêng biệt, độc lập với các cá nhân và các hộ gia đình, không tồn tại. 

Tuy nhiên, việc tổ chức sản xuất theo kiểu nói trên thường làm phát sinh 

những chi phí giao dịch lớn. Các quan hệ làm việc giữa những nhóm lao 

động (những người quản lý, các nhà chuyên môn, những người công nhân   132

trực tiếp sản xuất) trở nên thiếu ổn định. Nhiều hợp đồng thuê mướn phải 

thường xuyên thương lượng, ký kết và giám sát để cho chúng có hiệu lực. 

Những bất  lợi như vậy có thể được khắc phục nếu như một tổ chức kiểu 

doanh nghiệp, tồn tại như một thực thể có tư cách pháp lý độc lập với các 

cá nhân, xuất hiện. 

Trong nội bộ một doanh nghiệp, quan hệ giữa các bộ phận, các 

khâu, các phân xưởng thường được thực hiện không thông qua các giao 

dịch thị trường. Ví dụ, trong một nhà máy dệt vải, sản phẩm của phân 

xưởng dệt được chuyển giao cho phân xưởng nhuộm theo một quy trình 

nội bộ mà không cần đến những giao dịch mua, bán như trên thị trường. 

Chỉ khi, nhờ vào việc “nội bộ hóa” có khả năng giảm thiểu các chi phí 

giao dịch này, mà việc sản xuất vải thành phẩm của doanh nghiệp trở nên 

hiệu quả hơn, thì việc liên kết các phân xưởng dệt, nhuộm… thành một 

doanh nghiệp mới được coi là hợp lý về mặt kinh tế. 

Vì thế, mặc dù có thể nói, chức năng của doanh nghiệp là 1) thuê, 

mua các yếu tố đầu vào; 2) tổ chức sử dụng các yếu tố đầu vào theo một 

cách thức nào đó để tạo ra các sản phẩm đầu ra; 3) bán các sản phẩm đầu 

ra, song, về phương diện kinh tế, chức năng đích thực của doanh nghiệp 

là tiết kiệm các chi phí nhờ biến các quan hệ giao dịch trên thị trường 

thành những quan hệ có tính chất phân công, hợp tác trong nội bộ một tổ 

chức. 

Mục tiêu của doanh nghiệp 

 Doanh nghiệp là người sản xuất và bán các hàng hóa trên thị 

trường. Tuy nhiên, khi công ty Ford sản xuất ra những chiếc ô tô hay 

công ty Thiên Long sản xuất ra những chiếc bút bi có chất lượng cao thì 

không phải những công ty này chỉ thuần túy theo đuổi những mục tiêu xã 

hội cao cả: làm ra những chiếc ô tô hay những chiếc bút bi phục vụ các 

nhu cầu của xã hội. Đành rằng những chiếc ô tô hay bút bi là những sản 

phẩm hữu dụng, có ích đối với xã hội, song ẩn chứa đằng sau chúng là 

những khoản lợi nhuận mà các công ty này mong đợi. Nói cách khác, với 

tư cách là những doanh nghiệp  điển hình trong nền kinh tế thị trường, 

mục tiêu mà các công ty này tìm kiếm là lợi nhuận. Trong trường hợp nói   133

trên, các loại hàng hóa cụ thể như ô tô, bút bi chỉ là các phương tiện để 

các doanh nghiệp thực hiện mục tiêu lợi nhuận của mình. Vì thế, dù xã 

hội vẫn cần đến những chiếc ô tô, bút bi…, song giả sử vào một lúc nào 

đó, các hàng hóa này không còn tạo ra lợi nhuận lâu dài cho các công ty 

trên, nếu không bị phá sản, chúng gần như chắc chắn sẽ chuyển sang lĩnh 

vực sản xuất hay kinh doanh khác. Trên thực tế, khi nhà máy sản xuất xe 

đạp Xuân Hòa trước đây không còn kinh doanh xe đạp mà chuyển sang 

sản xuất bàn ghế, thì nó đã xử sự đúng như vậy. Ở đây, xe đạp hay bàn 

ghế không phải là mục tiêu đích thực của doanh nghiệp. Giờ đây, doanh 

nghiệp sản xuất bàn ghế vì đối với nó, đó là phương cách kiếm lợi nhuận 

hiệu quả hơn. Cho nên, khi phân tích về hành vi cung ứng sản phẩm của 

các doanh nghiệp trên thị trường, sẽ là hợp lý khi chúng ta giả định rằng: 

mục tiêu của doanh nghiệp là tối đa hóa lợi nhuận. Khi một doanh nghiệp 

hoạt động như một tổ chức phi lợi nhuận, thì đó không phải là trường hợp 

điển hình mà chúng ta muốn chú ý đến. 

Đương nhiên, lợi nhuận không phải là mục tiêu duy nhất của doanh 

nghiệp. Khi tiến hành các hoạt động của mình, doanh nghiệp thường theo 

đuổi một hệ mục tiêu phức tạp: tối đa hóa lợi nhuận, mở rộng thị trường 

nhằm cải thiện vị thế của doanh nghiệp trên thị trường (thường gắn với 

việc tối đa hóa doanh thu), tăng giá trị cổ phiếu của công ty, nâng cao uy 

tín của doanh nghiệp trong cộng đồng, giảm thiểu rủi ro nhằm ổn định 

hóa mức lợi nhuận… Trong số các mục tiêu này, nhiều mục tiêu có thể 

xung đột với mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận, đặc biệt nếu xét trong ngắn 

hạn. Chẳng hạn, khi  ưu tiên cho việc mở rộng thị phần, doanh nghiệp 

thường gia tăng quảng cáo, hạ giá hàng hóa và trong nhiều trường hợp, nó 

có thể chấp nhận thua lỗ ngắn hạn. Khi doanh nghiệp bỏ ra những khoản 

tiền lớn để làm từ thiện, hay làm những công việc thuần túy có tính chất 

xã hội, quỹ lợi nhuận của nó bị giảm đi. Tuy thế, xét đến cùng, tối đa hóa 

lợi nhuận vẫn là mục tiêu ưu tiên, có tính chất lâu dài của hầu hết các 

doanh nghiệp. Nó thường tồn tại như là động cơ nằm phía sau các mục 

tiêu khác. Ví dụ như khi doanh nghiệp tập trung để giành giật thị trường 

với các đối thủ khác, rõ ràng động cơ của nó là có được những khoản lợi 

nhuận cao hơn, bảo đảm hơn, xét về lâu dài. Mở rộng thị trường thường 

không phải là thứ mục tiêu “tự nó”. Khi đã độc chiếm thị trường, doanh   134

nghiệp thường nâng giá hàng hóa để có lợi nhuận cao, mặc dù trước đó, 

nó có thể thường xuyên hạ giá sản phẩm của mình. Hay khi doanh nghiệp 

tiến hành đa dạng hóa kinh doanh (đa dạng hóa lĩnh vực, mặt hàng, địa 

điểm… kinh doanh) thì thực ra nó cũng đang cố gắng tối đa hóa lợi nhuận 

trong điều kiện hoạt động kinh doanh có nhiều rủi ro, bất trắc. Ở đây, lợi 

nhuận vừa là động cơ, vừa là điều kiện tồn tại dài lâu của doanh nghiệp. 

Trong  điều kiện cạnh tranh, muốn tồn tại, doanh nghiệp phải không 

ngừng đổi mới công nghệ, cải tiến quản lý, mở rộng thị trường… Doanh 

nghiệp sẽ không thể làm được như vậy nếu nó ở trong tình trạng không có 

lợi nhuận hay thua lỗ kéo dài.  

Do tính chất ưu tiên cao của mục tiêu lợi nhuận so với các mục tiêu 

khác, khi phân tích về hành vi của doanh nghiệp, chúng ta giả định rằng 

mục tiêu mà doanh nghiệp theo đuổi là tối đa hoá lợi nhuận. 

4.2. Phân tích chi phí 

4.2.1. Chi phí kế toán và chi phí kinh tế  

Chi phí thể hiện các phí tổn hay thiệt hại mà doanh nghiệp  phải 

gánh chịu, hy sinh khi sản xuất một khối lượng hàng hóa hay dịch vụ nào 

đó. 

Để tiến hành hoạt động sản xuất, kinh doanh về một loại hàng hóa 

hay dịch vụ nào  đó, doanh nghiệp phải có  được những yếu tố  đầu vào 

thích hợp. Nó phải có một lượng máy móc, thiết bị nhất định, có một hệ 

thống nhà xưởng, văn phòng, cửa hàng ở một quy mô nào đó, có một số 

lượng lao động với một cơ cấu thích hợp xác định. Ngoài ra, hoạt động 

của nó được duy trì nhờ một hay nhiều nguồn cung cấp nguyên, nhiên, 

vật liệu tương đối ổn định nào đó. Vậy là, để có thể tạo ra một khối lượng 

hàng hóa  đầu ra nhất  định, doanh nghiệp luôn phải sử dụng một khối 

lượng đầu vào tương ứng. Nói cách khác, nó phải bỏ ra hay gánh chịu 

một khoản chi phí đầu vào nào đó. Trong số các khoản chi phí này, cái 

mà người ta dễ nhận ra trước tiên là các khoản chi phí kế toán.   135

Chi phí kế toán là những khoản chi phí trực tiếp mà doanh nghiệp 

thực tế phải bỏ ra khi sản xuất hàng hóa. Nó bao gồm những khoản chi 

phí như: khấu hao máy móc, thiết bị, nhà xưởng, mua sắm nguyên, nhiên, 

vật liệu; trả tiền thuê nhân công hay thanh toán các khoản lãi vay… Các 

chi phí này luôn luôn gắn với một khối lượng hàng hóa đầu ra cần sản 

xuất nhất định. 

Chi phí kế toán luôn luôn thể hiện dưới dạng những dòng tiền mà 

người chủ doanh nghiệp thực sự phải chi trả, thanh toán khi thuê, mua các 

yếu tố đầu vào. Về nguyên tắc, những khoản chi này có thể dễ dàng ghi 

chép trong các sổ sách kế toán, mà người khác có thể kiểm chứng được.  

Đương nhiên, các khoản chi phí kế toán là bộ phận chi phí quan 

trọng mà doanh nghiệp luôn luôn phải tính đến khi ra các quyết định. Tuy 

vậy, nếu chỉ dựa vào những thông tin thuần túy về chi phí kế toán, doanh 

nghiệp có thể có những nhận định sai lầm về một hoạt động kinh doanh, 

do đó, có thể đưa ra những quyết định không hiệu quả. Vấn đề là ở chỗ: 

dù đã tính đến một cách chính xác và đầy đủ toàn bộ các chi phí kế toán 

có liên quan, doanh nghiệp vẫn có thể bỏ qua một số chi phí quan trọng. 

Chẳng hạn, khi xác  định chi phí thuê nhân công, theo quan  điểm của 

người kế toán, người chủ doanh nghiệp chỉ tính những khoản tiền công, 

tiền lương mà anh ta (hay chị ta) thực tế phải trả cho những người làm 

thuê – dù đó là người quản lý cao cấp hay những công nhân sản xuất trực 

tiếp. Là người chủ doanh nghiệp, anh ta (hay chị ta) không tự thuê chính 

bản thân mình, do đó, về mặt kế toán, người này dường như không phải 

bỏ ra một đồng nào để khai thác sức lao động của bản thân. Thực tế, ở 

đây không có một dòng tiền nào phát sinh, đi từ người sử dụng lao động 

đến người cung ứng lao động khi thực chất hai người chỉ là một. Tuy thế, 

việc người chủ doanh nghiệp có thể sử dụng lao động của chính bản thân 

mình một cách miễn phí về phương diện kế toán, không có nghĩa là quá 

trình này không đem lại một tổn thất nào cho anh ta (hay chị ta). Khi phải 

làm những công việc ở doanh nghiệp, người chủ doanh nghiệp mất đi cơ 

hội làm những công việc khác, tức là mất đi khả năng sử dụng nguồn lực 

lao động của mình theo những phương án khác. Giả sử tương ứng thời 

gian làm việc  ở doanh nghiệp  để sản xuất ra khối lượng hàng hóa mà   136

chúng ta  đang xem xét, nếu làm một công việc khác (chẳng hạn, làm 

giám đốc cho một công ty khác), người này có thể kiếm được một khoản 

thu nhập cao nhất là 30 triệu đồng, thì chúng ta phải coi 30 triệu đồng này 

là khoản tổn thất, hay mất mát mà người này phải gánh chịu khi  điều 

hành doanh nghiệp của chính mình. Nói một cách khác, mặc dù  đây 

không phải là một khoản tiền mà doanh nghiệp thực tế phải chi trả, do đó, 

nó không cấu thành một khoản chi phí kế toán, 30 triệu đồng nói trên vẫn 

là một khoản chi phí kinh tế thực sự mà người chủ doanh nghiệp cần phải 

tính đến. Nếu như hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp, sau khi trừ 

hết các chi phí kế toán, chỉ đem lại một khoản lãi là 20 triệu đồng, thì có 

lẽ  đối với người chủ doanh nghiệp trên, việc kinh doanh này là không 

hiệu quả. Bằng chứng là anh ta (hay chị ta) sẽ có thu nhập cao hơn (30 

triệu  đồng so với 20 triệu  đồng) nếu  đi làm công việc khác. Dựa trên 

thông tin về chi phí kế toán, người ta có thể khẳng định hoạt động kinh 

doanh của doanh nghiệp là có lãi. Nhưng với một cách nhìn toàn diện 

hơn, ta cần phải cộng thêm 30 triệu  đồng mà người chủ doanh nghiệp 

phải hy sinh do phải điều hành doanh nghiệp vào các khoản chi phí. Khi 

ấy, hóa ra công việc kinh doanh mà người này đang tiến hành hoàn toàn 

không hiệu quả. Thay vì lãi 20 triệu đồng, anh ta (hay chị ta) đang gánh 

chịu một khoản thua lỗ tương đương với 10 triệu đồng. 

Ví dụ trên cho thấy chi phí kế toán không phản ánh  đầy  đủ và 

chính xác các khoản tổn thất hay mất mát của doanh nghiệp khi tiến hành 

sản xuất một khối lượng hàng hóa nào đó. Nó còn bỏ qua các khoản chi 

phí cơ hội ẩn, giống như khoản 30 triệu đồng mà ta vừa nêu trong ví dụ 

trên.  

Chi phí cơ hội: Ở chương một, chúng ta đã biết chi phí cơ hội của một 

thứ chính là cái mà chúng ta buộc phải từ bỏ để có được nó. Liên quan 

đến quá trình sản xuất hàng hóa, do doanh nghiệp phải sử dụng các nguồn 

lực đầu vào theo một cách nào đó, nên có thể quy chi phí cơ hội của việc 

sản xuất một khối lượng hàng hóa về những thứ mà doanh nghiệp phải từ 

bỏ do không thể sử dụng các nguồn lực trên theo cách khác. Thực tế, có 

thể có nhiều phương án thay thế nhau trong việc sử dụng một nguồn lực 

xác định. Chỉ có điều khi ta đã sử dụng nguồn lực theo một phương án   137

nào đó thì không còn có thể sử dụng nó theo những phương án khác. Vì 

thế, tổn thất cơ hội đối với việc sử dụng nó theo một cách thức nhất định 

nào  đó chỉ là cái mà ta phải hy sinh khi không sử dụng nó trong một 

phương án thay thế tốt nhất. 

 Chi phí cơ hội của việc sử dụng một nguồn lực theo phương án A 

chính là giá trị hay lợi ích của phương án thay thế tốt nhất mà chúng ta 

không thực hiện được nữa do phải thực hiện phương án A.  

 Trong ví dụ đã nêu ở trên, sử dụng lao động của bản thân để điều 

hành doanh nghiệp là một phương án (giả sử ta gọi là phương án A). 

Nhưng  đi làm thuê  ở các doanh nghiệp khác hay sử dụng lao  động của 

mình cho những công việc khác là những phương án thay thế khác nhau 

của phương án A. Nếu 30 triệu  đồng là giá trị cao nhất mà người chủ 

doanh nghiệp có thể thu được từ việc sử dụng nguồn lực lao động trong 

các phương án thay thế A thì điều đó có nghĩa là 30 triệu đồng chính là giá 

trị của phương án thay thế tốt nhất. Nó đo chi phí cơ hội của việc sử dụng 

nguồn lực lao động cá nhân của người chủ cho việc sản xuất khối lượng 

hàng hóa nào đó nói trên. 

 Có thể nêu một dạng chi phí cơ hội khác cũng bị che giấu, không 

được thể hiện trong các khoản chi phí kế toán của doanh nghiệp. Giả sử, 

để sản xuất ra khối lượng hàng hóa nào  đó, doanh nghiệp cần có một 

lượng vốn là 200 triệu đồng. Doanh nghiệp có sẵn 100 triệu đồng là vốn 

tự có. Nó phải đi vay trên thị trường 100 triệu đồng còn lại. Khoản tiền lãi 

vay tương ứng mà doanh nghiệp phải trả cho người cho vay được thể hiện 

như một khoản chi phí kế toán. Song với 100 triệu đồng vốn tự có, doanh 

nghiệp không phải trả một đồng tiền lãi vay nào. Về mặt kế toán, người ta 

có thể coi chi phí của việc sử dụng 100 triệu  đồng này cho việc kinh 

doanh của doanh nghiệp là bằng 0. Tuy nhiên, về mặt kinh tế thì không 

phải là như vậy. Để có thể đưa 100 triệu đồng vốn trên vào hoạt động sản 

xuất kinh doanh của mình, người chủ doanh nghiệp  đã phải từ bỏ một 

khoản thu nhập nào đó do không thể dùng nó cho các phương án thay thế 

khác (ví dụ, cho người khác vay). Nếu 10 triệu đồng là khoản thu nhập có 

thể thu được trong một phương án thay thế tốt nhất, thì khoản tiền này   138

phải được coi như là chi phí cơ hội của việc sử dụng nguồn vốn tự có trên 

cho hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp. Khi cân nhắc cách 

sử dụng nguồn lực sao cho có hiệu quả, chắc chắn doanh nghiệp không 

thể bỏ qua khoản chi phí này. 

 Như vậy, để ra được những quyết định hiệu quả, doanh nghiệp phải 

quan tâm đến chi phí kinh tế chứ không phải là chi phí kế toán.  

  Chi phí kinh tế của việc sản xuất một khối lượng hàng hóa nào đó 

chính là toàn bộ các chi phí cơ hội có liên quan. Nó là tổng cộng của các 

khoản chi phí cơ hội của việc doanh nghiệp sử dụng các nguồn lực để sản 

xuất khối lượng hàng hóa trên. Có một số chi phí cơ hội là rõ ràng, được 

thể hiện ngay trong chi phí kế toán. Một khoản chi phí kế toán, chẳng hạn 

như khoản tiền 50 triệu đồng dùng để thuê nhân công hay mua nguyên, 

vật liệu nếu  được sử dụng theo các phương án thay thế khác (dùng  để 

mua hàng hóa hay vật dụng khác) cũng chỉ có giá trị là 50 triệu  đồng. 

Như thế, chi phí kế toán là một bộ phận của chi phí kinh tế. Tuy nhiên, 

như đã phân tích ở trên, ngoài chi phí kế toán, chi phí kinh tế còn bao 

gồm những khoản chi phí cơ hội ẩn có liên quan. Đó là những khoản chi 

phí mà doanh nghiệp không phải trực tiếp chi trả song lại là những khoản 

mất mát hay thiệt hại thực sự mà doanh nghiệp phải gánh chịu hay hy 

sinh khi thực hiện quyết định sản xuất kinh doanh của mình. Vì thế, các 

khoản chi phí cơ hội ẩn vẫn được doanh nghiệp tính đến khi lựa chọn các 

quyết định. Nói cách khác, nếu giả định rằng, doanh nghiệp có khả năng 

ra những quyết định hợp lý trong việc sử dụng các nguồn lực khan hiếm, 

hành vi của nó bị chi phối bởi chi phí kinh tế chứ không phải bởi chi phí 

kế toán. Vì vậy, trong kinh tế học, trừ những trường hợp được nêu rõ, khi 

nói đến chi phí người ta ngầm định rằng, đó là chi phí kinh tế.  

4.2.2. Các thước đo chi phí 

*  Tổng chi phí (TC)  

Tổng chi phí để sản xuất ra một khối lượng hàng hóa nhất định là 

toàn bộ chi phí tối thiểu mà doanh nghiệp phải bỏ ra hay gánh chịu khi   139

sản xuất khối lượng hàng hóa trên, trong một điều kiện kỹ thuật hay công 

nghệ nhất định. 

Khi  đề cập  đến chữ “toàn bộ” trong khái niệm “tổng chi phí”, 

người ta muốn gộp tất cả các chi phí riêng biệt, bộ phận có liên quan đến 

việc tạo ra một mức sản lượng hàng hóa nhất định lại với nhau. Điều đó 

cho ta hình dung  được quy mô thực sự của những phí tổn mà doanh 

nghiệp phải gánh chịu. Tuy nhiên, khi định nghĩa tổng chi phí, trong kinh 

tế học người ta chỉ quan tâm đến các mức chi phí “tối thiểu”, hiểu theo 

nghĩa là các mức chi phí thấp nhất mà doanh nghiệp có thể đạt được trong 

một  điều kiện kỹ thuật hay công nghệ  đã biết. Để tạo ra một mức sản 

lượng nhất định, ngay cả trong một điều kiện công nghệ nhất định, người 

ta vẫn có thể bỏ ra các mức chi phí khác nhau. Một người thợ may cẩu 

thả, tay nghề kém có thể cần tới 3 mét vải mới may nổi một chiếc áo sơ 

mi, trong khi đó, người khác chỉ cần tới 2 mét. Tuy nhiên, với một giới 

hạn nhất định về điều kiện kỹ thuật, để tạo ra một sản lượng nhất định về 

một loại hàng hóa nào đó, cần phải bỏ ra một chi phí tối thiểu nào đó. Khi 

giả định rằng, mục tiêu của doanh nghiệp là tối đa hóa lợi nhuận, chúng ta 

ngầm  định rằng, nó sẽ cố gắng  đạt  đến mức chi phí tối thiểu do chính 

phương diện kỹ thuật quy định này. Ở đây, chúng ta sẽ chỉ quan tâm đến 

các quyết  định thuần túy về phương diện kinh tế mà các doanh nghiệp 

phải lựa chọn. 

  Ứng với một mức sản lượng, có một mức tổng chi phí. Khi cần sản 

xuất ra một lượng đầu ra lớn hơn, doanh nghiệp cần phải bỏ ra nhiều chi 

phí hơn. Vì thế cần coi tổng chi phí là một hàm số của sản lượng: TC = 

TC(q) trong đó, TC là ký hiệu của tổng chi phí, q  biểu thị mức sản lượng 

đầu ra. Hàm tổng chi phí là một hàm  đồng biến, thể hiện sự vận  động 

cùng chiều của sản lượng và mức tổng chi phí. Đường tổng chi phí điển 

hình thường được xem là một đường cong bậc ba, mà phương trình tổng 

quát của nó có dạng:           

TC(q) = aq3

 + bq2 

+ cq + d (trong đó a, b, c, d là các tham số ). 

 Hình dung đường tổng chi phí như một đường cong bậc ba, các nhà 

kinh tế muốn nhấn mạnh đặc tính chung của các đường tổng chi phí là:   140

Thứ nhất, có một quan hệ đồng biến giữa TC và q; khi sản lượng thấp, 

mức tổng chi phí sẽ thấp và ngược lại, khi cần tăng sản lượng lên cao 

hơn, tổng chi phí cần bỏ ra cũng cao hơn. Điều này chúng ta đã đề cập. 

Thứ hai, khi sản lượng còn thấp, mặc dù khi gia tăng sản lượng, tổng chi 

phí sẽ tăng theo, song tốc độ tăng của tổng chi phí sẽ thấp hơn tốc độ tăng 

của sản lượng. Về mặt đồ thị, nếu biểu thị sản lượng trên trục hoành và 

biểu thị mức tổng chi phí trên trục tung, thì điều nói trên có nghĩa là: khi 

ta di chuyển sang bên phải (tăng sản lượng), thì  đồng thời ta phải di 

chuyển lên trên (tăng mức tổng chi phí), song đường tổng chi phí có xu 

hướng di chuyển sang phải với tốc độ cao hơn là lên phía trên. Nói cách 

khác, trong phạm vi này, tỷ số ∆(TC)/∆q ngày càng giảm khi q tăng hay 

độ dốc của đường tổng chi phí có xu hướng giảm dần. Thứ ba, xu hướng 

vừa nói trên chỉ phù hợp trong pham vi một khoảng sản lượng nào đó. 

Khi sản lượng được sản xuất ra đã tương đối cao, tình hình sẽ thay đổi. 

Lúc này, nếu tiếp tục tăng sản lượng, sự gia tăng trong tổng chi phí sẽ 

nhanh hơn sự gia tăng trong sản lượng. Nói cách khác, tỷ số  ∆(TC)/∆q sẽ 

ngày càng tăng theo chiều tăng của sản lượng q. Độ dốc của đường tổng 

chi phí giờ đây có xu hướng tăng dần. Đường tổng chi phí có xu hướng 

vươn nhanh lên trên hơn là vươn sang phải. Như vậy, đường tổng chi phí 

điển hình được hình dung là có hai khoảng, thể hiện hai xu hướng khác 

nhau trong sự  thay đổi của độ dốc. Theo chiều tăng của sản lượng, thoạt 

đầu  độ dốc của  đường  TC giảm dần. Tuy nhiên, quá một ngưỡng sản 

lượng nào đó, độ dốc của đường TC lại tăng dần. Điểm ranh giới của sự 

thay đổi này chính là điểm uốn của đường TC. Một đường cong bậc ba 

chính là một sự mô tả khá tốt những đặc tính trên của đường tổng chi phí. 

Tại sao tổng chi phí lại có xu hướng vận  động như thế? Về mặt 

ngắn hạn (thuật ngữ này sẽ được giải thích ở phần dưới) chẳng hạn, giả 

sử doanh nghiệp đã đầu tư xây dựng một số nhà xưởng và lắp đặt một hệ 

thống máy móc, thiết bị nhất định. Khi chỉ sản xuất với số lượng đầu ra 

tương đối nhỏ, doanh nghiệp chỉ cần sử dụng một số đơn vị lao động ít ỏi 

cũng như một lượng nguyên, nhiên, vật liệu hạn chế. Do sản lượng còn 

nhỏ, những đầu vào sẵn có, cố định khác như nhà xưởng, máy móc, thiết 

bị không được sử dụng hết công suất. Lúc này, nếu gia tăng sản lượng, 

mặc dù doanh nghiệp phải sử dụng nhiều lao động và nguyên,vật liệu hơn   141

(và do đó, tổng chi phí vẫn phải tăng), song doanh nghiệp không phải đầu 

tư thêm vào nhà xưởng, máy móc, thiết bị do hoàn toàn có thể tận dụng 

được những năng lực sản xuất còn dư thừa của những yếu tố sản xuất 

này. Nói cách khác, tổng chi phí tuy tăng nhưng không tăng với tốc độ 

tương ứng của sản lượng. Hơn nữa, khi lao động được sử dụng nhiều hơn, 

người ta có thể tổ chức sản xuất hợp lý hơn dựa trên sự phân công và 

chuyên môn hóa sản xuất. Khi sản lượng còn quá thấp, khi doanh nghiệp 

chỉ cần sử dụng một lao động duy nhất là  đủ để tạo ra khối lượng sản 

phẩm này, không có bất cứ sự chuyên môn hóa sản xuất nào thực hiện 

được. Với sản lượng lớn hơn, số lao động cần sử dụng nhiều hơn, giữa 

những lao động này có thể tiến hành phân công nhau để mỗi người có thể 

tập trung, chuyên môn hóa vào một số khâu, hay một số công đoạn nào 

đó của quá trình sản xuất. 

Sự chuyên môn hóa này 

làm năng suất lao  động 

chung tăng lên: người ta có 

thể tạo ra nhiều đầu ra hơn 

trên mỗi đơn vị đầu vào lao 

động mà không cần sự hỗ 

trợ của các  đầu vào khác. 

Như vậy, trong một giới 

hạn nào  đó về sản lượng, 

(ví dụ, trong phạm vi q nhỏ 

hơn q* như trên đồ thị hình 

4.1, tăng sản lượng sẽ làm 

chi phí tăng song với một 

nhịp  độ chậm hơn so với 

tốc độ tăng của sản lượng). 

Tuy nhiên, quá trình 

như vậy không tiếp diễn 

mãi. Quá một ngưỡng nào  đó về sản lượng, chẳng hạn, khi sản lượng 

vượt quá mức q*, việc tiếp tục tăng sản lượng sẽ đòi hỏi doanh nghiệp 

phải bỏ ra những khoản chi phí lớn, khiến cho mức gia tăng về chi phí sẽ 

cao hơn mức gia tăng về sản lượng. Một cách giải thích đơn giản về vấn 

q

TC 

q* 

TC 

Hình 4.1: Đường tổng chi phí 

Khi sản lượng còn nhỏ hơn sản lượng q*, tốc 

độ tăng của sản lượng sẽ lớn hơn tốc  độ tăng 

của tổng chi phí. Khi sản lượng lớn hơn q*, tốc 

độ tăng của sản lượng sẽ nhỏ tốc  độ  tăng của 

tổng chi phí. 

0  142

đề này là: khi sản lượng đã đủ lớn, sự dư thừa các năng lực sản xuất của 

các yếu tố đầu vào cố định không còn nữa. Vả lại, quá một giới hạn nhất 

định, sự chuyên môn hóa sâu hơn trong quá trình sản xuất không còn phát 

huy hiệu quả và trở nên không cần thiết. Quy mô sản xuất lớn hơn khiến 

cho bộ máy quản lý trở nên cồng kềnh hơn và chi phí quản lý tăng nhanh. 

Quy luật hiệu suất giảm dần bắt đầu tỏ rõ hiệu lực của mình. Những đầu 

vào như lao  động, nguyên vật liệu cần bỏ ra nhiều hơn  để duy trì một 

mức tăng đầu ra như trước. Lúc này, tốc độ tăng của sản lượng sẽ chậm 

hơn tốc độ tăng của chi phí. 

Việc giải thích ý nghĩa kinh tế nằm sau  đường tổng chi phí như 

trên sẽ giúp chúng ta dễ dàng hiểu các đường chi phí khác.  

 Chi phí bình quân (ATC)  

Chi phí bình quân biểu thị mức chi phí tính trung bình cho mỗi đơn 

vị sản lượng. Nó bằng tổng chi phí chia cho mức sản lượng: 

    ATC(q) = TC(q) : q 

Rõ ràng chi phí bình quân cũng là một hàm số của sản lượng. Tùy 

theo mức sản lượng q, ta có các mức chi phí bình quân khác nhau. Về mặt 

toán học, nếu ta đã giả định đường tổng chi phí điển hình có hình dạng 

của một đường cong bậc ba, thì đường chi phí bình quân ATC điển hình 

sẽ có hình dạng một đường cong bậc hai. Thông thường người ta hay nói, 

ATC là  một đường hình chữ U. Thật ra, với cách nói này, người ta chỉ 

muốn nhấn mạnh rằng, nói chung, một đường chi phí trung bình thường 

có hai phần: thoạt  đầu,  ứng với quy mô sản lượng còn tương  đối nhỏ, 

càng tăng sản lượng q lên thì chi phí bình quân ATC càng giảm xuống. 

Nói cách khác, lúc này, ATC có khuynh hướng đi xuống. Tuy nhiên, khi 

đã đạt đến một ngưỡng sản lượng nào đó, việc tiếp tục tăng sản lượng q 

sẽ làm cho chi phí bình quân ATC tăng lên. Khi  đó,  đường ATC sẽ có 

khuynh hướng đi lên. Hình 4.2 cho ta một hình dung về một đường ATC. 

   143

Hình dạng chữ U của  đường chi phí bình quân ATC có quan hệ 

chặt chẽ với hình dạng đường tổng chi phí TC. Khi mà tổng chi phí tăng 

chậm hơn tốc  độ tăng của sản lượng khi doanh nghiệp muốn sản xuất 

nhiều đầu ra hơn, tỷ số TC(q)/q hay ATC(q) sẽ có xu hướng giảm dần. 

Đường chi phí bình quân sẽ đi xuống. Ngược lại, khi tăng sản lượng cũng 

đồng thời làm cho tổng chi phí gia tăng nhanh hơn, chi phí bình quân sẽ 

tăng dần. Đường chi phí bình quân sẽ đi lên.  

Chi phí biên (MC) 

 Chi phí biên biểu thị phần chi phí tăng thêm khi sản xuất thêm một 

đơn vị sản lượng  đầu ra. Nó cho chúng ta biết mức phí tổn mà doanh 

nghiệp phải bỏ ra hoặc hy sinh thêm để đánh đổi lấy việc có thêm được 

một đơn vị đầu ra. 

  Ví dụ, nếu tổng chi phí cho việc in 300 cuốn sách là 15.000 nghìn 

đồng (tức 15 triệu đồng), còn tổng chi phí của việc in 301 cuốn sách là 

15.030 nghìn đồng, thì trong trường hợp này, để có thêm cuốn sách thứ 

301, người ta phải bổ sung thêm một khoản chi phí là 30 nghìn  đồng. 

q*  0 

ATC 

q 

ATC 

Hình 4.2: Đường chi phí bình quân 

Với q < q*, tăng q sẽ làm ATC giảm xuống. Ngược 

lại, với q > q*, tăng q lại làm ATC tăng lên   144

Điều đó có nghĩa là chi phí biên của việc in cuốn sách thứ 301 là 30 nghìn 

đồng. Nói một cách khác, chi phí biên của đơn vị sản phẩm thứ q là: 

    MCq = TCq – TC(q-1) 

trong đó TCq biểu thị tổng chi phí khi doanh nghiệp  sản xuất q đơn vị 

đầu ra, còn TC(q-1) biểu thị tổng chi phí khi doanh nghiệp sản xuất (q-1) 

đơn vị đầu ra. 

 Khi hình thức hóa dưới dạng một công thức toán học, người ta hình 

dung rằng, có thể tính được chi phí biên tại từng điểm sản lượng q bất kỳ 

và định nghĩa chi phí biên theo công thức sau: 

     MC(q) = ∆TC(q)/∆q 

trong đó ∆ biểu mức thay đổi của các biến số. Theo công thức trên, khi sự 

thay đổi trong q là tương đối nhỏ, chi phí biên MC tại mức sản lượng q, 

chính là giá trị đạo hàm của TC(q) tính tại điểm sản lượng q.  

 Là một hàm số của sản lượng, đương nhiên, mức chi phí biên phụ 

thuộc vào mức sản lượng. Tại các điểm sản lượng khác nhau, chi phí biên 

cũng khác nhau. Đường chi phí biên, về đại thể, cũng là một đường cong 

hình chữ U: thoạt tiên, với sản lượng xuất phát thấp, đường chi phí biên 

có xu hướng đi xuống khi sản lượng tăng. Đến một mức sản lượng nào 

đó, xu hướng ngược lại sẽ diễn ra. Khi này, nếu sản lượng tiếp tục tăng, 

chi phí biên sẽ tăng dần và đường chi phí biên trở thành một đường đi 

lên. Hình dáng này của đường chi phí biên cũng có nguồn gốc từ những 

lý do kinh tế giải thích hình dáng đường tổng chi phí hay đường chi phí 

bình quân. Khi  sản lượng xuất phát còn quá thấp, sự dư thừa năng lực 

hay công suất của một số yếu tố sản xuất cố định cũng như một số lợi thế 

khác liên quan  đến việc tăng quy mô sản lượng (ví dụ, lợi thế chuyên 

môn hóa…) khiến cho việc sản xuất thêm một đơn vị sản lượng không 

cần phải bổ sung thêm chi phí tương ứng như mức chi phí mà mỗi đơn vị 

sản lượng ban  đầu  đòi hỏi. Chi phí biên của mỗi  đơn vị sản lượng gia 

tăng về sau nhỏ hơn các đơn vị sản lượng trước đó. Chi phí biên giảm dần 

theo đà tăng của sản lượng. Về sau, khi những lợi thế nói trên được khai   145

thác hết, những chi phí mới xuất hiện do quy mô sản lượng quá lớn, chi 

phí biên chắc chắn sẽ tăng lên khi sản lượng tăng. Có thể nói, các xu 

hướng diễn tiến của đường chi phí biên thực chất cũng chính là xu hướng 

diễn tiến của các đường tổng chi phí hay chi phí bình quân. Hoàn toàn có 

thể suy ra hình dáng của đường này từ những đường kia. 

Quan hệ giữa các đường TC, ATC và MC 

 Hãy xuất phát từ một đường TC như trên hình 4.4. Một điểm như 

điểm A có hoành độ là q1 và tung độ là TC1. Điều đó có nghĩa là tổng chi 

phí  để sản xuất một khối lượng hàng hóa  q1 chính là  TC1. Theo  định 

nghĩa, tại mức sản lượng này, chi phí bình quân là TC1/q1. Mức chi phí 

này có thể đo bằng tgα, với α là góc hợp thành bởi tia OA và trục hoành. 

Nó cũng chính là độ dốc của tia OA. Khi sản lượng còn thấp (q <q*),  tốc 

độ gia tăng của tổng chi phí còn chậm hơn tốc độ gia tăng của sản lượng, 

thì chi phí bình quân cũng có xu hướng giảm dần. Điều này thể hiện ở độ 

dốc của tia xuất phát từ O đến một điểm trên đường tổng chi phí giảm 

dần. Tuy nhiên, chi phí bình quân đạt đến giá trị thấp nhất khi tia nối từ 

gốc tọa độ O với một điểm tương ứng trên đường TC trở thành tiếp tuyến 

của TC (q lúc này bằng q*). Khi sản lượng tiếp tục tăng,(q > q*), độ dốc 

q*  0 

MC 

q 

MC 

Hình 4.3: Đường chi phí biên   146

của các tia nói trên tăng dần. Điều này phản ánh chi phí bình quân đang 

tăng dần và đường ATC có xu hướng đi lên. 

Vì MC tại một mức sản 

lượng  q chính là giá trị 

đạo hàm của hàm TC tại 

mức sản lượng q đó, nên 

MC chính là độ dốc của 

đường TC tại mỗi  điểm 

q.  Độ dốc này cũng có 

thể đo bằng độ dốc hay 

hệ số góc của  đường 

tiếp tuyến với  đường 

cong  TC tại mỗi  điểm 

sản lượng q. Thoạt tiên, 

độ dốc của đường TC giảm dần nói cho chúng ta biết MC đang trong xu 

hướng giảm dần. Sau đó, đường TC lại càng ngày càng dốc hơn, và thông 

tin ấy tương ứng với việc MC rốt cục lại tăng lên. 

α 

q*  q1 

TC1 

A  E 

TC, ATC 

q 

TC 

Hình 4.4: Quan hệ giữa tổng chi phí và chi phí bình quân 

A 

B 

C 

TC, MC 

0 

q1  q2  q  q3 

Hình 4.5: Quan hệ giữa tổng chi phí và chi phí biên   147

  Đường chi phí biên MC cũng có quan hệ thú vị với đường chi phí 

bình quân AC. Quan hệ này có thể phát biểu như sau: Đường chi phí biên 

MC luôn luôn cắt đường chi phí bình quân ATC tại điểm tương ứng với 

mức ATC tối thiểu. 

Giả sử đường chi phí biên MC và đường chi phí bình quân ATC cắt 

nhau tại  điểm  E tương  ứng với một mức sản lượng dương  qE nào  đó. 

Chúng ta phải chứng minh rằng chi phí bình quân ATC tại mức sản lượng 

qE là thấp nhất. Thật vậy, khi sản lượng còn nhỏ, ứng với miền ATC đi 

xuống, đường chi phí biên MC phải nằm dưới đường chi phí bình quân 

ATC, hay tại mỗi điểm sản lượng chi phí biên phải nhỏ hơn chi phí bình 

quân tương  ứng. Điều này thể hiện một quan hệ số học  đơn giản giữa 

thước đo biên và thước đo trung bình: chính vì chi phí bổ sung thêm (chi 

phí biên) để sản xuất thêm một đơn vị sản lượng thấp hơn mức chi phí 

bình quân của mức sản lượng trước  đó, việc sản xuất thêm  đơn vị sản 

lượng này sẽ kéo mức chi phí bình quân chung xuống. Nói cách khác, 

chừng nào MC còn nhỏ hơn ATC, việc gia tăng sản lượng còn làm ATC 

0 

MC, ATC 

ATCmin 

qE 

q 

E 

ATC 

MC 

Hình 4.6: Quan hệ giữa chi phí biên và chi phí bình quân. 

Đường MC luôn đi qua điểm E, tại đó ATC là tối thiểu   148

giảm. Bằng lập luận tương tự, cũng có thể nói: chừng nào MC lớn hơn 

ATC (đường chi phí biên nằm trên đường ATC), việc gia tăng sản lượng 

sẽ kéo ATC tăng lên, và đường ATC đi dần lên. Tại điểm sản lượng qE, 

MC bằng ATC, đường ATC ngừng đi xuống song cũng chưa đi lên. Do 

vậy, đó là mức sản lượng mà ATC đạt giá trị thấp nhất. 

4.2.3. Chi phí ngắn hạn và chi phí dài hạn 

 Ngắn hạn biểu thị khoảng thời gian mà doanh nghiệp chỉ có thể 

điều chỉnh hay thay đổi được một số yếu tố đầu vào, trong khi không điều 

chỉnh hay thay đổi một số yếu tố đầu vào khác.  

 Không phải mọi đầu vào đều dễ dàng điều chỉnh như nhau. Khi cần 

tăng sản lượng, dĩ nhiên, doanh nghiệp phải sử dụng thêm các yếu tố đầu 

vào. Nó phải sử dụng thêm nguyên, nhiên, vật liệu, tăng mức sử dụng lao 

động, hay sử dụng nhiều máy móc, thiết bị hơn. Tuy nhiên, việc gia tăng 

thêm nguyên, nhiên, vật liệu tương đối dễ dàng, trong khi đó, việc lắp đặt 

thêm hệ thống máy móc mới, hay xây dựng thêm nhà xưởng lại đòi hỏi 

nhiều thời gian hơn,  đặc biệt trong các ngành công nghiệp nặng như 

luyện kim, sản xuất  điện năng, chế tạo máy v.v…Vả lại, nếu doanh 

nghiệp cho rằng, xu hướng gia tăng sản lượng chỉ là tạm thời, nó không 

muốn mở rộng sản xuất bằng cách đầu tư thêm vào nhà xưởng hay máy 

móc, thiết bị. Cách  đơn giản và kinh tế hơn là: mua thêm nguyên, vật 

liệu, sử dụng thêm lao  động mà trước hết là  động viên công nhân làm 

thêm giờ trên cơ sở những nhà xưởng và thiết bị, máy móc hiện có. Nói 

cách khác, trong ngắn hạn, khi cần thay đổi sản lượng, doanh nghiệp chỉ 

có thể điều chỉnh một số yếu tố đầu vào, đồng thời bị ràng buộc bởi một 

số yếu tố đầu vào cố định khác. Quy mô kỹ thuật của doanh nghiệp thể 

hiện ở số lượng nhà xưởng, máy móc, thiết bị thường được xem là những 

yếu tố cố định này. 

 Dài hạn là khoảng thời gian đủ dài để doanh nghiệp có thể thay đổi 

hay điều chỉnh được tất cả các yếu tố đầu vào.  

 Một mặt, thời gian  đủ dài khiến cho việc  điều chỉnh, tăng, giảm 

quy mô của các đầu vào, kể cả những đầu vào không dễ dàng thay đổi   149

trong một thời gian ngắn trở nên có thể thực hiện được. Mặt khác, khi 

doanh nghiệp tin tưởng rằng, xu hướng gia tăng hay giảm sút trong  nhu 

cầu về loại hàng hóa mà nó đang kinh doanh là ổn định trong một thời 

gian dài, nó có thể yên tâm đầu tư thêm hay thu hẹp quy mô của những 

đầu vào loại này. Vì thế, trong dài hạn, về nguyên tắc, mọi yếu tố đầu vào 

đều có thể thay đổi được.  

 Sự phân chia ngắn hạn và dài hạn chỉ có tính tương đối và nó phụ 

thuôc vào tính chất kỹ thuật của từng ngành. Một năm có thể là khoảng 

thời gian dài hạn đối với doanh nghiệp sản xuất gạch thủ công, song lại là 

thời gian ngắn đối với công ty thủy điện.  

Vì thời gian  điều chỉnh các  đầu vào của các doanh nghiệp trong 

ngắn hạn và dài hạn là khác nhau, nên quyết định của chúng trong ngắn 

hạn cũng có thể khác trong dài hạn. Chẳng hạn, trong một thời gian ngắn, 

các khoản thua lỗ có thể được doanh nghiệp chấp nhận và công việc kinh 

doanh vẫn được duy trì, trong khi các khoản thua lỗ dài hạn buộc doanh 

nghiệp phải tính đến việc rời khỏi lĩnh vực đang kinh doanh. Vì thế, cần 

phân biệt chi phí ngắn hạn và chi phí dài hạn.  

Chi phí ngắn hạn: Trong ngắn hạn, do bị ràng buộc bởi một số yếu 

tố đầu vào không thay đổi được, nên một số chi phí của doanh nghiệp là 

cố định.  

  Chi phí cố định (FC) là khoản chi phí không phụ thuộc vào mức 

sản lượng. Khi sản lượng tăng hay giảm, chi phí cố định vẫn không thay 

đổi. Ví dụ, một doanh nghiệp hàng tháng phải trả 100 triệu đồng tiền thuê 

mặt bằng và nhà xưởng để sản xuất. Hợp đồng thuê này kéo dài trong hai 

năm. Vậy thì trong khoảng thời gian này, dù doanh nghiệp không sản 

xuất gì (sản lượng bằng không), sản xuất nhiều hay ít (tất nhiên, trong 

giới hạn chưa phải thuê thêm mặt bằng, nhà xưởng mới), nó vẫn phải trả 

100 triệu đồng tiền thuê những yếu tố đầu vào trên. Khoản 100 triệu đồng 

tiền thuê đó là một khoản chi phí cố định. 

 Ngoài chi phí cố định, các chi phí khác tăng hay giảm tùy theo mức 

sản lượng sản xuất. Những chi phí phụ thuộc vào sản lượng như thế gọi là   150

chi phí biến đổi (VC). Những loại chi phí về nguyên, nhiên, vật liệu hay 

tiền lương, nói chung là chi phí biến đổi. Sản lượng sản xuất ra càng lớn, 

lượng đầu vào này được sử dụng càng nhiều, chi phí mà doanh nghiệp bỏ 

ra càng cao. Vì vậy, trong khi chi phí cố định độc lập với mức sản lượng, 

chi phí biến đổi lại được coi là một hàm của sản lượng. Đây cũng là một 

hàm  đồng biến, thể hiện quan hệ thuận giữa  q và VC. Sản lượng càng 

tăng thì chi phí biến đổi càng lớn và ngược lại. 

 Như vậy, trong ngắn hạn, tổng chi phí bằng các chi phí cố  định 

cộng các chi phí biến  đổi:  TC =  FC +  VC. Vì  độc lập với sản lượng, 

đường chi phí cố  định  được thể hiện như một  đường nằm ngang, song 

song với trục hoành, trục biểu thị các mức sản lượng. 

Trong khi đó, do VC = TC - FC nên đường chi phí biến đổi có hình 

dáng y hệt như đường tổng chi phí. Nó chính là đường tổng chi phí tịnh 

tiến song song xuống dưới một  đoạn chính bằng FC. Vì khi sản lượng 

bằng 0, chi phí biến đổi cũng bằng không, nên đường chi phí biến đổi có 

điểm xuất phát chính từ gốc tọa độ. 

FC 

0  q 

FC 

Hình 4.7: Đường chi phí cố định   151

Các thước đo TC, FC và VC đều đo chi phí theo một khối lượng 

sản phẩm nhất định. Cũng như ATC đo chi phí bình quân chung cho mỗi 

đơn vị sản phẩm, ta có thể tính chi phí cố định FC và chi phí biến đổi VC 

một cách bình quân cho mỗi đơn vị sản lượng. 

Chi phí cố định bình quân (AFC) là chi phí cố định tính đều cho 

mỗi đơn vị sản lượng:  

AFC =  FC / q . 

Mặc dù FC là hằng số, độc lập với sản lượng q, song AFC lại là 

một đại lượng phụ thuộc vào q. Khi q càng lớn, chi phí cố định bình quân 

càng nhỏ. Đường AFC có xu hướng tiệm cận dần với trục hoành.  

TC 

VC 

TC, VC 

Hình 4.8: Đường chi phí biến đổi    152

Chi phí biến đổi bình quân (AVC) là chi phí biến đổi tính đều cho 

mỗi đơn vị sản lượng:   AVC = VC / q. 

 Vì đường chi phí biến đổi VC có hình dáng tương tự như đường 

tổng chi phí TC nên đường chi phí biến đổi bình quân AVC cũng có hình 

dáng chữ U như đường chi phí bình quân ATC. Đương nhiên, ở mỗi mức 

sản lượng q, AVC nhỏ hơn ATC, nên đường AVC phải nằm dưới đường 

ATC. Khoảng cách giữa hai đường này chính là AFC. Mối quan hệ này có 

thể biểu diễn qua công thức:  ATC = TC/q = FC/q + VC/q = AFC + AVC. 

0 

ATC, AVC 

ATC 

AVC 

q 

Hình 4.10: Các đường ATC và AVC

q 

FC, AFC 

Hình 4.9: Các đường FC và AFC   153

Ở trên, ta  đã biết rằng  đường chi phí biên MC luôn luôn  đi qua 

điểm ATC tối thiểu của đường ATC. Quan hệ tương tự cũng tồn tại giữa 

đường chi phí biên MC với đường chi phí biến đổi bình quân. Đường MC 

cũng luôn luôn cắt đường AVC tại điểm AVC tối thiểu. Có thể dùng cách 

tương tự như cách chứng minh MC cắt ATC tại điểm ATC tối thiểu để giải 

thích điều này. 

Chi phí dài hạn 

 Trong dài hạn, doanh nghiệp có khả năng thay đổi tất cả các yếu tố 

đầu vào. Vì thế, các đường chi phí dài hạn có những đặc điểm khác với 

các đường chi phí ngắn hạn. Nói chung, các thước đo chi phí (tổng chi 

phí, chi phí bình quân, chi phí biên) được sử dụng trong ngắn hạn đều có 

thể sử dụng cả trong dài hạn. Vì vậy, khi cần phân biệt chúng với nhau, 

người ta dùng thêm chữ S để biểu thị các chi phí ngắn hạn và L để biểu 

thị các chi phí dài hạn. 

  Trước hết, trong dài hạn, không tồn tại các chi phí cố định. Điều 

này liên quan đến định nghĩa về khoảng thời gian dài hạn. Do mọi yếu tố 

liên quan đến các đầu vào đều có thể thay đổi được nên trong dài hạn, 

mọi chi phí đều là chi phí biến đổi. Nói cách khác, tổng chi phí dài hạn 

(LTC) bằng tổng chi phí biến đổi dài hạn (LVC): LTC = LVC hay LFC = 

0. 

q2  q1 

ATCmin 

AVCmin 

MC 

0 

ATC, AVC 

ATC 

AVC 

q 

Hình 4.11: Đường MC luôn đi qua các điểm AVC và ATC tối thiểu   154

 Thứ hai, tại mỗi mức sản lượng, các chi phí (tổng và bình quân) dài 

hạn thường nhỏ hơn hoặc bằng các chi phí ngắn hạn tương ứng:       

LTC ≤ STC 

     LATC ≤ SATC 

 Có thể giải thích đơn giản điều khẳng định này như sau: trong dài 

hạn, vì không bị cột chặt vào một số yếu tố đầu vào cố định, nên khi sản 

xuất một khối lượng sản phẩm  q, doanh nghiệp có thể lựa chọn  được 

quyết định tương đối tối ưu hơn so với trong ngắn hạn. Chẳng hạn, hãy 

xét thước đo tổng chi phí. Để có thể sản xuất một mức sản lượng q, doanh 

nghiệp có khả năng tìm kiếm các kết hợp đầu vào tốt nhất để tối thiểu hóa 

chi phí. Ít nhất, nó cũng có thể lựa chọn một kết hợp đầu vào như nó đã 

sử dụng trong ngắn hạn. Tuy nhiên, với khả năng có thể thay đổi được cả 

quy mô kỹ thuật của doanh nghiệp, nó có thể có nhiều phương án lựa 

chọn hơn. Một khi phương án mới cho phép nó sản xuất ra cùng mức sản 

lượng q nhưng với tổng chi phí thấp hơn so với quyết định ngắn hạn, các 

kết hợp đầu vào như trong ngắn hạn sẽ không được lựa chọn. Điều đó 

giải thích tại sao tổng chi phí dài hạn lại thấp hơn hoặc bằng tổng chi phí 

ngắn hạn ở mỗi mức sản lượng. 

 Vì tại mỗi mức sản lượng, LTC luôn nhỏ hơn hoặc bằng STC nên 

LATC hay LTC/q cũng luôn nhỏ hơn hoặc bằng SATC hay STC/q. Để có 

thể mô tả các đường chi phí bình quân ngắn hạn và dài hạn trên một đồ 

thị, ta nhớ rằng, mỗi đường chi phí bình quân ngắn hạn (SATC) thể hiện 

các mức chi phí bình quân khác nhau tương ứng với các mức sản lượng 

khác nhau, trong điều kiện doanh nghiệp bị gắn cố định với một số yếu tố 

đầu vào không  điều chỉnh  được. Còn  đường chi phí bình quân dài hạn 

(LATC) mô tả các mức chi phi bình quân tương  ứng với các mức sản 

lượng, trong điều kiện doanh nghiệp có thể lựa chọn tự do các yếu tố đầu 

vào để tìm kiếm các kết hợp đầu vào tốt nhất cho mục đích tối thiểu hóa 

chi phí. Khi sản lượng cần sản xuất còn nhỏ, (ví dụ, q = q1), người ta chỉ 

có thể đầu tư xây dựng những nhà máy với quy mô kỹ thuật (nhà xưởng, 

hệ thống máy móc hay dây chuyền sản xuất) tương đối nhỏ. Khi quy mô   155

kỹ thuật này là cố định, ta có thể vẽ được một đường chi phí bình quân 

ngắn hạn SATC1 thể hiện các mức chi phí bình quân khác nhau tại các 

mức sản lượng khác nhau. Nếu tại sản lượng q1, quy mô kỹ thuật trên với 

các kết hợp đầu vào khác là thích hợp nhất để tối thiểu hóa chi phí, nó sẽ 

được doanh nghiệp lựa chọn trong cả phương án dài hạn. Nói cách khác, 

tại sản lượng q1, chi phí bình quân dài hạn bằng chi phí bình quân ngắn 

hạn (bằng SATC1 tại mức sản lượng q1). Điều đó thể hiện ở điểm A như 

một điểm vừa nằm trên đường SATC1, vừa nằm trên đường LATC. Ở mức 

sản lượng cao hơn q2, nếu việc mở rộng quy mô kỹ thuật cho phép doanh 

nghiệp có được sự lựa chọn tối ưu hơn thì quy mô kỹ thuật ban đầu không 

phải là quy mô thích hợp cho dài hạn. Doanh nghiệp sẽ lựa quy mô kỹ 

thuật mới để sản xuất sản lượng q2 sao cho tổng chi phí và chi phí bình 

quân là thấp nhất. Rõ ràng, tại sản lượng q2, cũng như các mức sản lượng 

khác,  SATC1 sẽ cao hơn  LATC. Lập luận tương tự, nếu coi  SATC2 là 

đường chi phí bình quân ngắn hạn ứng với quy mô kỹ thuật mới nói trên, 

thì tại sản lượng q2, chi phí bình quân dài hạn LATC lại bằng chi phí bình 

quân ngắn hạn SATC2 (trên đồ thị điều này thể hiện ở điểm B), mặc dù tại 

các mức sản lượng khác, SATC2 sẽ có giá trị cao hơn so với LATC. Như 

thế, tại mỗi mức sản lượng, LATC nhỏ hơn hoặc bằng SATC và đường 

LATC được xem như một đường bao bọc phía dưới các đường SATC.  

0 

SATC, LATC 

A 

B 

SATC1  SATC2 

SATC3 

LATC 

q1  q2 

q 

Hình 4.12: Đường chi phí bình quân dài hạn và các đường chi phí bình quân ngắn hạn   156

4.2.4. Lợi thế và bất lợi thế kinh tế của quy mô 

Lợi thế kinh tế theo quy mô: thể hiện khoảng sản lượng mà ở đó, 

càng tăng sản lượng thì chi phí bình quân dài hạn càng giảm. Trong miền 

sản lượng này, sản xuất với quy mô lớn hơn tỏ ra có ưu thế hơn so với 

quy mô nhỏ. Khi đó, tăng quy mô sản lượng là một giải pháp để doanh 

nghiệp có thể hạ được chi phí bình quân dài hạn. Về mặt đồ thị, ứng với 

miền lợi thế theo quy mô, đường LATC có xu hướng đi xuống theo chiều 

tăng của sản lượng. 

Tại sao lợi thế kinh tế theo quy mô lại xuất hiện? Thông thường, 

khi sản lượng còn nhỏ, việc tăng quy mô đầu ra có thể làm giảm chi phí 

bình quân dài hạn vì những lý do sau: 

Thứ nhất, để sản xuất doanh nghiệp luôn luôn phải bắt đầu bằng 

việc sử dụng một số lượng tối thiểu các yếu tố đầu vào không thể phân 

chia được nào đó. Một dây chuyền sản xuất đồng bộ chỉ có thể khai thác 

được khi nó  được sử dụng một cách nguyên vẹn. Một máy  điện thoại, 

một nhân viên văn phòng, một chiếc ô tô, một con  đường sắt v.v… là 

những yếu tố sản xuất mà một khi đã tồn tại thì về cơ bản, rất khó chia 

nhỏ. Nếu sản lượng cần tạo ra  là quá thấp, những yếu tố sản xuất trên sẽ 

không được sử dụng hết công suất hay năng lực. Trong trường hợp này, 

tăng sản lượng không làm tăng chi phí lên một cách tương  ứng. Sản 

lượng cao hơn cho phép doanh nghiệp khai thác hiệu quả hơn các năng 

lực hay công suất dư thừa của các đầu vào. Trong phạm vi này, sản xuất 

với quy mô lớn hơn sẽ là một lợi thế: chi phí bình quân sẽ giảm xuống. 

Thứ hai, quy mô sản lượng  lớn hơn cho phép doanh nghiệp khai 

thác được lợi thế của việc chuyên môn hóa. Lao động, máy móc phải với 

số lượng đủ lớn mới cho phép người ta tổ chức sử dụng chúng theo kiểu 

chuyên biệt. Chúng có thể  được phân bổ và  được sử dụng riêng cho 

những khâu, những công đoạn sản xuất khác nhau mà nhờ đó, năng suất 

của chúng có thể tăng lên. Khi sản lượng còn quá nhỏ, điều đó không xảy 

ra vì số lượng đầu vào được sử dụng quá thấp.   157

Thứ ba, trong nhiều trường hợp, việc chế tạo một chiếc máy có 

công suất gấp đôi lại rẻ hơn việc chế tạo hai chiếc máy có công suất nhỏ 

bằng một nửa chiếc máy trên. Điều đó có nghĩa là chi phí để mua một 

chiếc máy lớn thường nhỏ hơn mua hai cái máy nhỏ có tổng công suất là 

tương đương. Sản lượng phải đủ lớn mới tạo ra cơ hội để doanh nghiệp 

khai thác được lợi thế của chiếc máy lớn. 

Thứ tư, quy mô sản lượng lớn cho phép doanh nghiệp tiết kiệm 

được nhiều chi phí giao dịch. Khi bán một khối lượng hàng lớn hơn, chi 

phí  đàm phán, liên lạc (qua thư từ,  điện thoại, fax v.v…) không tăng 

tương ứng so với trường hợp bán một khối lượng hàng nhỏ hơn… 

Bất lợi thế theo quy mô thể hiện khoảng sản lượng mà ở đó chi phí 

bình quân dài hạn sẽ tăng lên nếu sản lượng tăng. Lúc này, đường chi phí 

bình quân dài hạn có xu hướng đi lên. 

Lợi thế kinh tế theo quy mô (cũng có thể gọi là hiệu suất tăng lên 

theo quy mô) chỉ phát huy trong một giới hạn sản lượng nào đó. Quá một 

ngưỡng sản lượng nhất định, việc tăng sản lượng không còn đem lại lợi 

thế cho doanh nghiệp. Khi các đầu vào không còn dư thừa công suất, khi 

mà quá trình sản xuất không còn chia nhỏ một cách kinh tế hơn nữa thành 

các khâu, công đoạn khác nhau, khi mà việc sản xuất những chiếc máy 

công suất quá lớn trở thành tốn kém… thì việc tăng quy mô không còn 

giúp doanh nghiệp hạ chi phí bình quân được nữa. Vả lại, quy mô quá lớn 

làm gia tăng nhanh một số loại chi phí như chi phí quản lý. Bộ máy quản 

lý, theo  đà tăng của quy mô sản lượng, sẽ ngày càng trở nên phức tạp 

hơn, cồng kềnh hơn. Các quyết định quản lý trở nên khó khăn hơn. Một 

khi những xu hướng gia tăng về chi phí lấn át các lợi thế đã phân tích 

trên, miền bất lợi vì quy mô xuất hiện. 

Giữa hai miền lợi thế và bất lợi thế theo quy mô, có thể tồn tại một 

khoảng sản lượng mà ở đó chi phí bình quân dài hạn không đổi khi sản 

lượng tăng. Miền sản lượng này  được gọi là miền  hiệu suất không  đổi 

theo quy mô. Ở phần này, đường LATC trở thành đường nằm ngang. Nó 

gắn với tình huống khi mà việc tăng sản lượng một mặt, vẫn cho phép 

doanh nghiệp khai thác được một số lợi thế hạ chi phí của quy mô lớn,   158

song mặt khác, xu hướng gia tăng chi phí đã bắt đầu bộc lộ, đồng thời hai 

tác động trái chiều nhau này lại cân bằng, do đó triệt tiêu nhau. 

Nói chung, lợi thế theo quy mô bộc lộ rõ khi sản lượng còn thấp. 

Thọat tiên, đường LATC thể hiện là một đường đi xuống. Đến một mức 

sản lượng nào đó, xu hướng này bắt đầu dừng lại. Mức sản lượng đó được 

gọi là quy mô tối thiểu có hiệu quả. Nếu tiếp tục tăng sản lượng, LATC có 

xu hướng đi ngang và sau  đó nhanh chóng  đi lên, khi miền bất lợi thế 

theo quy mô xuất hiện. Vì thế, về đại thể, người ta vẫn hình dung đường 

LATC là một đường hình chữ U. 

4.3. Mô hình tổng quát về hành vi cung ứng của doanh nghiệp  

4.3.1. Một vài khái niệm có liên quan: tổng doanh thu, doanh thu biên, 

lợi nhuận. 

Tổng doanh thu (TR): là tổng số tiền mà doanh nghiệp thu được nhờ bán 

hàng. Khi tính tổng doanh thu tương ứng với khối lượng hàng hóa q được 

tiêu thụ, ta có: 

      TR = TR(q) = P.q 

LATC  LATC  LATC 

a  b 

q  q  q 

Hình 4.13: a) Lợi thế theo quy mô; b) Bất lợi theo quy mô;  

    c) Hiệu suất không đổi theo quy mô 

c   159

Trong đó P chính là mức giá tính cho mỗi đơn vị hàng hóa. 

 Nói cách khác, tổng doanh thu trước hết là một hàm số của sản 

lượng. Sự thay đổi của mức sản lượng là một trong những nguyên nhân 

dẫn đến sự thay đổi của tổng doanh thu. Tuy nhiên, tổng doanh thu còn 

phụ thuộc vào mức giá P. Đến lượt mình, mức giá P cũng thường không 

độc lập với mức sản lượng. Trừ trường hợp quy mô sản lượng của doanh 

nghiệp là tương đối nhỏ so với quy mô hàng hóa được giao dịch chung 

trên thị trường, nói chung nếu doanh nghiệp muốn bán  được một khối 

lượng hàng hóa lớn hơn, nó thường phải hạ giá. Điều này thực ra xuất 

phát từ quy luật cầu: khi mức giá hàng hóa hạ xuống, người tiêu dùng sẵn 

lòng mua một khối lượng hàng hóa lớn hơn, tức là doanh nghiệp có khả 

năng bán  được nhiều hàng hóa hơn. Ngược lại, khi mức giá tăng lên, 

lượng cầu về hàng hóa của người tiêu dùng giảm xuống, doanh nghiệp 

chỉ có thể bán được một khối lượng hàng hóa ít hơn. Vì thế, có thể coi 

mức giá P cũng là một hàm số của sản lượng q. 

 Trong trường hợp mức giá  P là một hằng số của sản lượng  q, 

đường tổng doanh thu là một đường thẳng dốc lên, với độ dốc không đổi 

là P. Ở trường hợp điển hình hơn, khi P phụ thuộc vào sản lượng q, thoạt 

tiên, tổng doanh thu thường tăng lên khi sản lượng hàng hóa bán  được 

tăng lên do mối lợi bắt nguồn từ việc tăng sản lượng bán ra lớn hơn 

khoản thiệt hại bắt nguồn từ việc giảm giá. Đến một ngưỡng sản lượng 

nào đó, việc tiếp tục tăng sản lượng sẽ làm tổng doanh thu giảm xuống. 

Lúc này, mối lợi của việc tăng sản lượng không còn bù được những thiệt 

hại do phải giảm đơn giá hàng hóa liên quan đến một lượng hàng hóa lớn. 

Hình dạng đường tổng doanh thu được minh họa bằng hình 4.14. 

   160

Doanh thu biên (MR) là doanh thu có thêm được nhờ sản xuất và 

bán ra thêm một đơn vị hàng hóa. Nếu ký hiệu TRq là tổng doanh thu có 

được nhờ bán một khối lượng hàng hóa q và TR(q-1) là tổng doanh thu nhờ 

bán một khối lượng hàng hóa ít hơn (q-1), thì doanh thu biên của đơn vị 

hàng hóa thứ q (đơn vị hàng hóa cuối cùng trong khối lượng q) là: 

    MRq = TRq – TR(q-1) 

 Ví dụ, khi bán một lô hàng gồm 10 chiếc xe máy, doanh nghiệp có 

thể đặt giá (và được thị trường chấp nhận) mỗi chiếc xe máy là 20 triệu 

đồng. Tổng doanh thu của lô hàng này là: 20 triệu đồng/1 xe   x  10 xe = 

200 triệu đồng. Để bán một lô hàng gồm 11 chiếc xe máy, giả sử doanh 

nghiệp phải hạ giá mỗi chiếc xe máy xuống còn 19,5 triệu đồng/1xe máy. 

Khi này, tổng doanh thu của lô hàng thứ hai là: 19,5 triệu đồng/1 xe   x  

11 xe = 214,5 triệu đồng. Như vậy, doanh thu biên của chiếc xe máy thứ 

11 là: 14,5 triệu đồng    (= 214,5 triệu đồng – 200 triệu đồng). 

  Một cách tổng quát hơn, người ta có thể định nghĩa doanh thu biên 

tại một  điểm sản lượng nào  đó là tỷ số giữa mức gia tăng trong tổng 

doanh thu so với mức gia tăng trong sản lượng: 

    MR = ∆TR/∆q 

 Theo công thức trên, doanh thu biên cũng là một hàm số của sản 

lượng. Tại một sản lượng q, doanh thu biên của đơn vị sản lượng cuối 

TR 

0 

TR 

q 

Hình 4.14: Hình dáng của một đường tổng doanh thu   161

cùng chính là giá trị đạo hàm của hàm tổng doanh thu tại mức sản lượng 

q. Nói một cách tương đương, doanh thu biên chính là độ dốc của đường 

tổng doanh thu tai mỗi điểm sản lượng. Khi doanh nghiệp buộc phải hạ 

giá trong trường hợp muốn tăng sản lượng bán ra, quá một ngưỡng sản 

lượng nhất định, doanh thu biên có xu hướng giảm dần theo đà tăng của 

sản lượng. 

 Lợi nhuận: là chênh lệch giữa tổng doanh thu và tổng chi phí ứng 

với mỗi mức sản lượng. Nếu ký hiệu π(q) là lợi nhuận mà doanh nghiệp 

thu được khi sản xuất một sản lượng hàng hóa q, ta có: 

     π(q) = TR(q) – TC(q)  

 Dễ nhận thấy rằng lợi nhuận cũng là một hàm số của sản lượng: nó 

thay đổi cùng với sự thay đổi của mức sản lượng. 

 Trong công thức trên, nếu tổng chi phí là tổng chi phí kế toán, lợi 

nhuận sẽ được gọi là lợi nhuận kế toán. Còn nếu tổng chi phí là tổng chi 

phí kinh tế, lợi nhuận tương ứng là lợi nhuận kinh tế. Tương ứng với cùng 

một mức sản lượng  q của doanh nghiệp, lợi nhuận kinh tế thường nhỏ 

hơn lợi nhuận kế toán. 

 Nếu chỉ dựa vào thông tin về lợi nhuận kế toán, người ta khó nói 

được một cách chắc chắn rằng doanh nghiệp đang kinh doanh thực sự có 

hiệu quả hay không. Ví dụ, nếu một doanh nghiệp có mức lợi nhuận kế 

toán của một năm nào đó là 100 triệu đồng, nó có thể đang kinh doanh 

hiệu quả khi lượng vốn mà nó phải đầu tư không nhiều (chẳng hạn, 200 

triệu  đồng). Ngược lại, nếu  để có  được khoản lợi nhuận trên, doanh 

nghiệp phải bỏ ra một lượng vốn đầu tư tương đối lớn (chẳng hạn, 10 tỷ 

đồng), thì tuy có lợi nhuận, doanh nghiệp vẫn có thể đang ở tình trạng 

hoạt động không hiệu quả. 

 Trái lại, mức lợi nhuận kinh tế có thể cho chúng ta những kết luận 

rõ ràng về tính hiệu quả của hoạt động kinh doanh tương ứng mà chúng ta 

đang xem xét. Cụ thể, khi lợi nhuận kinh tế do một hoạt động nào đó của 

doanh nghiệp mang lại là không âm, ta có khẳng  định  được rằng, hoạt   162

động đó là hiệu quả. Một khi mà tổng doanh thu của hoạt động này bù 

đắp được tất cả các khoản chi phí có liên quan, kể cả những chi phi cơ hội 

“ẩn” (vốn thể hiện lợi ích của các phương án thay thế tốt nhất bị bỏ qua), 

thì rõ ràng đó là một phương án sử dụng nguồn lực tốt nhất hay hiệu quả 

nhất. Chỉ khi lợi nhuận kinh tế nhỏ hơn 0, doanh nghiệp mới có khả năng 

rơi vào trạng thái chưa hiệu quả: khi mà doanh thu chưa bù đắp được toàn 

bộ các chi phí kinh tế, chắc chắn có phương án thay thế cho phép doanh 

nghiệp sử dụng các nguồn lực một cách hiệu quả hơn. 

 Khi phân tích về hành vi của các doanh nghiệp, cũng như khi nói 

về chi phí, ta hàm ý đó là chi phí kinh tế, khái niệm lợi nhuận thường 

được sử dụng với tư cách là lợi nhuận kinh tế. 

4.3.2. Các điền kiện tối đa hóa lợi nhuận 

Điều kiện cần: để tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp phải lựa chọn 

mức sản lượng sao cho ở đơn vị sản phẩm cuối cùng, doanh thu biên và 

chi phí biên của nó là bằng nhau:  MR = MC 

  Trong ngắn hạn, điều kiện này có nghĩa là doanh thu biên của đơn 

vị sản phẩm cuối cùng mà doanh nghiệp lựa chọn phải bằng chi phí biên 

ngắn hạn của nó:           MR = SMC  

Còn trong dài hạn, điều kiện này thể hiện ra là: trong trường hợp 

doanh nghiệp có thể thay đổi được tất cả các yếu tố  đầu vào, mức sản 

lượng tối đa hóa lợi nhuận sẽ là mức sản lượng mà tại đơn vị sản phẩm 

cuối cùng, doanh thu biên mà doanh nghiệp thu thêm được bằng với chi 

phí biên dài hạn tại đó:   MR = LMC 

Để chứng minh điều kiện trên, sự phân biệt ngắn hạn và dài hạn ở 

đây là không cần thiết. Giả sử doanh nghiệp đang sản xuất một loại hàng 

hóa tại một mức sản lượng  q nào  đó. Tại mức sản lượng này, doanh 

nghiệp thu được một mức lợi nhuận (đương nhiên là lợi nhuận kinh tế) 

nhất định. Nó đang cân nhắc xem có nên sản xuất thêm một đơn vị sản 

phẩm nữa hay không? Để sản xuất thêm đơn vị sản phẩm này, chi phí mà 

nó phải bỏ ra thêm là chi phí biên MC(q+1); còn lợi ích mà nó thu thêm   163

được chính là doanh thu biên MR(q+1). Nếu  đại lượng thứ nhất còn nhỏ 

hơn đại lượng thứ hai, việc sản xuất thêm đơn vị sản phẩm trên là có lợi 

đối với doanh nghiệp vì nó có thêm lợi nhuận. Nói cách khác, sản phẩm 

trên làm gia tăng quỹ lợi nhuận của doanh nghiệp. Nếu trước  đó, lợi 

nhuận của doanh nghiệp là dương, việc sản xuất thêm làm tăng thực sự 

mức lợi nhuận của doanh nghiệp. Nếu mức lợi nhuận trước đó của doanh 

nghiệp là âm (doanh nghiệp đang thua lỗ), nhờ việc sản xuất thêm, mức 

thua lỗ của doanh nghiệp sẽ giảm xuống. Về mặt  đại số, cả hai trường 

hợp đều biểu hiện sự gia tăng lợi nhuận của doanh nghiệp. Điều này cho 

thấy, khi theo đuổi mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp phải sản 

xuất thêm đơn vị sản phẩm thứ (q+1) này. Bằng lập  luận tương tự như 

vậy, ta chứng minh được rằng: doanh nghiệp cũng sẽ phải sản xuất thêm 

đơn vị sản phẩm tiếp theo – đơn vị thứ (q+2) – nếu như chi phí biên của 

đơn vị sản phẩm này vẫn nhỏ hơn doanh thu biên của nó. Tổng quát hơn, 

ta có thể khẳng định: chừng nào mà chi phí biên tại đơn vị sản phẩm cuối 

cùng của một mức sản lượng còn nhỏ hơn doanh thu biên tại đó, để tối đa 

hóa lợi nhuận, chừng đó doanh nghiệp còn phải gia tăng sản lượng.  

Cũng theo một lô gic tương tự, có thể thấy, chừng nào mà chi phí 

biên tại đơn vị sản phẩm cuối cùng của một mức sản lượng lớn hơn doanh 

thu biên tại đó, thì việc sản xuất đơn vị sản phẩm cuối cùng trên sẽ làm 

giảm lợi nhuận của doanh nghiệp. Muốn tối  đa hóa lợi nhuận, doanh 

nghiệp phải cắt giảm sản lượng. 

Hai nhận xét trên kết hợp lại với nhau cho thấy, doanh nghiệp chỉ 

có mức sản lượng tối ưu khi theo đuổi mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận nếu 

tại đơn vị sản phẩm cuối cùng, chi phi biên và doanh thu biên là bằng 

nhau. 

Cần lưu ý rằng, theo cách mà chúng ta chứng minh nói trên, mức 

sản lượng q*, mà tại đó doanh thu biên MR bằng chi phí biên MC, chỉ là 

mức sản lượng tối ưu (sản lượng cho phép doanh nghiệp tối đa hóa lợi 

nhuận) khi mà ở mức sản lượng q nhỏ hơn (q < q*) chi phí biên còn nhỏ 

hơn doanh thu biên, đồng thời, tại mức sản lượng q lớn hơn (q > q*) thì 

chi phí biên lại vượt quá doanh thu biên. Trong trường hợp ngược lại, nếu   164

tại các mức sản lượng nhỏ hơn  q*, chi phí biên lại lớn hơn doanh thu 

biên, đồng thời tại các mức sản lượng lớn hơn q*, chi phí biên lại nhỏ hơn 

doanh thu biên, thì dù tại q*, doanh thu biên bằng chi phí biên, mức sản 

lượng này không phải là mức sản lượng tối đa hóa lợi nhuận. Trái lại, đó 

chính là mức sản lượng tối thiểu hóa lợi nhuận của doanh nghiệp. 

Điều kiện biên (doanh thu biên bằng chi phí biên) nói trên chỉ mới 

là  điều kiện cần. Nó chỉ ra mức sản lượng có thể  đem lại cho doanh 

nghiệp khoản lợi nhuận lớn nhất, hiểu theo nghĩa  đại số. Trong trường 

hợp lợi nhuận của doanh nghiệp là luôn luôn âm, mức lợi nhuận tối đa 

cần được hiểu một cách thực tế là mức lỗ tối thiểu hay mức thua lỗ thấp 

nhất. Nếu điều này xảy ra, việc doanh nghiệp có nên sản xuất ở mức sản 

lượng q* “tối ưu” theo điều kiện biên nói trên hay không sẽ tùy thuộc vào 

cân nhắc, so sánh của nó với trường hợp nó không sản xuất một đơn vị 

sản phẩm nào.  

Điều kiện bổ sung 

-  Ngắn hạn: Về ngắn hạn, dù không sản xuất gì, doanh nghiệp vẫn -

phải gánh chịu khoản chi phí cố định. Điều đó cũng có nghĩa là, nếu đóng 

cửa không sản xuất một đơn vị sản lượng nào, doanh nghiệp sẽ phải gánh 

chịu một khoản lỗ tương đương với chi phí cố định (π = -SFC). Nếu việc 

sản xuất tại mức sản lượng q* nói ở trên có khả năng đem lại cho doanh 

nghiệp hoặc một khoản lãi thực sự hoặc một khoản lỗ thấp hơn, thì đối 

với doanh nghiệp, sản xuất là có lợi hơn so với đóng cửa. Nói cách khác, 

trong ngắn hạn, doanh nghiệp chỉ nên sản xuất  khi tổng doanh thu ít nhất 

cũng bù đắp được toàn bộ các khoản chi phí biến đổi, tức là TR phải lớn 

hơn hoặc bằng SVC (TR  ≥  SVC). Điều này tương  đương với  điều kiện 

mức giá P phải lớn hơn hoặc bằng chi phí biến đổi bình quân SAVC (P ≥ 

SAVC). Trong trường hợp ngược lại (TR < SVC hay P < SAVC), doanh 

nghiệp nên đóng cửa. Chính vì điều kiện này mà mức giá P = SAVC được 

gọi là điểm đóng cửa. 

-  Dài hạn: Trong dài hạn, doanh nghiệp không bị gánh chịu những 

khoản chi phí cố định. Nếu nó quyết định không sản xuất gì (trong dài 

hạn, điều đó cũng có nghĩa là doanh nghiệp không tham gia vào ngành),   165

nó sẽ không phải  chịu một khoản thua lỗ nào. Vì thế, điều kiện để nó có 

thể tham gia vào một ngành sản xuất là ít nhất không bị thua lỗ (nên nhớ 

rằng khi doanh nghiệp chỉ có lợi nhuận kinh tế bằng 0, nó vẫn hoàn toàn 

có thể hài lòng). Nói cách khác, doanh nghiệp chỉ tham gia vào ngành nếu 

tổng doanh thu mà nó dự kiến trong dài hạn lớn hơn hoặc bằng tổng chi 

phí dài hạn (TR ≥ LTC) hay diễn đạt một cách tương đương: mức giá P 

phải lớn hơn hoặc bằng chi phí bình quân dài hạn (P  ≥  LATC). Trong 

trường hợp ngược lại, nếu TR < LTC hay P < LATC, doanh nghiệp sẽ rút 

lui khỏi ngành. 

Có thể tóm tắt điều kiện tối đa hóa lợi nhuận trong việc lựa chọn 

sản lượng đối với một doanh nghiệp tổng quát như sau: 

Về ngắn hạn, thứ nhất,doanh nghiệp phải chọn mức sản lượng q* 

nếu như tại  đó MR =  SMC; thứ hai, doanh nghiệp chỉ nên sản xuất tại 

mức sản lượng này nếu như tại đó, P ≥ SAVC.  

Về dài hạn, thứ nhất, doanh nghiệp phải lựa chọn mức sản lượng 

q* nếu như tại đó MR = LMC; thứ hai, sản lượng q* này chỉ đáng được 

lựa chọn để sản xuất nếu như tại đó P ≥ LATC. 

4.3.3. Lựa chọn sản lượng của doanh nghiệp khi nhằm mục tiêu tối đa 

hóa doanh thu 

Ngoài mục tiêu lợi nhuận, doanh nghiệp vẫn có thể có những mục 

tiêu khác để theo đuổi. Trong số đó, mục tiêu về doanh thu cũng là một 

loại mục tiêu quan trọng. Trong những khoảng thời gian nhất định, chẳng 

hạn, khi thâm nhập vào một thị trường mới, doanh nghiệp có thể quan 

tâm nhiều đến việc mở rộng thị phần để khẳng định vị thế của mình trước 

các đối thủ. Lúc này, có thể ưu tiên của doanh nghiệp là tối đa hóa doanh 

thu hơn là tối đa hóa lợi nhuận. 

Mức sản lượng nào cho phép doanh nghiệp tối đa hóa doanh thu? 

Chúng ta biết rằng, khi sản xuất thêm một đơn vị sản lượng, doanh thu 

biên của đơn vị này chính là khoản doanh thu gia tăng của doanh nghiệp. 

Chừng nào doanh thu biên còn dương, chừng đó việc gia tăng sản lượng   166

còn đem lại cho doanh nghiệp những khoản doanh thu bổ sung. Vì thế, 

điểm sản lượng tối đa hóa doanh thu của doanh nghiệp chính là điểm mà 

tại đó, mức doanh thu biên là bằng 0. Vượt quá mức sản lượng này, theo 

xu hướng doanh thu biên giảm dần, doanh thu biên sẽ nhỏ hơn 0. Nếu 

tiếp tục sản xuất, tổng doanh thu của doanh nghiệp sẽ giảm. 

Lập luận về điều kiện tối đa hóa doanh thu nói trên có thể không 

đúng nếu như  đường doanh thu biên không phải là  đường dốc xuống, 

phản ánh mối quan hệ nghịch giữa doanh thu biên và sản lượng. Trong 

trường hợp  đặc biệt, khi mà doanh nghiệp không chi phối  được giá cả 

hàng hóa, mức giá mà nó bán được hoàn toàn không phụ thuộc vào mức 

sản lượng của nó, thì có thể coi doanh thu biên như một hằng số, độc lập 

với sản lượng (trường hợp này chúng ta sẽ xem xét ở chương sau). Với 

trường hợp này, càng sản xuất nhiều, tổng doanh thu của doanh nghiệp 

càng lớn. Tuy nhiên, như sau này chúng ta sẽ chỉ ra, sản lượng của doanh 

nghiệp chỉ không ảnh hưởng đến mức giá của hàng hóa mà nó bán trên 

thị trường khi doanh nghiệp chỉ là người sản xuất với quy mô tương đối 

nhỏ so với quy mô chung của thị trường.     167

Chương 5 

 THỊ TRƯỜNG CẠNH TRANH HOÀN HẢO 

  Trên các thị trường đầu ra, khi theo đuổi mục tiêu tối đa hóa lợi 

nhuận, hành vi của mọi doanh nghiệp đều giống nhau: chúng đều phải lựa 

chọn sản lượng sao cho chi phí biên và doanh thu biên của  đơn vị sản 

lượng cuối cùng là bằng nhau. Tuy nhiên, hoạt  động trên các dạng thị 

trường cụ thể, quyết định của mỗi doanh nghiệp, một mặt, bị chế ước bởi 

các quyết định của các doanh nghiệp đối thủ, mặt khác, ảnh hưởng theo 

những cách khác nhau đến hành vi của các đối thủ này. Sự tương tác lẫn 

nhau giữa những người tham gia trên cùng một thị trường có thể tạo nên 

những kết cục chung khác nhau, tùy theo tùy theo cấu trúc cụ thể của thị 

trường. Kết cục đó chắc chắn lại tác động trở lại đến hành vi lựa chọn của 

doanh nghiệp. Ở chương này và chương sau, chúng ta sẽ áp dụng nguyên 

tắc tổng quát về sự lựa chọn  đầu ra của các doanh nghiệp  để xem xét 

hành vi của chúng trên các cấu trúc thị trường khác nhau. Chúng ta sẽ bắt 

đầu từ việc khảo cứu thị trường cạnh tranh hoàn hảo, một dạng thị trường 

đặc biệt, dường như chỉ tồn tại trên lý thuyết, song lại giúp chúng ta có 

được một khuôn mẫu chung để nắm bắt được sự vận hành của các dạng 

thị trường khác nhau.  

5.1. Khái niệm, đặc điểm của thị trường cạnh tranh hoàn hảo 

5.1.1. Các khái niệm 

Cấu trúc thị trường: Một cấu trúc thị trường được đặc trưng bởi số 

lượng người mua hay người bán tham gia trên thị trường và mối quan hệ 

tương tác lẫn nhau giữa họ.  

Cấu trúc thị trường có thể xem xét dưới góc  độ người bán hoặc 

người mua. Dưới góc độ người bán, một thị trường có thể thuộc về một 

loại cấu trúc thị trường này, song dưới góc độ người mua, nó lại có thể 

thuộc về một cấu trúc thị trường khác. Ví dụ, thị trường sản xuất nông sản 

nguyên liệu cho công nghiệp chế biến có thể gần giống thị trường cạnh   168

tranh hoàn hảo, nếu ta xét từ phía người bán. Tuy nhiên, nếu chỉ có một 

số rất ít  doanh nghiệp có thể mua và chế biến các loại nông sản này thì từ 

phía người mua, thị trường lại có khả năng là thị trường độc quyền nhóm. 

Có hai dạng cấu trúc thị trường lớn: Thị trường cạnh tranh hoàn 

hảo và thị trường cạnh tranh không hoàn hảo. Trong phần này, khi chúng 

ta tập trung phân tích hành vi của những người sản xuất, về cơ bản chúng 

ta chỉ xem xét cấu trúc thị trường từ phía người bán. 

Thị trường cạnh tranh hoàn hảo: là dạng thị trường mà ở đó mỗi 

người bán hay mỗi doanh nghiệp riêng biệt không có khả năng kiểm soát, 

chi phối giá cả hàng hóa. Tại thị trường này, doanh nghiệp chỉ là người 

chấp nhận giá. Mức giá trên thị trường được hình thành như là kết quả 

tương tác chung của tất cả những người bán và người mua. Mỗi doanh 

nghiệp cụ thể, bằng hành vi riêng biệt của mình, không có khả năng tác 

động đến mức giá này. Là người chấp nhận giá, doanh nghiệp trên thực tế 

không có quyền lực thị trường. 

Thị trường cạnh tranh không hoàn hảo: là dạng thị trường mà ở đó 

mỗi người bán hay doanh nghiệp riêng biệt ít nhiều có khả năng kiểm 

soát hay chi phối giá cả hàng hóa. Một doanh nghiệp cạnh tranh không 

hoàn hảo không phải là một kẻ chấp nhận giá. Bằng nhiều cách khác nhau 

(chẳng hạn như thay  đổi sản lượng hàng hóa mà nó cung  ứng trên thị 

trường), doanh nghiệp có thể thay đổi được mức giá hàng hóa. Nói cách 

khác, đó là một doanh nghiệp có quyền lực thị trường. 

Có nhiều dạng thị trường cạnh tranh không hoàn hảo: thị trường 

độc quyền, thị trường độc quyền nhóm hay thị trường cạnh tranh có tính 

chất  độc quyền. Trên một  thị trường  độc quyền thuần túy, xét từ phía 

người bán, chỉ có một doanh nghiệp duy nhất cung ứng hàng hóa. Không 

có đối thủ cạnh tranh, doanh nghiệp này thường có quyền lực thị trường 

lớn. Nó thường có thể định giá hàng hóa cao hơn nhiều so với mức giá có 

tính chất cạnh tranh tương tự. Một thị trường mà trên đó chỉ có một nhóm 

nhỏ những người sản xuất  được gọi là  thị trường  độc quyền nhóm hay 

độc quyền tập  đoàn. Trên thị trường loại này, các doanh nghiệp cũng 

thường có quyền lực thị trường hay khả năng kiểm soát, chi phối giá cao.   169

Chúng vừa có thể cạnh tranh khốc liệt với nhau để giành giật thị trường, 

vừa có khả năng thỏa thuận, cấu kết với nhau  để cùng khống chế thị 

trường. Còn trên một  thị trường cạnh tranh có tính độc quyền, số lượng 

doanh nghiệp cùng kinh doanh một loại hàng hóa tương đối lớn. Những 

doanh nghiệp trên thị trường này có nhiều điểm giống các doanh nghiệp 

cạnh tranh hoàn hảo, song lại có khả năng chi phối giá cả hàng hóa một 

cách hạn chế. 

5.1.2. Đặc điểm và điều kiện tồn tại của thị trường cạnh tranh hoàn 

hảo 

*Đường cầu đối diện với doanh nghiệp  

Theo đúng định nghĩa, doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo là một 

doanh nghiệp chấp nhận giá. Nó phải bán hàng hóa mà mình sản xuất ra 

theo đúng mức giá thị trường. Nếu nó đặt mức giá cao hơn mức giá chung 

trên thị trường, nó sẽ mất hết khách hàng và sẽ không bán được một đơn 

vị hàng hóa nào. Những người tiêu dùng sẽ chuyển sang mua hàng hóa 

của các doanh nghiệp khác. Vì mục tiêu tối  đa hóa lợi nhuận, nó cũng 

không bán hàng hóa của mình theo mức giá thấp hơn mức giá thị trường. 

Ở đây mức giá thị trường được hình thành như một kết cục chung, được 

tạo ra bởi sự tương tác lẫn nhau giữa vô số người bán và người mua. Mức 

giá này hình thành như thế nào nằm ngoài khả năng định đoạt của mỗi 

doanh nghiệp.Một khi  đã tồn tại, doanh nghiệp phải chấp nhận nó như 

một biến số có sẵn. 

Với tư cách là người chấp nhận giá,  đường cầu mà một doanh 

nghiệp cạnh tranh hoàn hảo đối diện là một đường cầu nằm ngang. Vẫn 

như thông lệ, ta biểu thị mức giá hàng hóa trên trục tung và mức sản 

lượng của doanh nghiệp trên trục hoành như trên hình 5.1. Doanh nghiệp 

chỉ có thể bán được mỗi sản phẩm của mình theo mức giá cân bằng thị 

trường. Mức giá này tồn tại độc lập, không phụ thuộc vào mức sản lượng 

của doanh nghiệp. Khi doanh nghiệp tăng hoặc giảm sản lượng, mức giá 

trên vẫn không thay  đổi. Trong trường hợp ngược lại, chẳng hạn, nếu 

đường cầu này là một đường dốc xuống, thì bằng cách giảm sản lượng 

bán ra, doanh nghiệp có thể làm giá cả hàng hóa tăng lên. Điều đó trái với   170

định nghĩa: doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo là một doanh nghiệp chấp 

nhận giá.  

  Cần phân biệt đường cầu mà doanh nghiệp đối diện với đường cầu 

thị trường. Đường thứ nhất mô tả quan hệ giữa các mức giá mà những 

người tiêu dùng sẵn sàng trả (do đó ta vẫn đang nói về cầu) tương ứng với 

các mức sản lượng của doanh nghiệp. Đây là đường nằm ngang vì mức 

giá này không phụ thuộc vào mức sản lượng của doanh nghiệp. Đường 

thứ hai mô tả quan hệ giữa các mức giá mà những người tiêu dùng sẵn 

sàng trả tương  ứng với khối lượng hàng hóa sẵn có trên toàn bộ thị 

trường. Khi khối lượng hàng hóa sẵn có tương đối thấp, những người tiêu 

dùng buộc phải trả giá cao hơn và ngược lại. Phù hợp với quy luật cầu, 

đối với các hàng hóa điển hình, đây là một đường dốc xuống. 

* Đối với một doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo, doanh thu biên 

mà nó thu thêm được nhờ bán thêm một đơn vị sản lượng luôn luôn bằng 

mức giá: MR = P. 

 Tính chất này gắn liền với sự kiện: doanh nghiệp có thể bán mọi 

sản lượng q mà nó có thể sản xuất ra với cùng một một mức giá P được 

hình thành trên thị trường. Khi sản xuất và bán ra thêm một đơn vị sản 

lượng, vì giá không thay  đổi, doanh nghiệp thu thêm  được một khoản 

0 

P 

Pthị trường 

q (sản lượng của 

doanh nghiệp) 

D 

Hình 5.1: Đường cầu mà doanh nghiệp đối diện là một 

đường nằm ngang   171

doanh thu chính bằng mức giá  P. Nói cách khác, doanh thu biên luôn 

bằng chính mức giá ở mọi mức sản lượng. 

* Các điều kiện tồn tại của thị trường cạnh tranh hoàn hảo 

 Thị trường cạnh tranh hoàn hảo chỉ có thể xuất hiện và hoạt động 

trong những điều kiện nhất định. Đây là những điều kiện riêng có, gắn 

liền với cấu trúc thị trường này. Vì thế, chúng cũng là những đặc điểm có 

thể phân biệt dạng thị trường này với thị trường cạnh tranh không hoàn 

hảo. 

  Để thị trường cạnh tranh hoàn hảo tồn tại, nó cần có  đồng thời 

những điều kiện sau: 

-  Có nhiều doanh nghiệp cùng hoạt động trên thị trường, trong đó 

mỗi doanh nghiệp chỉ có quy mô tương đối nhỏ so với quy mô chung của 

thị trường. 

Trên một thị trường, nếu chỉ có một doanh nghiệp duy nhất cung 

ứng hàng hóa, doanh nghiệp này chắc chắn sẽ có quyền lực thị trường 

lớn. Người tiêu dùng, khi muốn mua loại hàng hóa mà doanh nghiệp cung 

cấp sẽ chỉ có một địa chỉ duy nhất để lựa chọn. Trong trường hợp này, 

bằng cách thay đổi sản lượng, doanh nghiệp có khả năng tác động đến giá 

cả hàng hóa. Nó sẽ không phải là người chấp nhận giá. 

Nếu trên thị trường chỉ có một nhóm nhỏ các doanh nghiệp cung 

cấp hàng hóa, quy mô của mỗi doanh nghiệp sẽ là tương đối lớn so với 

quy mô chung của thị trường. Điều này làm cho doanh nghiệp có sức 

mạnh thị trường đáng kể để chi phối, kiểm soát giá. Vả lại, với số lượng 

doanh nghiệp ít, khả năng các doanh nghiệp cấu kết với nhau để khống 

chế thị trường là tương đối dễ dàng. Trong hoàn cảnh đó, trên thị trường 

dạng này, doanh nghiệp cũng không phải là người chấp nhận giá. 

Để các doanh nghiệp  đều là người chấp nhận giá, số lượng các 

doanh nghiệp tham gia cung ứng hàng hóa trên cùng một thị trường phải 

đủ lớn. Chỉ trong  điều kiện  đó, khi quy mô sản lượng của mỗi doanh 

nghiệp chỉ tương  đối nhỏ so với quy mô chung của thị trường, doanh   172

nghiệp mới không có khả năng chi phối giá. Hơn thế nữa, vì số lượng 

doanh nghiệp nhiều, chúng sẽ không có khả năng thỏa thuận và cấu kết 

với nhau để khống chế thị trường và giá cả. Khi trên thị trường chỉ có hai, 

ba doanh nghiệp hoạt  động chi phí giao dịch liên quan  đến việc thỏa 

thuận, mặc cả, đàm phán để có được một hành động chung của tất cả các 

doanh nghiệp thường không cao và việc này thường dễ thực hiện. Song 

chi phí tương tự như vậy sẽ tăng vọt nếu người ta cần  đến sự cam kết 

hành  động chung của hàng trăm, hàng nghìn doanh nghiệp. Số lượng 

doanh nghiệp lớn loại trừ khả năng cấu kết tập thể để chi phối giá của các 

doanh nghiệp. Đó là một trong những điều kiện để đảm bảo thị trường là 

thị trường cạnh tranh hoàn hảo. 

Ở phần trên, chúng ta nói  đường cầu  đối diện với một doanh 

nghiệp cạnh tranh hoàn hảo là một đường nằm ngang. Điều này hàm ý 

doanh nghiệp có thể gia tăng sản lượng một cách tùy ý mà không làm 

mức giá hàng hóa thay đổi. Thật ra, sự gia tăng sản lượng ở đây là có giới 

hạn. Những thay đổi về sản lượng của doanh nghiệp chỉ thực hiện trong 

khuôn khổ: nó là một doanh nghiệp có quy mô nhỏ so với quy mô chung 

của thị trường. 

-  Tính đồng nhất của sản phẩm: Nếu sản phẩm của các doanh nghiệp 

khác biệt nhau, chúng không thể là những vật thay thế cho nhau một cách 

hoàn hảo. Dù cùng là các sản phẩm giải khát, song những lon pepsi và 

coca vẫn là những sản phẩm khác biệt nhau. Vì chúng có những hương vị 

riêng nên có thể người này thích uống pepsi, còn người khác lại ưa chuộng 

coca. Mặc dù chúng là những thứ có thể thay thế cho nhau, song đối với 

những người đặc biệt ưa thích coca, họ có thể chấp nhận mua những lon 

coca đắt hơn một chút so với những lon pepsi có cùng trọng lượng. Điều 

này cho phép người bán những sản phẩm khác biệt như coca có thể chi 

phối giá trong một giới hạn nhất định. Người này có thể nâng giá sản phẩm 

của mình lên một chút mà không sợ mất đi những khách hàng quen. Và 

như thế, người bán không còn là người chấp nhận giá. Nói một cách khác, 

để thị trường là thị trường cạnh tranh hoàn hảo, sản phẩm của các doanh 

nghiệp phải giống hệt nhau. Chỉ trong  điều kiện như vậy, doanh nghiệp 

mới thực sự là người chấp nhận giá.   173

 Trên thực tế, rất hiếm khi các sản phẩm của các doanh nghiệp cùng 

hoạt động trên một thị trường lại hoàn toàn đồng nhất với nhau. Trong 

một chừng mực nhất định, người ta coi những thị trường như thị trường 

ngoại tệ, thị trường chứng khoán, thị trường nông sản là thỏa mãn hoặc 

gần thỏa mãn điều kiện này. Vì thế, chỉ có một số ít thị trường được xem 

là thị trường cạnh tranh hoàn hảo. 

-  Tính hoàn hảo của thông tin: thông tin được coi là hoàn hảo khi 

những người mua và bán trên thị trường có đầy đủ những thông tin cần 

thiết có liên quan đến thị trường. Đó là những thông tin về giá cả, về hàng 

hóa (tính năng, tác dụng, chất lượng, quy cách sử dụng…), về các điều 

kiện giao dịch… Khi những người mua hay bán không có đầy đủ những 

thông tin trên, họ có thể trao đổi hàng hóa theo những mức giá khác với 

mức giá được chấp nhận chung trên thị trường. Dù ít, dù nhiều họ không 

còn là những người chấp nhận giá. Ví dụ, khi người mua không có đủ 

thông tin để đánh giá được rằng sản phẩm của các doanh nghiệp là hoàn 

toàn giống hệt nhau, họ có thể mua sản phẩm của doanh nghiệp này với 

giá cao hơn của doanh nghiệp kia. Với trạng thái đó, doanh nghiệp có thể 

chi phối được giá. Vì thế, tính hoàn hảo của thông tin cũng là một điều 

kiện cần thiết để thị trường cạnh tranh hoàn hảo tồn tại. 

-         Các doanh nghiệp có khả năng tự do xuất, nhập ngành (tự do tham 

gia vào ngành và tự do rút lui khỏi ngành): Sở dĩ các doanh nghiệp trong 

một ngành đều đối diện với một đường cầu nằm ngang và hoạt động như 

những người chấp nhận giá là vì có sự tự do gia nhập ngành. Điều này 

loại trừ hẳn khả năng các doanh nghiệp hiện đang ở trong ngành cấu kết 

với nhau để nâng giá hàng hóa lên. Nếu điều đó xảy ra, việc gia tăng lợi 

nhuận của các doanh nghiệp hiện hành nhờ việc tăng giá hàng hóa sẽ lôi 

cuốn các doanh nghiệp mới tham gia vào ngành. Khi đó, giá hàng hóa lại 

phải hạ xuống do nguồn cung tăng. Ngược lại, khi các doanh nghiệp 

trong ngành đang ở trạng thái thua lỗ, nhờ có sự tự do rút lui khỏi ngành, 

một số doanh nghiệp sẽ rời khỏi thị trường này. Do nguồn cung bị cắt 

giảm, giá hàng hóa lại tăng lên, bảo đảm cho các doanh nghiệp còn lại 

trong ngành có thể tồn tại.   174

  Điều kiện tự do xuất, nhập ngành không chỉ liên quan đến những 

khía cạnh pháp lý. Đương nhiên, tự do xuất, nhập ngành hàm ý nhà nước 

không ngăn cản sự tham gia hay rút lui khỏi ngành của các doanh nghiệp. 

Tuy nhiên, ở những ngành như sản xuất ô tô, luyện kim…, dù nhà nước 

không  đưa ra những ngăn cản  đặc biệt nào, các doanh nghiệp mới vẫn 

không dễ dàng gia nhập ngành, cũng như các doanh nghiệp cũ thường 

gặp khó khăn khi muốn rút lui khỏi ngành. Vì thế, về mặt kinh tế, tự do 

xuất, nhập ngành còn hàm nghĩa: chi phí của việc xuất, nhập ngành đối 

với doanh nghiệp là không đáng kể. 

 Các  điều kiện trên phải xuất hiện  đồng thời thì thị trường cạnh 

tranh hoàn hảo mới xuất hiện và tồn tại. Khi một trong các điều kiện trên 

bị vi phạm, thị trường sẽ không còn là thị trường cạnh tranh hoàn hảo. 

5.2. Cung ứng sản phẩm của doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo 

  Ở chương trước, chúng ta đã phân tích xem một doanh nghiệp nói 

chung phải lựa chọn mức sản lượng như thế nào để có thể tối đa hóa lợi 

nhuận. Giờ đây, chúng ta áp dụng nguyên tắc chung đó vào trường hợp 

doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo. 

5.2.1. Cung ứng ngắn hạn 

* Lựa chọn sản lượng của doanh nghiệp trong ngắn hạn nhằm mục tiêu 

tối đa hóa lợi nhuận  

  Điều kiện cần: Trên một thị trường cạnh tranh hoàn hảo, để tối đa 

hóa lợi nhuận, doanh nghiệp phải lựa chọn sản lượng sao cho tại đơn vị 

sản lượng cuối cùng, chi phí biên bằng với mức giá: MC = P. Đây là điều 

kiện chung áp dụng cho cả ngắn hạn lẫn dài hạn. 

 Thật vậy, theo nguyên tắc tổng quát về sự lựa chọn sản lượng của 

một doanh nghiệp nhằm mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận, mức sản lượng tối 

ưu phải là mức sản lượng mà tại đơn vị sản lượng cuối cùng, chi phí biên 

phải bằng doanh thu biên: MC = MR. Tuy nhiên,  đối với một doanh 

nghiệp cạnh tranh hoàn hảo, doanh thu biên MR luôn luôn bằng mức giá 

P. Vì thế, điều kiện MC = MR trở thành điều kiện MC = P.   175

 Hãy xem xét điều kiện trên qua hình 5.2. Tại mức giá thị trường P1 

mà doanh nghiệp phải chấp nhận, doanh nghiệp phải  đối diện với một 

đường cầu nằm ngang  D. Sản lượng tối  đa hóa lợi nhuận của doanh 

nghiệp phải tương  ứng với giao  điểm của  đường chi phí biên MC với 

đường cầu D, nơi mà điều kiện MC = P (trong trường hợp này P = P1) 

được thỏa mãn. Tuy nhiên, với một đường chi phí biên MC hình chữ U, 

đường chi phí biên có thể cắt đường cầu nằm ngang tại hai điểm, tương 

ứng với hai mức sản lượng q1 và q2 như trên hình 5.2. Phải chăng cả hai 

mức sản lượng này đều đem lại lợi nhuận tối đa cho doanh nghiệp? 

Tại sản lượng  q1,  đường MC  đang có xu hướng  đi xuống. Với 

những mức sản lượng q lân cận và nhỏ hơn q1, đường MC nằm phía trên 

đường cầu D, có nghĩa là chi phí biên đang lớn hơn doanh thu biên hay 

mức giá. Lúc này, như ta đã biết, càng tăng sản lượng thì tổng lợi nhuận 

càng giảm. Khi sản lượng lân cận và lớn hơn q1, đường MC lại nằm phía 

dưới đường cầu D, nên tương ứng với những mức sản lượng này, chi phí 

biên lại nhỏ hơn doanh thu biên. Khi đó, nếu tiếp tục tăng sản lượng sẽ 

làm cho tổng lợi nhuận tăng. Như vậy, tại sản lượng q1, tổng lợi nhuận là 

tối thiểu chứ không phải là tối đa. 

q2  q1 

0 

P1 

MC 

P, MC 

q 

Hình 5.2:  Mức sản lượng tối đa hóa lợi nhuận q2 tương ứng với giao    

điểm của  đường MC đang đi lên với đường cầu D.   176

Ngược lại, nếu xét những điểm sản lượng lân cận với sản lượng q2, 

nơi mà đường cầu D cắt đường MC ở phần đang đi lên, ta có: thứ nhất, 

tương ứng với các mức sản lượng còn nhỏ hơn q2, chi phí biên còn nhỏ 

hơn doanh thu biên hay mức giá. Vì vậy, nếu tăng sản lượng, tổng lợi 

nhuận sẽ tăng. Khi sản lượng lớn hơn q2, chi phí biên lại vượt quá doanh 

thu biên. Lúc đó, nếu tăng sản lượng thì tổng lợi nhuận sẽ giảm. Như thế, 

tại sản lượng q2, lợi nhuận sẽ đạt giá trị lớn nhất. Nói cách khác, điều kiện 

cần để tối đa hóa lợi nhuận đối với một doanh nghiệp cạnh tranh hoàn 

hảo là nó phải lựa chọn sản lượng tương ứng với giao điểm của đường 

cầu mà nó đối diện và phần đường chi phí biên đang đi lên. 

  Điều kiện bổ sung: Về ngắn hạn, doanh nghiệp chỉ sản xuất (với 

mức sản lượng tương tự như sản lượng q2 nói ở trên; giờ đây, để cho tiện 

ta đặt tên cho mức sản lượng này là q*

) nếu như mức giá thị trường lớn 

hơn hoặc bằng mức chi phí biến  đổi bình quân tối thiểu. Trong trường 

hợp ngược lại, doanh nghiệp sẽ tạm thời đóng cửa, không sản xuất gì. 

  Giả sử, trong ngắn hạn, mức giá thị trường P đang lớn hơn hoặc 

bằng mức chi phí biến đổi bình quân tối thiểu (P ≥ AVCmin). Tại mức sản 

lượng q*

, ta có MC(q*

) = P. Do đó, MC(q*

) ≥ AVCmin, tức là đường chi 

phí biên MC đang nằm ở phía trên đường chi phí biến đổi bình quân AVC 

(điều này được suy ra từ mối quan hệ giữa đường MC và đường AVC mà 

chúng ta đã biết). Vì vậy, mức chi phí biên tại sản lượng q*

 (bằng mức giá 

P) chắc chắn sẽ lớn hơn mức chi phí biến đổi bình quân tương ứng. Nghĩa 

là  điều kiện bổ sung tổng quát (P  ≥  AVC)  được thỏa mãn hay doanh 

nghiệp có thể sản xuất được ở mức sản lượng này. Trái lại, nếu mức giá 

thị trường P nhỏ hơn AVC tối thiểu (P < AVCmin), tại mức sản lượng q*

, 

chi phí biên cũng sẽ nhỏ hơn chi phí biến đổi bình quân tối thiểu: MC(q*

= P < AVCmin. Điều đó có nghĩa là lúc này đường chi phí biên đang nằm 

dưới đường chi phí biến đổi bình quân. Vì thế, chi phí biên tại sản lượng 

q*

 (cũng chính bằng mức giá) phải nhỏ hơn chi phí biến đổi bình quân 

tương  ứng (MC(q*

) =  P <  AVC(q*

)). Do  P <  AVC, doanh nghiệp phải 

đóng cửa. 

   177

* Đường cung ngắn hạn của doanh nghiệp 

 Chúng ta hãy áp dụng mô hình lựa chọn sản lượng nhằm tối đa hóa 

lợi nhuận nói trên  để xem xét cách thức một doanh nghiệp cạnh tranh 

hoàn hảo phản ứng ra sao khi giá thị trường thay đổi. 

 Ta hãy xuất phát từ một mức giá thị trường P1 tương đối thấp. Giả 

sử mức giá này nhỏ hơn mức chi phí biến đổi bình quân tối thiểu. Như 

điều kiện bổ sung chúng ta vừa đề cập, lúc này doanh nghiệp cần đóng 

cửa. Trong điều kiện giá thấp như vậy, doanh nghiệp không sản xuất. 

0 

AVCmin 

AVC (q*

P1 

P, MC, AVC 

AVC 

MC 

q*

D 

q 

Hình 5.3: Trong ngắn hạn, doanh nghiệp chỉ sản xuất với sản 

lượng q* 

khi P lớn hơn AVC tối thiểu   178

Doanh nghiệp chỉ bắt đầu sản xuất khi mức giá thị trường tăng lên 

ít nhất đạt mức P2 = AVCmin. Tại mức giá này, doanh nghiệp có thể sản 

xuất với sản lượng q2, nơi mà MC(q2) = P2, tương ứng với điểm A trên đồ 

thị (điểm A là điểm mà đường MC cắt đường AVC chính tại mức AVCmin). 

Thật ra, nếu sản xuất với sản lượng q2, vì mức giá bằng chính mức AVC 

tương ứng nên tổng doanh thu của doanh nghiệp mới vừa đủ bù đắp các 

chi phí biến đổi. Doanh nghiệp vẫn phải gánh chịu khoản lỗ tương đương 

với mức chi phí cố định giống như khi nó còn đóng cửa. Tuy nhiên, giờ 

đây, việc đóng cửa không còn lợi hơn so với sản xuất. Vì thế, mức giá P2 

là ngưỡng tối thiểu để một doanh nghiệp đã tham gia thị trường bắt đầu 

có thể sản xuất được. 

 Khi giá thị trường tăng lên  đến mức  P3 lớn hơn mức giá  P2 (= 

AVCmin) song vẫn nhỏ hơn mức chi phí bình quân tối thiểu ATCmin, sản 

lượng tối ưu theo quy tắc MC = P là q3, tương ứng với điểm B trên đường 

MC. Tại sản lượng này, do P3 còn nhỏ hơn ATCmin, nên P3 cũng nhỏ hơn 

ATC(q3). Tuy sản xuất song doanh nghiệp vẫn bị thua lỗ. Chỉ có điều mức 

q5 

E 

P5 

C 

q4 

P4 

P3 

B 

q3  q2 

A  P2 

ATC 

0 

P1 

P, MC, AVC 

AVC 

MC 

q 

Hình 5.4: Đường cung ngắn hạn của doanh nghiệp cạnh tranh 

hoàn hảo. Đó là một phần của đường MC tính từ điểm A trở lên   179

thua lỗ giờ đây thấp hơn mức chi phí cố định, vì P3 > AVC(q3) nên sản 

lượng q3 vẫn là mức sản lượng mà doanh nghiệp lựa chọn. 

 Nếu giá thị trường tiếp tục tăng lên thành P4, bằng chính với mức 

ATCmin, sản lượng tối ưu tương ứng của doanh nghiệp sẽ là q4 (ứng với 

điểm  C vừa nằm trên  đường MC, vừa nằm trên  đường  ATC tại  điểm 

ATCmin). Tại mức sản lượng này, lợi nhuận kinh tế của doanh nghiệp bằng 

0 (tức doanh nghiệp hòa vốn). 

 Nếu những biến động trên thị trường tiếp tục đẩy giá lên cao hơn, 

(thành P5 lớn hơn ATCmin chẳng hạn), thì sản lượng tối ưu khi này là q5 

(tương ứng với  điểm E trên  đường MC). Trong trường hợp này, doanh 

nghiệp thu được lợi nhuận kinh tế dương vì P5 > ATC(q5). (Khi P > ATC 

thì TR > TC). 

 Tóm lại, khi giá thị trường quá thấp, doanh nghiệp sẽ  đóng cửa, 

không sản xuất. Mức giá P2 là ngưỡng giá cả tối thiểu để doanh nghiệp 

sản xuất. Tương ứng với các mức giá P2, P3, P4, P5, các mức sản lượng 

tối đa hóa lợi nhuận mà doanh nghiệp sẵn sàng cung ứng lần lượt là q2, 

q3, q4, q5. Các điểm A, B, C, E một mặt, đều nằm trên đường chi phí biên, 

mặt khác, cho chúng ta biết các mức sản lượng mà doanh nghiệp sẵn sàng 

cung  ứng tương  ứng với các mức giá thị trường khác nhau. Theo  định 

nghĩa, đó cũng chính là những điểm nằm trên đường cung ngắn hạn của 

doanh nghiệp. 

  Đường cung ngắn hạn của doanh nghiệp là một phần của đường chi 

phí biên ngắn hạn, bắt đầu từ điểm A (tức tại đó AVCmin) trở lên. Do đây 

là phần đường MC đang đi lên nên đường cung này là một đường dốc lên, 

thể hiện việc gia tăng sản lượng của doanh nghiệp nhằm đáp ứng với sự 

lên giá hàng hóa trên thị trường.  

5.2.2. Cung ứng trong dài hạn 

*Lựa chọn sản lượng của doanh nghiệp tối đa hóa lợi nhuận trong dài 

hạn.   180

Lựa chọn sản lượng của doanh nghiệp trong dài hạn gắn liền với 

khả năng điều chỉnh được tất cả các yếu tố đầu vào của nó trước những 

biến động dài hạn của thị trường. Các chi phí mà doanh nghiệp xem xét là 

các chi phí dài hạn. Doanh thu mà doanh nghiệp dự kiến hay cân nhắc 

cũng được xây dựng trên mức giá mà doanh nghiệp kỳ vọng trong một 

khoản thời gian dài. Những điều kiện tối đa hóa lợi nhuận chi phối sự lựa 

chọn đầu ra của doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo trong dài hạn có thể 

được suy ra từ điều kiện tổng quát, gắn với đặc điểm chấp nhận giá của 

doanh nghiệp này. 

- Điều kiện cần: Trong dài hạn,  để tối  đa hóa lợi nhuận, doanh 

nghiệp cạnh tranh hoàn hảo phải lựa chọn sản lượng sao cho tại đơn vị 

sản lượng cuối cùng, chi phí biên dài hạn bằng với mức giá mà doanh 

nghiệp trông đợi (LMC = P). Điều kiện này là hiển nhiên, như ta đã lý 

giải trong phần phân tích cung ứng sản phẩm ngắn hạn của doanh nghiệp. 

Nó chỉ là cụ thể hóa điều kiện cần tổng quát trong trường hợp doanh thu 

biên MR luôn luôn bằng mức giá P. 

- Điều kiện bổ sung: Về dài hạn, doanh nghiệp chỉ sản xuất (với 

mức sản lượng tương ứng với điểm cắt của phần đi lên của đường chi phí 

biên dài hạn với đường cầu mà doanh nghiệp đối diện) khi mức giá dài 

hạn mà nó dự kiến lớn hơn hoặc bằng mức chi phí bình quân tối thiểu dài 

hạn (P≥LACmin). Trong trường hợp ngược lại (P < LACmin), doanh nghiệp 

sẽ rút lui khỏi ngành.   

Cách lập luận để giải thích điều kiện này cũng tương tự như trường 

hợp ngắn hạn. 

Từ các điều kiện quy định cách thức lựa chọn đầu ra nhằm tối đa 

hóa lợi nhuận trong dài hạn nói trên, ta cũng có thể hiểu được thực chất 

của đường cung dài hạn của một doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo. 

Như có thể thấy qua hình 5.5, đường LMC biểu thị đường chi phí 

biên dài hạn của doanh nghiệp. Đường này cắt đường LAC (vì trong dài 

hạn, tổng chi phí chỉ bao gồm các chi phí biến đổi nên LATC và LAVC 

thực chất chỉ là một, do  đó, có thể ký hiệu chung là LAC) tại  điểm A,   181

tương  ứng với mức  LACmin. Nếu mức giá thị trường là tương  đối cao, 

chẳng hạn là P1 như trên hình 5.5, điều kiện cần cho thấy sản lượng tối ưu 

mà doanh nghiệp lựa chọn sẽ là q1, tương ứng với điểm C, nơi mà đường 

cầu nằm ngang ứng với mức giá P1 cắt đường LMC. Tại mức sản lượng 

này, điều kiện bổ sung (P≥LACmin) được thỏa mãn nên doanh nghiệp sẽ 

yên tâm sản xuất trong ngành. Khi mức giá hạ xuống đến P2 song vẫn còn 

lớn hơn  LACmin, trượt theo  đường  LMC, doanh nghiệp phản  ứng bằng 

cách cắt giảm sản lượng xuống thành q2 (tương ứng với điểm B). Chỉ khi 

nào mức giá hạ xuống thấp hơn  LACmin, chẳng hạn như mức giá  P3, 

doanh nghiệp mới không có khả năng trang trải được các chi phí bằng các 

khoản doanh thu và chịu thua lỗ, nó mới rút lui khỏ ngành. Như vậy, 

đường cung dài hạn của doanh nghiệp, với tư cách là đường biểu thị mối 

quan hệ sản lượng và giá cả dài hạn, chính là đường nối liền các điểm 

như A, B, C trên  đường  LMC. Thực chất,  đó là một phần dốc lên của 

đường LMC, tính từ điểm A, tương ứng với mức giá bằng LACmin, trở lên. 

* Vận dụng: Phản ứng của doanh nghiệp sẽ diễn ra như thế nào nếu như 

giá cả các yếu tố đầu vào tăng lên? 

0 

LMC 

LAC 

C 

B 

A 

P, LAC, LMC 

LACmin 

P3 

P2 

P1 

q3  q2  q1 

q 

Hình 5.5: Đường cung dài hạn của một doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo   182

 Khi các điều kiện khác vẫn giữ nguyên, đồng thời giá các yếu tố 

đầu vào tăng lên, để có thể sản xuất ra một mức sản lượng như trước, chi 

phí sản xuất của doanh nghiệp tăng lên. Hệ quả là các đường ATC, MC 

của doanh nghiệp đều bị dịch chuyển lên trên. Thoạt tiên, khi những thay 

đổi này chỉ diễn ra với một doanh nghiệp, giá cân bằng thị trường vẫn 

chưa thay  đổi. Song vì  đường  MC (phản ánh  đường cung của doanh 

nghiệp) dịch chuyển lên trên từ đường MC1 thành đường MC2, nên mức 

sản lượng tối ưu của doanh nghiệp cũng sẽ thay đổi từ q1 thành q2. Doanh 

nghiệp đã cắt giảm sản lượng để thích ứng với việc giá các yếu tố đầu vào 

tăng. 

Tuy nhiên, tình hình vẫn chưa dừng lại  ở  đó. Nếu mọi doanh 

nghiệp trong ngành đều phải đối diện với sự kiện: giá cả các yếu tố đầu 

vào tăng, chúng đều phản ứng theo cách cắt giảm sản lượng như trên. Sự 

đồng loạt cắt giảm sản lượng đó sẽ làm thay đổi đường cung chung của 

thị trường. Đường cung thị trường dịch chuyển lên trên đẩy mức giá cân 

bằng của thị trường tăng lên từ P1 thành P2. Giờ đây, đường cầu mà mỗi 

doanh nghiệp  đối diện là  đường cầu mới, tương  ứng với mức giá  P2. 

Doanh nghiệp sẽ sản xuất ở mức sản lượng q2’ lớn hơn sản lượng q2, mặc 

dù sản lượng này vẫn nhỏ hơn sản lượng q1 ban đầu. 

MC2 

MC1 

0 

P1 

P2 

P 

q1  q2

’

q2 

q 

Hình 5.6: Sản lượng cung ứng của doanh nghiệp sẽ giảm xuống 

(từ q1 thành q2’) khi giá cả các yếu tố đầu vào tăng   183

5.3. Cung ứng sản phẩm của ngành cạnh tranh hoàn hảo 

 Một ngành cạnh tranh hoàn hảo bao gồm nhiều doanh nghiệp cùng 

sản xuất một loại sản phẩm giống hệt nhau. Đường cung của ngành phản 

ánh mối quan hệ giữa sản lượng mà toàn ngành sẵn sàng cung ứng với 

mức giá. Về nguyên tắc, sản lượng mà ngành cung ứng tại một mức giá 

nhất định chính là tổng sản lượng mà các doanh nghiệp trong ngành sẵn 

sàng cung ứng tại mức giá này. Tuy nhiên, có sự phân biệt giữa ngắn hạn 

và dài hạn. Trong dài hạn, ngoài những điều ta đã biết, sự gia nhập ngành 

và rút lui ra khỏi ngành làm cho số lượng doanh nghiệp trong ngành trong 

dài hạn không giống như trong ngắn hạn. 

5.3.1. Đường  cung ngắn hạn của ngành 

  Đặc điểm của ngành xét trong ngắn hạn thể hiện ở hai điểm: Thứ 

nhất, mỗi doanh nghiệp chỉ có khả năng điều chỉnh hạn chế một số yếu tố 

đầu vào và bị ràng buộc bởi một số yếu  đầu vào cố  định. Thứ hai, số 

lượng các doanh nghiệp trong ngành  được xem là cố  định, với những 

doanh nghiệp hiện hành đang hoạt động. 

Đặc điểm thứ nhất quy định tính chất của đường cung ngắn hạn của 

từng doanh nghiệp, thể hiện  ở hình dạng các  đường chi phí biên ngắn 

hạn, với một điểm đóng cửa cụ thể nào đó. Đặc điểm thứ hai cho thấy có 

thể xây dựng đường cung ngắn hạn của ngành bằng cách cộng theo chiều 

ngang các  đường cung ngắn hạn của các doanh nghiệp mà số lượng 

chúng là đã xác định. Cụm từ “cộng theo chiều ngang” ở đây hàm nghĩa 

rằng: sản lượng mà ngành sẵn sàng cung ứng tại mỗi mức giá chính là 

tổng sản lượng mà các doanh nghiệp sẵn sàng cung ứng tại mức giá đó. 

Giả sử tại mức giá Pi sản lượng mà doanh nghiệp j sẵn sàng cung ứng là 

qij, thì lượng cung tương ứng Qi của ngành là: Qi = ∑qij. Mỗi cặp (Qi,Pi) 

cho ta một điểm xác định trên đường cung của ngành.  

Có thể minh họa nguyên tắc trên bằng đồ thị ở hình 5.7, với giả 

định đơn giản là trong ngành chỉ có 2 doanh nghiệp A và B. 

   184

5.3.2. Đường cung dài hạn của ngành 

Xét về dài hạn, ngành có hai  đặc  điểm cần lưu ý: Thứ nhất, các 

doanh nghiệp có khả năng điều chỉnh mọi yếu tố đầu vào. Đặc điểm này 

khiến cho các đường chi phí dài hạn, trong đó có cả chi phí biên, của mỗi 

doanh nghiệp không hoàn toàn giống các đường chi phí ngắn hạn. Thứ 

hai, số lượng doanh nghiệp trong ngành không hoàn toàn là cố định. Do 

đây là ngành cạnh tranh hoàn hảo nên việc gia nhập ngành hay rút lui ra 

khỏi ngành của các doanh nghiệp là khá dễ dàng, xét cả về phương diện 

pháp lý lẫn kinh tế. Khi các doanh nghiệp hiện hành trong ngành đang 

hoạt động trong tình trạng thuận lợi, thu được lợi nhuận kinh tế dương, 

ngành trở thành địa chỉ đầu tư hấp dẫn đối với mọi doanh nghiệp tiềm 

năng đang ở ngoài ngành (những người đang chuẩn bị thành lập doanh 

nghiệp hay những doanh nghiệp đang hoạt động ở các ngành khác). Lợi 

nhuận kinh tế dương chứng tỏ doanh nghiệp đang thu được lợi nhuận kế 

toán siêu ngạch, vượt quá mức lợi nhuận kế toán thông thường  ở các 

ngành khác. Điều này tạo ra động cơ thu hút các doanh nghiệp mới nhập 

ngành, khi mà sự tham gia vào ngành là hoàn toàn tự do. Ngược lại, nếu 

các doanh nghiệp trong ngành  đang  ở trong tình trạng thua lỗ, việc dễ 

dàng rút lui khỏi ngành một cách không tốn kém sẽ khiến cho một số 

doanh nghiệp sẽ rời ngành. Như vậy, đường cung dài hạn của ngành phải 

D 

C 

O 

P 

Q 

SA 

SB 

E 

Hình 5.7:  Đường cung của ngành (đường  CDE)  được 

tổng hợp từ đường cung của các doanh nghiệp    185

phản ánh được sự dao động về số lượng doanh nghiệp hoạt động trong 

ngành, gắn liền với động thái gia nhập ngành và rút lui khỏi ngành đó. 

Về nguyên tắc, đường cung dài hạn của ngành cũng phải là đường 

tổng hợp theo chiều ngang từ các  đường cung dài hạn của các doanh 

nghiệp. Chỉ có  điều  ở  đây số lượng các doanh nghiệp trong ngành là 

không cố định, mà lại thay đổi theo từng mức giá. Tại một mức giá mà 

các doanh nghiệp hiện hành chỉ thu được lợi nhuận kinh tế bằng 0 (các 

doanh nghiệp ở trạng thái hòa vốn), các doanh nghiệp mới không có xu 

hướng nhập ngành, các doanh nghiệp hiện hành trong ngành cũng đủ hài 

lòng để không rút lui khỏi ngành. Tại mức giá này, lượng cung của ngành 

chính bằng tổng lượng cung của các doanh nghiệp hiện hành. Ở các mức 

giá cao hơn, một mặt, các doanh nghiệp hiện hành sẽ gia tăng sản lượng 

bằng cách trượt theo đường cung dài hạn của mình. Mặt khác, do mức giá 

cao hơn làm cho các doanh nghiệp hiện hành thu được lợi nhuận kinh tế 

dương, các doanh nghiệp mới sẽ nhảy vào ngành. Tại những mức giá này, 

lượng cung của ngành không chỉ bao gồm lượng cung của tất cả các 

doanh nghiệp hiện hành cộng lại mà còn bao gồm cả sản lượng cung ứng 

của các doanh nghiệp mới vào ngành. Tại một mức giá thấp hơn so với 

mức giá hòa vốn, các doanh nghiệp hiện hành trong ngành rơi vào tình 

trạng thua lỗ. Một số doanh nghiệp sẽ rút lui khỏi ngành (nhờ động thái 

này mà cung của ngành sẽ giảm xuống và điều này sẽ kích thích giá lại 

tăng lên, khiến cho không phải tất cả doanh nghiệp  đều rút lui khỏi 

ngành). Tương ứng với mức giá đó, lượng cung của ngành sẽ bằng tổng 

lượng cung ban đầu của các doanh nghiệp hiện hành trừ đi sản lượng của 

các doanh nghiệp đi ra khỏi ngành.  

Phân tích nói trên cho thấy đường cung dài hạn của ngành thường 

thoải hơn so với đường cung ngắn hạn của nó. Trong dài hạn, một sự thay 

đổi tương tự trong mức giá có thể dẫn đến sự thay đổi về sản lượng lớn 

hơn so với ngắn hạn vì: một mặt, các đường LMC của các doanh nghiệp 

thường thoải hơn so với các đường SMC (do khả năng lựa chọn đầu vào 

trong dài hạn phong phú hơn khiến cho chi phí tăng thêm  để sản xuất 

thêm một đơn vị sản lượng có khuynh hướng thấp hơn, ở những mức sản 

lượng mà doanh nghiệp có thể sản xuất  được); mặt khác, vì xu hướng   186

nhập (làm sản lượng của ngành tăng lên nhanh chóng do sự xuất hiện của 

các doanh nghiệp mới) hoặc xuất ngành (làm sản lượng của ngành giảm 

xuống nhanh do việc một số doanh nghiệp rời khỏi ngành).  

*Trạng thái cân bằng dài hạn của ngành 

Cân bằng thị trường chỉ trạng thái mà thị trường tương đối ổn định 

do không tồn tại những áp lực buộc nó phải thay đổi. Trong ngắn hạn, thị 

trường chỉ cân bằng khi tổng lượng cung của ngành bằng tổng lượng cầu 

của những người tiêu dùng,  đồng thời sản lượng mà các doanh nghiệp 

đang cung ứng chính là sản lượng tối đa hóa lợi nhuận. Tuy nhiên, một 

trạng thái cân bằng ngắn hạn có thể không duy trì được lâu dài. Nếu mức 

giá cân bằng thị trường tương đối cao, các doanh nghiệp hiện hành trong 

ngành thu được lợi nhuận kinh tế dương, thì về dài hạn, điều đó sẽ kích 

thích các doanh nghiệp mới gia nhập vào ngành. Cung của ngành sẽ tăng, 

đường cung (ngắn hạn) của ngành sẽ dịch chuyển sang phải và xuống 

dưới. Giá cân bằng thị trường dần dần hạ xuống. Quá trình nhập ngành 

này chỉ dừng lại khi giá thị trường hạ xuống đến mức lợi nhuận kinh tế 

của các doanh nghiệp trong ngành chỉ bằng 0, tức là các doanh nghiệp đạt 

được mức lợi nhuận kế toán thông thường. 

Ngược lại, nếu giá thị trường tương  đối thấp, các doanh nghiệp 

hiện hành trong ngành sẽ rơi vào tình trạng thua lỗ. Lợi nhuận kinh tế âm 

khiến cho một số doanh nghiệp sẽ rút lui ra khỏi ngành. Đường cung của 

ngành sẽ dịch chuyển sang trái và lên trên, biểu thị sự sụt giảm về nguồn 

cung. Giá cả trên thị trường dần dần lại tăng lên. Mức thua lỗ của các 

doanh nghiệp trong ngành giảm dần. Quá trình chạy ra khỏi ngành và 

cùng với nó là giá cả tăng dần chỉ dừng lại khi lợi nhuận kinh tế của các 

doanh nghiệp bằng 0. 

Như vậy, khi lợi nhuận kinh tế của các doanh nghiệp trong ngành 

bằng 0, số lượng doanh nghiệp là ổn định vì các doanh nghiệp mới không 

có động cơ đi vào ngành, còn các doanh nghiệp hiện hành vẫn có thể hài 

lòng với mức lợi nhuận kế toán thông thường  để không rút lui khỏi 

ngành. Ngược lại, khi lợi nhuận kinh tế của các doanh nghiệp khác 0, tùy 

theo trạng thái cụ thể mà có sự nhập ngành của các doanh nghiệp mới   187

hoặc sự rút lui khỏi ngành của các doanh nghiệp cũ. Sự tự do xuất, nhập 

ngành này làm cho lợi nhuận kinh tế của các doanh nghiệp thay đổi theo 

hướng hội tụ dần về mức bằng 0. Tóm lại, tại mức lợi nhuận kinh tế bằng 

0, ngành  đạt  đến trạng thái cân bằng dài hạn. Nói một cách khác, cân 

bằng dài hạn của ngành chỉ đạt được khi thị trường thỏa mãn được điều 

kiện cân bằng ngắn hạn, đồng thời tại đó, lợi nhuận kinh tế của các doanh 

nghiệp bằng 0. Mức giá cân bằng dài hạn như vậy bằng mức chi phí bình 

quân dài hạn (P = LAC). 

Ta có thể thấy quá trình chuyển đến cân bằng dài hạn của một thị 

trường cạnh tranh hoàn hảo qua đồ thị ở hình 5.8 và 5.9.  

Ở hình 5.8, chúng ta chỉ biểu thị phản ứng của một doanh nghiệp 

trong dài hạn. Thoạt tiên, với mức giá thị trường là  P1, lựa chọn sản 

lượng ngắn hạn của doanh nghiệp là q1, tương ứng với điểm A, điểm cắt 

của đường chi phí biên ngắn hạn SMC với đường nằm ngang tại mức giá 

P1. Nếu mức giá này được duy trì lâu dài, doanh nghiệp sẽ mở rộng quy 

mô nhà máy một cách thích hợp để có thể sản xuất được sản lượng q2, sao   188

cho tại đó chi phí biên dài hạn LMC bằng mức giá P1. Tại mức giá P1, 

doanh nghiệp có lợi nhuận kinh tế dương cả trong ngắn hạn và dài hạn (ví 

dụ, trong ngắn hạn, lợi nhuận của doanh nghiệp được biểu thị bằng diện 

tích của hình chữ nhật bị gạch chéo). Nếu mức giá hạ xuống thành P2 

(bằng với mức chi phí bình quân dài hạn tối thiểu), xét về dài hạn, sản 

lượng tối ưu của doanh nghiệp sẽ là q3. Tại sản lượng đó, doanh nghiệp 

chỉ thu được lợi nhuận (kinh tế) bằng 0.  

Trên đồ thị ở hình 5.9, ở phần a, ta thấy nếu mức giá cân bằng thị 

trường là P1, được duy trì trong một thời gian dài, sản lượng tối ưu mà 

doanh nghiệp lựa chọn là q1 (tại đó, LMC = P1). Tại trạng thái này, doanh 

nghiệp có lợi nhuận kinh tế dương. Điều đó sẽ lôi cuốn các doanh nghiệp 

mới gia nhập ngành. Vì thế,  điểm A trên hình 5.9 b, chưa phải là một 

điểm cân bằng dài hạn của ngành. Sự nhập ngành của những người sản 

xuất mới sẽ khiến đường cung thị trường dịch chuyển từ đường S1 dần 

dần thành  đường  S2 và giá thị trường sẽ hạ xuống dần dần thành  P2, 

ngang bằng với mức LACmin. Khi giá là P2, sản lượng tối ưu mà doanh 

nghiệp lựa chọn là q2. Tại đó, doanh nghiệp chỉ có lợi nhuận kinh tế bằng 

0. Tương ứng, điểm cân bằng thị trường B sẽ là điểm cân bằng dài hạn. 

P 

P2 

P1 

q2  q1 

LAC  LMC 

0 

P2 

P1 

P 

B 

A 

S2 

S1 

Q2  Q1  Q 

D 

b) Thị trường  a) Doanh nghiệp 

Hình 5.9: Sự cân bằng dài hạn của thị trường cạnh tranh hoàn hảo   189

(Lưu ý rằng ở hình 5.9, thang đo trên trục hoành ở đồ thị a và b là khác 

nhau, trong đó sản lượng Q của cả thị trường tại một mức giá nào đó là 

tổng các sản lương q của các doanh nghiệp tại mức giá đó). 

* Ngành có đường cung dài hạn nằm ngang, dốc lên, dốc xuống 

Điều chỉnh sản lượng cung ứng của ngành trong dài hạn chỉ hoàn 

tất khi quá trình gia nhập hoặc rời khỏi ngành kết thúc. Lúc đó, ngành đạt 

đến điểm cân bằng dài hạn. Vì thế, có thể hình dung đường cung dài hạn 

của ngành như tập hợp các điểm cân bằng dài hạn khác nhau. 

Đường cung dài hạn của ngành nói chung là một đường dốc lên. 

Tuy nhiên, trong một số trường hợp đặc biệt, nó có thể là một đường nằm 

ngang hay dốc xuống. 

Đường cung dài hạn của ngành là một đường nằm ngang khi hai 

điều kiện sau được thỏa mãn: Thứ nhất, các đường chi phí của các doanh 

nghiệp trong ngành là giống hệt nhau. Thứ hai, giá cả các yếu tố đầu vào 

không thay  đổi khi ngành thay  đổi sản lượng. Điều kiện thứ nhất nói 

chung  được thỏa mãn trong hoàn cảnh thị trường cạnh tranh hoàn hảo. 

Một ngành cạnh tranh hoàn hảo giả định rằng chi phí xuất, nhập ngành là 

bằng 0. Điều đó có nghĩa là các doanh nghiệp đã ở trong ngành lâu năm 

cũng không tạo  được  ưu thế  đáng kể nào về kinh nghiệm sản xuất, bí 

quyết công nghệ… đối với các doanh nghiệp mới. Vì thế, công nghệ của 

ngành thường thuộc loại khá đơn giản. Ngoài ra, cần chú ý rằng, chi phí 

mà chúng ta nói đến là chi phí kinh tế. Do vậy, nếu một doanh nghiệp có 

thể có chi phí sản xuất thấp hơn so với các doanh nghiệp khác nhờ có 

được địa điểm sản xuất thuận lợi hay nhờ tận dụng được một số đầu vào 

đặc biệt, thì đó chỉ là xét trên quan điểm chi phí kế toán. Nếu không sản 

xuất, doanh nghiệp có thể cho thuê lại địa điểm này và có thể thu được 

khoản tiền thuê lớn hơn so với các địa điểm kém thuận lợi hơn. Xét trên 

quan điểm chi phí cơ hội, ưu thế về địa điểm sản xuất của doanh nghiệp 

sẽ không còn nữa. Vì vậy, chi phí sản xuất của các doanh nghiệp cạnh 

tranh hoàn hảo về cơ bản là giống nhau.   190

Giả định điều kiện thứ hai được thỏa mãn, nghĩa là khi ngành mở 

rộng sản lượng, mặc dù nhu cầu sử dụng đầu vào tăng lên song giá cả của 

chúng vẫn giữ nguyên như trước. Như thế, các đường chi phí của doanh 

nghiệp như chi phí bình quân hay chi phí biên sẽ không thay đổi khi quy 

mô sản lượng của doanh nghiệp tăng lên. 

Giả sử thị trường đang ở một trạng thái cân bằng dài hạn như điểm 

A, giao điểm của đường cầu D1 và đường cung S1 trên hình 5.10, phần b. 

Mức giá thị trường tương ứng là P1. Tại mức giá này doanh nghiệp lựa 

chọn sản lượng tối ưu là q1 (hình 5.10, phần a). Lợi nhuận (kinh tế) của 

doanh nghiệp là bằng 0. Nếu vì một lý do nào đó, cầu về hàng hóa tăng 

lên,  đường cầu thị trường sẽ dịch chuyển sang phải (từ D1 thành D2). 

Trước tiên, trong ngắn hạn, giá thị trường sẽ tăng lên thành P2. Tại mức 

giá mới cao hơn này, doanh nghiệp sẽ tăng sản lượng cung ứng lên thành 

q2, phù hợp với nguyên tắc tối đa hóa lợi nhuận. Giờ đây, doanh nghiệp 

bắt đầu thu được lợi nhuận kinh tế dương. Điều này, như chúng ta đã biết, 

sẽ thu hút các doanh nghiệp mới gia nhập ngành. Nguồn cung của ngành 

tăng lên, đường cung của thị trường sẽ dịch chuyển sang phải. Giá hàng 

hóa trên thị trường dần dần hạ xuống cho đến khi lợi nhuận của doanh 

nghiệp lại trở về bằng 0. Thị trường lại trở về một điểm cân bằng dài hạn, 

song tương ứng với đường cầu mới là D2. Đó chính là điểm B trên hình 

D1 

P 

P1 

P2 

q2  q1 

AC  MC 

0 

P1 

P2 

P 

B 

A 

S2 

S1 

Q2  Q1  Q 

D2 

b) Thị trường  a) Doanh nghiệp 

Hình 5.10: Đường cung dài hạn của ngành có chi phí không đổi 

S3   191

5.10, b. Vì các  đường chi phí của các doanh nghiệp là không  đổi, nên 

mức giá cân bằng dài hạn vẫn là P1. Điểm B ngang bằng với mức giá P1 

nên cũng có tung  độ như  điểm A. Kết quả là  đường cung dài hạn của 

ngành chính là đường nằm ngang AB. (Khi mức giá cân bằng lại trở về 

P1, mỗi doanh nghiệp lại quay về lựa chọn mức sản lượng q1. Tuy nhiên, 

giờ đây do có thêm các doanh nghiệp mới tham gia vào ngành, nên sản 

lượng của ngành là Q2 chứ không phải là Q1). 

Đối với một ngành cạnh tranh hoàn hảo có chi phí không  đổi, 

đường cung dài hạn của nó là một đường nằm ngang tại mức giá bằng chi 

phí bình quân dài hạn tối thiểu.  

Trường hợp trên tương đối ít xảy ra. Thông thường, khi các doanh 

nghiệp trong ngành đồng loạt gia tăng sản lượng, nhu cầu về các yếu tố 

đầu vào của ngành tăng lên. Do đó, giá các yếu tố đầu vào cũng tăng lên. 

Ví dụ, khi nhu cầu về lương thực tăng lên, để có thể cung ứng sản lượng 

lương thực lớn hơn, những người nông dân phải mở rộng diện tích gieo 

trồng, sử dụng nhiều lao động, phân bón cũng như một số đầu vào khác 

hơn. Những đất đai kém màu mỡ hơn dần dần được đưa ra khai thác. Chi 

phí về sử dụng đất đai như một yếu tố đầu vào dần dần tăng lên. Điều 

tương tự cũng có thể xảy ra với lao động, phân bón và các đầu vào khác. 

Trong trường hợp này, sản lượng đầu ra của ngành tăng lên kéo theo giá 

cả các yếu tố đầu vào tăng lên. Các đường chi phí của doanh nghiệp dịch 

chuyển lên trên. Mức giá đầu ra đảm bảo cho doanh nghiệp hòa vốn trong 

dài hạn, tức mức giá bằng chi phí bình quân dài hạn tối thiểu tăng lên, vì 

chi phí này đã cao hơn trước. Tình hình này sẽ tác động đến đường cung 

dài hạn của ngành. Chúng ta hãy xuất phát từ một trạng thái ban  đầu 

giống như trường hợp ngành có chi phí không đổi: giá cân bằng dài hạn 

ban đầu là P1, với điểm cân bằng dài hạn trên thị trường là A, sản lượng 

mà doanh nghiệp lựa chọn là q1. Khi cầu về hàng hóa tăng lên và đường 

cầu mới là D2, giá cân bằng ngắn hạn trên thị trường tăng lên thành P2. 

Phản  ứng với  điều này, các doanh nghiệp  đều gia tăng sản lượng lên 

thành  q2. Tại mức giá  P2 và sản lượng  q2, doanh nghiệp thu  được lợi 

nhuận kinh tế dương. Các doanh nghiệp mới bắt  đầu xâm nhập vào 

ngành. Việc sản lượng cung ứng của ngành tăng lên do các doanh nghiệp   192

đồng loạt gia tăng sản lượng và do xuất hiên thêm nhiều doanh nghiệp 

mới làm cầu về các yếu tố  đầu vào và giá cả của chúng tăng lên. Các 

đường chi phí bình quân và chi phí biên của doanh nghiệp dịch chuyển 

lên trên. Giờ đây, mức chi bình quân dài hạn tối thiểu tăng lên khiến cho 

mức giá cân bằng dài hạn mới của ngành không còn giữ ở mức giá P1 như 

cũ mà tăng lên thành  P3. Vì thế, quá trình xâm nhập ngành và dịch 

chuyển đường cung của ngành sang bên phải sẽ dừng lại với đường cung 

S3 – đường này sẽ cắt đường cầu D2 tại điểm C tương ứng với mức giá P3. 

Tại mức giá P3, lợi nhuận kinh tế của các doanh nghiệp bằng 0. C trở 

thành điểm cân bằng dài hạn mới của ngành. Đường nối A với C thể hiện 

đường cung dài hạn của ngành. Vì  P3 lớn hơn  P1,  đường này là một 

đường dốc lên. 

Trong trường hợp ngược lại (chỉ xảy ra với những ngành sản xuất 

sản phẩm mới như máy tính…), nếu cùng với sự gia tăng sản lượng đầu 

ra của ngành, giá cả các yếu tố đầu vào lại giảm xuống, đường cung dài 

hạn của ngành sẽ là một đường dốc xuống. Cách giải thích điều này về lô 

gic, hoàn toàn tương tự như trường hợp trên.  

O 

P2  P2 

D1 

P 

P1 

P3 

q2  q1 

AC1 

MC1 

0 

P1 

P3 

P 

C 

A 

S3 

S1 

Q 

D2 

b) Thị trường  a) Doanh nghiệp 

Hình 5.11: Đường cung dài hạn của ngành là một đường dốc lên 

MC3 

AC3 

q   193

    194

Chương 6 

THỊ TRƯỜNG CẠNH TRANH KHÔNG HOÀN HẢO 

  Trong thế giới kinh tế thực, các thị trường thường không phải là thị 

trường cạnh tranh hoàn hảo. Khi muốn ký một hợp đồng sử dụng điện, 

chúng ta không có cơ hội lựa chọn các nhà cung ứng điện khác nhau, vì 

trên  thị trường chỉ có một nhà cung ứng điện độc quyền duy nhất. Khi 

muốn sử dụng dịch vụ điện thoại di động, chúng ta đối diện với một thị 

trường mà trên đó chỉ có một số ít người cung ứng. Tuy nhiên, nếu muốn 

kiếm một chỗ ăn trưa, chúng ta có thể có nhiều nhà hàng để lựa chọn, và 

đôi khi, sự lựa chọn là không dễ dàng vì các sản phẩm mà chúng cung 

ứng là không giống nhau. Trên những thị trường như vậy, những người 

bán không còn là những người chấp nhận giá. Vì thế, mô hình mà chúng 

ta nghiên cứu ở chương trước không đủ để giải thích hành vi kinh doanh 

của họ. Chúng ta cần phát triển mô hình tổng quát đã trình bày ở chương 

4 để xem xét ứng xử của các doanh nghiệp trên các thị trường mà chúng 

ít nhiều có quyền lực thị trường. 

6.1. Đặc điểm và nguồn gốc của thị trường cạnh tranh không hoàn 

hảo 

6.1.1. Đặc điểm chung 

Thị trường cạnh tranh không hoàn hảo gắn liền với khả năng chi 

phối hay kiểm soát giá của những người bán hay người mua riêng biệt. 

Xét từ phía người bán, trên một thị trường cạnh tranh không hoàn hảo, 

doanh nghiệp không phải là người chấp nhận giá mà là người định giá, có 

khả năng chi phối giá,  ở những mức  độ khác nhau. Tùy theo số lượng 

doanh nghiệp (do đó, ở một chừng mực nhất định là khả năng chi phối giá 

cao hay thấp), người ta chia thị trường cạnh tranh không hoàn hảo thành 

các dạng: thị trường độc quyền thuần túy (thị trường độc quyền của một 

người), thị trường độc quyền nhóm và thị trường cạnh tranh có tính chất 

độc quyền.   195

Đặc  điểm chung của các dạng thị trường cạnh tranh không hoàn 

hảo khác nhau là: 

* Đường cầu mà một doanh nghiệp cạnh tranh không hoàn hảo đối 

diện là một đường dốc xuống. Điều này xuất phát từ chính định nghĩa về 

thị trường cạnh tranh không hoàn hảo: doanh nghiệp trên thị trường này 

ít, nhiều có khả năng chi phối giá. Do  đó,  đường cầu  đối diện với nó 

không thể là một đường nằm ngang, như trường hợp doanh nghiệp chấp 

nhận giá. Đường cầu này cũng không thể là đường dốc lên, vì người tiêu 

dùng không sẵn lòng trả giá cao hơn chỉ vì sản lượng mà doanh nghiệp 

cung cấp và bán ra nhiều hơn. Tính dốc xuống của đường cầu mà doanh 

nghiệp  đối diện phản ánh muốn bán  được khối lượng hàng lớn hơn, 

doanh nghiệp phải hạ giá. Khả năng chi phối giá của doanh nghiệp thể 

hiện ở chỗ: giá cả mà nó có thể định ra đối với các hàng hóa của mình 

phụ thuộc vào khối lượng mà nó bán ra. Bằng cách chủ động thay đổi sản 

lượng, doanh nghiệp có thể tác động đến mức giá của hàng hóa trên thị 

trường. Với mức sản lượng bán ra thấp (ví dụ  q1 như trong hình 6.1), 

doanh nghiệp có thể định giá tương đối cao (mức giá P1). Khi sản lượng 

cung ứng tương đối cao (q2), doanh nghiệp phải định giá thấp hơn (P2) 

mới mong bán được hết hàng. 

q2 

q1 

0 

P2 

P1 

q 

P 

Hình 6.1: Đường cầu đối diện với doanh nghiệp cạnh tranh không hoàn hảo   196

* Doanh thu biên mà doanh nghiệp thu  được nhờ bán thêm một 

đơn vị sản lượng nhỏ hơn mức giá tương ứng (MR < P). 

Đối với một doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo, đường cầu đối diện 

với nó là một đường nằm ngang, do đó, khi doanh nghiệp bán hàng hóa 

với một khối lượng lớn hơn, nó không phải hạ giá. Doanh thu biên của 

việc bán thêm một  đơn vị sản phẩm trong trường hợp này chính bằng 

mức giá. Khi ta khẳng định, đường cầu đối diện với một doanh nghiệp 

cạnh tranh không hoàn hảo là một đường dốc xuống, chúng ta muốn hàm 

ý là, để bán được một khối lượng hàng hóa lớn hơn, doanh nghiệp phải hạ 

đơn giá tính cho mỗi đơn vị sản phẩm xuống. Vì thế, khi bán thêm một 

đơn vị sản phẩm, doanh thu mà doanh nghiệp thu thêm được bằng mức 

giá của đơn vị cuối cùng mà doanh nghiệp bán ra trừ đi phần doanh thu 

mất đi do doanh nghiệp phải hạ giá bán đối với những đơn vị sản phẩm 

trước  đó. Điều  đó cho thấy, doanh thu biên của  đơn vị sản phẩm cuối 

cùng nhỏ hơn mức giá tương ứng. Nếu cần, ta có thể diễn giải điều này rõ 

ràng hơn như sau:  

Theo định nghĩa, ta có MR(q+1) = TR(q+1) – TRq, trong đó MR(q+1) là 

doanh thu biên của đơn vị sản phẩm thứ (q+1), TR(q+1) là tổng doanh thu 

của khối lượng hàng hóa gồm (q+1) đơn vị sản phẩm, còn TRq là tổng 

doanh thu của khối lượng hàng hóa gồm q sản phẩm. Gọi Pq+1 và Pq lần 

lượt là các mức giá tương ứng với các khối lượng hàng hóa trên, ta có: 

TR(q+1) = (q+1). Pq+1 và TRq = q.Pq. Vì thế, MR(q+1) = q.(Pq+1 – Pq) + Pq+1. 

Do Pq+1 < Pq nên số hạng thứ nhất trong biểu thức cuối cùng là một số 

âm. Từ đó dễ dàng suy ra    MRq+1 < Pq+1 hay tổng quát hơn, MR < P. 

*Khi theo đuổi mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp cạnh 

tranh không hoàn hảo luôn định giá cao hơn chi phí biên của đơn vị sản 

phẩm cuối cùng (P > MC). 

Thật vậy, để tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp phải lựa chọn sản 

lượng sao cho tại đơn vị sản phẩm cuối cùng MR = MC. Tuy nhiên, theo 

đặc điểm trên, MR < P. Vì thế, P > MC. Ta có thể minh họa điều đó bằng   197

hình 6.2. Theo tính chất doanh thu biên luôn nhỏ hơn mức giá tương ứng 

ở mỗi mức sản lượng, đường doanh thu biên nằm phía dưới đường cầu 

mà doanh nghiệp đối diện (đường cầu chính là đường giá cả mà doanh 

nghiệp có thể đặt ứng với mỗi mức sản lượng). Sản lượng tối đa hóa lợi 

nhuận của doanh nghiệp là q*, tương ứng với giao điểm của đường doanh 

thu biên MR với đường chi phí biên MC. Mức giá mà doanh nghiệp có 

thể định là P*, được suy ra từ đường cầu ứng với sản lượng q*. Rõ ràng 

P* lớn hơn MC*, tức chi phí biên của đơn vị sản lượng cuối cùng khi sản 

lượng là q*. 

Khả năng định giá cao hơn chi phí biên của đơn vị sản lượng cuối 

cùng nói lên quyền lực thị trường của doanh nghiệp. Để lượng hóa, người 

ta đánh giá quyền lực này bằng chỉ số Lerner (ký hiệu là L): L = (P - MC) 

/ P, trong đó 0 ≤ L < 1. Chỉ số Lerner càng cao, quyền lực thị trường của 

doanh nghiệp càng lớn. Một doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo là một 

doanh nghiệp không có quyền lực thị trường, vì thế L = 0. 

q  q* 

E 

F 

MR  D 

MC* 

P* 

P 

MC 

Hình 6.2: Mức giá mà doanh nghiệp cạnh tranh không hoàn hảo  

 định cao hơn mức chi phí biên   198

6.1.2. Nguồn gốc 

 Như chương trước chúng ta đã nghiên cứu, thị trường cạnh tranh 

hoàn hảo chỉ xuất hiện và tồn tại trong những  điều kiện nhất  định: số 

lượng doanh nghiệp tham gia lớn, quy mô của mỗi doanh nghiệp nhỏ; sản 

phẩm của các doanh nghiệp giống hệt nhau, có thể thay thế cho nhau một 

cách hoàn hảo; những người tham gia thị trường đều có thông tin hoàn 

hảo; các doanh nghiệp có thể dễ dàng gia nhập ngành cũng như rút lui 

khỏi ngành. Khi một trong những điều kiện này không được thỏa mãn, thị 

trường không phải là thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Khi đó, thị trường 

cạnh tranh không hoàn hảo sẽ xuất hiện. Như thế, nguồn gốc kinh tế của 

sự xuất hiện các thị trường cạnh tranh không hoàn hảo chính là các yếu tố 

phá vỡ các điều kiện cần thiết nuôi dưỡng thị trường cạnh tranh hoàn hảo 

nói trên. 

* Lợi thế theo quy mô 

Lợi thế theo quy mô phản ánh khoảng sản lượng mà ở đó, quy mô 

sản lượng càng tăng thì chi phí bình quân dài hạn càng hạ. Tuy nhiên, ở 

các ngành khác nhau, quy mô sản lượng tối thiểu có hiệu quả cũng khác 

nhau. Ở những ngành mà quy mô tối thiểu có hiệu quả tương đối nhỏ so 

với quy mô chung của thị trường, miền lợi thế theo quy mô của mỗi 

doanh nghiệp tương đối hẹp. Doanh nghiệp sớm vấp phải miền “bất lợi 

thế theo quy mô”, tức là khoảng sản lượng mà ở đó, chi phí bình quân dài 

hạn tăng lên theo chiều hướng tăng của sản lượng. Trong những ngành 

như vậy, số lượng doanh nghiệp có thể cùng tồn tại khá nhiều. Ngành có 

thể là một ngành cạnh tranh hoàn hảo. Với những ngành mà quy mô tối 

thiểu có hiệu quả tương đối lớn so với quy mô chung của thị trường, đến 

một lúc nào  đó, số lượng doanh nghiệp có thể cùng hoạt  động trong 

ngành tương  đối ít. Cạnh tranh trên thị trường sẽ loại bỏ nhiều doanh 

nghiệp và chỉ cho phép một vài doanh nghiệp sớm đạt được khả năng sản 

xuất  ở quy mô sản lượng có hiệu quả trụ lại. Trong trường hợp này, 

ngành sẽ trở thành một ngành cạnh tranh không hoàn hảo. Thậm chí, ở 

những ngành như phân phối điện, sản lượng tối thiểu có hiệu quả thường   199

lớn đến mức nó chỉ cho phép một doanh nghiệp duy nhất hoạt động trong 

ngành. Trong trường hợp như vậy, ngành trở thành ngành  độc quyền 

thuần túy. Doanh nghiệp độc chiếm được thị trường nhờ lợi thế theo quy 

mô được gọi là doanh nghiệp độc quyền tự nhiên. 

Tóm lại, do tính chất kỹ thuật, ở một số ngành, sản lượng cần tập 

trung vào một nhóm nhỏ các doanh nghiệp mới đảm bảo được hiệu quả 

kỹ thuật. Khi ngành chỉ dành chỗ cho một số ít, thậm chí là một doanh 

nghiệp hoạt động, nó trở thành ngành cạnh tranh không hoàn hảo. 

Với những ngành mà quy mô tối thiểu có hiệu quả của các hãng 

quá nhỏ (ví dụ q1 tương ứng với đường chi phí bình quân dài hạn LAC1), 

số lượng các hãng có thể duy trì  được hoạt  động của mình tương  đối 

nhiều (tại mức giá hòa vốn P1, sản lượng q1 của từng hãng khá nhỏ so với 

sản lượng chung Q1 của thị trường). Trong một ngành mà đường chi phí 

trung bình dài hạn của một hãng là LAC2, số lượng hãng tồn tại dài hạn 

được trong ngành không nhiều. Còn khi LAC3 mới là chi phí trung bình 

LAC1 

LAC2 

D 

Q 

Q1 

Q2 

q2 

q1 

0 

P1 

P2 

P 

LAC3 

Hình 6.3: Lợi thế theo quy mô và cấu trúc thị trường.   200

dài hạn của một hãng, với  đường cầu thị trường vẫn là D, về dài hạn 

ngành chỉ cho phép tồn tại một doanh nghiệp. 

* Tính khác biệt của sản phẩm 

Chúng ta  đã biết, khi sản phẩm của các doanh nghiệp cùng hoạt 

động trong cùng một ngành khác biệt nhau, chúng không thể thay thế cho 

nhau một cách hoàn hảo (ví dụ, những người đã quen sử dụng dầu gội 

đầu nhãn hiệu “Sunsilk” không coi các loại dầu gội đầu khác là những vật 

có thể thay thế nó một cách hoàn hảo). Trong trường hợp này, một doanh 

nghiệp có thể tăng giá sản phẩm của mình trong một khoảng nhất định mà 

không bị mất đi những khách hàng quen. Nói cách khác, khi sản phẩm 

của mỗi doanh nghiệp đều khác biệt với sản phẩm của các đối thủ, mỗi 

doanh nghiệp riêng biệt dường như có một phân đoạn thị trường riêng. 

Thị trường chung bị chia cắt thành nhiều thị trường nhỏ. Trên mỗi “khúc” 

thị trường này, doanh nghiệp là người duy nhất cung ứng hàng hóa. Vì 

thế nó ít nhiều có khả năng chi phối giá. Thị trường như vậy sẽ là thị 

trường cạnh tranh không hoàn hảo.  

* Những nguyên nhân có tính chất pháp lý ngăn cản cạnh tranh 

Lợi thế quy mô lớn có thể tạo ra rào cản  đối với việc gia nhập 

ngành của các doanh nghiệp mới. Việc các doanh nghiệp hiện hành trong 

ngành có khả năng sản xuất ở quy mô sản lượng có hiệu quả và quy mô 

này khá lớn so với quy mô chung của thị trường sẽ khiến cho các doanh 

nghiệp mới khó thâm nhập vào ngành. Trong trường hợp này, sự tự do 

xuất, nhập ngành không tồn tại. 

Rào cản  đối với việc tham gia vào ngành có thể bắt nguồn từ 

những ngăn trở có tính chất pháp lý do quy định pháp luật hay chính sách 

của Nhà nước. Có thể kể ra đây một số trường hợp điển hình. 

+ Việc cấp giấy phép kinh doanh hạn chế.   201

Vì những lý do khác nhau, trong một số lĩnh vực, Nhà nước có thể 

chỉ cấp giấy phép kinh doanh cho một số ít doanh nghiệp. Ví dụ, ở Việt 

Nam chỉ có một số rất ít doanh nghiệp nhà nước được kinh doanh những 

mặt hàng như vũ khí, thuốc chữa bệnh, dịch vụ điện thoại... Trong trường 

hợp này, do số lượng doanh nghiệp tham gia hạn chế, thị trường sẽ không 

thể là thị trường cạnh tranh hoàn hảo. 

+ Luật bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ 

Trong nền kinh tế thị trường, các phát minh, sáng chế là một loại 

hàng hóa  đặc biệt. Nhờ các phát minh, sáng chế mà con người tạo ra 

những tiến bộ không ngừng trong công nghệ và kỹ thuật sản xuất. Nhiều 

sản phẩm mới, với những tính năng ngày càng ưu việt ra đời; năng suất 

lao động của xã hội ngày càng được cải thiện. Tuy nhiên, để có những 

phát minh, sáng chế, người ta phải đầu tư nhiều công sức, tiền bạc, thời 

gian… với một độ rủi ro rất cao. Một phát minh mới ra đời, có khả năng 

ứng dụng trong thực tiễn sản xuất, có thể không đem lại lợi ích kinh tế 

đáng kể nào cho người tìm ra nó nếu những người khác có cơ hội sao 

chép, bắt chước và khai thác nó một cách dễ dàng. Trong trường hợp này, 

động cơ để từng cá nhân, doanh nghiệp đầu tư cho các phát minh, sáng 

chế bị suy yếu nghiêm trọng. Để khắc phục điều đó, việc bảo hộ các phát 

minh, sáng chế cũng như những sản phẩm trí tuệ khác được coi là một 

trong những giải pháp quan trọng. Với các luật về quyền sở hữu trí tuệ, 

những người nắm giữ các phát minh, sáng chế… được nhà nước bảo hộ 

độc quyền khai thác chúng trong một khoảng thời gian nhất định. Đây là 

một rào cản pháp lý để độc quyền (dù chỉ trong một số năm nhất định) 

sản xuất trong một số lĩnh vực được thiết lập. 

Việc bảo hộ các phát minh, sáng chế… luôn là sự bảo hộ có thời 

hạn. Tính thời hạn ở đây liên quan đến sự cân nhắc của nhà nước trong 

việc bảo đảm sự hài hòa về lợi ích xã hội giữa việc khuyến khích tạo ra 

các phát minh, sáng chế với việc phổ biến rộng rãi chúng trong đời sống 

sản xuất xã hội.    202

+ Chính sách ngoại thương của Nhà nước. 

Để bảo hộ một số ngành công nghiệp trong nước, Nhà nước có thể 

đánh thuế cao hoặc thiết lập những hàng rào phi thuế quan nhằm ngăn 

chặn sự xâm nhập của hàng ngoại vào thị trường trong nước. Nếu trong 

ngành công nghiệp  được bảo hộ, chỉ có một nhóm nhỏ doanh nghiệp 

trong nước đang kinh doanh, thì việc ngăn chặn thành công sự tham gia 

cạnh tranh của các doanh nghiệp nước ngoài có thể khiến cho ngành trở 

thành ngành cạnh tranh không hoàn hảo. Tuy nhiên, hiện nay cùng với 

tiến trình tự do hóa thương mại, việc tháo dỡ các hàng rào thuế quan và 

phi thuế quan đối với hàng hóa nhập khẩu đã và đang trở thành những 

cam kết quốc tế mà hầu hết các nước chấp nhận thực hiện trong lĩnh vực 

thương mại.  

+ Sở hữu tư nhân về một loại đầu vào đặc biệt khan hiếm 

Một người sở hữu một mỏ khoáng sản quý hiếm, một mảnh đất duy 

nhất có khả năng trồng một loại cây đặc sản, một kỹ năng lao động đặc 

biệt để có thể chế tạo ra một loại hàng hóa (hay dịch vụ) độc đáo có thể 

trở thành người sản xuất độc quyền trên thị trường đầu ra nhờ sử dụng 

các đầu vào đặc biệt khan hiếm này. Việc thiết lập quyền sở hữu tư nhân 

về một loại đầu vào như vậy cũng có giá trị như một rào cản pháp lý đối 

với sự gia nhập ngành của những người sản xuất  khác. 

Ngoài những rào cản nói trên, những ngăn trở không chính thức 

đối với các đối thủ cạnh tranh tiềm năng (có thể là phi pháp) cũng làm 

cho thị trường không thể trở thành thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Ví dụ, 

những thỏa thuận không chính thức giữa một bên là một nhóm nhỏ các 

doanh nghiệp đang hoạt động và một bên là các nhà cung cấp một số đầu 

vào thiết yếu có thể khiến cho các đối thủ cạnh tranh tiềm năng không thể 

tiếp cận được các yếu tố đầu vào này. Trong trường hợp như vậy, sự tự 

do gia nhập ngành của các doanh nghiệp mới sẽ bị loại trừ.    203

6.2. Thị trường độc quyền thuần túy 

 Xét từ góc độ người bán, trên một thị trường độc quyền thuần túy, 

chỉ có một doanh nghiệp duy nhất hoạt động và cung ứng một loại hàng 

hóa duy nhất, không có hàng hóa thay thế. Công ty thuốc lá Thăng Long 

có thể là nhà cung ứng duy nhất loại thuốc lá có nhãn hiệu “Thăng Long”, 

song nó lại không phải là nhà sản xuất thuốc lá  độc quyền vì trên thị 

trường có quá nhiều loại thuốc lá khác,  được cung  ứng từ các nhà sản 

xuất khác nhau, có thể thay thế cho thuốc lá “Thăng Long”. 

 Khi chỉ có một doanh nghiệp cung ứng hàng hóa duy nhất trên thị 

trường, đường cầu mà doanh nghiệp đối diện cũng chính là đường cầu thị 

trường. Đó là một đường cầu dốc xuống, nằm ở phía trên đường doanh 

thu biên. 

 Trên thị trường  độc quyền thuần túy, doanh nghiệp nói chung 

không bị nguy cơ gia nhập ngành từ phía các đối thủ tiềm năng đe dọa. 

Đối với độc quyền tự nhiên, điều đó bắt nguồn từ lợi thế kinh tế nhờ quy 

mô. Khi doanh nghiệp độc quyền có khả năng sản xuất ở mức sản lượng 

tối thiểu có hiệu quả (ở đó LAC là tối thiểu) và mức sản lượng này quá 

lớn so với quy mô chung của thị trường, một doanh nghiệp mới khó có 

thể tham gia được vào ngành. Đối với các trường hợp độc quyền khác, 

những rào cản pháp lý (giấy phép kinh doanh  độc quyền, bằng sáng 

chế…) không cho phép các doanh nghiệp mới xâm nhập vào ngành. 

6.2.1. Quyết định về sản lượng và giá cả của nhà độc quyền 

 Theo đúng điều kiện tổng quát, để tối đa hóa lợi nhuận, nhà độc 

quyền sẽ lựa chọn sản lượng theo nguyên tắc chi phí biên bằng doanh thu 

biên   (MC = MR). Đồng thời, nó sẽ định giá với mức giá P cao hơn chi 

phí biên MC ở đơn vị sản lượng cuối cùng. Để đơn giản hóa, hãy hình 

dung  đường cầu  đối diện với doanh nghiệp (cũng là  đường cầu thị 

trường) là một đường thẳng có dạng P = a – bQ (với P là mức giá, Q là 

sản lượng và a, b là những tham số dương). Có thể dễ dàng chứng minh 

rằng, đường doanh thu biên có dạng MR = a – 2bQ. Sản lượng tối đa hóa   204

lợi nhuận của doanh nghiệp là sản lượng Q* được xác định tương ứng với 

giao điểm E của đường MC và đường MR. Mức giá P* mà doanh nghiệp 

đặt sẽ là mức mà những người tiêu dùng sẵn sàng trả khi sản lượng là Q*. 

P*  được xác  định như là tung  độ của  điểm  F, là một  điểm nằm trên 

đường cầu được dóng lên từ mức sản lượng Q*. Rõ ràng, P* > MC(Q*).  

Doanh nghiệp độc quyền thường có quyền lực thị trường lớn. Nó là người 

duy nhất cung ứng một loại hàng hóa tương đối đặc thù trên thị trường. 

Không có các hàng hóa thay thế gần gũi để lựa chọn, những người tiêu 

dùng chấp nhận sự kiểm soát hay chi phối giá tương đối mạnh của nhà 

độc quyền. Tuy nhiên, mức độ kiểm soát giá hay quyền lực thị trường của 

nhà độc quyền còn phụ thuộc vào độ co giãn theo giá của cầu. Một đường 

cầu dốc  đứng (cầu kém co giãn theo giá) cho phép nhà  độc quyền có 

quyền lực thị trường tương  đối lớn. Còn nếu  đường cầu này tương đối 

thoải, khả năng chi phối giá của nhà độc quyền là hạn chế. 

Tùy theo quy mô chung của thị trường cũng như quy mô (sản 

lượng) tối thiểu có hiệu quả, trong ngắn hạn, doanh nghiệp độc quyền có 

thể thu được lợi nhuận kinh tế dương, lợi nhuận bằng 0 hoặc bị thua lỗ. 

Q 

Q* 

E 

F 

MR 

D 

MC* 

P* 

P 

MC 

Hình 6.4:  Sản lượng và mức giá tối ưu (Q* 

 và P*) 

của nhà độc quyền   205

Thông thường, khi quy mô thị trường không quá nhỏ (biểu hiện ở 

chỗ,  đường cầu thị trường nằm xa gốc tọa  độ), với vị thế  độc quyền, 

doanh nghiệp có thể thu  được lợi nhuận kinh tế dương, tức ngoài lợi 

nhuận kế toán thông thường, nó còn thu được lợi nhuận siêu ngạch (hình 

6.5). Ở một thị trường cạnh tranh hoàn hảo, điều này sẽ kích thích các 

doanh nghiệp mới tham gia vào ngành và về dài hạn, lợi nhuận kinh tế 

của các doanh nghiệp có xu hướng tiến tới 0. Tuy nhiên, tình hình sẽ 

không diễn ra như vậy nếu thị trường là độc quyền. Nếu doanh nghiệp 

độc quyền có khả năng thu được lợi nhuận kinh tế dương trong ngắn hạn, 

nó có thể duy trì được khả năng này trong cả dài hạn. Ở đây những rào 

cản đối với sự gia nhập ngành khiến cho doanh nghiệp độc quyền vẫn có 

thể duy trì  được mức lợi nhuận tương  đối cao của mình. Đây cũng là 

điểm khiến cho doanh nghiệp có  động cơ gia tăng đầu tư cho các hoạt 

động nghiên cứu, triển khai, cải tiến kỹ thuật… nhằm hạ thấp chi phí sản 

xuất để có thể thu được lợi nhuận cao. Những động cơ kiểu này vẫn có 

thể có ở một doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo. Song xu hướng làm biến 

mất những khoản lợi nhuận siêu ngạch trong dài hạn ở một ngành cạnh 

tranh hoàn hảo khiến cho động cơ này bị suy yếu đi nhiều. 

   206

  Trong ngắn hạn, nếu quy mô thị trường là quá nhỏ, doanh nghiệp 

độc quyền có thể bị thua lỗ. Như chúng ta thấy trên hình 6.6 , tại mức sản 

lượng tối ưu Q*, nơi mà MC = MR, mức giá cao nhất mà doanh nghiệp 

có thể  đặt  được là P* vẫn nhỏ hơn chi phí bình quân tương  ứng AC*. 

Khoản lỗ của doanh nghiệp có thể biểu thị bằng diện tích của hình chữ 

nhật được tô đậm. Khi gặp nguy cơ thua lỗ, quyết định của doanh nghiệp 

vẫn tuân thủ theo nguyên tắc chung: doanh nghiệp chỉ sản xuất nếu mức 

giá không nhỏ hơn chi phí biến  đổi bình quân ngắn hạn. Trong trường 

hợp ngược lại, doanh nghiệp sẽ đóng cửa. Trong dài hạn, doanh nghiệp 

độc quyền sẽ không chấp nhận tình trạng thua lỗ. Nếu điều này có khả 

năng xảy ra, doanh nghiệp sẽ rút lui khỏi ngành. 

Doanh nghiệp  độc quyền cũng có thể chỉ thu  được lợi nhuận kế 

toán thông thường, tức chỉ đạt mức lợi nhuận kinh tế bằng 0. Tuy nhiên, 

trạng thái này vẫn đủ để giữ doanh nghiệp ở lại trong ngành cả trong dài 

hạn. 

Khi doanh nghiệp  độc quyền lựa chọn sản lượng tối  đa hóa lợi 

nhuận theo nguyên tắc MC = MR, vì MC phải dương nên MR tương ứng   207

với mức sản lượng tối  ưu cũng phải dương. Điều  đó có nghĩa là: sản 

lượng tối đa hóa lợi nhuận phải nhỏ hơn sản lượng tối đa hóa doanh thu 

(sản lượng tương ứng với khi MR = 0). Tại mức sản lượng tối đa hóa lợi 

nhuận, bằng cách hạ giá hàng hóa, doanh nghiệp vẫn có thể gia tăng được 

tổng doanh thu. Từ mối quan hệ giữa tổng doanh thu và độ co giãn của 

cầu theo giá mà chúng ta đã biết ở chương 2, có thể kết luận rằng, doanh 

nghiệp độc quyền chỉ sản xuất trên phần co giãn của đường cầu. 

Ta có thể dùng mô hình tối đa hóa lợi nhuận để phân tích phản ứng 

của doanh nghiệp độc quyền trước những thay đổi của thị trường. Khi chi 

phí sản xuất của doanh nghiệp thay đổi, chẳng hạn do giá đầu vào tăng 

lên, các đường MC và ATC bị dịch chuyển lên trên. Đường MC lúc này sẽ 

cắt đường MR tại một mức sản lượng thấp hơn. Nếu điều kiện bổ sung 

trong lựa chọn sản lượng của doanh nghiệp vẫn thỏa mãn, nó sẽ sản xuất 

ở mức sản lượng này. Khi đó, doanh nghiệp độc quyền sẽ tăng giá hàng 

hóa phù hợp với tính chất dốc xuống của đường cầu. Như vậy, khi chi phí 

tăng, cầu vẫn không thay đổi, nhà độc quyền sẽ cắt giảm sản lượng và 

tăng giá. 

Q 

MR 

D 

P1 

P2 

P  MC’ 

AC’ 

MC 

AC 

Q2  Q1 

Hình 6.7: Nhà độc quyền cắt giảm sản lượng khi chi phí sản xuất tăng   208

Khi nhu cầu về hàng hóa mà nhà  độc quyền sản xuất tăng lên, 

đường cầu D dịch chuyển ra phía ngoài. Đường MR cũng dịch chuyển 

theo một cách tương ứng. Đường MR mới bây giờ sẽ cắt đường MC tại 

mức sản lượng cao hơn. Nói cách khác, doanh nghiệp độc quyền sẽ mở 

rộng sản lượng để đáp ứng lại sự gia tăng trong cầu về hàng hóa. Bạn đọc 

có thể tự vẽ để kiểm tra lại điều này. 

 Đường cung của doanh nghiệp độc quyền 

Khi chúng ta đã giả định doanh nghiệp theo đuổi mục tiêu tối đa 

hóa lợi nhuận, có thể khẳng định đường cung của doanh nghiệp là đường 

mô tả các cặp giá cả và sản lượng cho phép doanh nghiệp tối đa hóa lợi 

nhuận. Đối với một doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo, như ta đã biết, đó 

chính là một phần của đường MC. Tuy nhiên, trong trường hợp thị trường 

độc quyền, các cặp giá và sản lượng tối ưu của doanh nghiệp lại không 

kết nối được với nhau thành một đường cung xác định. Đó là lý do người 

ta nói rằng, không có đường cung trong trường hợp độc quyền. Có thể 

giải thích điều này như sau: Vì không phải là người chấp nhận giá, các 

quyết định về sản lượng và giá cả của doanh nghiệp độc quyền diễn ra 

đồng thời. Chúng phụ thuộc vào vị trí của đường cầu, đường doanh thu 

biên và chi phí biên. Với một đường MC xác định, khi đường cầu là D1 và 

đường doanh thu biên tương ứng là MR1, sản lượng và mức giá mà doanh 

nghiệp độc quyền lựa chọn là Q1 và P1. Tuy nhiên, ta không thể nói được 

rằng, tại mức giá P1, lượng cung duy nhất của nhà độc quyền là Q1. Khi 

đường cầu và đường doanh thu biên thay đổi, sản lượng và mức giá mà 

doanh nghiệp lựa chọn sẽ thay đổi. Tại cùng mức giá P1, nếu đường cầu 

là D2 và đường doanh thu biên tương ứng là MR2, sản lượng tối ưu của 

nhà độc quyền sẽ là Q2. Ngược lại, nếu đường cầu là D3, đường doanh thu 

biên tương ứng là MR3, doanh nghiệp độc quyền sẽ sản xuất ở mức sản 

lượng Q1, nhưng lại định giá là P2 khác với mức giá P1. Trạng thái không 

có đường cung của một doanh nghiệp độc quyền phản ánh sự kiện là: tại 

cùng một mức giá, doanh nghiệp có thể sẵn sàng cung  ứng với những 

mức sản lượng khác nhau; và tại cùng một mức sản lượng doanh nghiệp 

có thể định những mức giá khác nhau.   209

So sánh thị trường độc quyền và thị trường cạnh tranh hoàn hảo 

Do thuộc về các cấu trúc thị trường khác nhau, các quyết định về 

giá cả và sản lượng của các doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo và doanh 

nghiệp  độc quyền là không giống nhau. Các doanh nghiệp cạnh tranh 

hoàn hảo là những doanh nghiệp có quy mô nhỏ, không có quyền lực thị 

trường, luôn chịu áp lực từ sự gia nhập ngành dễ dàng của các doanh 

nghiệp mới tiềm năng. Chúng là người chấp nhận giá và lựa chọn sản 

lượng theo nguyên tắc MC = P. Là người sản xuất duy nhất trên thị 

trường, không chịu áp lực từ việc gia nhập ngành của các đối thủ tiềm 

năng do những rào cản hữu hiệu được thiết lập chống lại sự thâm nhập 

vào ngành, doanh nghiệp độc quyền lại có quyền lực thị trường lớn. Nó 

có khả năng tác động vào mức giá thị trường tùy theo mức sản lượng mà 

nó định cung ứng. Tuy nhiên, để tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp độc 

quyền phải lựa chọn sản lượng và  định giá tương ứng theo nguyên tắc 

MC = MR < P. Sự khác nhau như vậy có thể làm cho các kết cục thị 

trường chung trên hai thị trường là khác nhau. 

Hình 6.8: Doanh nghiệp độc quyền không có đường cung 

D2 

Q2 

0  Q 

Q1 

MR1 

D1 

P1 

P 

MC 

MR2   210

Để so sánh mức giá và sản lượng của một thị trường cạnh tranh 

hoàn hảo với một thị trường  độc quyền, ta phải giả  định chúng có các 

điều kiện giống nhau về cầu và chi phí. Có thể coi đường cầu D là chung 

cho cả hai thị trường và đường chi phí biên MC của doanh nghiệp độc 

quyền trên thị trường độc quyền cũng chính là đường tổng hợp theo chiều 

ngang của các đường chi phí biên của các doanh nghiệp trên thị trường 

cạnh tranh hoàn hảo. Giả  định về chi phí như vậy, trên thực tế, không 

phải lúc nào cũng hợp lý. Ở những ngành mà độc quyền có thể xuất hiện 

nhờ lợi thế kinh tế nhờ quy mô, việc chia nhỏ thị trường cho nhiều doanh 

nghiệp sẽ làm cho mỗi doanh nghiệp đều hoạt động ở quy mô không hiệu 

quả (chi phí bình quân của chúng sẽ rất lớn) so với việc tập trung sản 

lượng của ngành vào một doanh nghiệp. Vì lý do này mà một doanh 

nghiệp lớn nào  đó sẽ dần dần thâu tóm  được toàn bộ thị trường và trở 

thành nhà độc quyền tự nhiên. Bởi thế, để giả định của chúng ta có thể 

chấp nhận được, hãy tưởng tượng một ngành cạnh tranh hoàn hảo có thể 

biến thành ngành độc quyền một cách đơn giản chỉ nhờ việc ra quyết định 

sản lượng và  định giá một cách tập trung (giống như việc các doanh 

nghiệp thỏa thuận với nhau để thành lập một cacten-độc quyền duy nhất 

trong ngành: hoạt động sản xuất vẫn được từng doanh nghiệp riêng rẽ tiến 

hành, song cacten lại quyết định mức giá và sản lượng chung của ngành 

và phân bổ sản lượng đó cho mỗi doanh nghiệp). Điều chúng ta quan tâm 

ở đây là: sản lượng và mức giá của ngành thay đổi như thế nào khi một 

ngành cạnh tranh hoàn hảo bị cacten hóa? 

Khi ngành là ngành cạnh tranh hoàn hảo, mức giá cân bằng P1 trên 

thị trường được xác định bởi giao điểm của đường cầu D và đường cung 

S –  đường tổng hợp theo chiều ngang các  đường MC của các doanh 

nghiệp. Tại mức giá P1 này, sản lượng cân bằng thị trường là Q1. Sản 

lượng của mỗi doanh nghiệp được xác định theo nguyên tắc chi phí biên 

của đơn vị sản lượng cuối cùng của doanh nghiệp bằng P1. Nếu ngành bị 

cacten hóa, đường cung S nói trên cũng chính là đường MC của cacten. 

Để tối  đa hóa lợi nhuận cho cả cacten, nó phải lựa chọn sản lượng Q2 

tương  ứng với giao  điểm của  đường MC nói trên với  đường MR. Vì   211

đường MR nằm phía trong và bên dưới đường cầu D, sản lượng Q2 nhỏ 

hơn sản lượng Q1. Một cách tương  ứng, mức giá  P2 mà cacten –  độc 

quyền này  định sẽ lớn hơn P1. Như vậy,  ở những hoàn cảnh tương tự 

nhau, nhà độc quyền có xu hướng sản xuất với một sản lượng thấp hơn và 

định giá cao hơn so với sản lượng và mức giá cân bằng trên trên thị 

trường cạnh tranh hoàn hảo. 

6.2.2. Sự phân biệt đối xử về giá của doanh nghiệp độc quyền 

 Trên thị trường cạnh tranh hoàn hảo, các doanh nghiệp bán những 

hàng hóa giống hệt nhau theo một mức giá thống nhất. Đặc điểm của thị 

trường không cho phép một doanh nghiệp có thể  định giá cao hơn các 

doanh nghiệp khác. Trái lại, trên thị trường độc quyền, do không có đối thủ 

cạnh tranh, doanh nghiệp có khả năng phân biệt đối xử về giá: nó có thể 

bán cho những người tiêu dùng khác nhau theo những mức giá khác nhau; 

có thể định giá khác nhau cho mỗi đơn vị hàng hóa tùy theo khối lượng 

hàng mà người tiêu dùng mua; có thể định giá cao vào thời điểm tiêu dùng 

này song lại định giá thấp hơn vào thời điểm khác. Ở đây, chúng ta chỉ 

nghiên cứu trường hợp nhà độc quyền phân biệt giá theo những người tiêu 

dùng khác nhau. 

Q1 

Q 

Q2 

MR 

D 

P1 

P2 

P 

MC 

Hình 6.9: Sản lượng và mức giá của thị trường độc quyền (Q2,P2) so sánh 

với sản lượng và mức giá của thị trường cạnh tranh hoàn hảo (Q1,P1)   212

Mục tiêu của sự phân biệt đối xử về giá là gia tăng lợi nhuận đến 

mức có thể nếu như những người tiêu dùng khác nhau có những đường 

cầu với đọ co giãn theo giá khác nhau. Nếu tất cả mọi người tiêu dùng 

đều có những đường cầu giống nhau, nhà độc quyền sẽ không tối đa hóa 

được lợi nhuận khi thực hiện sự phân biệt giá. Thật vậy, để đơn giản hóa, 

chúng ta tưởng tượng trên thị trường chỉ có hai người tiêu dùng A và B. 

Tương ứng với các đường cầu cá nhân DA và DB là các đường doanh thu 

biên MRA và MRB của hai người này. Đường cầu thị trường D cũng như 

đường doanh thu biên chung MR của thị trường chính là các đường tổng 

hợp theo chiều ngang, một cách tương  ứng, các  đường cầu và  đường 

doanh thu biên cá nhân lại. Để tối  đa hóa lợi nhuận, trước hết doanh 

nghiệp  độc quyền phải lựa chọn sản lượng Q* sao cho tại  đơn vị cuối 

cùng MC = MR. Giả sử nhà  độc quyền bán cho người tiêu dùng A số 

lượng hàng hóa là qA và người tiêu dùng B số lượng hàng hóa là qB. Ta có 

Q* = qA + qB. Nếu doanh thu biên mà nhà độc quyền thu được từ đơn vị 

hàng hóa cuối cùng bán cho người tiêu dùng A là MRA lớn hơn doanh thu 

biên MRB nhận được từ đơn vị hàng hóa cuối cùng bán cho người tiêu 

dùng B, nhà độc quyền có thể tăng được doanh thu mà vẫn giữ nguyên 

chi phí (do đó tăng được lợi nhuận) bằng cách chuyển một đơn vị hàng 

hóa bán cho B sang bán cho A. Bằng cách phân bổ lại các mức sản lượng 

qA và qB (trong khuôn khổ tổng sản lượng là Q*) theo hướng chuyển hàng 

hóa từ nơi thu được doanh thu biên thấp về nơi có doanh thu biên cao 

hơn, nhà độc quyền sẽ gia tăng được lợi nhuận. Sự phân bổ này sẽ đạt đến 

điểm tối ưu khi mà doanh thu biên của hai người tiêu dùng là bằng nhau, 

tức ở đơn vị hàng hóa cuối cùng, MRA = MRB = MC (1). Khi hai người 

tiêu dùng có các đường cầu giống hệt nhau, đường doanh thu biên của họ 

cũng sẽ giống nhau. Điều kiện (1) lúc này cho thấy mức giá mà nhà độc 

quyền định ra cho mỗi người tiêu dùng cũng phải bằng nhau. Tuy nhiên, 

khi những người tiêu dùng có các đường cầu thực sự khác nhau, do lúc 

này các  đường doanh thu biên của họ là khác nhau nên việc thỏa mãn 

điều kiện (1) thường  đi  đôi với việc phân biệt  đối xử về giá. Nhà  độc 

quyền sẽ định giá cao hơn cho người tiêu dùng nào có độ co giãn của cầu 

theo giá thấp hơn và ngược lại, sẽ định giá thấp hơn cho người tiêu dùng   213

mà nhu cầu của anh ta (hay chị ta) co giãn cao hơn theo giá. Trên thực tế, 

do thu nhập và sở thích của những người tiêu dùng là khác nhau, nhu cầu 

của họ về hàng hóa cũng thường có độ co giãn khác nhau. Ví dụ, nhu cầu 

đi lại bằng máy bay của những người kinh doanh thường kém co giãn. Do 

tính chất của công việc, lợi ích của việc tiết kiệm thời gian đối với những 

người này là tương đối lớn so với chi phí mua vé máy bay. Khi giá vé 

máy bay tăng, lượng cầu của những khách hàng loại này giảm không 

đáng kể. Trong khi đó, nhu cầu đi máy bay của những khách hàng thông 

thường lại khá co giãn theo giá. Khi giá vé máy bay tăng, lượng cầu của 

những khách hàng này thường giảm mạnh và ngược lại. Trong điều kiện 

này, việc định giá vé máy bay cao hơn đối với các nhà kinh doanh và thấp 

hơn đối với những khách hàng thông thường là chiến lược định giá tối ưu 

của các hãng hàng không.  

Khi hai cá nhân A và B có những đường cầu cá nhân khác nhau, họ có thể bị 

định giá khác nhau. Mức giá mà A phải trả là PA cao hơn mức giá PB mà nhà  độc 

quyền áp đặt cho B vì đường cầu DA của A kém co giãn hơn đường cầu DB của B. 

Trên các thị trường độc quyền, sự phân biệt đối xử về giá thường 

hay xảy ra ở một số lĩnh vực kinh doanh như hàng không (vé máy bay), 

điện, nước sạch, dịch vụ điện thoại… Ở những lĩnh vực này, hàng hóa 

DB 

DA 

MRB 

MRA 

Q* 

qB  qA 

0 

PB 

PA 

MR 

P 

MC 

Q 

Hình 6.10: Sự phân biệt đối xử về giá của nhà độc quyền   214

khó có thể tiêu chuẩn hóa. Với những loại hàng hóa này, người ta khó 

tích trữ, và khó chuyển giao cho nhau. Việc mua đi, bán lại hàng hóa giữa 

các khách hàng nhằm lợi dụng sự chênh lệch giá không thực hiện được. 

Trái lại, đối với những hàng hóa được tiêu chuẩn hóa, việc những người 

tiêu dùng có thể mua hàng hóa với giá thấp để bán lại cho những người 

sẵn sàng trả giá cao hơn sẽ làm cho sự phân biệt đối xử về giá của nhà 

độc quyền trở nên vô nghĩa.  

Tóm lại, đối với nhà độc quyền, sự phân biệt đối xử về giá chỉ thực 

hiện được khi, thứ nhất, độ co giãn của cầu theo giá của những người tiêu 

dùng khác nhau là khác nhau; thứ hai, hàng hóa mà người ta định phân 

biệt giá thuộc loại khó chuyển giao cho nhau. 

6.3. Thị trường độc quyền nhóm 

6.3.1. Khái niệm và đặc trưng 

* Khái niệm: Xét từ phía người bán, thị trường độc quyền nhóm là dạng 

thị trường mà trên đó chỉ có một nhóm nhỏ doanh nghiệp cùng hoạt động. 

Tuy không phải là một doanh nghiệp duy nhất  độc chiếm thị trường, 

doanh nghiệp độc quyền nhóm thường có quy mô tương đối lớn so với 

quy mô chung của thị trường. Điều này cho phép nó có một quyền lực thị 

trường hay khả năng chi phối giá  đáng kể. Sản phẩm của các doanh 

nghiệp trên thị trường  độc quyền nhóm có thể giống hệt hoặc gần như 

giống hệt nhau (những sản phẩm  được tiêu chuẩn hóa như thép, hóa 

chất…), song cũng có thể khác biệt nhau (như ô tô, máy tính, dịch vụ 

hàng không…). Tính đồng nhất hay khác biệt của sản phẩm không phải là 

những tính chất đặc thù của thị trường này. 

* Đặc trưng: Đặc trưng cơ bản của một ngành độc quyền nhóm là sự phụ 

thuộc lẫn nhau giữa các doanh nghiệp. Mỗi khi ra quyết  định về sản 

lượng, giá cả hay các quyết  định kinh doanh có liên quan khác, mỗi 

doanh nghiệp đều phải cân nhắc xem quyết định của mình có ảnh hưởng 

gì đến các quyết định của các đối thủ, khiến cho các đối thủ phản ứng như 

thế nào. Trong trường hợp này, việc luôn luôn phải tính đến hành vi của   215

các đối thủ làm cho quá trình ra quyết định của các doanh nghiệp trở nên 

khó khăn và phụ thuộc vào nhau. 

Tính phụ thuộc lẫn nhau của các doanh nghiệp là đặc điểm nổi bật 

của thị trường độc quyền nhóm. Nó xuất phát từ quy mô tương đối lớn của 

mỗi doanh nghiệp trong điều kiện số lượng doanh nghiệp hạn chế. Trong 

bối cảnh này, hành vi của mỗi doanh nghiệp đều tác động đến lợi ích kinh 

doanh của các  đối thủ. Điều  đó không xảy ra trên thị trường  độc quyền 

thuần túy, vì thực tế doanh nghiệp độc quyền không có đối thủ. Trên thị 

trường cạnh tranh hoàn hảo, số lượng doanh nghiệp nhiều, quy mô doanh 

nghiệp nhỏ, việc thay  đổi sản lượng của mỗi doanh nghiệp riêng biệt 

không tác động gì được đến kết cục chung của thị trường cũng như đối thủ. 

Vả lại, các doanh nghiệp cạnh tranh hoàn hảo lại là những người chấp nhận 

giá, do  đó, trên thực tế, chúng không có khả năng theo  đuổi cũng như 

không cần thiết phải theo đuổi một chính sách giá cả riêng. Sau này, chúng 

ta sẽ thấy, trên thị trường cạnh tranh có tính chất độc quyền, do cũng có rất 

nhiều doanh nghiệp quy mô nhỏ cùng hoạt  động nên hành vi của một 

doanh nghiệp riêng biệt cũng hầu như không  ảnh hưởng  đến các doanh 

nghiệp khác. Chỉ trên thị trường độc quyền nhóm, những phản ứng có thể 

của các  đối thủ mới  được các doanh nghiệp xem như một biến số quan 

trọng cần tính đến mỗi khi ra quyết định. Chẳng hạn, khi một doanh nghiệp 

độc quyền nhóm dự định tăng giá sản phẩm của mình lên 10%, nó cần phải 

dự đoán xem các đối thủ của nó sẽ phản ứng như thế nào? Nếu các đối thủ 

của nó vẫn giữ nguyên các mức giá như cũ, sản phẩm của doanh nghiệp sẽ 

trở nên đắt hơn một cách tương đối so với sản phẩm của các đối thủ. Trong 

trường hợp này, doanh nghiệp sẽ có thể mất đi một lượng khách hàng nhất 

định và thị phần của nó có thể bị thu hẹp. Nếu sự suy giảm lượng cầu về 

sản phẩm của doanh nghiệp là đáng kể, việc tăng giá chưa chắc đã đem lại 

lợi lộc gì mà thậm chí còn làm cho nó thua thiệt. Nếu các doanh nghiệp đối 

thủ cũng tăng giá theo, thì nó cần dự đoán xem các doanh nghiệp này sẽ 

tăng giá bao nhiêu? 5, 10 hay hơn 10%? Những cân nhắc như vậy sẽ ảnh 

hưởng trở lại đến quyết định tăng giá của doanh nghiệp. Ngược lại, đôi khi 

doanh nghiệp lại muốn giảm giá để mở rộng thị phần của mình. Trên thị   216

trường độc quyền nhóm, khả năng các đối thủ cũng sẽ giảm giá theo có thể 

lôi cuốn các doanh nghiệp vào một cuộc cạnh tranh giá cả mà thường thì 

mọi doanh nghiệp đều bị thua thiệt. Đứng trước khả năng đó, không phải 

trong mọi trường hợp, quyết định giảm giá đã là hợp lý. 

6.3.2. Cạnh tranh và hợp tác trên thị trường độc quyền nhóm  

 Sự phụ thuộc lẫn nhau trong việc ra quyết  định của các doanh 

nghiệp trên thị trường độc quyền nhóm khiến cho các doanh nghiệp phải 

lựa chọn giữa hai phương án: hoặc chúng cạnh tranh với nhau để gạt dần 

các đối thủ ra khỏi thị trường, hoặc cấu kết, hợp tác với nhau nhằm tránh 

những tổn thất do cạnh tranh gây ra. Số lượng doanh nghiệp càng nhiều, 

việc cấu kết càng khó khăn do chi phí giao dịch nhằm hình thành một 

thỏa thuận công khai hoặc ngấm ngầm và đảm bảo cho nó có hiệu lực 

thường lớn. Khả năng cấu kết cũng khó thành hiện thực hơn khi sản phẩm 

của các doanh nghiệp khác biệt nhau, hay khi các  điều kiện thị trường 

(nhu cầu và chi phí) thay đổi nhanh. Nếu các doanh nghiệp không cấu kết 

được với nhau, đường cầu của mỗi doanh nghiệp sẽ phụ thuộc vào hành 

vi phản ứng của các đối thủ. Mô hình đường cầu gãy khúc đưa ra một sự 

giải thích đơn giản về sự phụ thuộc lẫn nhau này.  

* Mô hình đường cầu gãy khúc và hàm ý của nó 

Mô hình này dựa trên giả định rằng, khi một doanh nghiệp giảm 

giá nhằm mở rộng thị trường, các đối thủ sẽ giảm giá theo để cố gắng giữ 

nguyên được thị phần của mình. Song nếu doanh nghiệp tăng giá, các đối 

thủ sẽ không thay  đổi giá nhằm  đẩy doanh nghiệp trên vào vị thế khó 

khăn trên thị trường.  

Giả sử doanh nghiệp đang sản xuất với sản lượng là q0 và định giá 

P0 cho mỗi đơn vị sản lượng. Có thể coi trạng thái xuất phát này như một 

trạng thái cân bằng mà ở đó các đối thủ không có phản ứng gì. Khi doanh 

nghiệp này tăng giá, vì các doanh nghiệp khác không tăng giá theo nên 

lượng hàng mà doanh nghiệp có khả năng bán  được sụt giảm mạnh. 

Đường cầu đối diện với doanh nghiệp ở phần nằm phía trên  điểm xuất   217

phát A, tương ứng với các mức giá cao hơn P0, co giãn mạnh theo giá. 

Ngược lại, khi doanh nghiệp giảm giá, phản ứng của các đối thủ là giảm 

giá theo khiến cho doanh nghiệp không có lợi thế gì để mở rộng thị phần. 

Với những mức giá thấp hơn P0, doanh nghiệp vẫn có thể bán được lượng 

hàng nhiều hơn do hiệu ứng giảm giá chung trên toàn bộ thị trường khiến 

những người tiêu dùng tăng lượng cầu của mình. Tuy nhiên phản ứng của 

các doanh nghiệp khác làm cho lượng hàng mà doanh nghiệp có thể bán 

được tăng lên không nhiều. Doanh nghiệp đối diện với một phần đường 

cầu ít co giãn hơn ở phía dưới điểm A, tương ứng với những mức giá thấp 

hơn P0. Đường cầu D mà doanh nghiệp đối diện bị gãy khúc ở điểm A 

kéo theo sự ngắt quãng của đường doanh thu biên MR tại mức sản lượng 

q0. Doanh thu biên đột ngột giảm xuống tại mức sản lượng q0 khi đường 

cầu D thay đổi độ dốc của mình và chuyển từ phần cầu co giãn sang phần 

cầu kém co giãn. 

Với đường cầu gãy khúc như vậy, sản lượng q0 và mức giá P0 là tối 

ưu đối với doanh nghiệp khi đường MC của nó nằm ở vị trí như trên đồ 

thị. Thậm chí, khi chi phí của doanh nghiệp thay  đổi,  đường MC dịch 

chuyển song vẫn cắt đường MR ở khoảng EF dọc theo trục thẳng đứng tại 

mức sản lượng q0, sản lượng này vẫn là lựa chọn tối ưu của doanh nghiệp. 

Rõ ràng, mô hình  đường cầu gãy khúc cho thấy, trên thị trường  độc 

quyền nhóm, các doanh nghiệp riêng biệt có xu hướng giữ ổn định sản 

lượng và giá cả trong một giới hạn nhất định, bất chấp sự thay đổi của chi 

phí. Đương nhiên, nếu chi phí thay đổi mạnh, khiến cho đường MC dịch 

chuyển,chẳng hạn, thành MC1, doanh nghiệp sẽ buộc phải thay  đổi sản 

lượng và giá cả. 

   218

Đường cầu D đối diện với doanh nghiệp gãy khúc ở điểm A làm 

cho đường MR trở thành một đường đứt đoạn. Nếu sự dịch chuyển của 

đường MC chỉ khiến nó cắt đường MR trong khoảng EF, doanh nghiệp sẽ 

không thay đổi mức giá cũng như sản lượng đã chọn. 

Mô hình  đường cầu gãy khúc không giải thích mức giá P0  được 

hình thành như thế nào. Nó chỉ cho chúng ta thấy tình thế khó khăn mà 

một doanh nghiệp độc quyền nhóm riêng biệt mắc phải khi nó muốn thay 

đổi mức giá này. Bởi vậy, mức giá xuất phát P0 có thể được coi là mức 

giá cấu kết, được sự chấp nhận chung của các doanh nghiệp khác trên thị 

trường. Vì nó  được hình thành trên cơ sở các thỏa thuận, các doanh 

nghiệp  đối thủ sẽ phản  ứng theo kiểu trả  đũa hay trừng phạt nếu một 

doanh nghiệp riêng biệt muốn thay  đổi mức giá này. Chỉ khi toàn bộ 

đường cầu chung của thị trường hay chi phí chung của ngành thay đổi, 

mức giá cấu kết P0 mới thay đổi. Khi đó, đường cầu gãy khúc của mỗi 

doanh nghiệp riêng biệt sẽ dịch chuyển vì điểm giá P0 đã thay đổi.   

q0 

0 

q 

MR 

F 

E 

A 

P0 

P 

D 

MR 

MC1 

MC 

Hình 6.11: Mô hình đường cầu gãy khúc.   219

* Lý thuyết trò chơi và việc giải thích hành vi của các doanh nghiệp độc 

quyền nhóm 

Lý thuyết trò chơi nghiên cứu hành vi của con người trong các tình 

huống mà trong  đó các quyết  định hành  động của họ có tính chất phụ 

thuộc lẫn nhau. Khi ra quyết định, mỗi người đều phải tính đến phản ứng 

của những người khác đối với hành động của mình. Do tính phụ thuộc lẫn 

nhau là đặc trưng của thị trường độc quyền nhóm, nên lý thuyết trò chơi 

rất hữu ích cho việc giải thích hành vi của các doanh nghiệp trên thị 

trường này. 

Thế tiến thoái lưỡng nan của người tù là một bài toán  điển hình 

trong lý thuyết trò chơi mô tả sự tiến thoái lưỡng nan của những người 

tham gia vào một trò chơi phụ thuộc lẫn nhau trong việc lựa chọn giữa 

hợp tác (cấu kết) hay bất hợp tác. 

Ta có thể mô tả bài toán này như sau: Giả sử hai phạm nhân A và 

B vừa bị cảnh sát bắt. Người ta đã có đủ chứng cứ để kết tội mỗi người 3 

năm tù do phạm phải tội ăn cắp xe máy. Tuy nhiên, cảnh sát điều tra còn 

nghi ngờ rằng, hai người này đã cùng nhau phạm một tội khác nghiêm 

trọng hơn (ví dụ cướp các tiệm vàng) song chưa có các chứng cứ rõ ràng 

để kết tội này cho họ. Người ta giam giữ những phạm nhân này trong các 

phòng giam riêng biệt  đủ  để họ không thể trao  đổi thông tin  được cho 

nhau. Giả sử những người có trách nhiệm thỏa thuận với từng phạm nhân 

như sau: “Vì tội ăn cắp xe máy, anh có thể bị ngồi tù 3 năm. Tuy nhiên, 

nếu anh nhận tội cướp các tiệm vàng và tố cáo đồng phạm, anh sẽ chỉ bị 

ngồi tù tổng cộng là 1 năm. Đồng phạm của anh sẽ bị ngồi tù tổng cộng là 

20 năm. Nhưng nếu cả hai người đều nhận tội, đương nhiên sự tố cáo của 

anh đối với đồng phạm trở nên ít giá trị hơn và mỗi người sẽ nhận một 

bản án tổng hợp là 9 năm tù”. 

Nếu hai người tù A và B này đều là những kẻ ích kỷ, chỉ quan tâm 

đến việc tối thiểu hóa số năm tù của mình và không quan tâm đến số phận 

của đồng bọn thì kết cục, họ sẽ hành động như thế nào?   220

Trong trường hợp này, mỗi người tù có hai chiến lược hành động: 

thú tội hoặc im lặng không thú tội. Số năm tù mà mỗi người phải nhận 

phụ thuộc vào chiến lược mà anh ta lựa chọn cũng như chiến lược mà 

người bạn tù của anh ta chọn. Các phương án có thể và kết quả của chúng 

được thể hiện ở bảng 6.1. 

Bảng 6.1: Ma trận kết quả trong thế tiến thoái lưỡng nan của người tù 

          Quyết định của B                       

 Quyết định của A 

 Thú tội Không thú tội 

Thú tội 

A bị 9 năm tù

B bị 9 năm tù 

A bị 20 năm tù 

B bị 1 năm tù 

Không thú tội 

A bị 1 năm tù

B bị 20 năm tù 

A bị 3 năm tù 

B bị 3 năm tù 

Hãy xem xét xem A sẽ ra quyết định như thế nào? Là một người 

khôn ngoan, anh ta sẽ phải tự hỏi “ Nếu B thú tội, thì mình sẽ phải hành 

động như thế nào để tối thiểu hóa được số năm tù mà mình có thể phải 

nhận?”. Trong trường hợp này, A thấy rằng hoặc là mình sẽ bị 9 năm tù, 

nếu chọn chiến lược thú tội, hoặc sẽ bị 20 năm tù nếu chọn chiến lược 

không thú tội. Chiến lược tốt nhất của A lúc này là thú tội. Tuy nhiên, do 

không trao đổi được thông tin cho nhau, A không biết được B sẽ hành 

động như thế nào. Vì thế, anh ta phải cân nhắc tiếp “Nếu B không thú tội, 

thì chiến lược hành động tốt nhất của mình là gì?”. Trong trường hợp này, 

A hoặc sẽ bị 1 năm tù nếu chọn chiến lược thú tội hoặc sẽ bị 3 năm tù nếu 

chọn chiến lược không thú tội. Động cơ ích kỷ sẽ cho thấy chiến lược thú   221

tội là chiến lược tốt nhất mà A sẽ lựa chọn. Anh ta chỉ cần tối thiểu hóa 

số năm tù của mình, bất chấp  điều  đó có thể  đẩy B vào tình huống bị 

giam giữ 20 năm trong tù.  

Như vậy, trong bài toán trò chơi này, bất chấp B hành động như thế 

nào, chiến lược hành động tốt nhất của A là thú tội. Một chiến lược duy 

nhất mà A lựa chọn như vậy, không phụ thuộc vào chiến lược hành động 

của đối thủ, được gọi là chiến lược trội. 

Phân tích tương tự cũng cho chúng ta  thấy rằng, chiến lược trội 

của B cũng là thú tội. Bất chấp A hành động như thế nào, đối với B thú 

tội vẫn là hướng hành động tốt nhất để giảm thiểu số năm phải ngồi tù 

của mình.  

Kết quả là cả A lẫn B đều thú tội, do đó, mỗi người phải nhận 9 

năm tù. Cần thấy rằng đây không phải là một kết cục tốt nhất đối với cả A 

và B. Nếu cả hai đều không thú tội, mỗi người chỉ phải nhận 3 năm tù vì 

tội  ăn cắp xe máy. Kết cục này không xảy ra khi mỗi người  đều hành 

động một cách riêng rẽ, nhằm theo đuổi lợi ích riêng của mình. Không 

cấu kết hay hợp tác được với nhau, họ không đi đến được một kết cục có 

lợi nhất cho cả hai người. 

Nếu hai người này hợp tác với nhau bằng cách thỏa thuận trước 

rằng, cả hai sẽ im lặng không thú nhận tội cướp tiệm vàng, và nếu cả hai 

đều trung thành với thỏa thuận này, mỗi người sẽ chỉ bị 3 năm tù. Tuy 

nhiên, khi mỗi người chỉ hành động trên cơ sở lợi ích cá nhân, thỏa thuận 

chung nói trên sẽ không bền vững. Khi biết trước đồng phạm của mình 

không thú tội, mỗi người tù vẫn thấy có lợi khi chọn chiến lược thú tội 

(mỗi người muốn mình chỉ bị ngồi tù 1 năm). Còn khi nghi ngờ rằng 

đồng phạm của mình sẽ có thể không trung thành với những điều đã cam 

kết, mỗi người càng có động cơ để thú tội. Điều này cho thấy, trong trò 

chơi này, việc duy trì các thỏa thuận luôn gặp khó khăn. Sự hợp tác hay 

cấu kết có thể đem lại lợi ích tổng thể tốt nhất cho cả hai người, song nó 

chỉ tồn tại được trên cơ sở sự tin tưởng lẫn nhau giữa các người tù và sự   222

hành động của họ trên cơ sở lợi ích chung. Khi theo đuổi lợi ích cá nhân, 

nguy cơ vi phạm các thỏa thuận hợp tác luôn là hiện thực. 

Cạnh tranh và hợp tác trên thị trường độc quyền nhóm 

Trên thị trường độc quyền nhóm, ta vẫn giả định rằng các doanh 

nghiệp luôn tìm cách tối đa hóa lợi nhuận. Tuy nhiên, một quyết định cụ 

thể của mỗi doanh nghiệp là hợp lý hay không, phụ thuộc vào cách thức 

phản ứng của các doanh nghiệp đối thủ. Sự phụ thuộc lẫn nhau của các 

doanh nghiệp khiến cho hành vi của họ giống như hành vi của những 

người tù trong trò chơi tiến thoái lưỡng nan mà ta vừa đề cập. 

Giả sử trên một thị trường  độc quyền nhóm chỉ có hai doanh 

nghiệp A và B, có những đường chi phí giống hệt nhau. Nếu hai doanh 

nghiệp này cấu kết được với nhau, chúng có thể ứng xử như một cacten 

độc quyền. Trong trường hợp này, lựa chọn sản lượng tối ưu đối với toàn 

ngành cho phép các doanh nghiệp có thể định giá độc quyền khá cao đối 

với những người tiêu dùng, và tổng lợi nhuận của cả hai doanh nghiệp đạt 

được mức lớn nhất là 120 tỷ  đồng. Để  đạt  được  điều này, mỗi doanh 

nghiệp đều phải cam kết duy trì sản lượng của mình ở mức thấp (ví dụ 

mỗi doanh nghiệp sẽ chỉ sản xuất một nửa mức sản lượng tối ưu nói trên) 

và sẽ thu được 60 tỷ đồng lợi nhuận. Nếu một doanh nghiệp riêng rẽ lựa 

chọn một mức sản lượng cao hơn, giá sản phẩm trên thị trường sẽ hạ 

xuống một chút. Doanh nghiệp này có thể thu được lợi nhuận cao hơn (ví 

dụ 80 tỷ đồng) do nó hạ được giá thành sản phẩm và bán được một khối 

lượng sản phẩm lớn hơn. Tuy nhiên, vì giá sản phẩm hạ xuống, doanh 

nghiệp còn lại vẫn duy trì sản xuất ở mức sản lượng thấp như cam kết sẽ 

bị thua thiệt: nó chỉ còn thu được 20 tỷ đồng lợi nhuận. Trong trường hợp 

doanh nghiệp thứ hai cũng sản xuất  ở mức sản lượng cao như doanh 

nghiệp thứ nhất, giá cả sản phẩm hạ mạnh và tổng lợi nhuận của ngành 

chỉ còn là 80 tỷ đồng, tức mỗi doanh nghiệp chỉ thu được 40 tỷ đồng. Kết 

quả lợi nhuận của mỗi doanh nghiệp trong các trường hợp trên được trình 

bày ở bảng 6.2.   223

Bảng 6.2: Ma trận về lợi nhuận trong trò chơi của các doanh nghiệp độc quyền 

nhóm 

Quyết định của doanh nghiệp B 

 Quyết định doanh nghiệp A 

 Sản lượng cao Sản lượng thấp 

Sản lượng 

cao 

A thu được 40 tỷ

B thu được 40 tỷ 

A thu được 20 tỷ 

B thu được 80 tỷ 

Sản lượng thấp 

A thu được 80 tỷ

B thu được 20 tỷ 

A thu được 60 tỷ 

B thu được 60 tỷ 

Trong trò chơi này, mỗi doanh nghiệp đều có hai chiến lược hành 

động: cấu kết (hợp tác) và sản xuất ở mức sản lượng thấp hoặc phớt lờ 

những thỏa thuận (cạnh tranh) để sản xuất ở mức sản lượng cao. Những 

người lãnh  đạo doanh nghiệp A sẽ suy nghĩ một cách lô gic như sau: 

“Nếu doanh nghiệp B thực hiện đúng cam kết và duy trì mức sản lượng 

thấp, doanh nghiệp A của mình hoặc sẽ thu được 80 tỷ đồng lợi nhuận 

nếu sản xuất ở mức sản lượng cao hoặc chỉ thu được 60 tỷ đồng lợi nhuận 

nếu cũng chỉ sản xuất ở mức sản lượng thấp như cam kết. Trong trường 

hợp này, A sẽ có lợi hơn nếu chọn chiến lược sản lượng cao. Nếu doanh 

nghiệp B phớt lờ thỏa thuận chung và chọn chiến lược sản lượng cao, A 

hoặc sẽ thu được 40 tỷ đồng lợi nhuận nếu chọn mức sản lượng cao hoặc 

sẽ chỉ thu được 20 tỷ đồng lợi nhuận nếu chọn mức sản lượng thấp như 

đã cam kết. Cũng giống như trường hợp trước, sản xuất với mức sản 

lượng cao vẫn có lợi hơn  đối với doanh nghiệp A. Như vậy, dù doanh 

nghiệp B hành  động như thế nào,  để tối  đa lợi nhuận của mình, doanh 

nghiệp A cần lựa chọn chiến lược sản lượng cao”. Nói một cách khác, 

chiến lược trội của doanh nghiệp A là sản xuất ở mức sản lượng cao. Lập 

luận một cách tương tự, chúng ta cũng thấy chiến lược sản lượng cao   224

cũng là chiến lược trội của doanh nghiệp B. Kết quả là cả hai doanh 

nghiệp đều có xu hướng không sản xuất ở mức sản lượng thấp như  đã 

cam kết, do đó, mỗi doanh nghiệp chỉ thu được 40 tỷ đồng lợi nhuận – 

một kết cục không đáng được mong đợi nhất đối với các doanh nghiệp 

này. 

Qua ví dụ trên, chúng ta thấy rằng các doanh nghiệp  độc quyền 

nhóm rất khó thỏa thuận được với nhau để hành động như một cacten độc 

quyền. Bằng cách cấu kết với nhau để ứng xử như một nhà độc quyền, 

các doanh nghiệp có thể định giá cao và thu được lợi nhuận độc quyền. 

Nhưng mỗi doanh nghiệp lại luôn có động cơ để vi phạm các thỏa thuận 

có tính chất cấu kết nhằm thu lợi riêng cho mình. Sự lừa gạt hay cạnh 

tranh với nhau khiến cho các doanh nghiệp không đạt được kết cục tốt 

nhất do hợp tác mang lại. 

Trò chơi “tiến thoái lưỡng nan của người tù” có thể áp dụng để tìm 

hiểu nhiều trường hợp khác, trong  đó những người tham gia luôn luôn 

phải đối diện với vấn đề hợp tác hay cạnh tranh với nhau trong thế phụ 

thuộc lẫn nhau. Trong những trường hợp này, lợi ích cá nhân thường 

xung đột với lợi ích nhóm và việc theo đuổi các lợi ích cá nhân thường 

ngăn cản sự hợp tác để rốt cục các bên tham gia đều rơi vào tình thế bất 

lợi. Ta hãy xem xét thêm một vài ví dụ. 

Chạy đua quảng cáo: Giả sử trên thị trường bia có hai công ty đang 

hoạt  động. Nếu các công ty này không tiến hành quảng cáo (hay  đúng 

hơn chỉ giữ nguyên mức quảng cáo như chúng đang áp dụng), mỗi công 

ty sẽ chiếm được một nửa thị trường và mỗi năm thu được 100 tỷ đồng 

lợi nhuận. Nếu cả hai  đều nỗ lực gia tăng quảng cáo, chúng vẫn giữ 

nguyên được thị phần của mình, song do phải gánh chịu thêm những chi 

phí quảng cáo nên lợi nhuận của mỗi công ty đều giảm xuống còn 80 tỷ 

đồng. Nếu chỉ một công ty gia tăng quảng cáo, còn công ty kia không 

hành động gì, công ty thứ nhất sẽ thu hút thêm được nhiều khách hàng và 

bán được nhiều hàng hơn, thị trường của nó sẽ mở rộng trên cơ sở xâm 

chiếm và làm thu hẹp thị trường của đối thủ. Trong trường hợp này, công   225

ty quảng cáo sẽ thu được nhiều lợi nhuận hơn thậm chí so với trạng thái 

ban đầu, khi cả hai đều không quảng cáo. Giờ đây, nó thu được mỗi năm 

120 tỷ đồng lợi nhuận, trong khi lợi nhuận của doanh nghiệp đối thủ giảm 

xuống còn 60 tỷ đồng. Ở đây chúng ta lại gặp lại những vấn đề tương tự 

như trong bài toán thế tiến thoái lưỡng nan của người tù. Khi cả hai công 

ty không tiến hành quảng cáo thêm, tổng lợi nhuận của chúng là tối đa 

(200 tỷ  đồng). Xét theo ý nghĩa dài hạn và lợi ích tổng thể của cả hai 

công ty, đó là trạng thái tốt nhất đối với chúng. Các công ty này nên cấu 

kết với nhau bằng một thỏa thuận chung nhằm ngăn chặn một cuộc chay 

đua về quảng cáo. Tuy nhiên, trong trò chơi này, chiến lược trội của mỗi 

công ty vẫn là gia tăng quảng cáo: nó có thể thu được 120 tỷ thay vì 100 

tỷ đồng lợi nhuận nếu đối thủ của nó không hành động gì; hoặc nó sẽ thu 

được 80 tỷ đồng thay vì 60 tỷ đồng lợi nhuận nếu đối thủ của nó lựa chọn 

chiến lược gia tăng quảng cáo. Kết quả là cả hai công ty  đều gia tăng 

quảng cáo, chấp nhận làm cho lợi nhuận giảm sút so với trường hợp 

chúng hợp tác được với nhau để duy trì chi phí quảng cáo thấp. 

  Cạnh tranh giá cả: Trên thị trường độc quyền nhóm, cạnh tranh giá 

cả cũng là một phương thức mà các doanh nghiệp thường sử dụng để đối 

phó với các đối thủ và tìm cách mở rộng thị trường mỗi khi có thể. Do có 

quyền lực thị trường, doanh nghiệp độc quyền nhóm không phải là người 

chấp nhận giá mà có khả năng định giá. Nếu cấu kết được với nhau trong 

vấn đề định giá, các doanh nghiệp có thể tối đa hóa lợi nhuận tổng thể. 

Mỗi doanh nghiệp phải cam kết định giá ở một mức giá nào đó (ta gọi đó 

là mức giá cấu kết). Khi định giá theo mức giá cấu kết, mỗi doanh nghiệp 

đều hy vọng các đối thủ của mình cũng sẽ làm như vậy. Tuy nhiên, nếu 

các đối thủ định giá ở mức giá cao như đã cam kết, một doanh nghiệp lại 

có thể gia tăng được lợi nhuận riêng của mình bằng cách lựa chọn mức 

giá khác với mức giá cấu kết. Chẳng hạn, bằng cách lựa chọn mức giá 

thấp hơn, doanh nghiệp có thể thu hút thêm được nhiều khách hàng của 

các đối thủ, mở rộng được thị phần, nhờ đó gia tăng được lợi nhuận, mặc 

dù điều này làm giảm tổng lợi nhuận chung cũng như lợi nhuận riêng của 

các đối thủ. Một lần nữa chúng ta lại thấy các doanh nghiệp độc quyền   226

nhóm rơi vào tình thế tiến thoái lưỡng nan: nếu duy trì các mức giá cấu 

kết, chúng có thể thu được lợi nhuận cao bằng cách tối đa hóa lợi nhuận 

tổng thể của các doanh nghiệp. Tuy nhiên, mức giá cấu kết lại không phải 

là mức giá tối  đa hóa lợi nhuận của từng doanh nghiệp riêng lẻ. Mỗi 

doanh nghiệp có thể thu được lợi nhuận cao hơn bằng cách lừa gạt đối thủ 

(để cho các  đối thủ  định giá theo mức cấu kết, còn mình sẽ  định giá 

khác). Khi nghi ngờ  đối thủ cũng sẽ vi phạm  điều  đã cam kết, doanh 

nghiệp sẽ bị lôi cuốn vào cuộc cạnh tranh giá cả. Nếu các đối thủ không 

còn duy trì mức giá cấu kết, việc định giá thấp hơn để duy trì thị phần vẫn 

đem lại cho mỗi doanh nghiệp một kết cục tốt hơn so với việc một mình 

nó định giá theo mức giá cấu kết. Trong mọi trường hợp, doanh nghiệp 

vẫn có một chiến lược trội: định giá thấp hơn mức giá cấu kết. Khi tất cả 

các doanh nghiệp  đều hành  động như vậy, các doanh nghiệp riêng biệt 

không mở rộng được thị phần của mình cũng như không gia tăng được lợi 

nhuận. Trái lại, do phải hạ giá chung, các doanh nghiệp  đều phải chấp 

nhận mức lợi nhuận thấp hơn. Kết quả của cuộc cạnh tranh giá cả là: lợi 

nhuận của các doanh nghiệp cũng như toàn ngành đều giảm sút so với 

trường hợp chúng có thể hợp tác được với nhau để duy trì các mức giá tối 

ưu hơn. 

Tính lặp đi, lặp lại của trò chơi và sự hợp tác 

 Chúng ta  đã thấy, do  động cơ cá nhân có tính ích kỷ, các doanh 

nghiệp độc quyền nhóm khó duy trì được sự hợp tác hay cấu kết trong 

hành động. Mỗi doanh nghiệp đều có xu hướng vi phạm các thỏa thuận 

(công khai hay ngấm ngầm) đã đạt được do chạy theo lợi ích riêng của 

mình. Dù vẫn biết cạnh tranh hay sự bất hợp tác không đem lại kết cục tốt 

nhất cho mỗi doanh nghiệp và tổng thể các doanh nghiệp, xu hướng vi 

phạm này khiến cho các doanh nghiệp không  đi  đến  được những thỏa 

thuận có tính chất hợp tác với nhau.  

 Cần lưu ý rằng, khi chúng ta nói, nếu các doanh nghiệp độc quyền 

nhóm cấu kết được với nhau, chúng có thể giành được một kết cục có lợi 

nhất, chúng ta mới chỉ xét theo lợi ích nhóm của chúng. Tuy nhiên, đó có   227

thể không phải là kết cục mà xã hội mong đợi. Việc cấu kết để có thể ứng 

xử như một cacten độc quyền, mặc dù cho phép các doanh nghiệp có thể 

tối đa hóa được lợi nhuận chung của chúng song lại có thể gây ra tổn thất 

hiệu quả  đối với xã hội (điều này chúng ta sẽ xem xét  ở chương 10). 

Chẳng hạn, việc cấu kết để duy trì sản lượng thấp, định giá cao nhằm thu 

lợi nhuận  độc quyền có thể làm thiệt hại cho những người tiêu dùng. 

Những người này sẽ phải mua hàng hóa với giá đắt hơn và phải tiêu dùng 

với một khối lượng hàng hóa ít hơn. Chính vì sự cấu kết của các doanh 

nghiệp lớn có thể gây ra tổn thất hiệu quả xã hội nên nó thường bị luật 

pháp ngăn cấm. Thành thử việc cấu kết dưới dạng các thỏa thuận công 

khai của các doanh nghiệp trong phạm vi một quốc gia thường bị xem là 

một hành vi bất hợp pháp. Trong điều kiện đó, sự cấu kết, nếu diễn ra 

thường phải thực hiện dưới dạng các thỏa thuận ngầm. Điều này làm cho 

việc cấu kết hay hợp tác giữa các doanh nghiệp độc quyền nhóm càng trở 

nên khó khăn hơn. 

 Tuy nhiên, trên thực tế, đôi khi sự cấu kết hay hợp tác vẫn tồn tại 

trong một số ít trường hợp. Động lực nằm đằng sau quá trình này chính là 

sự những cân nhắc về lợi ích dài hạn của các doanh nghiệp khi trò chơi 

được lặp đi, lặp lại nhiều lần.  

 Chúng ta trở lại ví dụ về hai doanh nghiệp độc quyền nhóm A và B 

đứng trước sự lựa chọn giữa hai chiến lược hành động: cấu kết với nhau 

để duy trì sản lượng thấp hay cạnh tranh với nhau bằng chiến lược sản 

lượng cao. Nếu trò chơi cấu kết nói trên chỉ diễn ra một lần, động cơ để 

lừa gạt đối thủ và vi phạm các thỏa thuận chung sẽ tương đối mạnh ở mỗi 

doanh nghiệp. Mỗi doanh nghiệp sẽ sẵn sàng sản xuất ở mức sản lượng 

cao với kỳ vọng sẽ thu  được 80 tỷ  đồng lợi nhuận trong một kỳ kinh 

doanh (ví dụ một tháng) thay vì 60 tỷ đồng. Khi đối thủ chưa kịp phản 

ứng do vẫn bị ràng buộc bởi các điều đã thỏa thuận, một doanh nghiệp có 

thể thu thêm được 20 tỷ đồng lợi nhuận trong kỳ bằng cách vi phạm các 

cam kết. Khoản lợi nhuận tăng thêm khá hấp dẫn  để doanh nghiệp lựa 

chọn chiến lược lừa gạt đối thủ. Tuy nhiên, nếu trò chơi lặp đi, lặp lại 

nhiều lần, doanh nghiệp sẽ hiểu ngay kết cục dài hạn: một khi nó đã lựa   228

chọn sản xuất với mức sản lượng cao, doanh nghiệp đối thủ sẽ có đủ lý do 

để không chấp nhận sản xuất ở mức sản lượng thấp như đã thỏa thuận. 

Trong kỳ tiếp theo, doanh nghiệp này cũng sẽ sản xuất ở mức sản lượng 

cao và lợi nhuận của mỗi doanh nghiệp chỉ còn 40 tỷ đồng. Thay vì triển 

vọng thu thêm được 20 tỷ đồng trong một lần (trong một tháng duy nhất, 

doanh nghiệp đang có ý định lừa gạt đối thủ sẽ đối diện với nguy cơ bị 

trừng phạt trong dài hạn: mỗi tháng tiếp theo, nó sẽ mất mát 20 tỷ đồng 

lợi nhuận (do lợi nhuận cấu kết 60 tỷ đồng sẽ giảm xuống còn 40 tỷ đồng 

khi sự cấu kết mất đi và đối thủ đã kịp nâng sản lượng lên mức cao). Cân 

nhắc về lợi ích dài hạn này có thể khiến doanh nghiệp bỏ qua sự cám dỗ 

của việc thu thêm 20 tỷ đồng một lần nhờ vi phạm thỏa thuận. Rõ ràng, 

trong trường hợp trò chơi lặp đi, lặp lại nhiều lần, sự cấu kết có khả năng 

được duy trì. Sự trừng phạt hay trả đũa của đối thủ khi mỗi doanh nghiệp 

vi phạm các thỏa thuận sẽ khuyến khích chúng có tinh thần hợp tác với 

nhau hơn. 

* So sánh thị trường độc quyền nhóm, thị trường độc quyền và thị trường 

cạnh tranh hoàn hảo 

 Trên thị trường cạnh tranh hoàn hảo, mỗi doanh nghiệp đều quyết 

định sản lượng theo nguyên tắc làm cho giá cả bằng chi phí biên. Nếu các 

điều kiện về chi phí và nhu cầu tương tự nhau, sản lượng cân bằng của thị 

trường này sẽ cao hơn sản lượng của nhà  độc quyền, trong khi giá cả 

được hình thành trên cơ sở cạnh tranh hoàn hảo lại thấp hơn mức giá độc 

quyền. Cũng một thị trường như vậy, nếu là thị trường độc quyền nhóm, 

kết cục của thị trường chỉ giống trường hợp  độc quyền nếu các doanh 

nghiệp cấu kết được với nhau để hành động thống nhất dưới danh nghĩa 

một cacten. Cacten lựa chọn tổng sản lượng như sản lượng của một nhà 

độc quyền duy nhất,  đồng thời phân bổ sản lượng này cho các doanh 

nghiệp. Các doanh nghiệp phải cam kết sản xuất theo mức sản lượng 

được phân bổ để duy trì lợi nhuận độc quyền chung. Tuy nhiên, khi các 

doanh nghiệp độc quyền nhóm cạnh tranh với nhau nhằm tối đa hóa lợi 

nhuận riêng của mình, chúng có xu hướng sản xuất cao hơn mức sản 

lượng được phân bổ. Giá cả mà mỗi doanh nghiệp định ra trong trường   229

hợp này cũng thấp hơn mức giá cấu kết. Kết cục thị trường trong trường 

hợp các doanh nghiệp cạnh tranh với nhau, trong đó mỗi doanh nghiệp đều 

theo  đuổi chiến lược trội của mình, vẫn xác lập nên một trạng thái cân 

bằng nào đó. Chẳng hạn, về mặt sản lượng, khi thấy đối thủ chọn mức sản 

lượng thấp (ví dụ như mức sản lượng cấu kết), doanh nghiệp độc quyền 

nhóm sẽ chọn mức sản lượng cao thích hợp nào đó để tối đa hóa lợi nhuận 

riêng. Tuy nhiên, khi đối thủ cũng chọn mức sản lượng cao, như chúng ta 

thường thấy trong các ví dụ ở trên, doanh nghiệp thứ nhất không vì thế mà 

quay lại mức sản lượng thấp ban đầu, trừ phi thỏa thuận có tính chất cấu 

kết lại  được khôi phục. Đương nhiên, trong thế cạnh tranh, mỗi doanh 

nghiệp đều phải lựa chọn sản lượng tối ưu cho mình trên cơ sở dự đoán 

hoặc biết mức sản lượng mà đối thủ lựa chọn. Trong sự tương tác lẫn nhau 

đó, thị trường vẫn có thể đi đến một kết cục cân bằng, tức là một kết cục 

mà mỗi doanh nghiệp đều đã lựa chọn được sản lượng tốt nhất cho riêng 

mình theo mức sản lượng lựa chọn của đối thủ, đồng thời chúng đều không 

muốn thay đổi các mức sản lượng này. Điều mà chúng ta nói về sản lượng 

thật ra là  đại diện cho cả những lựa chọn quyết  định khác (giá cả, mức 

quảng cáo…).  

 Như vậy, ở trạng thái cân bằng của thị trường độc quyền nhóm, sản 

lượng của ngành sẽ cao hơn sản lượng độc quyền (sản lượng cấu kết) vì 

các doanh nghiệp đều có xu hướng tăng sản lượng để mở rộng thị phần và 

theo đuổi một mức lợi nhuận riêng cao hơn. Khi tất cả các doanh nghiệp 

đều làm như vậy, giá cả sẽ giảm (so với mức giá cấu kết), tổng lợi nhuận 

sẽ không được tối đa hóa.  

 Trạng thái cân bằng trên thị trường độc quyền nhóm, khi các doanh 

nghiệp cạnh tranh với nhau vì động cơ cá nhân, cũng không phải là một kết 

cục giống như thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Là một người có quyền lực 

thị trường, hoạt động trên một thị trường chỉ có một nhóm nhỏ các doanh 

nghiệp, nhà sản xuất độc quyền nhóm sẽ không tăng sản lượng đến mức 

làm cho giá cả bằng chi phi biên (vì như vậy, doanh thu biên sẽ nhỏ hơn 

chi phí biên, mức sản lượng của doanh nghiệp sẽ không phải là tối ưu). 

Như thế, so với kết cục cân bằng trên thị trường cạnh tranh hoàn hảo, sản   230

lượng của các doanh nghiệp độc quyền nhóm sẽ thấp hơn, do đó, mức giá 

tương ứng sẽ cao hơn.  

 Khi số lượng doanh nghiệp trên thị trường độc quyền nhóm tăng 

lên, thỏa thuận giữa chúng để thiết lập một cacten độc quyền trở nên khó 

khăn hơn (do chi phí giao dịch để đi đến thỏa thuận chung và duy trì hiệu 

lực của nó tăng lên). Khả năng cạnh tranh giữa các doanh nghiệp sẽ lớn 

hơn. Trong trường hợp các doanh nghiệp không cấu kết được với nhau, 

mỗi doanh nghiệp phải tự mình ra quyết định về sản lượng và giá cả một 

cách riêng rẽ. Khi cân nhắc xem có nên sản xuất thêm một  đơn vị sản 

lượng, trong trường hợp mức giá còn cao hơn chi phí biên, doanh nghiệp 

sẽ thận trọng xem xét ảnh hưởng của việc tăng sản lượng này. Như chúng 

ta đã biết, khi doanh nghiệp sản xuất thêm đơn vị sản lượng thứ (q + 1), 

doanh thu biên nó thu thêm được là: MR(q+1) = q.(Pq+1 – Pq) + Pq+1. Phần 

lợi nhuận mà nó có thể thu thêm được do sự chênh lệch giữa giá (Pq+1) và 

chi phí biên (MCq+1) cần phải  được so sánh với phần mất mát về lợi 

nhuận do giá giảm (thể hiện bằng đại lượng q.(Pq+1 – Pq), trong đó Pq+1 < 

Pq). Tuy nhiên, khi số lượng doanh nghiệp càng nhiều, mỗi doanh nghiệp 

có quy mô càng nhỏ so với quy mô chung của thị trường, ảnh hưởng của 

nó đến giá cả thị trường càng nhỏ. Trong trường hợp này, doanh nghiệp 

càng ít quan tâm hơn đến tác động giảm giá của việc tăng sản lượng. Khi 

coi phần mất mát về lợi nhuận do giá giảm là không đáng kể, nó có xu 

hướng tiến gần hơn cách ứng xử của một doanh nghiệp cạnh tranh hoàn 

hảo: tăng sản lượng chừng nào giá cả còn lớn hơn chi phí biên. Điều này 

cho thấy: khi số lượng doanh nghiệp trên thị trường độc quyền tăng lên, 

kết cục ở thị trường này càng trở nên giống với kết cục của một thị trường 

cạnh tranh hoàn hảo. 

6.4. Thị trường cạnh tranh có tính chất độc quyền 

6.4.1. Đặc điểm  

Thị trường cạnh tranh có tính chất độc quyền là một cấu trúc thị 

trường vừa có tính chất của một thị trường cạnh tranh, vừa có tính chất   231

của một thị trường độc quyền. Nó có những đặc điểm sau: thứ nhất, trên 

thị trường có nhiều doanh nghiệp cùng hoạt động. Vì thế, giống như thị 

trường cạnh tranh hoàn hảo, quy mô của mỗi doanh nghiệp đều tương đối 

nhỏ so với quy mô chung của thị trường. Trong ngành lợi thế kinh tế nhờ 

quy mô là tương đối nhỏ, không đòi hỏi sự tập trung sản xuất vào một số 

ít doanh nghiệp. Thứ hai, mỗi doanh nghiệp đều sản xuất ra một loại sản 

phẩm khác biệt với sản phẩm cùng loại của các doanh nghiệp khác. Xét 

theo nghĩa nào đó, một doanh nghiệp là nhà sản xuất độc quyền về loại 

sản phẩm của mình. Tuy nhiên, các sản phẩm của các doanh nghiệp khác 

tương đối dễ dàng thay thế sản phẩm này. Thứ ba, các doanh nghiệp có 

khả năng tự do gia nhập cũng như rút lui khỏi ngành. Những rào cản pháp 

lý cũng như kinh tế đối với sự gia nhập ngành là không tồn tại. Vì đặc 

điểm này, khi lợi nhuận của các doanh nghiệp hiện hành trong ngành là 

dương, các doanh nghiệp mới sẽ bị thu hút nhập ngành. Ngược lại, khi 

các doanh nghiệp hiện hành  đang trong tình trạng bị thua lỗ, một số 

doanh nghiệp sẽ rút lui khỏi ngành.  

Trên thực tế, các thị trường như dịch vụ bán lẻ, dịch vụ ăn uống, 

sách, nhà nghỉ… có thể xếp vào dạng thị trường này. 

Đặc điểm nổi bật của thị trường cạnh tranh có tính chất độc quyền 

chính là tính khác biệt của sản phẩm. Dù đây không phải là đặc điểm duy 

nhất chỉ có  ở dạng thị trường này, song chính nó là  điều phân biệt thị 

trường này với thị trường cạnh tranh hoàn hảo. Do cung cấp một sản 

phẩm có tính khác biệt so với sản phẩm của các đối thủ, doanh nghiệp ít 

nhiều vẫn có quyền lực thị trường, có khả năng chi phối giá. Trong một 

giới hạn nhất định, nó có khả năng tăng giá sản phẩm của mình mà vẫn 

không sợ bị mất đi những khách hàng quen. Đường cầu mà mỗi doanh 

nghiệp đối diện là một đường cầu dốc xuống. 

6.4.2. Lựa chọn sản lượng và  định giá của một doanh nghiệp cạnh 

tranh có tính chất độc quyền trong ngắn hạn 

  Đối diện với một đường cầu dốc xuống, trên thị trường cạnh tranh 

có tính chất độc quyền, doanh nghiệp lựa chọn sản lượng và định giá theo   232

một nguyên tắc tương tự như đối với nhà độc quyền. Mức sản lượng tối đa 

hóa lợi nhuận của doanh nghiệp vẫn là mức sản lượng mà tại đó doanh thu 

biên bằng chi phí biên và tương ứng với mức sản lượng này, doanh nghiệp 

sẽ định giá phù hợp với đường cầu mà nó đối diện. (Lưu ý rằng đường cầu 

này khác với đường cầu của thị trường hay đường cầu mà cả ngành đối 

diện). Tùy theo tương quan giữa chi phí và nhu cầu, trong ngắn hạn, doanh 

nghiệp có thể thu được lợi nhuận kinh tế dương, lợi nhuận kinh tế bằng 

không hay bị thua lỗ.  

Ở phần a khi doanh nghiệp sản xuất ở sản lượng tối ưu q*, nó sẽ có lợi nhuận kinh tế 

dương. Ở phần b, khi cầu thị trường của doanh nghiệp bị thu hẹp, dù sản xuất ở mức 

sản lượng tối ưu q*, doanh nghiệp vẫn bị thua lỗ. 

Trên hình 6.12 , phần a, ta thấy, ở mức sản lượng tối ưu q*, chi phí bình 

quân của doanh nghiệp thấp hơn mức giá. Tại sản lượng này, doanh nghiệp 

thực sự thu được lợi nhuận kinh tế dương. Khi lợi nhuận kinh tế không âm, 

doanh nghiệp có thể yên tâm hoạt động lâu dài trong ngành. Ở phần b, ta 

thấy, mặc dù sản xuất ở mức sản lượng tối ưu, doanh nghiệp vẫn bị thua lỗ. 

Doanh nghiệp chỉ chấp nhận sản xuất ở mức sản lượng này khi mức giá 

MR 

q 

q* 

AC* 

P* 

P 

MC 

AC 

D 

MR 

q 

q* 

AC* 

P* 

P 

MC 

AC 

D 

(a)  (b) 

Hình 6.12: Lựa chọn sản lượng và giá cả của doanh nghiệp cạnh tranh có tính 

chất độc quyền trong ngắn hạn   233

còn cao hơn hoặc bằng chi phí biến đổi bình quân. Đương nhiên, về dài 

hạn, tình trạng thua lỗ sẽ tạo ra áp lực để doanh nghiệp rút lui khỏi ngành. 

6.4.3. Cân bằng dài hạn 

 Tình trạng các doanh nghiệp hiện hành trong ngành thu được lợi 

nhuận kinh tế dương hay bị thua lỗ không thể tồn tại lâu dài. Khi các 

doanh nghiệp đang có lợi nhuận dương, về dài hạn, điều đó sẽ hấp dẫn 

các doanh nghiệp mới nhập ngành. Số lượng các doanh nghiệp kinh 

doanh trong ngành tăng lên khiến cho thị phần của mỗi doanh nghiệp thu 

hẹp lại. Điều này tương đương với việc đường cầu mà mỗi doanh nghiệp 

đối diện dịch chuyển sang trái. Doanh nghiệp sẽ phải thu hẹp sản lượng 

và thu được lợi nhuận ít hơn. Quá trình nhập ngành chỉ dừng lại khi mà 

các doanh nghiệp trong ngành chỉ còn thu được lợi nhuận kinh tế bằng 0. 

Kết cục như vậy xảy ra khi đường cầu  đối diện với doanh nghiệp dịch 

chuyển tới mức trở thành đường tiếp xúc với đường chi phí bình quân. 

Khi đó, tại mức sản lượng tối đa hóa lợi nhuận (nơi mà chi phí biên bằng 

doanh thu biên), mức giá tối ưu mà doanh nghiệp định chính bằng chi phí 

bình quân. 

 Ngược lại, khi các doanh nghiệp trong ngành đang rơi vào trạng 

thái  thua lỗ (chỉ thu được lợi nhuận kinh tế âm), một số doanh nghiệp sẽ 

rút lui khỏi ngành. Số lượng doanh nghiệp hoạt động trong ngành giảm 

xuống tạo cơ hội cho các doanh nghiệp còn lại có được một thị phần lớn 

hơn. Đường cầu đối diện với mỗi doanh nghiệp lại dịch chuyển sang phải. 

Doanh nghiệp sẽ mở rộng quy mô sản xuất, dần dần ít thua lỗ hơn. Quá 

trình rời khỏi ngành cũng sẽ dừng lại khi các doanh nghiệp còn lại trong 

ngành trở về trạng thái hòa vốn, tức có lợi nhuận kinh tế bằng 0. 

   234

Như vậy, cơ chế xuất, nhập ngành một cách tự do khiến cho thị 

trường cạnh tranh có tính chất độc quyền dần dần đạt đến trạng thái cân 

bằng dài hạn. Giống như thị trường cạnh tranh hoàn hảo, tại trạng thái 

này, giá cả bằng chi phí bình quân và các doanh nghiệp trong ngành chỉ 

thu  được lợi nhuận kinh tế bằng 0. Với mức lợi nhuận  đó, các doanh 

nghiệp mới không có động cơ tham gia vào ngành, còn các doanh nghiệp 

hiện hành cũng không có động cơ rút lui khỏi ngành. Tuy nhiên, tại điểm 

cân bằng dài hạn, nếu trên thị trường cạnh tranh hoàn hảo, giá luôn luôn 

bằng chi phí biên và bằng mức chi phí bình quân tối thiểu (hình 6.13 b), 

thì trên thị trường cạnh tranh có tính độc quyền, giá lại cao hơn cả chi phí 

biên lẫn mức chi phí bình quân tối thiểu (hình 6.13 a). Điều đó cho thấy 

doanh nghiệp cạnh tranh có tính chất độc quyền không sản xuất ở tại quy 

mô hiệu quả mà điều kiện kỹ thuật cho phép. Tại điểm cân bằng dài hạn, 

sản lượng của doanh nghiệp còn thấp hơn sản lượng có hiệu quả vì nếu 

tăng sản lượng lên, doanh nghiệp vẫn có thể hạ thấp được chi phí bình 

quân. Tuy nhiên, để tối đa hóa lợi nhuận, nó sẽ không tăng sản lượng chỉ 

để nhằm giảm chi phí bình quân, nếu như điều đó làm cho chi phí biên 

của nó vượt quá doanh thu biên. Mặt khác, việc doanh nghiệp định giá 

0  0 

E 

E 

q  q* 

P* 

P 

MC 

AC 

MR 

q 

q* 

P* 

P 

MC 

AC 

D 

(a): E thể hiện điểm cân bằng 

dài hạn trên TTCT có tính chất 

độc quyền 

(b): E thể hiện điểm cân bằng 

dài hạn trên TTCT hoàn hảo 

Hình 6.13: Trạng thái cân bằng dài hạn trên thị trường cạnh tranh có tính độc 

quyền trong sự so sánh với thị trường cạnh tranh hoàn hảo   235

cao hơn chi phí biên chỉ vì trong trường hợp này, nó  đối diện với một 

đường cầu dốc xuống, do đó, nó ít nhiều có quyền lực thị trường. 

   236

Chương 7 

THỊ TRƯỜNG CÁC YẾU TỐ  SẢN XUẤT  

VÀ SỰ LỰA CHỌN CỦA DOANH NGHIỆP 

Trên thị trường đầu ra, để tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp luôn 

luôn phải lựa chọn mức sản lượng thích hợp tùy theo các điều kiện về chi 

phí và nhu cầu. Tuy nhiên, để làm được điều đó, doanh nghiệp đồng thời 

cũng phải có những lựa chọn thích hợp trên các thị trường đầu vào – thị 

trường các yếu tố sản xuất. Quyết định sản lượng đầu ra và tổ hợp các 

yếu tố  đầu vào cần sử dụng là một quyết  định “kép” mà doanh nghiệp 

đồng thời phải thực hiện. Trong chương này, chúng ta xuất phát từ cách 

thức lựa chọn các yếu tố sản xuất phù hợp với mục tiêu tối  đa hóa lợi 

nhuận của doanh nghiệp để giải thích cầu về các yếu tố sản xuất trên thị 

trường. Phối hợp với việc xem xét các nhân tố chi phối cung về các yếu 

tố sản xuất, chúng ta có thể giải thích sự vận hành của thị trường các yếu 

tố này. 

 Mặc dù hoạt động của thị trường yếu tố sản xuất có khá nhiều điểm 

tương tự như thị trường hàng hóa, song điểm khác biệt cần được lưu ý là: 

nhu cầu về các yếu tố sản xuất là một loại nhu cầu phái sinh. Nhu cầu về 

các hàng hóa đầu ra trực tiếp nhằm thỏa mãn những đòi hỏi về tiêu dùng 

của con người, song nhu cầu về các yếu tố sản xuất lại có nguồn gốc 

không phải từ chính bản thân chúng. Các doanh nghiệp chỉ cần đến các 

yếu tố sản xuất vì chúng có thể được sử dụng để tạo ra một loại hàng hóa 

đầu ra nào đó. Chỉ khi xã hội có nhu cầu về quần áo, các doanh nghiệp 

quyết  định cung  ứng quần áo mới có cơ may tồn tại. Chỉ khi  đó, các 

doanh nghiệp này mới có nhu cầu về những người thợ may, hay những 

chiếc máy may. Nói cách khác, nhu cầu về hàng hóa đầu ra quy định nhu 

cầu về các yếu tố sản xuất tương ứng. 

 Hiểu biết về sự vận hành của thị trường yếu tố sản xuất là chìa 

khóa để lý giải cơ chế phân phối thu nhập trong nền kinh tế thị trường.   237

Thông qua việc phân tích về thị trường lao động, thị trường vốn hay thị 

trường đất đai, chúng ta có thể hiểu được những khoản thu nhập như tiền 

lương, lợi nhuận, tiền lãi hay địa tô (còn gọi là tiền thuê đất) hình thành 

như thế nào? Tại sao chúng lại tăng hay giảm, cao hay thấp? Đó là những 

vấn đề quan trọng, trực tiếp liên quan đến hầu hết mọi người. 

 Trong chương này, chúng ta nghiên cứu cơ chế hoạt động chung 

của thị trường yếu tố sản xuất, chủ yếu với giả định đó là một thị trường 

cạnh tranh hoàn hảo. Chúng ta sẽ xuất phát từ những khái niệm biểu thị 

mối quan hệ giữa các hàng hóa đầu ra với các yếu tố sản xuất (tức các 

đầu vào) để từ đó có thể lý giải nhu cầu về yếu tố sản xuất, làm cơ sở cho 

việc nắm bắt sự vận hành của một thị trường yếu tố sản xuất tổng quát. 

Trong các chương tiếp theo, những điểm đặc thù của các thị trường yếu tố 

sản xuất riêng biệt như thị trường lao động, thị trường vốn và đất đai sẽ 

được xem xét. 

7.1. Hàm sản xuất và quy luật về sản phẩm biên 

7.1.1. Hàm sản xuất 

 Hàm sản xuất mô tả mối quan hệ giữa các yếu tố đầu vào của quá 

trình sản xuất và sản lượng đầu ra được tạo ra từ quá trình này. Nó cho 

chúng ta biết lượng đầu ra tối đa có thể sản xuất được từ bất cứ một tổ 

hợp các yếu tố sản xuất xác định nào đó. Có thể viết hàm sản xuất dưới 

dạng: 

     Q = F(K, L,…)  

Trong đó Q là số lượng đầu ra tối đa có thể sản xuất ra được từ tổ hợp 

nhất định vốn (K) (vốn ở đây được hiểu là vốn hiện vật, tồn tại dưới dạng 

nhà xưởng, máy móc, thiết bị hay hàng tồn kho), lao động (L) cũng như 

các đầu vào khác; F biểu thị Q là một hàm số của các yếu tố đầu vào K, 

L… Khi đề cập đến số lượng đầu ra  tối đa, người ta muốn nhấn mạnh 

rằng, vì mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận, các doanh nghiệp không sử dụng 

các phương pháp sản xuất lãng phí hay không hiệu quả về phương diện   238

kỹ thuật. Chúng có khả năng tận dụng được những kỹ thuật sản xuất có 

hiệu quả. Khi đó, từ một tổ hợp yếu tố sản xuất đầu vào xác định, chỉ có 

thể tạo ra một mức sản lượng  đầu ra tối  đa duy nhất. Tuy nhiên,  điều 

ngược lại có thể là không đúng. Để sản xuất ra một sản lượng đầu ra như 

nhau, người ta có thể sử dụng các kết hợp  đầu vào khác nhau. Chỉ có 

điều, khi không sử dụng các phương pháp sản xuất lãng phí,  để tạo ra 

cùng một mức sản lượng, nếu một đầu vào nào đó được sử dụng nhiều 

hơn, chắc chắn một loại đầu vào khác phải được sử dụng ít hơn. Ví dụ, để 

tạo ra 100 đơn vị sản phẩm trong một ngày, người ta có thể sử dụng hoặc 

10 giờ máy (vốn) và 8 giờ lao động hoặc 6 giờ máy và 18 giờ lao động. 

Một cách kết hợp nhất định các yếu tố đầu vào thể hiện một cách thức 

hay một kỹ thuật sản xuất. Ở ví dụ vừa nêu trên, người ta có thể sản xuất 

ra 100  đơn vị  đầu ra từ hai kỹ thuật khác nhau: một kỹ thuật sử dụng 

tương đối nhiều vốn và một kỹ thuật sử dụng tương đối nhiều lao động. 

Một hàm sản xuất thực chất khái quát các kỹ thuật sản xuất có hiệu quả 

khác nhau trong giới hạn của một trình độ công nghệ nhất định (tức một 

trình độ kiến thức hay hiểu biết nhất định về các kỹ thuật sản xuất khác 

nhau mà người ta có thể sử dụng để tạo ra các hàng hóa). Tiến bộ công 

nghệ (hay tiến bộ kỹ thuật) cho phép người ta có thể sản xuất ra nhiều 

hàng hóa hơn từ những lượng  đầu vào như cũ. Nó có thể biến các kỹ 

thuật sản xuất hiệu quả trước đây thành kỹ thuật sản xuất không hiệu quả. 

Nó tạo ra những kỹ thuật sản xuất mới có năng suất cao hơn. Vì thế, nếu 

một hàm sản xuất gắn liền với một trình độ công nghệ nhất định thì tiến 

bộ công nghệ làm thay đổi cả hàm sản xuất.  

Hàm sản xuất trong ngắn hạn: Trong ngắn hạn, doanh nghiệp 

không điều chỉnh được tất cả các yếu tố sản xuất. Một số yếu tố có thể 

thay đổi được trong khi một số khác là cố định. Để đơn giản hóa, chúng 

ta giả định doanh nghiệp chỉ sử dụng hai yếu tố sản xuất có tính chất đại 

diện là vốn hiện vật K và lao động L. Khi đó, hàm số sản xuất có dạng: Q 

= F(K,L). Trong ngắn hạn, giả sử K là cố định. Trong trường hợp này, sản 

lượng đầu ra Q chỉ phụ thuộc vào sự thay đổi của lượng đầu vào lao động   239

L  được sử dụng. Có thể biểu diễn hàm sản xuất ngắn hạn của doanh 

nghiệp một cách đơn giản như sau:    Q = f(L) 

Số lượng đầu vào cố định K không còn xuất hiện trong hàm sản 

xuất chỉ nói lên rằng, khi  K  được giữ nguyên mọi biến thiên của sản 

lượng Q chỉ gắn liền với sự biến thiên của  đầu vào lao  động L. Trong 

ngắn hạn, muốn tăng sản lượng, phương cách duy nhất là tăng cường sử 

dụng yếu tố đầu vào khả biến. Tuy nhiên, khi K thay đổi (chẳng hạn, khi 

doanh nghiệp lại dịch chuyển đến một khoảng thời gian ngắn hạn khác), ở 

mỗi mức lao động L được sử dụng, mức sản lượng Q được tạo ra cũng 

thay đổi. Vì thế, toàn bộ hàm sản xuất Q = f(L) sẽ thay đổi. Số lượng đầu 

vào K sẽ quy định hình dạng của hàm sản xuất f(L). 

Hàm sản xuất trong dài hạn: Trong dài hạn, doanh nghiệp có thể 

điều chỉnh được tất cả các yếu tố sản xuất. Với giả định đơn giản hóa về 

việc doanh nghiệp chỉ sử dụng hai yếu tố sản xuất K và L, hàm sản xuất 

Q=F(K,L) cho thấy sản lượng Q phụ thuộc cả vào K lẫn L, và để tạo ra 

các sản lượng Q, doanh nghiệp có quyền cân nhắc sự kết hợp tối ưu giữa 

chúng. Một mặt, để sản xuất ra cùng một mức sản lượng Q, có thể lựa 

chọn một sự đánh đổi nào đó giữa K và L. Có thể tăng K và giảm L hoặc 

ngược lại, theo nhiều phương án khác nhau mà vẫn tạo ra cùng một mức 

sản lượng Q. Mặt khác, khi cả K và L đều tăng, đương nhiên, sản lượng 

đầu ra Q được sản xuất ra cũng tăng. Có ba khả năng xảy ra: Thứ nhất, 

khi quy mô tất cả các yếu tố đầu vào của sản xuất đều tăng lên n lần, song 

sản lượng đầu ra lại tăng nhiều hơn n lần, tức F(nK,nL) > n.F(K,L), ta nói, 

doanh nghiệp đang hoạt động ở miền hiệu suất tăng dần theo quy mô. Ở 

đây, quy mô sản xuất của doanh nghiệp lớn hơn cho phép nó có thể khai 

thác được những lợi thế của việc chuyên môn hóa sản xuất hoặc sử dụng 

được các máy móc, thiết bị tinh vi hơn, có hiệu suất cao hơn. Nếu việc 

mở rộng quy mô không làm thay đổi nhiều giá cả các yếu tố sản xuất, 

điều đó cũng làm cho chi phí bình quân dài hạn của doanh nghiệp giảm 

xuống. Thứ hai, khi số lượng tất cả các yếu tố đầu vào được sử dụng đều 

tăng lên một cách cân đối n lần kéo theo sản lượng đầu ra Q cũng tăng lên 

đúng n lần, tức F(nK,nL) = n.F(K,L), ta nói, doanh nghiệp đang hoạt động   240

trên miền hiệu suất không đổi theo quy mô. Trong trường hợp này, nếu 

giá cả các yếu tố sản xuất vẫn giữ nguyên, việc mở rộng quy mô không 

làm thay  đổi chi phí bình quân dài hạn của doanh nghiệp. Thứ ba, khi 

lượng tất cả các yếu tố đầu vào được sử dụng đều tăng lên n lần song sản 

lượng đầu ra Q lại tăng thấp hơn n lần, tức                F(nK,nL) < n.F(K,L), 

ta nói, doanh nghiệp đang hoạt động ở miền hiệu suất giảm dần theo quy 

mô. Nếu giá cả các yếu tố sản xuất vẫn không thay đổi, trong trường hợp 

này, càng tăng quy mô sản xuất, chi phí bình quân dài hạn của doanh 

nghiệp cũng càng tăng. Quá một ngưỡng nào đó, quy mô lớn lại trở thành 

một bất lợi đối với doanh nghiệp. 

7.1.2. Quy luật sản phẩm biên có xu hướng giảm dần 

Sản phẩm biên (MP) của một yếu tố sản xuất là lượng sản phẩm 

tăng thêm nhờ sử dụng thêm một đơn vị yếu tố sản xuất trên trong điều 

kiện các yếu tố sản xuất còn lại được giữ nguyên. 

Trong hàm sản xuất Q = F(K,L)=f(L), nếu K là cố định, sản phẩm 

biên của lao động tại một điểm nào đó (một mức L nào đó) chính là lượng 

đầu ra tăng thêm khi sử dụng thêm một đơn vị lao động. 

   MPL = ∆Q/∆L 

Tương tự, cũng có thể định nghĩa sản phẩm biên của vốn như là 

lượng sản phẩm đầu ra tăng thêm nhờ sử dụng thêm một đơn vị vốn trong 

điều kiện các yếu tố  đầu vào khác là không  đổi. Với hàm sản xuất                        

Q = F(K,L) = f(K) (tức K được coi là yếu tố khả biến duy nhất), sản phẩm 

biên của vốn là:  

                               MPK = ∆Q/∆K  

Để dễ hình dung hơn, ta hãy minh họa khái niệm sản phẩm biên 

của một yếu tố như lao động chẳng hạn thông qua một ví dụ bằng số. 

Giả sử ta có một hàm sản xuất Q = F(K,L), với K =⎯K là hằng số. 

Khi đầu vào lao động L thay đổi, sản lượng Q cũng thay đổi một cách   241

tương ứng. Theo đó, chúng ta có thể tính được sản phẩm biên của mỗi 

đơn vị lao động tăng như bảng dưới đây: 

Lao động (số công nhân)  

(L) 

Sản lượng đầu ra 

(Q) 

Sản phẩm biên của lao  động 

(MPL) 

0 0  

1 8 8 

2 19 11 

3 32 13 

4 44 12 

5 54 10 

6 61 7 

Quy luật sản phẩm biên có xu hướng giảm dần: Khi K là hằng số, 

nếu không có đơn vị lao động nào được sử dụng, người ta không sản xuất 

được một đơn vị đầu ra nào. Nếu sử dụng một đơn vị lao động, có thể tạo 

ra 8 đơn vị sản lượng đầu ra. Như vậy, sản phẩm biên của đơn vị lao động 

đầu tiên là 8 (đơn vị đầu ra). Khi có hai đơn vị lao động được sử dụng, 

nhờ lợi thế chuyên môn hóa chẳng hạn, tổng sản lượng tăng lên thành 19 

đơn vị. Điều đó có nghĩa là sản phẩm biên của đơn vị lao động thứ hai là 

11. Nếu tiếp tục tăng thêm một đơn vị đầu vào lao động, sản phẩm biên 

có thể vẫn tiếp tục tăng. Trong ví dụ của chúng ta, sản phẩm biên của đơn 

vị lao động thứ ba là 13. Tuy nhiên, đến một ngưỡng nào đó, việc tăng 

thêm một đầu vào khả biến duy nhất như lao động chẳng hạn sẽ làm cho 

quy luật lợi suất giảm dần dần phát huy tác dụng. Sản phẩm biên của các 

đơn vị lao động càng về sau càng giảm. Trong ví dụ của chúng ta, sản 

phẩm biên của đơn vị lao động thứ tư bắt đầu giảm xuống, chỉ còn 12; 

của đơn vị lao động thứ năm chỉ còn 10...  Xu hướng sản phẩm biên giảm 

dần cứ tiếp tục bộc lộ. 

 Như vậy, nếu các yếu tố sản xuất khác được giữ nguyên, việc tăng 

dần lượng sử dụng một loại yếu tố sản xuất duy nhất sẽ làm cho sản phẩm 

biên của mỗi đơn vị yếu tố sản xuất bổ sung thêm có xu hướng giảm dần, 

ít nhất bắt đầu từ một ngưỡng nào đó.   242

Có thể giải thích lý do sản phẩm biên của một yếu tố sản xuất có 

xu hướng giảm dần như sau: Vì các yếu tố sản xuất khác  được giữ 

nguyên, nên khi tăng dần số lượng của riêng một loại yếu tố sản xuất,  

mỗi đơn vị của nó ngày càng có ít hơn các yếu tố sản xuất khác để phối 

hợp. Vì thế, chắc chắn từ một điểm nào đó, sản phẩm tăng thêm từ mỗi 

đơn vị yếu tố sản xuất bổ sung thêm sẽ ngày càng giảm dần. Trong ví dụ 

của chúng ta, với K là hằng số, việc tăng dần L sẽ làm cho mỗi đơn vị lao 

động càng về sau ngày càng có ít vốn hơn để sử dụng (K/L giảm dần). 

Quá một ngưỡng nào đó, sản phẩm biên của mỗi đơn vị lao động về sau 

sẽ nhỏ hơn sản phẩm biên của những đơn vị lao động trước đó.  

 Sản phẩm biên giảm dần làm cho việc tăng thêm L thoạt tiên có thể 

khiến cho tổng sản lượng tăng lên, song mức độ gia tăng có xu hướng 

chậm dần. Đến một lúc nào đó, chỉ tăng đầu vào L có thể không làm tổng 

sản lượng tăng (lúc này sản phẩm biên của lao động bằng 0). Thậm chí 

nếu cứ tiếp tục tăng L, tổng sản lượng sẽ giảm, vì số lượng lao động quá 

nhiều có thể dẫn đến sự ngáng trở lẫn nhau trong quá trình sản xuất. Khi 

đó, sản phẩm biên của lao động có thể trở thành âm.  

 Phản ánh quy luật sản phẩm biên của một yếu tố sản xuất có xu 

hướng giảm dần trên đồ thị, ta thấy đường sản phẩm biên của lao động 

chẳng hạn, thoạt tiên có xu hướng  đi lên trong một khoảng nhất  định, 

song sau đó trở thành một đường dốc xuống. Ở phần chủ đạo này, khi lao 

động càng tăng thì sản phẩm biên của lao  động cũng ngày càng giảm. 

Đường sản phẩm biên đi xuống khi nó di chuyển dần sang bên phải.  

   243

Hình 7.1: Đường sản phẩm biên của lao động. Khi vượt quá ngưỡng L0, 

càng sử dụng thêm nhiều lao động, sản phẩm biên của những đơn vị lao động tiếp 

theo có xu hướng giảm dần. 

Sự dịch chuyển của đường sản phẩm biên: Mỗi đường sản phẩm 

biên của lao động gắn liền với một lượng vốn (đại diện cho quỹ các yếu 

tố sản xuất khác) cố định. Khi lượng vốn này thay đổi, đường sản phẩm 

biên của lao động sẽ dịch chuyển. Với lượng vốn lớn hơn, ở mỗi mức lao 

động, sản phẩm biên của lao động nói chung lớn hơn trước. Đường sản 

phẩm biên của lao  động, trong trường hợp này, dịch chuyển lên trên. 

Ngược lại, khi lượng vốn (và các yếu tố sản xuất không phải là lao động 

khác) giảm xuống, đường sản phẩm biên của lao động, về cơ bản, sẽ dịch 

chuyển xuống dưới. 

Sự thay đổi của trình độ của công nghệ làm biến đổi toàn bộ hàm 

sản xuất, do đó, cũng làm dịch chuyển đường sản phẩm biên của một yếu 

tố sản xuất. Chẳng hạn, tiến bộ công nghệ làm cho sản phẩm biên của lao 

động ở mỗi mức lao động có xu hướng tăng lên, ngay cả khi quỹ vốn và 

các yếu tố sản xuất vẫn giữ nguyên như cũ. Trong trạng huống này, 

đường sản phẩm biên của lao động dịch chuyển lên trên.  

0 

MPL2 

MPL1 

MPL 

MPL 

L0  L1  L2 

L (số lượng lao động)   244

Hình 7.2: Đường sản phẩm biên lao động dịch chuyển dưới  ảnh hưởng 

của tiến bộ công nghệ. 

Từ sản phẩm biên đến doanh thu sản phẩm biên 

  Doanh thu sản phẩm biên (MRP) của một yếu tố sản xuất là lượng 

doanh thu tăng thêm nhờ sử dụng thêm một đơn vị yếu tố sản xuất nói 

trên trong điều kiện các yếu tố sản xuất khác được giữ nguyên.  

 Chẳng hạn, doanh thu sản phẩm biên của lao động (MRPL) cho biết 

lượng doanh thu tăng thêm khi sử dụng thêm một đơn vị lao động trong 

khi lượng các yếu tố sản xuất khác vẫn giữ nguyên. Còn doanh thu sản 

phẩm biên của vốn (MRPK) cho chúng ta biết lượng doanh thu thu thêm 

được chỉ thuần túy nhờ vào việc sử dụng thêm một đơn vị vốn.   

 Nếu sản phẩm biên của một yếu tố sản xuất  đo lường lượng sản 

phẩm đầu ra (tính bằng đơn vị hiện vật) tăng thêm thì doanh thu sản phẩm 

biên của nó lại đo lường lượng doanh thu (tính bằng tiền) có thêm được 

nhờ việc sử dụng thêm một  đơn vị yếu tố sản xuất này. Giữa hai khái 

niệm này tồn tại một quan hệ chặt chẽ với nhau. Thật vậy, theo  định 

nghĩa, ta có: 

MPL2

MPL1 

0 

MPL 

L    245

   MRPL = ∆(TR)/∆L = [∆(TR)/∆Q] : [∆L/∆Q] = MR.MPL 

 Nói cách khác, doanh thu sản phẩm biên của một yếu tố sản xuất 

chính bằng sản phẩm biên của yếu tố này nhân với doanh thu biên của sản 

phẩm đầu ra. Trong trường hợp thị trường đầu ra là cạnh tranh hoàn hảo, 

doanh thu biên luôn luôn bằng mức giá nên doanh thu sản phẩm biên 

chính bằng sản phẩm biên nhân với mức giá đầu ra (MRP = MP.MR = 

MP.P). Với trường hợp đặc biệt này, doanh thu sản phẩm biên được gọi 

là giá trị sản phẩm biên và được ký hiệu là MVP. 

 Hình dạng của đường doanh thu sản phẩm biên MRP cũng tương tự 

như hình dạng của đường sản phẩm biên mặc dù tỷ lệ theo chiều thẳng 

đứng của chúng có thể khác nhau. Đường MRP thoạt tiên có xu hướng 

dốc lên, song về cơ bản nó có xu hướng dốc xuống, phản ánh doanh thu 

sản phẩm biên, đến một ngưỡng nào đó, sẽ giảm dần theo chiều hướng 

tăng lên của lượng đầu vào khả biến. Chính xu hướng giảm dần của sản 

phẩm biên quyết định xu hướng giảm dần của doanh thu sản phẩm biên. 

Nếu thị trường  đầu ra là thị trường cạnh tranh không hoàn hảo,  đường 

doanh thu sản phẩm biên càng trở nên dốc hơn do doanh thu biên của sản 

phẩm đầu ra còn nhỏ hơn mức giá và mức giá cũng có xu hướng giảm 

dần khi lượng đầu ra bán ra tăng. 

 Từ công thức MRP = MP.MR có thể thấy rằng, doanh thu sản phẩm 

biên của một yếu tố sản xuất phụ thuộc vào sản phẩm biên của nó cũng 

như doanh thu biên của sản phẩm  đầu ra. Vì thế, sự dịch chuyển của 

đường doanh thu sản phẩm biên có nguồn gốc từ: thứ nhất, các nguyên 

nhân làm cho đường sản phẩm biên dịch chuyển. Khi quỹ các yếu tố sản 

xuất khác tăng lên, hay trình độ công nghệ được nâng lên, đường doanh 

thu sản phẩm biên của một yếu tố sản xuất sẽ dịch chuyển lên trên và 

ngược lại; thứ hai, các thay  đổi trên thị trường  đầu ra  ảnh hưởng  đến 

đường doanh thu biên. Khi cầu về sản phẩm đầu ra tăng lên, doanh thu 

biên có xu hướng tăng lên và  điều này cũng  đẩy  đường doanh thu sản 

phẩm biên của một yếu tố đầu vào dịch chuyển lên trên. Ngược lại, nếu   246

cầu về hàng hóa đầu ra giảm sút, đường doanh thu sản phẩm biên của một 

loại đầu vào tương ứng sẽ dịch chuyển xuống dưới.  

Hình 7.3: Đường doanh thu sản phẩm biên của một yếu tố sản xuất về cơ 

bản là một đường dốc xuống. Khi doanh thu biên sản phẩm đầu ra tăng lên, đường 

MRP của yếu tố sản xuất sẽ dịch chuyển lên trên và sang phải. 

7.2. Cầu về các yếu tố sản xuất  

  Cầu về các yếu tố sản xuất xuất phát từ các doanh nghiệp, nơi sẽ sử 

dụng các yếu tố sản xuất này để thực hiện một quyết định cung ứng nào 

đó về một loại sản phẩm đầu ra. Giả định của chúng ta về mục tiêu của 

doanh nghiệp vẫn như cũ: khi lựa chọn các yếu tố sản xuất, doanh nghiệp 

bị chi phối bởi mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận.                 

7.2.1. Cầu về các yếu tố sản xuất của một doanh nghiệp  

* Trường hợp một yếu tố sản xuất khả biến duy nhất (ngắn hạn): 

 Giả sử doanh nghiệp chỉ sử dụng hai yếu tố sản xuất vốn (K) và lao 

động (L) để sản xuất một loại hàng hóa nào đó. Trong ngắn hạn, ta giả 

định K là yếu tố sản xuất cố  định, do  đó sản lượng  đầu ra của doanh 

MPR2

MPR1

0 

MPR 

L    247

nghiệp chỉ phụ thuộc vào lượng lao động được sử dụng. Nói cách khác, 

hàm sản xuất của doanh nghiệp có dạng: Q = f(L). Vấn đề ở đây là, doanh 

nghiệp phải lựa chọn lượng đầu vào lao động nào là tối ưu?  

 Khi sử dụng thêm một đơn vị lao động, lợi ích mà doanh nghiệp 

thu thêm được, tính bằng tiền, chính là doanh thu sản phẩm biên của đơn 

vị lao động này (MRPL). Để có được đơn vị lao động này, doanh nghiệp 

phải bỏ ra thêm một khoản chi phí mà ta có thể gọi là chi phí biên yếu tố 

của lao động  MFCL. Đó chính là khoản chi phí mà doanh nghiệp phải bỏ 

ra thêm khi sử dụng thêm một đơn vị yếu tố sản xuất (trong trường hợp 

này là lao động). Nếu doanh thu sản phẩm biên của đơn vị lao động này 

lớn hơn chi phí biên yếu tố của nó (tức MRPL > MFCL), rõ ràng việc thuê 

thêm thêm đơn vị lao động này là có lợi đối với doanh nghiệp: nhờ việc 

thuê thêm này, doanh nghiệp sẽ tăng được quỹ lợi nhuận của mình. Vì 

thế, về nguyên tắc, để tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp cần thuê thêm 

lao động chừng nào doanh thu sản phẩm biên của đơn vị lao động tăng 

thêm còn lớn hơn chi phi biên yếu tố của nó.  

Lập luận một cách tương tự, chúng ta cũng dễ dàng nhận ra rằng, 

nếu tại đơn vị lao động cuối cùng, doanh thu sản phẩm biên nhỏ hơn chi 

phí biên yếu tố tương ứng (MRPL < MFCL) thì bằng việc không thuê đơn 

vị lao động này, doanh nghiệp lại tăng được lợi nhuận của mình. Nói cách 

khác, chừng nào MRPL nhỏ hơn MFCL, giảm số lao động thuê mướn sẽ 

làm tăng quỹ lợi nhuận của doanh nghiệp. 

Kết hợp những điều trên lại, có thể rút ra kết luận: Để tối đa hóa lợi 

nhuận, doanh nghiệp phải sử dụng số lượng lao động sao cho tại đơn vị 

lao động cuối cùng, doanh thu sản phẩm biên phải bằng chi phí biên yếu 

tố: 

MRPL = MFCL 

 Nguyên tắc này cũng áp dụng cho các yếu tố sản xuất khác. Chẳng 

hạn, lượng vốn tối ưu mà doanh nghiệp cần sử dụng cần thỏa mãn điều 

kiện: tại đơn vị vốn cuối cùng, doanh thu sản phẩm biên của vốn cũng   248

phải bằng chi phí biên yếu tố của vốn (MRPK = MFCK). Hay nói tổng 

quát hơn, để tối đa hóa lợi nhuận, doanh nghiệp phải sử dụng một loại 

yếu tố sản xuất sao cho tại đơn vị yếu tố sản xuất cuối cùng, doanh thu 

sản phẩm biên và chi phí biên yếu tố của nó là bằng nhau. 

  Nếu thị trường đầu vào là thị trường cạnh tranh hoàn hảo, do đó, 

doanh nghiệp chỉ là người chấp nhận giá, thì khi thuê thêm một đơn vị 

yếu tố sản xuất, chi phí biên yếu tố mà nó phải bỏ ra chính là mức giá 

thuê thị trường. Trong trường hợp này,  đường cung về loại yếu tố sản 

xuất này mà doanh nghiệp đối diện là một đường nằm ngang. Lượng yếu 

tố sản xuất mà nó thuê nhiều hay ít không tác động đến mức giá thuê. 

Chẳng hạn, nếu trên thị trường lao  động, doanh nghiệp là người chấp 

nhận giá, thì khi thuê thêm một đơn vị lao động, chi phí mà doanh nghiệp 

phải bỏ ra thêm chính là mức lương thị trường. Khi  đó,  điều kiện lựa 

chọn lượng đầu vào lao động tối ưu là: MRPL = w, trong đó w là mức 

lương thị trường của một đơn vị lao động. 

 Nói một cách tổng quát, nếu thị trường đầu vào là cạnh tranh hoàn 

hảo, điều kiện lựa chọn đầu vào tối đa hóa lợi nhuận đối với một doanh 

nghiệp là:  

MRPi = hi (7.1) 

trong đó MRPi là doanh thu sản phẩm biên của đơn vị yếu tố sản xuất  i 

cuối cùng, còn hi chính là giá thuê thị trường của yếu tố sản xuất đó.  

Đường cầu về một loại yếu tố sản xuất của doanh nghiệp  

 Giống như đường cầu về một loại hàng hóa mô tả mối quan hệ giữa 

lượng cầu và mức giá của hàng hóa, đường cầu về một loại yếu tố sản 

xuất của doanh nghiệp cho chúng ta biết các số lượng yếu tố sản xuất mà 

doanh nghiệp sẵn sàng thuê tại mỗi mức giá thuê nhất định. 

 Giả sử MRPi là đường doanh thu sản phẩm biên của yếu tố sản xuất 

i trong điều kiện các yếu tố sản xuất khác và trình độ công nghệ là xác   249

định và không  đổi. Thị trường yếu tố sản xuất  i  được giả  định là thị 

trường cạnh tranh hoàn hảo. Tham gia vào thị trường này, doanh nghiệp 

là người chấp nhận giá. Nếu giá thuê thị trường của đầu vào  i là hi, quy 

tắc tối đa hóa lợi nhuận mà ta đã phân tích ở trên cho thấy, lượng đầu vào 

i mà doanh nghiệp sẵn sàng thuê phải thỏa mãn  điều kiện: tại  đơn vị  i 

cuối cùng, MRPi = hi . Trên đồ thị 7.4, nếu hi = hi1, đường thẳng nằm 

ngang tương ứng với mức giá này tiếp xúc với đường MRPi tại một điểm 

A duy nhất cho thấy lượng đầu vào i mà doanh nghiệp cần thuê là i1 (i1 là 

hoành độ của điểm A), vì chỉ tại i1 điều kiện (7.1) mới thỏa mãn. Nếu hi 

hạ xuống thành hi2, đường thẳng nằm ngang tương ứng với mức giá mới 

này cắt đường MRPi tại hai điểm B và B’. Như vậy, tại cả hai mức đầu 

vào  i2 và  i2’, điều kiện (7.1) đều thỏa mãn. Tuy nhiên, i2’ tương ứng với 

phần đường MRPi đang đi lên, còn  i2 tương ứng với phần đường MRPi 

đang đi xuống. Phải chăng cả hai mức đầu vào này đều cho phép doanh 

nghiệp tối đa hóa được lợi nhuận? Câu trả lời là không phải như vậy. Khi 

đường MRPi đang đi lên, tại mức đầu vào i lân cận và nhỏ hơn i2’ (i < i2’), 

ta có MRPi < hi2. Điều đó có nghĩa là, khi này nếu tăng mức sử dụng đầu 

vào  i lên, lợi nhuận của doanh nghiệp sẽ giảm. Ngược lại, tại mức  i lân 

cận và lớn hơn  i2’, ta có MRPi > hi2. Điều đó cũng có nghĩa là, nếu khi 

này doanh nghiệp càng tăng mức sử dụng đầu vào i, lợi nhuận của nó sẽ 

càng tăng. Nói cách khác, nếu sử dụng đầu vào này đúng bằng i2’, doanh 

nghiệp chỉ thu  được mức lợi nhuận tối thiểu. Trái lại, khi giá thuê thị 

trường của đầu vào này là hi2, mức đầu vào cho phép doanh nghiệp tối đa 

hóa lợi nhuận chính là i2, tương ứng với phần đường MRPi dốc xuống. Ở 

những giá trị  i lân cận với  i2, khi  i <  i2, ta có MRPi > hi2. Lúc này càng 

tăng i, doanh nghiệp càng tăng được lợi nhuận. Còn khi i > i2, vì MRPi < 

hi2 nên càng tăng i, doanh nghiệp càng bị giảm đi quỹ lợi nhuận. Chỉ tại i 

= i2, doanh nghiệp mới đạt được lợi nhuận tối đa.   250

Hình 7.4: Lựa chọn đầu vào của doanh nghiệp. A, B, C… là những điểm 

lựa chọn tối ưu của doanh nghiệp khi giá thuê đầu vào i thay đổi. 

 Lập luận tương tự, ta có thể thấy rằng, nếu giá thuê thị trường của 

đầu vào i hạ xuống thành hi3, đường thẳng nằm ngang tương ứng với mức 

giá này cắt phần dốc xuống của đường MRPi tại điểm C, có hoành độ là 

i3, hàm ý rằng, i3 chính là số lượng đầu vào i tối ưu mà doanh nghiệp cần 

thuê. 

 Bây giờ chúng ta thử nhìn lại các  điểm A, B, C… Chúng  đều là 

những  điểm nằm trên phần dốc xuống của  đường doanh thu sản phẩm 

biên của yếu tố sản xuất i. Mỗi điểm đều cho chúng ta biết số lượng đầu 

vào i mà doanh nghiệp cần và sẵn sàng thuê để tối đa hóa lợi nhuận tương 

ứng với các mức giá thị trường hi của đầu vào này. Nói cách khác, đó là 

những điểm khác nhau thuộc đường cầu về yếu tố sản xuất  i của doanh 

nghiệp.  

 Như vậy, đường cầu về một loại yếu tố sản xuất của doanh nghiệp 

chính là phần dốc xuống của đường doanh thu sản phẩm biên của yếu tố 

sản xuất này.  

C

B B’

A

hi3

hi1

0 

hi2

hi, MRPi 

MPL 

   i1   i2    i3 

i  i2’   251

 Nếu thị trường đầu ra là thị trường cạnh tranh hoàn hảo, vì đường 

doanh thu sản phẩm biên của yếu tố sản xuất chính là đường giá trị sản 

phẩm biên nên chính phần dốc xuống của đường MVP này là đường cầu 

về yếu tố sản xuất của doanh nghiệp.  

 Giống như đường cầu về một loại hàng hóa, đường cầu của doanh 

nghiệp về một loại yếu tố sản xuất cũng là một đường dốc xuống. Khi giá 

thuê yếu tố còn cao, lượng cầu của doanh nghiệp về yếu tố này tương đối 

thấp. Khi giá thuê yếu tố hạ xuống, lượng cầu của doanh nghiệp về yếu tố 

trên tăng lên. Tính chất dốc xuống của đường cầu về yếu tố sản xuất bắt 

nguồn từ xu hướng doanh thu sản phẩm biên giảm dần. Khi giá thuê hi 

của yếu tố sản xuất  i hạ xuống,  để  điều kiện tối  đa hóa lợi nhuận vẫn 

được thỏa mãn (tức điều kiện MRPi = hi), doanh nghiệp phải sử dụng số 

lượng i nhiều hơn, vì chỉ bằng cách đó, MRPi mới giảm xuống một cách 

tương ứng với hi. 

Sự dịch chuyển của đường cầu về yếu tố sản xuất của doanh nghiệp: Với 

một đường cầu dốc xuống, sự dịch chuyển của nó lên trên và sang phải 

hàm ý cầu tăng (lượng cầu tăng  ở mỗi mức giá). Ngược lại, sự dịch 

chuyển của nó xuống dưới và sang trái hàm ý cầu giảm (lượng cầu giảm 

ở mỗi mức giá). Vì  đường cầu về một loại yếu tố sản xuất của doanh 

nghiệp là phần dốc xuống của  đường doanh thu sản phẩm biên, nên 

những nguyên nhân làm dịch chuyển đường thứ hai cũng chính là những 

nguyên nhân làm đường thứ nhất dịch chuyển. Với những điều chúng ta 

đã biết, có thể tổng kết lại như sau: 

 Thứ nhất, cầu về một loại yếu tố sản xuất sẽ tăng (đường cầu về nó 

sẽ dịch chuyển sang phải và lên trên) khi quỹ các yếu tố sản xuất khác 

phối hợp với nó tăng lên và ngược lại. Chẳng hạn, khi các yếu tố sản xuất 

khác trở nên dồi dào hơn, sản phẩm biên của yếu tố sản xuất mà chúng ta 

đang xem xét tăng lên. Tại mỗi mức giá thuê, doanh nghiệp sẽ thấy có lợi 

hơn nếu sử dụng nhiều yếu tố sản xuất này hơn.   252

Thứ hai, cầu về một loại yếu tố sản xuất sẽ tăng khi trình độ công 

nghệ được cải thiện. Cũng giống như trường hợp trên, tiến bộ công nghệ 

cũng làm cho sản phẩm biên của yếu tố sản xuất mà ta đang phân tích 

tăng lên và  điều này cũng kích thích doanh nghiệp sẵn sàng sử dụng 

nhiều hơn yếu tố sản xuất này ở mỗi mức giá của nó. 

Thứ ba, cầu về một loại yếu tố sản xuất sẽ tăng khi cầu về hàng hóa 

đầu ra tương ứng tăng lên và ngược lại. Điều này liên quan đến sự thay 

đổi trong doanh thu biên hay mức giá của hàng hóa đầu ra và ảnh hưởng 

tương ứng của nó đến doanh thu sản phẩm biên của yếu tố sản xuất. Nó 

cho thấy cầu về yếu tố sản xuất chỉ là một loại nhu cầu phái sinh, do đó, 

sự thay đổi trong nhu cầu ở thị trường đầu ra không thể không tác động 

đến nhu cầu này. 

 * Trường hợp các yếu tố sản xuất đều khả biến (dài hạn) 

  Để đơn giản hóa, chúng ta vẫn giả sử doanh nghiệp chỉ sử dụng hai 

yếu tố sản xuất vốn (K) và lao động (L). Do đó, hàm sản xuất của doanh 

nghiệp có dạng Q = F(K,L). Trong dài hạn, doanh nghiệp có khả năng 

điều chỉnh mọi yếu tố sản xuất, vì thế, cả K lẫn L đều là khả biến. Trong 

điều kiện này, doanh nghiệp phải lựa chọn tổ hợp K và L như thế nào để 

tối đa hóa được lợi nhuận?  

- Phân tích chi phí – lợi ích: 

Với mỗi mức vốn K cố định, cho trước, sản lượng đầu ra chỉ phụ 

thuộc vào mức đầu vào lao động L. Trong trường hợp này, chúng ta có 

thể áp dụng phép phân tích chi phí – lợi ích ứng với tình huống ngắn hạn 

ở trên. Mức lao động tối ưu mà doanh nghiệp cần thuê và sử dụng phải 

thỏa mãn điều kiện:     MRPL = MFCL   (7.2)  

Nói một cách khác, tại mỗi mức  K xác  định,  để tối  đa hóa lợi 

nhuận, doanh nghiệp phải lựa chọn mức lao động sao cho tại đơn vị lao 

động cuối cùng, doanh thu sản phẩm biên chính bằng chi phi biên yếu tố.   253

Lập luận một cách tương tự, ta có thể rút ra kết luận: Với mỗi mức 

lao động L xác định, lượng vốn tối ưu mà doanh nghiệp cần thuê và sử 

dụng nhằm tối  đa hóa lợi nhuận chính là lượng vốn mà tại  đơn vị vốn 

cuối cùng, doanh thu sản phẩm biên và chi phí biên yếu tố của nó là bằng 

nhau: 

    MRPK = MFCK   (7.3) 

Khi mà cả K và L đều là khả biến, điều kiện lựa chọn tổ hợp (K,L) 

tối ưu chính là các đẳng thức (7.2) và (7.3) đồng thời phải được thỏa mãn. 

Nói cách khác, trong dài hạn, doanh nghiệp phải lựa chọn K và L sao cho: 

    MRPL = MFCL   (7.2) 

và    MRPK = MFCK   (7.3) 

Nếu các thị trường đầu vào đều là thị trường cạnh tranh hoàn hảo 

và doanh nghiệp là người chấp nhận giá, điều kiện trên trở thành: 

    MRPL = w (7.2’) 

và    MRPK = r  (7.3’) 

trong đó w và  r tương ứng là mức lương và giá thuê vốn tính theo mỗi 

đơn vị yếu tố sản xuất trên thị trường.  

  Ở phần trên, chúng ta biết rằng: 

      MRPL = MPL.MR   (7.4)  

đồng thời    MRPK = MPK.MR   (7.5) 

 Do đó, các điều kiện (2’) và (3’) tương đương với: 

     MPL.MR = w 

 và    MPK.MR = r   254

 từ đó ta có:   MPL/MPK = w/r   (7.6) 

 hay    MPL/w  = MPK/r   (7.7) 

  Đẳng thức (7.6) cho thấy, trong dài hạn, với tư cách là người chấp 

nhận giá trên các thị trường yếu tố sản xuất, doanh nghiệp phải lựa chọn 

các yếu tố này sao cho, tại đơn vị yếu tố sản xuất cuối cùng, tỉ lệ giữa các 

mức sản phẩm biên của các yếu tố này chính bằng tỷ lệ giữa các đơn giá 

thuê của chúng. Một cách tương đương, đẳng thức (7.7) nói lên rằng, ở 

điểm lựa chọn tối ưu, sản phẩm biên của mỗi đơn vị tiền tệ chi tiêu cho 

các yếu tố sản xuất phải bằng nhau. 

- Phân tích hình học 

 Chúng ta cũng có thể đi đến kết luận tương tự bằng cách sử dụng 

các công cụ hình học: đường đẳng lượng và đẳng phí. Các giả định ở trên 

vẫn được giữ nguyên, tức là chúng ta vẫn xuất phát từ hàm sản xuất dài 

hạn đơn giản của doanh nghiệp Q = F(K,L). 

  Đường đẳng lượng là một đường mô tả các tổ hợp đầu vào (K,L) 

khác nhau mà sự kết hợp chúng cùng tạo ra một mức sản lượng đầu ra 

như nhau. 

Trên đồ thị 7.5, số lượng vốn K được thể hiện trên trục tung, còn số 

lượng lao động L được thể hiện trên trục hoành. Mỗi một điểm trên mặt 

phẳng tọa độ (chú ý rằng, để có nghĩa, K và L là những đại lượng không 

âm) biểu thị một tổ hợp (K,L) cụ thể. Giả sử để tạo ra một mức sản lượng 

đầu ra Q = 100, người ta có thể sử dụng các phương án kỹ thuật khác 

nhau. Ở phương án sử dụng nhiều vốn, người ta cần đến 10 đơn vị vốn và 

5 đơn vị lao động. Trái lại, ở phương án sử dụng nhiều lao động, người ta 

chỉ cần 4  đơn vị vốn, song lại cần  đến 20  đơn vị lao  động. Vì  đây là 

những phương án khác nhau cùng tạo ra 100 đơn vị sản lượng đầu ra nên 

các tổ hợp (L=5,K=10) và (L=20,K=4) sẽ là những điểm khác nhau cùng 

nằm trên một đường đẳng lượng.   255

Hình 7.5: Đường đẳng lượng. Mỗi đường đẳng lượng gắn liền với một mức 

sản lượng nhất định. 

Mỗi đường đẳng lượng đều gắn với một mức sản lượng đầu ra nhất 

định. Do K và  L có thể thay thế lẫn nhau – người ta chỉ có thể tạo ra 

lượng đầu ra như cũ khi số lượng vốn bị giảm nếu điều đó được bù đắp 

bằng số lượng lao động tăng lên và ngược lại – đường đẳng lượng là một 

đường dốc xuống. Quy luật sản phẩm biên của một loại yếu tố sản xuất 

có xu hướng giảm dần cho phép chúng ta hình dung hình dáng các đường 

đẳng lượng tương tự như hình dáng các đường bàng quan. Đó là những 

đường cong lõm, có đáy hướng về gốc tọa độ. 

  Để sản xuất ra một sản lượng đầu ra lớn hơn, nếu giữ nguyên mức 

vốn, người ta buộc phải sử dụng nhiều đầu vào lao động hơn hoặc nếu 

giữ nguyên số lượng đầu vào lao động, người ta cần có số lượng vốn lớn 

hơn. Như vậy, đường đẳng lượng gắn với một mức sản lượng đầu ra lớn 

hơn sẽ nằm ở phía ngoài đường đẳng lượng ứng với mức sản lượng đầu 

ra thấp hơn. Nói cách khác, càng tiến ra phía ngoài, đường đẳng lượng 

càng biểu thị mức sản lượng đầu ra lớn hơn.  

B 

A 

10 

4 

0 

K 

5  20 

L 

q1=100 

q2 =150   256

 Xét trên cùng một  đường  đẳng lượng, khi chúng ta di chuyển từ 

trái sang phải dọc theo đường này, ta thấy, lượng vốn giảm được bù đắp 

bằng lượng lao động tăng để sản lượng tạo ra vẫn không thay đổi. Ở đây 

tồn tại một sự đánh đổi, có tính chất thay thế nhau giữa K và L về phương 

diện kỹ thuật. Khái niệm tỷ lệ thay thế biên kỹ thuật nói lên điều đó. 

 Tỷ lệ thay thế biên kỹ thuật giữa vốn và lao động (MRTS) cho biết 

số lượng vốn mà doanh nghiệp có thể giảm khi nó sử dụng thêm một đơn 

vị lao động mà vẫn không làm thay đổi mức sản lượng đầu ra. 

    MRTS = -(∆K/∆L) 

 Xét trên cùng một đường đẳng lượng, vì K và L vận động ngược 

chiều nhau nên dấu “-” trong công thức trên nhằm đảm bảo tỷ lệ thay thế 

biên kỹ thuật là một đại lượng dương. Tỷ lệ này cho chúng ta biết một 

đơn vị lao động có thể thay thế được bao nhiêu đơn vị vốn. Đương nhiên, 

ở mỗi điểm xuất phát khác nhau, tỷ lệ thay thế biên kỹ thuật cũng khác 

nhau. Tại mỗi điểm trên đường đẳng lượng, MRTS chính là giá trị tuyệt 

đối độ dốc của đường đẳng lượng tại điểm nói trên. 

 Khái niệm tỷ lệ thay thế biên kỹ thuật MRTS có liên quan đến khái 

niệm sản phẩm biên của các yếu tố sản xuất. Giả sử chúng ta dịch chuyển 

từ một điểm A nào đó trên đường đẳng lượng tới một điểm B khác, lân 

cận cũng trên  đường này. Sự dịch chuyển này kéo theo mức thay  đổi 

trong lượng vốn sử dụng là ∆K và mức thay đổi trong lượng lao động sử 

dụng là ∆L. Ảnh hưởng thuần túy của việc thay đổi vốn đến sản lượng 

đầu ra là         ∆QK = MPK.∆K. Ảnh hưởng thuần túy của việc thay đổi lao 

động đến sản lượng đầu ra là ∆QL = MPL.∆L. Tuy nhiên, vì A và B đều 

cùng nằm trên một đường đẳng lượng nên  ảnh hưởng toàn bộ của việc 

thay đổi K và L đối với sản lượng đầu ra là bằng 0. Do đó, ta có:   257

   ∆QK + ∆QL = MPK.∆K + MPL.∆L = 0 

Ö  -(∆K/∆L) = MPL/MPK 

Ö  MRTS     = MPL/MPK 

  Đường đẳng phí là một đường mô tả các tổ hợp đầu vào (K,L) khác 

nhau mà muốn có chúng, doanh nghiệp phải bỏ ra cùng một lượng chi phí 

như nhau. 

 Gọi C là chi phí mà doanh nghiệp phải bỏ ra để mua (thuê) các yếu 

tố sản xuất đầu vào K và L. Nếu r và w là mức giá thị trường tương ứng 

của các đầu vào này, thì các tổ hợp K và L thỏa mãn phương trình sau sẽ 

nằm trên cùng một đường đẳng phí: 

     r.K + w.L = C (7.8) 

 hay    K = C/r  - (w/r).L (7.8’) 

 Như phương trình (7.8) hay (7.8’) chỉ ra, đường đẳng phí sẽ là một 

đường thẳng , dốc xuống. Đây là một đường dốc xuống vì chúng ta chỉ có 

thể giữ nguyên mức chi phí C khi K tăng lên nếu L giảm xuống và ngược 

lại. Đây là một đường thẳng vì nó có độ dốc không đổi và bằng –(w/r).  

 Vị trí của đường đẳng phí phụ thuộc vào giá trị C. Khi C tăng lên, 

đường đẳng phí sẽ tịnh tiến ra phía ngoài và ngược lại. Còn khi tỷ số w/r 

thay đổi, đường đẳng phí sẽ xoay, phản ánh sự thay đổi trong độ dốc của 

nó. 

   258

Hình 7.6: Đường đẳng phí. Khi C tăng lên, đường đẳng phí dịch ra phía ngoài. 

Lựa chọn đầu vào tối ưu trong dài hạn của doanh nghiệp: 

 Phù hợp với mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận, có thể giả định rằng, 

hoặc doanh nghiệp phải lựa chọn các đầu vào K và L sao cho có thể tối 

thiểu hóa chi phí C để sản xuất một mức sản lượng đầu ra Q cho trước; 

hoặc nó phải lựa chọn các đầu vào này sao cho có thể tối đa hóa được 

mức sản lượng đầu ra Q với một mức chi phí C cho trước.   

 Cách phân tích hai trường hợp này hoàn toàn tương tự nhau nên 

chúng ta chỉ cần xét trường hợp doanh nghiệp cần tối đa hóa sản lượng 

đầu ra với một mức chi phí đầu vào C cho trước. 

Hình 7.7. Điểm lựa chọn tổ hợp đầu vào tối ưu của doanh nghiệp là điểm E 

C tăng 

B 

A’ 

A 

0 

K 

L 

Độ dốc = - w/r 

B’ 

E 

B 

K* 

A 

0 

K 

L 

L* 

Q3 

Q2 

Q1   259

 Với giá trị C cho trước, tương ứng với các mức lương w và giá thuê 

vốn  r, ta vẽ  được một  đường  đẳng phí  AB như trong hình 7.7. Doanh 

nghiệp đối diện với một hệ thống đường đẳng lượng Q1, Q2, Q3…, trong 

đó mỗi đường gắn với một mức sản lượng đầu ra nhất định. Để tối đa hóa 

sản lượng đầu ra, điểm lựa chọn về các đầu vào của doanh nghiệp, một 

mặt, phải nằm trên đường đẳng phí AB, mặt khác, phải cho phép doanh 

nghiệp hoạt  động  được trên một  đường  đẳng lượng cao nhất có thể. 

Giống như cách chúng ta phân tích về sự lựa chọn tối  đa hóa  độ thỏa 

dụng của người tiêu dùng, tổ hợp các đầu vào (K,L) tối ưu sẽ tương ứng 

với  điểm mà  đường  đẳng phí  AB tiếp xúc với một  đường  đẳng lượng. 

Trên hình 7.7, điểm lựa chọn tối ưu chính là điểm E. Tương ứng, tổ hợp 

(L*,K*) chính là lượng lao động và vốn mà doanh nghiệp cần lựa chọn. 

Với các đầu vào này, doanh nghiệp có thể tạo ra sản lượng đầu ra cao 

nhất trong giới hạn mức chi phí C. 

 Vì  E là  điểm tiếp xúc giữa  đường  đẳng phí  AB và  đường  đẳng 

lượng nên tại E, độ dốc của hai đường này là bằng nhau. Do đó, tại điểm 

lựa chọn tối ưu này, ta có:     MRTS = w/r 

 Hay      MPL/MPK = w/r  hoặc MPL/w = MPK/r 

Đây chính là các đẳng thức (7.6), (7.7) nói lên điều kiện cân bằng tối ưu 

giữa các yếu tố sản xuất  mà chúng ta đã biết.  

Đường cầu về các yếu tố sản xuất của doanh nghiệp, xét trong dài 

hạn 

 Như vậy, trong dài hạn, để tối đa hóa lợi nhuận, một doanh nghiệp 

chấp nhận giá trên các thị trường đầu vào phải đồng thời lựa chọn cả L và 

K sao cho: MRPL = w và MRPK = r. Xét riêng từng yếu tố sản xuất, các 

đẳng thức vừa nêu cũng giống hệt như trong trường hợp ngắn hạn. Điểm 

khác biệt là ở chỗ: trong dài hạn, các yếu tố sản xuất đều có khả năng 

biến đổi, do đó, đường doanh thu sản phẩm biên của mỗi yếu tố sản xuất 

đều phụ thuộc vào mức sử dụng các yếu tố sản xuất khác. Nếu trong ngắn 

hạn, với lượng K cố định, ta có thể coi đường doanh thu sản phẩm biên   260

của lao động MRPL là xác định (đương nhiên với một điều kiện xác định 

về trình độ công nghệ cũng như nhu cầu đầu ra), thì trong dài hạn, đường 

MRPL tùy thuộc vào mức K  được sử dụng cũng như  đường MRPK tùy 

thuộc vào mức L được sử dụng. Do vậy, mức sử dụng về một loại yếu tố 

sản xuất không chỉ bị tác động bởi  sự thay đổi thuần túy trong mức giá 

của chính nó mà còn bị ràng buộc bởi điều kiện cân bằng giữa các yếu tố 

sản xuất. Vì thế, tuy các đường MRPL và MRPK vẫn được xem như là  “cơ 

sở” của các  đường cầu dài hạn của doanh nghiệp về lao  động và vốn, 

song chúng không phải là một. Để rõ hơn, ta thử xét đường cầu dài hạn 

của doanh nghiệp về lao động. 

 Giả sử trên thị trường vốn, giá thuê vốn  r  đã xác  định. Giờ  đây 

chúng ta muốn biết lượng cầu về lao động của doanh nghiệp thay đổi như 

thế nào khi tiền lương thị trường thay đổi? 

 Khi mức lương là w1, giả sử các điều kiện (7.6) hay (7.7) (hai điều 

kiện này là hoàn toàn tương đương nhau) được thỏa mãn với L = L1 và K 

= K1. (Tại tổ hợp (L1,K1) ta có MPL/MPK = w1/r). Điểm A(L1,w1) nằm trên 

đường MRPL1, được vẽ gắn với điều kiện K = K1, chính là một điểm trên 

đường cầu dài hạn về lao động của doanh nghiệp mà chúng ta đang định 

xây dựng. Khi tiền lương thị trường hạ xuống thành w2, thoạt tiên khi K 

chưa thay đổi, mức cầu về lao động của doanh nghiệp sẽ tăng lên thành 

L2’, tương ứng với sự di chuyển dọc theo đường MRPL1 tới điểm B, sao 

cho điều kiện MRPL = w2 được thỏa mãn. Tuy nhiên, khi mức lao động 

được sử dụng tăng lên, đường doanh thu sản phẩm biên của vốn MRPK 

không còn nguyên như cũ mà sẽ dịch chuyển lên trên và sang phải. Để 

đảm bảo điều kiện MRPK = r, giờ đây mức sử dụng K sẽ phải tăng lên. 

Điều này lại làm đường MRPL dịch chuyển lên trên và sang phải. Mức sử 

dụng lao động L2’ không còn là tối ưu và nó phải tăng lên. Quá trình này 

cứ tiếp tục cho đến khi điều kiện cân bằng giữa các yếu tố được xác lập 

trở lại với mức sử dụng L =  L2 và K = K2 (tại tổ hợp (L2,K2) ta sẽ có 

MPL/MPK = w2/r). Như thế, tương ứng với mức lương w2, trong khi lượng 

cầu ngắn hạn về lao động là L2’ thì trong dài hạn, nó là L2. Điểm C(L2,w2) 

là một  điểm mới trên  đường cầu dài hạn này. Trên  đồ thị, C thuộc về   261

đường MRPL2, gắn với điều kiện K = K2. Đường cầu về lao động nối liền 

các điểm A, C…là một đường thoải hơn so với các đường MRPL. Nói một 

cách khác, cầu dài hạn về một yếu tố sản xuất của doanh nghiệp có độ co 

giãn theo giá lớn hơn so với cầu ngắn hạn tương ứng. 

Hình 7.8: Đường cầu dài hạn về lao động của doanh nghiệp: đường AC 

7.2.2. Cầu thị trường về yếu tố sản xuất  

  Đường cầu thị trường về một loại yếu tố sản xuất là đường tổng 

hợp  các đường cầu của tất cả các doanh nghiệp về yếu tố sản xuất này. 

Có những yếu tố sản xuất chuyên biệt chỉ được sử dụng trong một ngành 

công nghiệp nhất định. Trong trường hợp này, đường cầu thị trường cũng 

chính là đường cầu của ngành: nó được suy ra bằng cách cộng theo chiều 

ngang các đường cầu của các doanh nghiệp trong ngành. Tuy nhiên, các 

yếu tố sản xuất như ô tô tải, lao động lành nghề… có thể được sử dụng ở 

nhiều ngành công nghiệp khác nhau. Khi đó, để có đường cầu thị trường 

về một loại yếu tố sản xuất này, cần cộng gộp theo chiều ngang các 

đường cầu của các ngành lại. Bước cộng cuối cùng này cũng tương tự 

như việc cộng các đường cầu cá nhân để có được đường cầu thị trường 

trên thị trường hàng hóa đầu ra. Ở đây, điểm cần lưu ý chính là cách xây 

dựng đường cầu của ngành. 

C 

B 

MRPL1     (K = K1) 

A 

L2 

w2 

w1 

0 

w 

L 

L1  L2’ 

MRPL2 (K = K2)   262

 Trong một ngành độc quyền, đường cầu của ngành cũng chính là 

đường cầu của doanh nghiệp. Vấn đề sẽ phức tạp hơn nếu trong ngành có 

nhiều doanh nghiệp. Để minh họa, chúng ta phân tích trường hợp một 

ngành là ngành cạnh tranh hoàn hảo. 

 Một ngành cạnh tranh hoàn hảo bao gồm nhiều doanh nghiệp cùng 

hoạt động. Với một doanh nghiệp, khi quy mô của nó tương đối nhỏ so 

với quy mô chung của ngành, sự thay đổi sản lượng của nó không làm giá 

sản phẩm đầu ra thay đổi. Tuy nhiên, trên phạm vi ngành, khi các doanh 

nghiệp cùng tăng sản lượng, giá sản phẩm đầu ra sẽ hạ xuống.  

 Giả sử khi mức giá đầu ra là P1, tại mức lương w1, lượng cầu về lao 

động của một doanh nghiệp là L1, phù hợp với nguyên tắc MVPL = w (= 

w1). Sự lựa chọn này tương ứng với điểm A1 trên đường MVPL1, được vẽ 

gắn với mức giá P1 (phần a trên hình 7.9). Ở phần b của hình 7.9 , đường 

∑MVPL1 là đường tổng hợp theo chiều ngang các đường MVPL1 của các 

doanh nghiệp. Nó cho chúng ta biết lượng cầu của ngành về lao động ứng 

với mức lương w1 là LN1 (điểm B1). Bây giờ giả định rằng mức lương thị 

trường hạ xuống thành  w2. Nếu giá sản phẩm  đầu ra vẫn giữ nguyên, 

doanh nghiệp sẽ di chuyển dọc theo  đường MVPL1  đến  điểm A2  để lựa 

chọn lượng đầu vào lao động thích hợp là L2 và ngành cũng sẽ di chuyển 

đến điểm B2 dọc theo đường ∑MVPL1, với mức lao động tương ứng cần 

được thuê là  LN2. Tuy nhiên, khi mỗi doanh nghiệp  đều thuê thêm lao 

động và tạo ra nhiều sản phẩm đầu ra hơn, cung về sản phẩm đầu ra của 

toàn ngành sẽ tăng lên. Giá của nó sẽ không còn là P1 mà bị kéo xuống 

thành P2. Điều này làm cho các đường MVPL1 và ∑MVPL1 dịch chuyển 

sang trái thành các đường MVPL2 và ∑MVPL2. Kết quả là, ứng với mức 

lương w2, mỗi doanh nghiệp chỉ còn thuê lượng lao động là L2’ (điểm A2’ 

trên đồ thị) và số lao động toàn ngành thuê là LN2’ (điểm B2’ đồ thị). Bằng 

cách nối các điểm B1, B2’… chúng ta được đường cầu về lao động của 

ngành. Mặc dù đường này được hình thành trên cơ sở các đường ∑MVPL 

song nó không phải là một trong các đường này. Nó cũng là đường có độ 

nghiêng dốc hơn so với các đường trên.   263

 (a)       (b) 

Hình 7.9: Đường cầu về lao động của ngành. Phần (a) thể hiện đường cầu 

lao động của doanh nghiệp. Phần (b) thể hiện đường cầu lao động của ngành. Đường 

cầu về lao động DL của ngành nối liền các điểm B1 và B2’ là đường dốc hơn so với 

đường tổng hợp theo chiều ngang các đường MVPL của doanh nghiệp. 

Độ dốc của đường cầu về một yếu tố sản xuất của ngành có liên 

quan chặt chẽ với độ co giãn của cầu đối với sản phẩm đầu ra. Nếu cầu về 

đầu ra khá co giãn theo giá, khi cung đầu ra tăng lên, giá của nó không bị 

giảm mạnh. Trong trường hợp này đường ∑MVP dịch chuyển sang trái 

không nhiều và đường cầu của ngành về yếu tố sản xuất tương đối thoải. 

Trái lại, nếu cầu về đầu ra ít co giãn theo giá, khi cung đầu ra tăng lên, 

giá của nó giảm mạnh. Đường ∑MVP dịch chuyển sang trái nhiều hơn sẽ 

khiến cho đường cầu của ngành về yếu tố sản xuất trở nên dốc hơn. 

L 1 

∑MVPL 

B2’ 

MVPL2 

A2 

L2 

A1 

w2 

0 

w 

L 

L2’ 

w1 

A2’ 

MVPL1 

∑MVPL2 

B2 

LN2 

B1 

w2 

0 

w 

LN 

w1 

LN1 

∑MVPL1 

DL   264

7.3. Cung về các yếu tố sản xuất và sự cân bằng trên thị trường yếu 

tố sản xuất  

7.3.1. Cung về các yếu tố sản xuất  

 Cung về yếu tố sản xuất xuất phát từ những người sở hữu chúng: 

người lao động cung ứng dịch vụ lao động, người chủ đất cho thuê đất 

đai, người sở hữu vốn cho thuê dịch vụ vốn… Có những yếu tố sản xuất 

như nguyên vật liệu (xăng dầu, sắt thép, vải…) được cung ứng trên thị 

trường chẳng khác gì so với việc cung ứng các hàng hóa thông thường. 

Chúng được các doanh nghiệp sản xuất ra như một hàng hóa và chỉ tồn 

tại như các yếu tố đầu vào đối với các doanh nghiệp mua chúng. Với tư 

cách là yếu tố đầu vào, nguyên vật liệu có thể và thường được sử dụng 

hết trong một chu kỳ sản xuất sản phẩm. Trong trường hợp này, chúng ta 

có thể áp dụng mô hình ở các chương trước để phân tích các quyết định 

cung ứng. Ở đây, chúng ta chỉ tập trung đề cập đến các yếu tố sản xuất 

như lao động, vốn, đất đai… là những nguồn lực mà bản thân chúng có 

thể phục vụ nhiều chu kỳ sản xuất sản phẩm khác nhau. Khi cần sản xuất 

ra một khối lượng hàng hóa nào đó, giả sử người ta cần đến 100 giờ máy, 

thì lượng máy chúng ta cần ở đây không phải là 1 hay 100 chiếc máy toàn 

vẹn mà chỉ là 100 giờ phục vụ của những chiếc máy. Đối tượng cung ứng 

ở đây không phải là bản thân tài sản máy (vốn hiện vật) mà là dòng dịch 

vụ do tài sản máy mang lại trong một khoảng thời gian nào  đó (ta gọi 

chung là dịch vụ vốn hiện vật). Đối với lao động hay đất đai cũng vậy. 

Khi sử dụng chúng như một loại đầu vào trong một khoảng thời gian nào 

đó, người ta chỉ cần thuê chúng (nhằm khai thác dòng dịch vụ từ chúng) 

trong khoảng thời gian đó. Vì thế, với các yếu tố sản xuất loại này, khi đề 

cập tới các quyết định cung ứng (cũng tương tự như việc chúng ta đề cập 

đến mặt cầu ở phần trên), chúng ta trước hết nói đến các quyết định cho 

thuê hay cung ứng dịch vụ yếu tố sản xuất. (Cũng với lý do này, ở phần 

phân tích nhu cầu về các yếu tố sản xuất ở trên, khi đề cập đến giá các 

yếu tố sản xuất, chúng ta thường khẳng định đó là giá thuê. Tiền lương 

của một giờ lao động chẳng hạn không phải là giá lao động. Nó chỉ là giá 

của một giờ dịch vụ lao  động hay nói cách khác, giá thuê một giờ lao 

động).   265

Khi ra các quyết định cung ứng về yếu tố sản xuất, những người sở 

hữu chúng phải cân nhắc chi phí và lợi ích của việc cho thuê chúng trên 

thị trường. Họ phải lựa chọn giữa việc đem các nguồn lực này ra cung 

ứng hay giữ lại cho mình vì mục đích phi thị trường hoặc làm dự trữ cho 

nhu cầu bản thân. Đối với những người lao động, đây là sự lựa chọn giữa 

đi làm và nghỉ ngơi hay có thời gian nhàn rỗi (nghỉ ngơi hay thời gian 

nhàn rỗi, đối với kinh tế học, bao hàm cả những thời gian cho phép người 

ta làm các công việc bên ngoài thị trường). Lợi ích của việc đi làm chính 

chính là khoản tiền lương kiếm được. Chi phí của nó chính là sự hy sinh 

thời gian nghỉ ngơi, nhàn rỗi. Giá trị hay lợi ích của việc nghỉ ngơi càng 

lớn thì chi phí cơ hội của việc đi làm cũng càng cao. Đối với người chủ 

đất, việc đem một mảnh đất để cho thuê khiến cho anh ta (hay chị ta) mất 

đi cơ hội sử dụng nó để làm nhà, làm vườn phục vụ cho sở thích cá nhân. 

Lợi ích của việc cho thuê đất chính là khoản tiền thuê đất kiếm được. Chi 

phi của nó chính là toàn bộ các giá trị mà người chủ đất phải hy sinh nếu 

nắm giữ nó cho nhu cầu bản thân. Với người sở hữu vốn, việc nắm giữ 

vốn cho nhu cầu bản thân hay vì những mục đích phi thị trường thường ít 

được đặt ra, vì động cơ của việc sở hữu vốn thường mang tính chất kinh 

doanh. Vì thế, chi phí của việc cho thuê vốn có thể xét trực tiếp thông qua 

viêc phân tích chi phí cơ hội của việc nắm giữ và cho thuê vốn. 

Nói chung, sẽ là hợp lý khi chúng ta giả định rằng, những người sở 

hữu các yếu tố sản xuất muốn tối đa hóa thu nhập hay lợi ích ròng (lợi ích 

trừ đi chi phí) của việc cho thuê yếu tố. Về nguyên tắc, điều đó đạt được 

khi tại đơn vị yếu tố cuối cùng được cung ứng, lợi ích biên và chi phí biên 

cung ứng là bằng nhau.  

Cũng giống như trên thị trường hàng hóa, nếu thị trường yếu tố là 

một thị trường cạnh tranh hoàn hảo,  đường cung  ứng yếu tố chính là 

đường chi phí biên cung ứng yếu tố (tổng hợp các  đường chi phí biên 

cung ứng của các cá nhân). Trong trường hợp điển hình, khi người sở hữu 

yếu tố giữ lại dự trữ cho bản thân mình càng ít, lợi ích biên của đơn vị 

yếu tố cuối cùng còn giữ lại càng cao (giống như việc càng có ít thời gian 

nghỉ ngơi, giá trị biên của một giờ nghỉ ngơi càng lớn). Điều đó tương   266

đương với chi phí biên cung ứng yếu tố có xu hướng tăng lên khi lượng 

cung ứng tăng. Vì vậy, trên thị trường cạnh tranh, đường cung về một loại 

yếu tố sản xuất điển hình được vẽ như một đường dốc lên. 

Tuy nhiên, giữa các yếu tố sản xuất như lao động, đất đai và vốn 

tồn tại những sự khác nhau nhất định trong quan hệ cung ứng. Đất đai 

cũng như các tài nguyên thiên nhiên khác là những đầu vào có sẵn trong 

tự nhiên mà con người không “chế tạo” ra được. Xét một cách tổng thể 

trên phạm vi của cả nền kinh tế, quỹ đất đai dường như là cố định, mặc 

dù điều đó không có ý nghĩa tuyệt đối (người ta vẫn có thể mở rộng diện 

tích đất đai bằng cách lấn biển, khai thác đất hoang hóa song cơ hội như 

vậy không nhiều. Điều có ý nghĩa nhất là việc con người đầu tư vào đất 

đai để cải tạo hoặc nâng cao chất lượng đất. Trong một chừng mực nhất 

định,  điều này cũng tương  đương với việc mở rộng diện tích  đất  đai). 

Chính tính chất tương đối cố định này khiến cho cung đất đai và các tài 

nguyên thiên nhiên khác nói chung kém co giãn hơn so với cung về các 

yếu tố sản xuất khác. Vốn hiện vật như máy móc, thiết bị, nhà xưởng… là 

những hàng hóa do con người tạo ra,  được sử dụng  để sản xuất ra các 

hàng hóa khác. Tính chất nhân tạo này khiến cho cung về vốn có khả 

năng co giãn mạnh hơn so với các yếu tố sản xuất khác. Lao động là một 

loại  đầu vào  đặc biệt dường như  đứng trung gian giữa  đất  đai và vốn. 

Nguồn cung lao  động không dễ dàng  được tạo ra như vốn song cũng 

không cũng không quá khó thay đổi như các tài nguyên của thiên nhiên. 

Các quá trình dân số, hoạt động giáo dục, đào tạo… có tác động lớn đến 

nguồn cung về lao động. Các hoạt động này đều có thể phản ứng trước sự 

thay đổi trong mức lương trên thị trường. Vì thế, cung lao động, xét một 

cách tổng thể, có thể không co giãn mạnh như cung vốn, song cũng 

không quá kém co giãn như cung về đất đai. 

Cung về các yếu tố sản xuất cũng bị chi phối bởi yếu tố thời gian. 

Trong dài hạn, do người sở hữu các yếu tố có khoảng thời gian dài hơn để 

phản ứng với những thay đổi trong các điều kiện thị trường, cung về các 

yếu tố thường co giãn mạnh hơn so với cung ngắn hạn.   267

Các yếu tố ảnh hưởng đến cung về yếu tố sản xuất: việc phân tích 

chi tiết hơn cung về các yếu tố sẽ được tiến hành ở các chương sau. Ở 

đây, chúng ta chỉ đề cập một cách sơ bộ một số yếu tố tổng quát có khả 

năng ảnh hưởng đến việc cung ứng (dài hạn) về các yếu tố sản xuất. 

+ Sự giàu có: Càng giàu có, người ta càng có xu hướng giữ nhiều nguồn 

lực hơn nhằm phục vụ các mục đích cá nhân (muốn có nhiều thời gian 

nghỉ ngơi hơn, muốn có nhiều đất đai hơn để làm nhà ở, vườn tược, thậm 

chí công viên nhằm thỏa mãn nhu cầu riêng của mình và gia đình…). Xét 

riêng khía cạnh này,  điều  đó làm giảm nguồn cung về yếu tố trên thị 

trường. 

+ Tập quán xã hội và các quy định pháp luật: Ở một số nước phụ nữ bị 

ngăn cấm hoặc không được khuyến khích tham gia thị trường lao động. 

Họ thường bị giới hạn trong chức năng của những người nội trợ, chăm 

sóc con cái hay những người làm việc nhà. Trong khi đó, ở các nước phát 

triển, tỷ lệ phụ nữ tham gia vào thị trường lao động tương đối cao. Pháp 

luật của một số nước cũng cản trở các giao dịch đất đai một cách tự do 

trên thị trường. Những khía cạnh như vậy trong truyền thống, tập quán 

hay hệ thống luật pháp xã hội cũng  ảnh hưởng  đến sự cung  ứng các 

nguồn lực đầu vào. 

+ Đầu tư và tiết kiệm xã hội: nguồn vốn hiện vật của xã hội được tích lũy 

qua nhiều năm, nhiều thế hệ. Nó là kết quả của một quá trình phát triển 

dài lâu. Không phải ngẫu nhiên các nước phát triển thường có nguồn vốn