LËch sí chï vi¿t

LËch sí chï vi¿t b¯t §u khi các hÇ thÑng HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_vi%E1%BA%BFt" \o "Chï vi¿t" chï vi¿t §u tiên cça HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%C3%A0i_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" \o "Loài ng°Ýi" loài ng°Ýi xu¥t hiÇn vào §u HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%E1%BB%93ng" \o "ThÝi kó Ó Óng" thÝi kó Ó Óng (cuÑi HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_ni%C3%AAn_k%E1%BB%B7" \o "Thiên niên k÷" thiên niên k÷ 4 HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Bc_C%C3%B4ng_nguy%C3%AAn" \o "Tr°Ûc Công nguyên" tr°Ûc Công nguyên) të các biÃu t°ãng tiÁn ký tñ cça HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1_m%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" \o "ThÝi kó Ó á mÛi (trang ch°a °ãc vi¿t)" thÝi kó Ó á mÛi.

HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tartaria_tablets.png" INCLUDEPICTURE "http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Tartaria_tablets.png/250px-Tartaria_tablets.png" \* MERGEFORMATINET

HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tartaria_tablets.png" \o "Phóng lÛn" INCLUDEPICTURE "http://vi.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" \* MERGEFORMATINET

Các biÃu t°ãng Tartaria, tìm th¥y ß HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Romania" \o "Romania" Romania 2.700 nm TCN

HÇ thÑng biÃu t°ãng tiÁn ký tñ

Nhïng hÇ thÑng chï vi¿t §u tiên không tñ xu¥t hiÇn. Chúng b¯t nguÓn të các t­p quán cÕ x°a cça các hÇ thÑng biÃu t°ãng. Nhïng hÇ thÑng này không thà coi là chï vi¿t, nh°ng chúng có r¥t nhiÁu ·c iÃm liên hÇ vÛi chï vi¿t sau này, vì v­y có thà gÍi là hÇ thÑng tiÁn ký tñ (nguÓn gÑc cça chï vi¿t). Chúng là các hÇ thÑng biÃu t°ãng khá dÅ nhÛ và ghi l¡i ý, cho phép truyÁn ¡t thông tin nh¥t Ënh. Tuy v­y, chúng không có nÙi dung ngôn ngï. Nhïng hÇ thÑng này xu¥t hiÇn ß §u thÝi kó Ó á mÛi, kho£ng thiên niên k÷ thé 7 TCN. áng chú ý có hÇ biÃu t°ãng Vinca có nhïng c£i ti¿n vÁ biÃu t°ãng gi£n ¡n ß §u thiên niên k÷ 7 TCN, d§n tng tính phéc t¡p trong thiên niên k÷ ti¿p theo và lên ¿n Énh cao là nhïng b£n ghi Tartaria vào thiên niên k÷ 5 TCN. Nhïng biÃu t°ãng °ãc x¿p theo hàng lÑi ch·t ch½, giúp chúng ta liên t°ßng ngay ¿n vn b£n. Các ký tñ t°ãng hình cça HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%ADn_%C4%91%C3%B4ng" \o "C­n ông" C­n ông thÝi HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" \o "CÕ ¡i (trang ch°a °ãc vi¿t)" cÕ ¡i ( HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp" \o "Ai C­p" Ai C­p, HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cuneiform&action=edit&redlink=1" \o "Cuneiform (trang ch°a °ãc vi¿t)" Cuneiform tiÁn thân nÁn vn minh HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Xume&action=edit&redlink=1" \o "Xume (trang ch°a °ãc vi¿t)" Xume, HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cretan&action=edit&redlink=1" \o "Cretan (trang ch°a °ãc vi¿t)" Cretan) d°Ýng nh° không b¯t nguÓn të nhïng hÇ thÑng biÃu t°ãng trên. Vì v­y, khó có thà k¿t lu­n r±ng hÇ thÑng chï vi¿t ã k¿ thëa biÃu t°ãng tiÁn chï vi¿t ß thÝi iÃm nào.

Nm 2003, các biÃu t°ãng kh¯c trên mu rùa °ãc phát hiÇn ß Jiahu, tÉnh HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam" \o "Hà Nam" Hà Nam, HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" \o "Trung QuÑc" Trung QuÑc. Ph°¡ng pháp xác Ënh tuÕi b±ng Óng vË HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Cacbon" \o "Cacbon" cacbon cho th¥y nhïng mu rùa này có të thiên niên k÷ 2 tr°Ûc công nguyên. Các mu rùa °ãc tìm th¥y khi khai qu­t nhïng di chÉ ß 24 hang Ùng thÝi Ó á mÛi ß Jiahu, tÉnh HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam" \o "Hà Nam" Hà Nam, HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" \o "Trung QuÑc" Trung QuÑc. Theo mÙt sÑ nhà kh£o cÕ, nhïng chï vi¿t trên mai rùa có nhïng iÃm t°¡ng Óng vÛi ký tñ vi¿t trên nhïng th» x°¡ng Ùng v­t ß thiên niên k÷ 2 TCN. Tuy nhiên, nhiÁu nhà kh£o cÕ khác không Óng ý vÛi quan iÃm ó. HÍ cho r±ng nhïng phác hÍa hình hÍc gi£n ¡n nh° th¿ không hÁ liên hÇ ¿n chï vi¿t cÕ x°a.

Þ HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_minh_l%C6%B0u_v%E1%BB%B1c_s%C3%B4ng_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" \o "Vn minh l°u vñc sông ¤n Ù" nÁn vn minh sÑng ¤n, chu×i biÃu t°ãng tìm th¥y có thà t¡o thành hÇ biÃu t°ãng tiÁn ký tñ, có thà là chËu £nh h°ßng të sñ xu¥t hiÇn chï vi¿t ß L°áng Hà.

Phát minh ra chï vi¿t

Nhïng d¡ng cÕ x°a nh¥t cça chï vi¿t mang nhïng y¿u tÑ nh° ký tñ vi¿t t¯t dña trên nhïng y¿u tÑ t°ãng hình và t°ãng ý. a ph§n các hÇ thÑng chï vi¿t có thà chia làm ba lo¡i: t°ãng ý, t°ãng thanh và chia o¡n. Tuy v­y, c£ ba lo¡i này Áu tìm th¥y ß b¥t kó hÇ thÑng chï vi¿t nào vÛi méc Ù c¥u thành khác nhau và khi¿n viÇc x¿p lo¡i m×i hÇ chï vi¿t trß nên khó khn và nhiÁu mâu thu«n.

HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Letter_Luenna_Louvre_AO4238.jpg" INCLUDEPICTURE "http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Letter_Luenna_Louvre_AO4238.jpg/200px-Letter_Luenna_Louvre_AO4238.jpg" \* MERGEFORMATINET

HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Letter_Luenna_Louvre_AO4238.jpg" \o "Phóng lÛn" INCLUDEPICTURE "http://vi.wikipedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png" \* MERGEFORMATINET

Lá th° tìm th¥y ß Telloh cça th§y t¿ Lu'enna gíi nhà vua (có l½ tên là) Urukagina cça thành Lagash, HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%E1%BB%A1ng_H%C3%A0" \o "L°áng Hà" L°áng Hà, thông báo con ngài ã ch¿t tr­n, kho£ng nm 2.400 TCN.

Phát minh chï vi¿t §u tiên cùng lúc vÛi sñ ra Ýi cça thÝi kó Ó Óng ß cuÑi thÝi á mÛi, thiên niên k÷ 4 TCN. Ng°Ýi ta tin r±ng hÇ thÑng chï vi¿t §u tiên cça loài ng°Ýi ra Ýi cuÑi thiên niên k÷ 3 TCN t¡i vùng Sumer (L°áng Hà) ß d¡ng chï hình nêm cÕ x°a ß triÁu ¡i Ur thé ba. Cùng thÝi gian ó, nhïng d¡ng tiÁn chï vi¿t Elamite phát triÃn thành chï vi¿t Elamite có hàng lÑi (d¡ng chï vi¿t này cho ¿n nay v«n ch°a gi£i mã °ãc).

Sñ phát triÃn cça chï vi¿t t°ãng hình Ai c­p song song vÛi nhïng ký tñ vùng L°áng Hà và không nh¥t thi¿t là Ùc l­p vÛi nhau. HÇ thÑng tiÁn ký tñ cça ng°Ýi Ai C­p ti¿n hóa thành nhïng ký tñ t°ãng hình cÕ x°a vào kho£ng 3.200 nm TCN và phÕ bi¿n rÙng rãi ß giïa thiên niên k÷ 3 TCN.

Ký tñ cça HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_minh_l%C6%B0u_v%E1%BB%B1c_s%C3%B4ng_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" \o "Vn minh l°u vñc sông ¤n Ù" nÁn vn minh sÑng ¤n phát triÃn trong suÑt thiên niên k÷ 3 c£ ß d¡ng tiÁn chï vi¿t ho·c d¡ng chï vi¿t cÕ x°a, tuy v­y quá trình phát triÃn này ti¿n nhanh h¡n khi nÁn vn minh i qua giai o¡n Énh iÃm vào kho£ng 1.900 nm TCN.

Chï vi¿t cça ng°Ýi Trung QuÑc có l½ là không cùng nguÓn gÑc vÛi các nÁn vn minh Trung ông. Të hÇ thÑng biÃu t°ãng tiÁn chï vi¿t ß cuÑi thÝi kó Ó á mÛi kho£ng 6.000 nm TCN, chï vi¿t Trung QuÑc ra Ýi kho£ng 1.500 nm TCN vào thÝi HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Th%C6%B0%C6%A1ng" \o "Nhà Th°¡ng" nhà Th°¡ng.

Nhïng hÇ thÑng chï vi¿t ß Châu Mù (bao gÓm nÁn vn minh Maya và Olmec) cing có nhïng nguÓn xu¥t xé Ùc l­p.

Ph§n lÛn các hÇ thÑng chï vi¿t trên th¿ giÛi ngày này Áu b¯t nguÓn të Ai C­p ho·c Trung QuÑc. Có mÙt vài ngo¡i lÇ là hÇ thÑng t°ãng ý cça ng°Ýi Maya xu¥t hiÇn th¿ k÷ thé 3 TCN và các ký tñ tìm th¥y trên HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_Ph%E1%BB%A5c_Sinh" \o "£o Phåc Sinh" £o Phåc Sinh.

Chï vi¿t thÝi kó Ó Óng

Chï vi¿t hình nêm

HÇ thÑng chï vi¿t nguyên thçy cça ng°Ýi Sumer b¯t nguÓn të nhïng phi¿n ¥t sét °ãc sí dång à chÉ tên Ó v­t. Cho ¿n cuÑi thiên niên k÷ 4 TCN, hÇ thÑng này ã phát triÃn thành mÙt ph°¡ng pháp l°u l¡i các b£n kê, sí dång bút trâm §u tròn ¥n lên t¥m ¥t sét theo các góc khác nhau à ký hiÇu con sÑ. Cách ghi này d§n °ãc gia tÑ các biÃu t°ãng ghi b±ng bút trâm s¯c à chÉ ra cái gì °ãc ¿m. Ghi chép sí dång bút trâm §u tròn và bút trâm §u s¯c, theo thÝi gian, °ãc thay th¿ b±ng bút trâm §u hình nêm (vì th¿ mà có tên chï vi¿t hình nêm) vào kho£ng 2.700 2.500 nm TCN. Ban §u chÉ có nhïng ký hiÇu ghi hình (xem HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_h%C3%ACnh" \o "Chï t°ãng hình" chï t°ãng hình) nh°ng ã phát triÃn, °a vào y¿u tÑ ngï âm ß thÝi gian th¿ k÷ 29 TCN. Chëng 2.600 nm TCN, chï"BLNvx , . 0 2 J L ú ü

0

2

8

:

"

,

.

>

@

D

F

L

N

\

^

4

6

<

>

6

8

~

€

' ¶ º ¼ à â ø ú

ðâ×Ê×»×»ª»×Ê×»×»ª»×Ê×»×Ê×Ê×»ª-ª-ª»×»×»ª»×»×»ª»×»×Ê×Ê×Ê×»ª-ª$hèŽhèŽ>*B*CJKHPJphÿ hèŽhèŽ>*B*CJKHphÿjhèŽhèŽCJKHUhèŽhèŽCJKHPJ hèŽhèŽCJKHhèŽhèŽ5CJKH\hèŽhèŽ5CJ0KH$\aJ0;""ì„|º¨!X)º+æ+ä.ð0ž2"4ö7*:2=Ì?¤@ CRCíÝÔÔÔÂÝÝÝÂÝÔ¹¹ÝÝÝÝÝÝ $1$a$gdèŽ$¤d ¤d1$@&[$\$a$gdèŽ $1$a$gdèŽ$¤d ¤d1$[$\$a$gdèŽ$¤d ¤d1$@&[$\$a$gdèŽH¢þ"$ÂÄÆâèêì®z|~€‚ÌÎLN\^níÜͱ¥±±¥±¥±j±¥±¥±X±¥#hèŽhèŽ5>*B*CJKHphÿ)j~ÌhèŽhèŽ5B*CJKHUphÿ hèŽhèŽ5B*CJKHphÿ)jhèŽhèŽ5B*CJKHUphÿhèŽhèŽ5CJKH jhèŽhèŽ5CJKHU hèŽhèŽCJKHjhèŽhèŽCJKHU hèŽhèŽ>*B*CJKHphÿ$hèŽhèŽ>*B*CJKHPJphÿnp|ºêì:<BD¢¤ÈÊhj€‚†ˆÖØdfpr¬®"$¼¾:<DF†ˆ"$.08:@BNP02PRhñåÕʽʽʽʽʽʽʽʽʽʽʽʽʽʽʽʽʽʮʽʮŠ®Ê®Ê½Ê½Ê$hèŽhèŽ>*B*CJKHPJphÿ hèŽhèŽ>*B*CJKHphÿjhèŽhèŽCJKHUhèŽhèŽCJKHPJ hèŽhèŽCJKHhèŽhèŽ5CJ$KH\aJ$hèŽhèŽ5CJKHhèŽhèŽ5CJKHPJ6hjprvx|~

,.RTbd2-4-J-L-T-V-Z-\-2 4 J L X Z >!@!"!-!ª!¬!ü!þ!6"8"¼"¾"Ê"Ì"Ð"Ò"l#n#‚#„#¨#ª#Æ#È#Ö#Ø#R$T$'$b$%%f%h%ðßÌßðÁðÁðßðÁðÁ'ÁðßðÁ'ÁðÁ'ÁðßðÁðÁ'ÁðßðÁ'Á'Á'Á'ÁðÁðßðÁðÁðßðÁ'Á'ÁðÁðßðÁ'Á'hèŽhèŽCJKHPJ hèŽhèŽCJKH$hèŽhèŽ>*B*CJKHPJphÿ hèŽhèŽ>*B*CJKHphÿjhèŽhèŽCJKHUGh%z%|%€%‚%ª%¬%0&2&>&@&D&F&à&â&ö&ø&x'z'Ž''à'â'p(r(('(š(œ(ô(ö(.)0)\)^)L*N*|*~*„*†**'*®*°*º+æ+Ò,Ô,z-|-¶-¸-. .¶.¸.ä.æ.š/œ/õèõèõÙõÙÈÙõÙõÙÈÙõèõèõèõèõèõèõèõèõÙõèõèõÙȵÈÙõ¥õèõèõèõèõèõÙõÙhèŽhèŽ5CJ$KH\aJ$$hèŽhèŽ>*B*CJKHPJphÿ hèŽhèŽ>*B*CJKHphÿjhèŽhèŽCJKHUhèŽhèŽCJKHPJ hèŽhèŽCJKH<œ/ž/æ0è0ê0ì0î0ð0ò0Ä1Æ1È1"2-2˜2š2œ2f3h3 44 4"4L4N4x4z4º4¼4ò4ô45 555:5<5˜5¼5ìÝìÉ캯º¯ºìÝì›ìº¯º¯ºŠº¯}¯}¯}¯}¯}¯}¯}¯ohèŽhèŽ5CJKH\hèŽhèŽCJKHPJ hèŽhèŽ>*B*CJKHphÿ&j¯çhèŽhèŽB*CJKHUphÿ hèŽhèŽCJKHjhèŽhèŽCJKHU&j3ÏhèŽhèŽB*CJKHUphÿhèŽhèŽB*CJKHphÿ&jhèŽhèŽB*CJKHUphÿ&¼5¾5ò5ô5^6¦6¨6â6ä6¶7¸7è7ê7Î8Ð8º9¼9>:@:.;0;^;';f;h;r;t;;';¸<º<È<Ê<à<â<ê<ì<ô<ö<"=$=Ä=Æ=à=â=T>V>Z>\>„>†>Â>Ä>æ>è>??°?²?Æ?ðâðâ×Ê×Ê×Ê×Ê×Ê×Ê×»×Ê×Ê×»ª-ª»×Ê×Ê×Ê×Ê×Ê×Ê×Ê×Ê×Ê×Ê×Ê×Ê×Ê×»×»ª$hèŽhèŽ>*B*CJKHPJphÿ hèŽhèŽ>*B*CJKHphÿjhèŽhèŽCJKHUhèŽhèŽCJKHPJ hèŽhèŽCJKHhèŽhèŽ5CJKH\hèŽhèŽ5CJKHPJ\;Æ?È?,@.@'@"@AA<B>BàBâBþBCCCC CBCDCHCJCRCvCDD DD.D0DDDFD\D^D²D'DDEFElEnEªE¬EòEôETFVFvFxF€F‚F¾FÀFðåØåØåØåðåØåðÅ'ðå¤'¤'¤‚åØåØåØåØåØåØåØåØåØåØåØåØåØåØhèŽhèŽ5CJKH\aJ"hèŽhèŽ5CJ$KHPJ\aJ$hèŽhèŽ5CJ$KH\aJ$ hèŽhèŽ>*B*CJKHphÿ$hèŽhèŽ>*B*CJKHPJphÿhèŽhèŽCJKHPJ hèŽhèŽCJKHjhèŽhèŽCJKHU3RCvCªgäg^l„lÊp„t tzv¦vrxŒx'yz ,ƒŠƒ2-ð-˜F¢H¢íÝíÝíÝÝíÝíÝíÝíÝíÝËÝÝËÝÉ$¤d ¤d1$@&[$\$a$gdèŽ$¤d ¤d1$[$\$a$gdèŽ$¤d ¤d1$@&[$\$a$gdèŽÀFèFêFGGRGTGêGìGHHPHRH I"I>I@IPIRInIpIêIìIJb&b(b¬d®deeFeHeˆeŠe¢e¤e²e'eüeþef fTfVf'f¶fØfÚfgg~g€gŠgŒgªgÜgÞgägögøgLhNhphrhõèõèõèõèõèõÙõÙÈÙõèõèõèõÆõèõèõèõèõèõèõèõèõèõèõèõèõÙõÙÈÙõ¶¤¶õèõèõè"hèŽhèŽ5CJKHPJ\aJhèŽhèŽ5CJKH\aJU hèŽhèŽ>*B*CJKHphÿjhèŽhèŽCJKHUhèŽhèŽCJKHPJ hèŽhèŽCJKH@ vi¿t hình nêm b¯t §u thà hiÇn âm ti¿t trong nhóm ngôn ngï Xume (Sumer) vùng L°áng Hà. CuÑi cùng, chï vi¿t hình nêm trß thành hÇ thÑng chï vi¿t phÕ bi¿n ghi l¡i ký hiÇu ghi hình, âm ti¿t và con sÑ. Kà të th¿ k÷ 26 TCN, d¡ng chï vi¿t này du nh­p vào ngôn ngï Akkadian (mÙt ngôn ngï trong nhóm Xume) và các ngôn ngï khác nh° Hurrian (ngôn ngï °ãc nói ß phía b¯c L°áng Hà kho£ng 2.300 nm TCN và g§n nh° bi¿n m¥t 1.000 nm TCN) và Hittite (ngôn ngï cça ã bi¿n m¥t, ã tëng °ãc nói ß trung tâm TiÃu Á të 1.600 ¿n 1.100 nm CN). Nhïng ký tñ t°¡ng tñ còn °ãc tìm th¥y trong ngôn ngï Ugaritic (ngôn ngï ã bi¿n m¥t, tëng °ãc sí dång ß Ugarit, HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Syria" \o "Syria" Syria) và Ba T° cÕ.

Chï t°ãng hình Ai C­p cÕ ¡i

Chï vi¿t óng vai trò quan trÍng trong viÇc duy trì ¿ ch¿ Ai C­p, và Íc và vi¿t là ·c quyÁn cça nhóm ng°Ýi °ãc giáo dåc à ghi chép và giï gìn vn b£n. ChÉ nhïng ng°Ýi vÛi xu¥t thân nh¥t Ënh mÛi °ãc ào t¡o à trß thành nguÝi ghi chép và giï gìn vn b£n. HÍ phåc vå trong Án thÝ, quân Ùi và hÇ thÑng hành chính cça nhà vua (Pharaon). HÇ thÑng chï vi¿t t°ãng hình Ai C­p luôn phéc t¡p, khó hÍc, nh°ng trong nhiÁu th¿ k÷ sau khi ra Ýi, chúng còn trß nên khó hÍc h¡n nhiÁu. Chç ý cça thñc t¿ này là nh±m duy trì ·c quyÁn cça nhïng ng°Ýi ghi chép và giï gìn vn b£n.

Chï vi¿t Trung Hoa

Þ Trung QuÑc, các nhà sí hÍc bi¿t °ãc r¥t nhiÁu iÁu vÁ nhïng triÁu ¡i Trung Hoa §u tiên nhÝ nhïng vn b£n còn sót l¡i. Të thÝi HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Th%C6%B0%C6%A1ng" \o "Nhà Th°¡ng" nhà Th°¡ng, a sÑ nhïng ghi chép này tìm th¥y trên x°¡ng Ùng v­t ho·c b£n ghi b±ng Óng. Nhïng chï ghi trên mai rùa, qua ph°¡ng pháp xác Ënh tuÕi carbon cho th¥y chúng °ãc vi¿t kho£ng 1.500 nm TCN. Các nhà sí hÍc phát hiÇn ra r±ng lo¡i v­t liÇu °ãc sí dång có £nh h°ßng ¿n vn b£n °ãc ghi chép và cách théc sí dång chúng.

Có nhïng phát hiÇn g§n ây vÁ các mai rùa có niên ¡i kho£ng 6.000 nm TCN nh° các ký hiÇu tìm th¥y ß Jiahu, nh°ng liÇu chúng ã ç phéc t¡p à °ãc coi là chï vi¿t hay ch°a thì v«n còn tranh cãi. N¿u nhïng hình v½ này °ãc xác Ënh là ngôn ngï ß d¡ng vi¿t thì chï vi¿t Trung Hoa là chï vi¿t cÕ nh¥t cça nhân lo¡i, th­m chí ra Ýi tÛi 2.000 nm sÛm h¡n chï vi¿t hình nêm cça vùng L°áng Hà. HiÇn nay, nhïng b±ng chéng có hÇ thÑng vÁ chï vi¿t Trung Hoa b¯t §u të 1.600 nm TCN.

Ký tñ Elamite

Nhïng biÃu t°ãng tiÁn ký tñ Elamite v«n ch°a gi£i ngh)a °ãc xu¥t hiÇn có l½ të 3.200 nm TCN và trß thành có hàng lÑi vào cuÑi thiên niên k÷ 3 TCN, chúng sau ó °ãc thay th¿ b±ng ch° vi¿t hình nêm Elamite du nh­p të ngôn ngï Akkadian.

Chï t°ãng hình TiÃu Á

Chï t°ãng hình TiÃu Á là ký tñ ghi l¡i hình à biÃu ¡t thông tin ra Ýi ß phía tây TiÃu Á. L§n §u tiên xu¥t hiÇn trên các con d¥u hoàng gia à ghi l¡i ngôn ngï Luwian (mÙt ngôn ngï ngày nay ã tuyÇt chçng) kho£ng th¿ k÷ 20 TCN.

Ký tñ Cretan

Chï t°ãng hình Cretan °ãc tìm th¥y t¡i các di chÉ cça nÁn vn minh Minoan £o Crete (xu¥t hiÇn ß giïa thiên niên k÷ 2 TCN). V«n ch°a °ãc gi£i mã.

Nhïng chï cái cÕ Semitic (Trung ông)

Nhïng chï cái úng ngh)a §u tiên (nhïng chï cái phå âm, gán m×i biÃu t°ãng t°¡ng éng vÛi mÙt âm vË, nh°ng không nh¥t thi¿t m×i âm vË éng vÛi mÙt biÃu t°ãng) xu¥t hiÇn kho£ng 1.800 nm TCN ß Ai C­p CÕ ¡i, nh° mÙt cách miêu t£ ngôn ngï °ãc phát triÃn bßi nhïng ng°Ýi Semitic phåc vå ß Ai C­p, nh°ng nhïng nguyên t¯c chï cái này không °ãc du nh­p vào hÇ thÑng chï vi¿t t°ãng hình cça Ai c­p trong suÑt thiên niên k÷. Nhïng chï cái phå âm ban §u này v«n ít °ãc coi trÍng trong nhiÁu th¿ k÷. Và chúng chÉ trß nên quan trÍng khi vào cuÑi thÝi kó Ó Óng, khi ký tñ tiÁn chï vi¿t Sinaitic phân thành hai nhánh là hÇ thÑng tiÁn chï cái Canaanite (kho£ng 1.400 TCN) và hÇ thÑng chï cái nam ¢ r­p (kho£ng 1.200 TCN). HÇ thÑng tiÁn chï cái Canaanite có l½ bË £nh h°ßng bßi hÇ thÑng chï vi¿t ghép v§n Byblos mà hiÇn này v«n ch°a gi£i mã °ãc và sau ó truyÁn £nh h°ßng vào chï cái Ugantic (kho£ng 1.300 TCN).

Chï vi¿t ¤n Ù

Nhïng ký hiÇu tìm th¥y cça nÁn vn minh sông ¤n thÝi Ó Óng giïa v«n ch°a gi£i ngh)a °ãc. V«n ch°a rõ nhïng ký hiÇu này °ãc x¿p vào ký hiÇu tiÁn ký tñ hay ó là mÙt d¡ng chï vi¿t biÃu t°ãng-ngï âm cça các hÇ thÑng chï vi¿t thÝi kó Ó Óng khác.

ThÝi kó Ó s¯t và sñ ra Ýi hÇ thÑng chï vi¿t Alphabet

Chï cái Phoenician là hÇ thÑng tiÁn chï cái Canaanite uãc ti¿p tåc phát triÃn ß HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C4%91%E1%BB%93_s%E1%BA%AFt" \o "ThÝi kó Ó s¯t" thÝi kó Ó s¯t (°ãc cho là k¿ thëa të sñ ch¥m dét cça hÇ thÑng này nm 1.050 TCN). HÇ thÑng chï cái này °a ¿n sñ ra Ýi cça HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_vi%E1%BA%BFt_Aramaic&action=edit&redlink=1" \o "Chï vi¿t Aramaic (trang ch°a °ãc vi¿t)" chï vi¿t Aramaic và HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_vi%E1%BA%BFt_Hy_L%E1%BA%A1p&action=edit&redlink=1" \o "Chï vi¿t Hy L¡p (trang ch°a °ãc vi¿t)" chï vi¿t Hy L¡p; rÓi thông qua ng°Ýi Hy L¡p, d«n ¿n sñ ra Ýi cça các chï cái TiÃu Á và chï cái Italic cÕ (bao gÓm ti¿ng Latin) vào thà k÷ 8 TCN. Chï cái Hy L¡p °a vào các ký hiÇu nguyên âm. Nhóm chï vi¿t Brahmic cça ¤n Ù có l½ hình thành të th¿ k÷ 5 TCN të nhïng ti¿p xúc vÛi chï vi¿t Aramaic. Chï vi¿t Hy L¡p và Latin vào các th¿ k÷ §u Công nguyên là phát tích cça mÙt sÑ hÇ thÑng ký tñ Châu Âu nh° HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i_Runes&action=edit&redlink=1" \o "Chï cái Runes (trang ch°a °ãc vi¿t)" chï cái Runes, HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i_Gothic&action=edit&redlink=1" \o "Chï cái Gothic (trang ch°a °ãc vi¿t)" chï cái Gothic và HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i_Cyrillic&action=edit&redlink=1" \o "Chï cái Cyrillic (trang ch°a °ãc vi¿t)" chï cái Cyrillic. Trong khi ó, chï vi¿t Aramaic là khßi nguÓn cça HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i_Hebrew&action=edit&redlink=1" \o "Chï cái Hebrew (trang ch°a °ãc vi¿t)" chï cái Hebrew, HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i_Syriac&action=edit&redlink=1" \o "Chï cái Syriac (trang ch°a °ãc vi¿t)" chï cái Syriac và HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i_Arabic&action=edit&redlink=1" \o "Chï cái Arabic (trang ch°a °ãc vi¿t)" chï cái Arabic; HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i_nam_%E1%BA%A2_r%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" \o "Chï cái nam ¢ r­p (trang ch°a °ãc vi¿t)" chï cái nam ¢ r­p mang ¿n sñ hình thành HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i_Ge%E2%80%99ez&action=edit&redlink=1" \o "Chï cái Ge ez (trang ch°a °ãc vi¿t)" chï cái Ge ez.

Cing thÝi gian này (th¿ k÷ 4 §u Công nguyên), chï vi¿t Nh­t B£n ra Ýi të chï vi¿t Trung Hoa.

Chï vi¿t và lËch sí

Các nhà sí hÍc phân Ënh r¡ch ròi thÝi tiÁn sí và thÝi lËch sí, theo ó thÝi lËch sí b¯t §u kà të khi có các nguÓn ghi chép áng tin c­y. Sñ xu¥t hiÇn cça chï vi¿t ß mÙt khu vñc °ãc k¿ ti¿p, trong vài th¿ k÷ sau ó, b±ng nhïng ghi chép rÝi r¡c thì không °ãc °a vào thÝi lËch sí °ãc. ChÉ khi có sñ hiÇn diÇn cça nhïng vn b£n liÁn m¡ch, an k¿t thì mÛi ánh d¥u thÝi lËch sí. Trong các xã hÙi hÍc v¥n ban §u, ph£i m¥t ¿n 600 nm à nhïng ghi chép §u tiên °ãc k¿ thëa b±ng nhïng nguÓn vn b£n ch·t ch½ (kho£ng nm 3.200 ¿n 2.600 TCN). Trong tr°Ýng hãp n°Ûc Ý, quãng thÝi gian này là 500 nm të khi có chï cái Italic cÕ ¿n khi HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Plautus&action=edit&redlink=1" \o "Plautus (trang ch°a °ãc vi¿t)" Plautus vi¿t hài kËch (nm 750 ¿n 250 TCN). VÛi nhïng tÙc German, kho£ng thÝi gian cing dài t°¡ng °¡ng: 500 nm kà të nhïng ghi chép rÝi r¡c §u tiên cça HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_vi%E1%BA%BFt_c%E1%BB%95_Futhark&action=edit&redlink=1" \o "Chï vi¿t cÕ Futhark (trang ch°a °ãc vi¿t)" chï vi¿t cÕ Futhark kho£ng nm 200 ¿n nhïng vn b£n §u tiên nh° quyÃn HYPERLINK "http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Abrogans&action=edit&redlink=1" \o "Abrogans (trang ch°a °ãc vi¿t)" Abrogans nm 750.