I. Kh¸i niÖm chÕ ®é chÝnh trÞ

          1. ChÝnh trÞ vµ chÕ ®é chÝnh trÞ

ThuËt ng÷ chÝnh trÞ cã nguån gèc tõ tiÕng Hy L¹p lµ "politika" víi nghÜa lµ c«ng viÖc nhµ n­íc, c«ng viÖc x· héi. HiÖn nay, thuËt ng÷ chÝnh trÞ ®­îc hiÓu lµ mét lÜnh vùc ho¹t ®éng g¾n víi nh÷ng quan hÖ gi÷a c¸c giai cÊp, d©n téc, quèc gia vµ c¸c nhãm x· héi kh¸c nhau xoay quanh mét vÊn ®Ò trung t©m lµ giµnh, gi÷ vµ sö dông quyÒn lùc nhµ n­íc.

Tõ c¸ch hiÓu vÒ chÝnh trÞ nh­ vËy, chÕ ®é chÝnh trÞ - víi t­ c¸ch lµ mét chÕ ®Þnh cña ngµnh luËt HiÕn ph¸p, lµ tËp hîp cña c¸c quy ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ chÝnh trÞ c¬ b¶n vµ quan träng nhÊt, ®ã lµ quan hÖ gi÷a c¸c giai cÊp, d©n téc, quèc gia vµ c¸c nhãm x· héi kh¸c nhau xoay quanh mét vÊn ®Ò trung t©m lµ giµnh, gi÷ vµ sö dông quyÒn lùc nhµ n­íc.

2. Nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña chÕ ®é chÝnh trÞ

a)    Nguån gèc quyÒn lùc nhµ n­íc

Nhµ n­íc lµ mét hiÖn t­îng h×nh thµnh trong x· héi cã giai cÊp, do giai cÊp thèng trÞ lËp ra nh»m ®Ó b¶o vÖ ®Þa vÞ, quyÒn lîi cña gia cÊp thèng trÞ, ®ång thêi lµ c«ng cô ®Ó qu¶n lý x· héi, thiÕt lËp trËt tù, æn ®Þnh cña x· héi. Nhµ n­íc lu«n thÓ hiÖn b¶n chÊt giai cÊp vµ b¶n chÊt x· héi. B¶n chÊt giai cÊp cña nhµ n­íc ®­îc thÓ hiÖn ë chç: (1) Nhµ n­íc chØ xuÊt hiÖn vµ tån t¹i trong x· héi cã giai cÊp. Khi x· héi kh«ng cßn cã sù hiÖn diÖn cña c¸c giai cÊp kh¸c nhau, khi Êy nhµ n­íc kh«ng cßn tån t¹i; (2) Nhµ n­íc lµ s¶n phÈm do giai cÊp thèng trÞ lËp ra, nh»m ®Ó b¶o vÖ ®Þa vÞ vµ quyÒn lîi cho giai cÊp m×nh. B¶n chÊt x· héi ®­îc thÓ hiÖn ë chç nhµ n­íc cßn lµ c«ng cô ®Ó qu¶n lý x· héi, thiÕt lËp trËt tù, æn ®Þnh cña x· héi vµ b¶o vÖ nh÷ng lîi Ých chung cña toµn x· héi.

Nhµ n­íc lµ mét tæ chøc n»m trong hÖ thèng chÝnh trÞ, tuy vËy nã gi÷ vai trß trung t©m bëi nã héi tô ®­îc c¸c ®Æc tr­ng sau ®©y: (1) Nhµ n­íc thiÕt lËp mét thø quyÒn lùc c«ng céng ®Æc biÖt trªn ph¹m vi toµn bé l·nh thæ; (2) Nhµ n­íc chia d©n c­ theo l·nh thæ thµnh c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh; (3) Nhµ n­íc cã chñ quyÒn quèc gia; (4) Nhµ n­íc ban hµnh ra ph¸p luËt vµ thùc hiÖn sù qu¶n lý b¾t buéc ®èi víi mäi c«ng d©n; (5) Nhµ n­íc ®Æt ra c¸c lo¹i thuÕ vµ tæ chøc thùc hiÖn viÖc thu thuÕ.

QuyÒn lùc ®­îc hiÓu lµ søc m¹nh, kh¶ n¨ng mµ nhê ®ã mét chñ thÓ cã thÓ b¾t c¸c chñ thÓ kh¸c ph¶i phôc tïng ý chÝ cña m×nh. Nh­ vËy, quyÒn lùc nhµ n­íc ®­îc hiÓu lµ søc m¹nh cña Nhµ n­íc mµ nhê ®ã, Nhµ n­íc cã thÓ b¾t c¸c chñ thÓ kh¸c (c¸c tæ chøc, c¸ nh©n, tÇng líp, giai cÊp) trong ph¹m vi quèc gia ph¶i phôc tïng ý chÝ cña m×nh. Nguån gèc, b¶n chÊt cña quyÒn nhµ n­íc b¾t nguån tõ nguån gèc, b¶n chÊt cña Nhµ n­íc. QuyÒn lùc nhµ n­íc xuÊt hiÖn khi Nhµ n­íc ®ã ®­îc h×nh thµnh, thuéc vÒ giai cÊp thèng trÞ trong x· héi. B¶n chÊt cña viÖc sö dông quyÒn lùc nhµ n­íc ®Ó b¶o vÒ ®Þa vÞ cña giai cÊp thèng trÞ trong x· héi, b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ, ®ång thêi lµ ®Ó duy tr× trËt tù, æn ®Þnh cña x· héi.

b)    Tæ chøc quyÒn lùc nhµ n­íc

ViÖc tæ chøc quyÒn lùc nhµ n­íc g¾n liÒn víi v¸n ®Ò h×nh thøc Nhµ n­íc. H×nh thøc nhµ n­íc bao gåm hai yÕu tè chñ yÕu: h×nh thøc chÝnh thÓ vµ h×nh thøc cÊu tróc. Trong ®ã, h×nh thøc chÝnh thÓ lµ h×nh thøc tæ chøc cña c¸c c¬ quan quyÒn lùc tèi cao, c¬ cÊu, tr×nh tù thµnh lËp vµ mèi liªn hÖ cña chóng víi nhau, còng nh­ møc ®é tham gia cña nh©n d©n vµo viÖc thiÕt lËp c¸c c¬ quan Êy. H×nh thøc chÝnh thÓ lµ viÖc tæ chøc quyÒn lùc, ph©n chia quyÒn lùc nhµ n­íc theo chiÒu ngang. H×nh thøc cÊu tróc lµ sù tæ chøc nhµ n­íc theo c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh - l·nh thæ vµ x¸c lËp tÝnh chÊt quan hÖ gi÷a c¸c bé phËn cÊu thµnh nhµ n­íc, còng nh­ quan hÖ gi÷a c¸c c¬ quan ë trung ­¬ng vµ ®Þa ph­¬ng. H×nh thøc cÊu tróc lµ sù thÓ hiÖn tæ chøc quyÒn lùc theo chiÒu däc, tõ trung ­¬ng tíi ®Þa ph­¬ng.

H×nh thøc chÝnh thÓ cã hai d¹ng c¬ b¶n lµ chÝnh thÓ qu©n chñ vµ chÝnh thÓ céng hoµ.

(1)- ChÝnh thÓ qu©n chñ lµ h×nh thøc chÝnh thÓ trong ®ã quyÒn lùc tèi cao cña nhµ n­íc tËp trung toµn bé hoÆc mét phÇn vµo tay ng­êi ®øng ®Çu nhµ n­íc (nguyªn thñ quèc gia) h×nh thµnh theo nguyªn t¾c truyÒn ng«i (thÕ tËp). Vua, hoµng ®Õ, quèc tr­ëng lµ nguyªn thñ quèc gia cña c¸c n­íc theo chÝnh thÓ nµy. Nhµ n­íc theo chÝnh thÓ qu©n chñ gäi lµ nhµ n­íc qu©n chñ. ChÝnh thÓ qu©n chñ ®­îc chia thµnh qu©n chñ tuyÖt ®èi vµ qu©n chñ h¹n chÕ.

- Qu©n chñ tuyÖt ®èi lµ h×nh thøc chÝnh thÓ qu©n chñ, trong ®ã nguyªn thñ quèc gia (vua, hoµng ®Õ) cã quyÒn lùc v« h¹n.

- Trong c¸c nhµ n­íc theo chÝnh thÓ qu©n chñ h¹n chÕ th× quyÒn lùc tèi cao cña nhµ n­íc ®­îc trao mét phÇn cho ng­êi ®øng ®Çu nhµ n­íc, cßn mét phÇn ®­îc trao cho mét c¬ quan cao cÊp kh¸c (nh­ nghÞ viÖn trong nhµ n­íc t­ s¶n hoÆc héi nghÞ ®¹i diÖn ®¼ng cÊp trong nhµ n­íc phong kiÕn). ChÝnh thÓ qu©n chñ h¹n chÕ trong c¸c nhµ n­íc t­ s¶n gäi lµ qu©n chñ lËp hiÕn (qu©n chñ ®¹i nghÞ). ChÝnh thÓ qu©n chñ lËp hiÕn hiÖn nay cßn tån t¹i ë nhiÒu quèc gia nh­ V­¬ng quèc Anh, NhËt, Hµ Lan... lµ kÕt qu¶ cña c¸c cuéc c¸ch m¹ng t­ s¶n kh«ng triÖt ®Ó. Giai cÊp t­ s¶n kh«ng thÓ xãa bá ngay ®­îc chÕ ®é phong kiÕn nªn ®µnh ph¶i tháa hiÖp víi giai cÊp quý téc phong kiÕn. Trong h×nh thøc chÝnh thÓ qu©n chñ lËp hiÕn, quyÒn lùc cña vua bÞ h¹n chÕ bëi HiÕn ph¸p. Vua (Hoµng ®Õ, n÷ hoµng) lµ nguyªn thñ quèc gia, ®­îc h×nh thµnh b»ng con ®­êng thÕ tËp. Vua chØ mang tÝnh chÊt t­îng tr­ng, kh«ng cã thùc quyÒn theo nguyªn t¾c "nhµ vua trÞ v× nh­ng kh«ng cai trÞ". Mäi quyÕt ®Þnh cña hoµng ®Õ chØ cã hiÖu lùc khi cã ch÷ ký kÌm theo cña thñ t­íng. Ho¹t ®éng cña hoµng ®Õ chØ nh»m môc ®Ých chÝnh thøc hãa vÒ mÆt nhµ n­íc c¸c ho¹t ®éng cña NghÞ viÖn, ChÝnh phñ. NghÞ viÖn lµ c¬ quan cã quyÒn lùc rÊt lín, theo nguyªn t¾c "nghÞ viÖn cã thÓ lµm ®­îc tÊt c¶, chØ trõ viÖc biÕn ®µn «ng thµnh ®µn bµ". NghÞ viÖn cã quyÒn lËp ph¸p, quyÕt ®Þnh ng©n s¸ch vµ thuÕ; gi¸m s¸t ho¹t ®éng cña ChÝnh phñ, bÇu miÔn nhiÖm c¸c thµnh viªn cña ChÝnh phñ. NghÞ viÖn bao gåm hai viÖn: th­îng nghÞ viÖn (viÖn nguyªn l·o) vµ h¹ nghÞ viÖn. Th­îng nghÞ viÖn ®¹i diÖn cho tÇng líp quý téc, kh«ng ph¶i qua bÇu cö. H¹ nghÞ viÖn bao gåm c¸c thµnh viªn ®¹i diÖn cho c¸c tÇng líp d©n c­. ChÝnh phñ lµ c¬ quan cã tÝnh thùc quyÒn, n¾m quyÒn hµnh ph¸p do NghÞ viÖn lËp ra vµ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm tr­íc NghÞ viÖn. Thñ t­íng do Hoµng ®Õ bæ nhiÖm, nh÷ng kh«ng ®­îc bæ nhiÖm ai kh¸c ngoµi ng­êi ®øng ®Çu ®¶ng cÇm quyÒn lµ ®¶ng chiÕm ®a sè ghÕ trong h¹ nghÞ viÖn. C¸c Bé tr­ëng nhÊt thiÕt ph¶i lµ ®¹i biÓu cña th­îng viÖn hoÆc h¹ viÖn. C¸c bé tr­ëng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm tr­íc NghÞ viÖn, kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm tr­íc nhµ vua.

(2)- ChÝnh thÓ céng hoµ lµ h×nh thøc chÝnh thÓ, trong ®ã quyÒn lùc tèi cao cña nhµ n­íc thuéc vÒ mét c¬ quan ®­îc bÇu ra trong mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh. Nhµ n­íc theo chÝnh thÓ céng hoµ gäi lµ nhµ n­íc céng hoµ. ChÝnh thÓ céng hoµ cã hai h×nh thøc chñ yÕu lµ céng hoµ quý téc vµ céng hoµ d©n chñ. Céng hoµ quý téc lµ h×nh thøc chÝnh thÓ, trong ®ã c¬ quan ®¹i diÖn lµ do giíi quý téc bÇu ra. ChÝnh thÓ nµy chØ tån t¹i ë kiÓu nhµ n­íc chñ n« vµ nhµ n­íc phong kiÕn. Céng hoµ d©n chñ lµ h×nh thøc chÝnh thÓ, trong ®ã ng­êi ®¹i diÖn lµ do d©n bÇu ra. ChÝnh thÓ nµy tån t¹i ë tÊt c¶ bèn kiÓu nhµ n­íc ®· cã trong lÞch sö, víi kh¸i niÖm "d©n chñ" rÊt kh¸c nhau. ChÝnh thÓ céng hoµ d©n chñ lµ h×nh thøc tæ chøc chÝnh quyÒn nhµ n­íc phæ biÕn nhÊt hiÖn nay ë c¸c nhµ n­íc t­ s¶n. ChÝnh thÓ céng hoµ trong c¸c nhµ n­íc t­ s¶n cã c¸c d¹ng: Céng hoµ ®¹i nghÞ, céng hoµ tæng thèng vµ céng hßa "l­ìng tÝnh".

- Trong chÝnh thÓ céng hoµ ®¹i nghÞ, nghÞ viÖn lµ mét thiÕt chÕ quyÒn lùc trung t©m. NghÞ viÖn cã vÞ trÝ, vai trß rÊt lín trong c¬ chÕ thùc thi quyÒn lùc nhµ n­íc. ë ®©y, nguyªn thñ quèc gia (tæng thèng) kh«ng h×nh thµnh b»ng con ®­êng thÕ tËp mµ do nghÞ viÖn bÇu ra, chÞu tr¸ch nhiÖm tr­íc nghÞ viÖn. ChÝnh v× kh«ng ph¶i do nh©n d©n trùc tiÕp bÇu ra nªn nguyªn thñ quèc gia trong h×nh thøc chÝnh thÓ céng hßa ®¹i nghÞ kh«ng cã thùc quyÒn, hÇu nh­ kh«ng trùc tiÕp tham gia gi¶i quyÕt c¸c c«ng viÖc cña ®Êt n­íc. ChÝnh phñ lµ c¬ quan hµnh ph¸p do c¸c ®¶ng chÝnh trÞ chiÕm ®a sè ghÕ trong nghÞ viÖn thµnh lËp vµ chÞu tr¸ch nhiÖm tr­íc nghÞ viÖn, nghÞ viÖn cã thÓ bá phiÕu bÊt tÝn nhiÖm ChÝnh phñ. V× vËy, trong c¸c n­íc nµy, nghÞ viÖn cã kh¶ n¨ng kiÓm tra, gi¸m s¸t c¸c ho¹t ®éng cña ChÝnh phñ.  HiÖn nay, Céng hoµ liªn bang §øc, Céng hoµ ¸o, Céng hoµ Italia.v.v... lµ nh÷ng n­íc tæ chøc theo chÝnh thÓ céng hoµ ®¹i nghÞ.

- Trong chÝnh thÓ céng hoµ tæng thèng, nguyªn thñ quèc gia (Tæng thèng) cã vÞ trÝ vµ vai trß rÊt quan träng. Tæng thèng do nh©n d©n trùc tiÕp (hoÆc gi¸n tiÕp th«ng qua ®¹i cö tri) bÇu ra. Tæng thèng võa lµ nguyªn thñ quèc gia, võa lµ ng­êi ®øng ®Çu chÝnh phñ (c¬ quan hµnh ph¸p). ChÝnh phñ kh«ng ph¶i do nghÞ viÖn thµnh lËp. C¸c thµnh viªn chÝnh phñ do Tæng thèng bæ nhiÖm, chÞu tr¸ch nhiÖm tr­íc Tæng thèng. ë c¸c n­íc theo chÝnh thÓ céng hoµ tæng thèng, sù ph©n ®Þnh gi÷a c¸c quyÒn lËp ph¸p vµ hµnh ph¸p rÊt râ rµng: Tæng thèng vµ c¸c bé tr­ëng cã toµn quyÒn trong lÜnh vùc hµnh ph¸p, nghÞ viÖn cã quyÒn lËp ph¸p; NghÞ viÖn kh«ng cã quyÒn lËt ®æ chÝnh phñ, Tæng thèng kh«ng cã quyÒn gi¶i t¸n NghÞ viÖn tr­íc thêi h¹n. Hîp chñng quèc Hoa Kú vµ mét sè n­íc Ch©u Mü la tinh lµ nh÷ng quèc gia tæ chøc nhµ n­íc theo chÝnh thÓ céng hoµ tæng thèng.        

- ChÝnh thÓ Céng hoµ l­ìng tÝnh võa mang tÝnh chÊt céng hoµ ®¹i nghÞ, võa mang tÝnh chÊt céng hoµ tæng thèng. ChÝnh thÓ céng hoµ "l­ìng tÝnh" cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau: NghÞ viÖn do nh©n d©n bÇu ra;  Trung t©m bé m¸y quyÒn lùc lµ tæng thèng. Tæng thèng còng do d©n bÇu, cã quyÒn h¹n rÊt lín kÓ c¶ quyÒn gi¶i t¸n NghÞ viÖn, quyÒn thµnh lËp chÝnh phñ, ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch quèc gia; ChÝnh phñ cã thñ t­íng ®øng ®Çu, ®Æt d­íi sù l·nh ®¹o trùc tiÕp cña Tæng thèng, chÞu tr¸ch nhiÖm tr­íc Tæng thèng vµ NghÞ viÖn. Céng hoµ Ph¸p vµ mét sè n­íc Ch©u ¢u lµ nh÷ng n­íc tæ chøc theo chÝnh thÓ céng hoµ "l­ìng tÝnh".

ChÝnh thÓ céng hoµ còng tån t¹i ë c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa (ViÖt Nam, Cu Ba, Trung Quèc , Lµo.v.v.) víi nh÷ng tªn gäi kh¸c nhau vÒ quèc hiÖu (céng hoµ, céng hoµ d©n chñ, céng hoµ x· héi chñ nghÜa v.v.) tuú thuéc ®Æc ®iÓm lÞch sö cña mçi n­íc.

H×nh thøc cÊu tróc cña nhµ n­íc cã hai lo¹i: nhµ n­íc cã h×nh thøc cÊu tróc ®¬n nhÊt vµ nhµ n­íc cã cÊu tróc liªn bang. Trong ®ã, h×nh thøc cÊu tróc ®¬n nhÊt lµ h×nh thøc phæ biÕn ®­îc ¸p dông t¹i c¸c n­íc nh­: Ph¸p, ý, Thôy §iÓn, PhÇn Lan, NhËt... Trong h×nh thøc cÊu tróc ®¬n nhÊt, nhµ n­íc cã chñ quyÒn chung, cã mét hÖ thèng ph¸p luËt thèng nhÊt, cã mét quèc héi vµ mét hÖ thèng c¬ quan nhµ n­íc thèng nhÊt tõ trung ­¬ng ®Õn ®Þa ph­¬ng. C¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh - l·nh thæ th­êng bao gåm tØnh (thµnh phè), huyÖn (quËn), x· (ph­êng) ho¹t ®éng trªn c¬ së c¸c quy ®Þnh cña chÝnh quyÒn trung ­¬ng. H×nh thøc cÊu tróc liªn bang ®­îc ¸p dông t¹i mét sè quèc gia nh­: Hoa Kú, Céng hßa liªn bang §øc, Canada, óc... Trong h×nh cÊu tróc liªn bang, nhµ n­íc ®­îc h×nh thµnh tõ hai hay nhiÒu nhµ n­íc thµnh viªn (hoÆc nhiÒu bang) hîp l¹i. Trong nhµ n­íc liªn bang, ngoµi c¸c c¬ quan quyÒn lùc nhµ n­íc vµ c¬ quan qu¶n lý nhµ n­íc chung cho toµn liªn bang, hÖ thèng ph¸p luËt chung cña liªn bang, th× mçi nhµ n­íc thµnh viªn cßn cã hÖ thèng c¬ quan nhµ n­íc vµ hÖ thèng ph¸p luËt riªng cña mçi nhµ n­íc thµnh viªn. Nãi mét c¸ch kh¸c, trong nhµ n­íc liªn bang, kh«ng chØ liªn bang cã dÊu hiÖu nhµ n­íc mµ mçi nhµ n­íc thµnh viªn ë nh÷ng møc ®é nhÊt ®Þnh, còng cã dÊu hiÖu nhµ n­íc, tuy dÊu hiÖu ®ã kh«ng ®Çy ®ñ theo kh¸i niÖm nhµ n­íc nh­ nguyªn nghÜa cña nã.

c) Ph­¬ng thøc thùc hiÖn quyÒn lùc Nhµ n­íc

QuyÒn lùc nhµ n­íc kh«ng chØ ®­îc thùc hiÖn bëi c¸c c¬ quan nhµ n­íc mµ nã cßn ®­îc nhiÒu thiÕt chÕ trong hÖ thèng chÝnh trÞ cïng tham gia thùc hiÖn. Tuy nhiªn, møc ®é sö dông quyÒn lùc nhµ n­íc cña c¸c thiÕt chÕ ®ã lµ kh¸c nhau. V× vËy, khi nghiªn cøu viÖc sö dông quyÒn lùc nhµ n­íc còng cÇn ph¶i nghiªn cøu hÖ thèng chÝnh trÞ vµ sù tham gia thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ n­íc cña c¸c bé phËn cÊu thµnh nªn hÖ thèng chÝnh trÞ.