Giáo trình

LỊCH SỬ VĂN MINH THẾ GIỚI

NgÆ°á»i biên soạn: ÄOÀN TRUNG

ThÃ'ng tin ebook :

Nguá»"n : Äại há»c An Giang

Thực hiện ebook : hoi_ls

Mục lục

LỜI NÃ"I ÄẦU

BÀI MỞ ÄẦU

I. Má»™t sá»' vấn Ä'á» vá» khái niệm

II. Những dấu hiệu văn minh trong thá»i kì cÃ'ng xã nguyên thuá»·

III. Các ná»n văn minh lá»›n trên thế giá»›i

ChÆ°Æ¡ng I: VÄ‚N MINH BẮC PHI VÀ TY Ã

I. Văn minh Ai Cập cổ Ä'ại

II. Văn minh Lưỡng Hà cổ Ä'ại

III. Văn minh Arập

ChÆ°Æ¡ng II: VÄ‚N MINH ẤN ÄỘ

I. CÆ¡ sở hình thà nh ná»n văn minh Ấn Äá»™

II. Những thà nh tá»±u chủ yếu của văn minh Ấn Äá»™

ChÆ°Æ¡ng III: VÄ‚N MINH TRUNG QUá»C

I.CÆ¡ sở hình thà nh ná»n văn minh Trung Hoa

II. Những thà nh tựu chủ yếu của văn minh Trung Hoa

ChÆ°Æ¡ng IV: VÄ‚N MINH HY LẠP Cá»" ÄẠI

I. CÆ¡ sở hình thà nh ná»n văn minh Hy Lạp cổ Ä'ại

II. Những thà nh tá»±u chủ yếu của văn minh Hy Lạp cổ Ä'ại

ChÆ°Æ¡ng V: VÄ‚N MINH LA MÃ Cá»" ÄẠI

I. CÆ¡ sở hình thà nh ná»n văn minh La Mã cổ Ä'ại

II. Những thà nh tá»±u chủ yếu của văn minh La Mã cổ Ä'ại

ChÆ°Æ¡ng VI: VÄ‚N MINH TY U THỜI TRUNG ÄẠI

I. Hoà n cảnh hình thà nh ná»n văn minh Tây u Trung Ä'ại

II. Văn hoá Tây u từ thế ká»· V Ä'ến thế ká»· X

III. Văn hoá Tây u từ thế ká»· XI Ä'ến thế ká»· XIV

IV. Văn hoá Tây u thá»i phục hÆ°ng

V. Sự tiến bộ vỠkỹ thuật

VI. Sá»± ra Ä'á»i của Ä'ạo Tin Là nh

ChÆ°Æ¡ng VII: Sá»° XUẤT HIỆN VÄ‚N MINH CÃ"NG NGHIỆP

I. Äiá»u kiện ra Ä'á»i của ná»n văn minh cÃ'ng nghiệp

II. Cuá»™c cách mạng cÃ'ng nghiệp

III. Những phát minh KHKT và há»c thuyết chính trị thá»i cận Ä'ại

IV. Những thà nh tá»±u vá» văn há»c nghệ thuật

Chương VIII: VĂN MINH THẾ GIỚI THẾ KỶ XX

I. Văn minh thế giá»›i nữa Ä'ầu thế ká»· XX

II. Chiến tranh thế giới và sự phá hoại văn minh nhân loại

III. Văn minh thế giới nữa sau thế kỷ XX

KẾT LUẬN

LỜI NÃ"I ÄẦU

MÃ'n Lịch sá»­ văn minh thế giá»›i Ä'ã Ä'ược Ä'Æ°a và o chÆ°Æ¡ng trình của các trÆ°á»ng Ä'ại há»c và cao Ä'ẳng má»™t sá»' năm nay. Khá»'i lượng kiến thức vá» các ná»n văn minh nhân loại thì rất lá»›n. Có nhiá»u giáo trình Lịch sá»­ văn minh thế giá»›i Ä'ã Ä'ược xuất bản Ä'ể sá»­ dụng ở các trÆ°á»ng Ä'ại há»c phục vụ cho chÆ°Æ¡ng trình 60 tiết . Tên giáo trình má»-i nÆ¡i khÃ'ng giá»'ng nhau, có cuá»'n lấy tên là Lịch sá»­ văn minh thế giá»›i, có cuá»'n lại lấy tên là Lịch sá»­ văn minh nhân loại. Cấu trúc má»-i giáo trình cÅ©ng khÃ'ng giá»'ng nhau .

Äể phục vụ cho các bạn sinh viên cao Ä'ẳng vá»›i thá»i lượng chÆ°Æ¡ng trình chỉ có 30 tiết, chúng tÃ'i sau khi tham khảo giáo trình ở má»™t sá»' các trÆ°á»ng bạn, dá»±a và o chÆ°Æ¡ng trình của Bá»™ Giáo dục & Äà o tạo Ä'ể là m chuẩn biên soạn Giáo trình nà y.

Äá»'i vá»›i sinh viên Khoa há»c xã há»™i, há»c phần nà y còn có tác dụng trá»±c tiếp giúp các bạn sẽ giảng dạy tá»'t hÆ¡n chÆ°Æ¡ng trình THCS má»›i áp dụng từ năm 2002. Bởi vì ở chÆ°Æ¡ng trình THCS má»›i có chú ý Ä'á» cập rất nhiá»u Ä'ến các giá trị văn minh vật thể và phi vật thể mà nhân loại Ä'ã sáng tạo ra trong quá trình phát triển.

Giáo trình gá»"m có 8 chÆ°Æ¡ng nhằm Ä'em lại cho ngÆ°á»i Ä'á»c những hiểu biết cÆ¡ bản, có hệ thá»'ng vá» các ná»n văn minh lá»›n thá»i cổ - trung Ä'ại ở phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng, phÆ°Æ¡ng Tây và ná»n văn minh cÃ'ng nghiệp thá»i cận, hiện Ä'ại.

Trong ná»™i dung má»-i chÆ°Æ¡ng, chúng tÃ'i trÆ°á»›c tiên Ä'á» cập tá»›i cÆ¡ sở hình thà nh má»-i ná»n văn minh, trình Ä'á»™ phát triển kinh tế, phân hóa xã há»™i, sÆ¡ lược sá»± thà nh lập và cấu trúc nhà nÆ°á»›c, triết há»c, tÆ° tưởng, những thà nh tá»±u vá» khoa há»c - kÄ© thuật và văn há»c nghệ thuật.

Do Ä'ây là giáo trình chỉ Ä'ể phục vụ cho sinh viên CÄSP vá»›i chÆ°Æ¡ng trình 30 tiết, vì vậy chúng tÃ'i chỉ Ä'Æ°a và o Ä'ây những gì Ä'ược coi là cÃ' Ä'á»ng, cÆ¡ bản nhất. Nếu các bạn muá»'n tìm hiểu thêm thì chúng ta có thể tham khảo ở các tà i liệu Ä'ã có khá Ä'ầy Ä'ủ trên thÆ° viện của TrÆ°á»ng Äại há»c An Giang:

• Almanach những ná»n văn minh thế giá»›i, NXB Văn hóa ThÃ'ng tin, Hà Ná»™i, 1996 ( nhiá»u tác giả ).

• Vũ Dương Ninh ( chủ biên ): Lịch sử văn minh nhân loại, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1997.

• Vũ Dương Ninh ( chủ biên ): Lịch sử văn minh thế giới, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1999.

• Lê Phụng Hoà ng ( chủ biên ): Lịch sử văn minh thế giới, NXB Giáo dục, Hà Nội, 1999.

Do ý Ä'ịnh muá»'n góp phần giúp các bạn sinh viên trong quá trình há»c tập, chúng tÃ'i Ä'ã mạnh dạn biên soạn tà i liệu nà y. Trong quá trình biên soạn khó tránh khá»i những thiếu sót, chúng tÃ'i mong nhận Ä'ược những sá»± góp ý chân thà nh của các thầy cÃ' giáo, các bạn sinh viên và các Ä'á»™c giả Ä'ể chúng tÃ'i sá»­a chữa giáo trình Ä'ược hoà n chỉnh hÆ¡n.

Chân thà nh cám ơn.

Tp.Long Xuyên tháng 8-2002

NgÆ°á»i biên soạn

BÀI MỞ ÄẦU

I. Má»™t sá»' vấn Ä'á» vá» khái niệm

1.1 Văn hoá?

TrÆ°á»›c khi nói vá» thuật ngữ văn minh, chúng ta cần thá»'ng nhất vá»›i nhau vá» khái niệm văn hóa. Theo Từ Ä'iển tiếng Việt, NXB Khoa há»c Xã há»™i, Hà Ná»™i, 1994: Văn hoá gá»"m tổng thể những giá trị vật chất cÅ©ng và tinh thần do con ngÆ°á»i sáng tạo ra trong quá trình lịch sá»­.

Ngà y nay, Ä'ã có nhiá»u há»c giả Ä'Æ°a ra những thuật ngữ vá» văn hóa, nhÆ°ng Ä'a sá»' các há»c giả Ä'á»u thá»'ng nhất vá»›i nhau ná»™i dung văn hoá là tất cả má»i giá trị vật chất và tinh thần mà con ngÆ°á»i ta Ä'ã sáng tạo ra hay thu nhận Ä'ược trong quá trình lịch sá»­ .

NhÆ° vậy, má»-i dân tá»™c Ä'á»u có tổng thể những giá trị văn hoá của mình, từ những cái trá»'ng Ä'á»"ng nổi tiếng Ä'ến tục nhuá»™m răng, ăn trầu, xăm mình trÆ°á»›c kia ... Những giá trị văn hoá Ä'ó, bên cạnh những giá trị do chính dân tá»™c Ä'ó sáng tạo ra thì khÃ'ng ít giá trị có nguá»"n gá»'c thu nhận Ä'ược từ các cá»™ng Ä'á»"ng khác trong quá trình tiếp xúc giữa các cá»™ng Ä'á»"ng . Chữ viết, Ä'ạo Nho, nhiá»u phong tục cÆ°á»›i xin, ma chay ... của dân tá»™c ta chắc chắn cÅ©ng chịu ảnh hưởng của những dân tá»™c láng giá»ng .

Má»-i ngÆ°á»i sinh ra và lá»›n lên ở má»™t mÃ'i trÆ°á»ng nhất Ä'ịnh, thÆ°á»ng có vá»'n liếng những giá trị riêng thu nhận Ä'ược từ mÃ'i trÆ°á»ng cá»™ng Ä'á»"ng mình Ä'ã trưởng thà nh.TrÆ°á»›c kia, do Ä'iá»u kiện giao thÃ'ng, thÃ'ng tin liên lạc còn hạn chế, những ngÆ°á»i có nguá»"n gá»'c văn hoá khác nhau lần Ä'ầu tiên giao tiếp vá»›i nhau rất dá»... xảy ra hiểu lầm, thậm chí có lúc mâu thuẫn gay gắt.

1.2. Văn minh?

CÅ©ng theo Từ Ä'iển tiếng Việt ( sÄ'd ): Văn minh là trình Ä'á»™ phát triển Ä'ạt Ä'ến má»™t mức Ä'á»™ nhất Ä'ịnh của xã há»™i loà i ngÆ°á»i, có ná»n văn hoá vật chất và tinh thần vá»›i những Ä'ặc trÆ°ng riêng.( Văn minh Ai Cập. Ãnh sáng của văn minh. Ná»n văn minh của loà i ngÆ°á»i.)

Theo chúng tÃ'i, Văn minh là trạng thái tiến bá»™ cả vá» vật chất cÅ©ng nhÆ° tinh thần của xã há»™i loà i ngÆ°á»i. Văn minh còn có thể hiểu là giai Ä'oạn phát triển cao của văn hoá cÅ©ng nhÆ° hà nh vi hợp lí của con ngÆ°á»i .

NhÆ° vậy Ä'ã có con ngÆ°á»i là có những giá trị văn hoá. NhÆ°ng trong lịch sá»­, Ä'ến giai Ä'oạn nà o thì thÆ°á»ng Ä'ược ngÆ°á»i ta thá»'ng nhất là loà i ngÆ°á»i Ä'ã bÆ°á»›c và o xã há»™i văn minh? Äó là giai Ä'oạn có nhà nÆ°á»›c. ThÃ'ng thÆ°á»ng cùng vá»›i giai Ä'oạn hình thà nh nhà nÆ°á»›c thì chữ viết cÅ©ng xuất hiện, do Ä'ó văn hoá có bÆ°á»›c phát triển nhảy vá»t. Tất nhiên, có thể ở má»™t sá»' nÆ¡i Ä'ã có nhà nÆ°á»›c mà chÆ°a có chữ viết, nhÆ°ng Ä'ó khÃ'ng phải là trÆ°á»ng hợp phổ biến.

Bên cạnh khái niệm văn hoá, văn minh, ở nước ta trước kia còn có khái niệm văn hiến, văn vật.

Trong bà i Bình NgÃ' Äại Cáo, Nguyá»...n Trãi viết “ NhÆ° nÆ°á»›c Äại Việt ta từ trÆ°á»›c, vá»'n xÆ°ng ná»n văn hiến Ä'ã lâuâ€. Thủa Ä'ó nÆ°á»›c ta chÆ°a có thuật ngữ văn minh, câu Ä'ó của Nguyá»...n Trãi có nghÄ©a tÆ°Æ¡ng Ä'Æ°Æ¡ng “ Xét nhÆ° nÆ°á»›c Äại Việt ta trÆ°á»›c kia thá»±c là má»™t nÆ°á»›c văn minh. NhÆ° vậy văn hiến có nghÄ©a tÆ°Æ¡ng Ä'Æ°Æ¡ng nhÆ° văn minh. Văn minh là từ hiện Ä'ại, văn hiến là má»™t từ cổ ngà y nay ít ngÆ°á»i sá»­ dụng.

Còn theo Từ Ä'iển tiếng Việt: Văn hiến là truyá»n thá»'ng văn hoá lâu Ä'á»i và tá»'t Ä'ẹp. ( Má»™t nÆ°á»›c văn hiến )

Văn vật là khái niệm Ä'ể chỉ những giá trị văn hoá vá» mặt vật chất. “Thăng Long ngà n năm văn vậtâ€. Có má»™t thuật ngữ dá»... hiểu hÆ¡n nhiá»u, Ä'ó là thuật ngữ văn hoá vật thể. Còn theo Từ Ä'iển tiếng Việt thì Ä'ịnh nghÄ©a: Văn vật là truyá»n thá»'ng văn hoá tá»'t Ä'ẹp biểu hiện ở nhiá»u nhân tà i trong lịch sá»­ và nhiá»u di tích lịch sá»­.

II. Những dấu hiệu văn minh trong thá»i kì cÃ'ng xã nguyên thuá»·

Tuy các há»c giả Ä'á»u thá»'ng nhất vá»›i nhau, khi xuất hiện các nhà nÆ°á»›c Ä'ầu tiên trên trái Ä'ất nà y thì lúc Ä'ó má»›i có thể nói loà i ngÆ°á»i Ä'ã bÆ°á»›c và o xã há»™i văn minh. NhÆ°ng nhÆ° ta Ä'ã thá»'ng nhất ở trên “Văn minh là Ä'ể chỉ giai Ä'oạn phát triển cao của văn hoá cÅ©ng nhÆ° hà nh vi hợp lí của con ngÆ°á»iâ€. Vì vậy, ngay từ thá»i kì nguyên thuá»·, tuy chÆ°a có thể gá»i là xã há»™i văn minh nhÆ°ng con ngÆ°á»i thá»i kì Ä'ó Ä'ã có những biểu hiện tiến bá»™, hợp lí, Ä'ặt tiá»n Ä'á» cho sá»± hình thà nh các ná»n văn minh nhân loại sau nà y:

Việc tìm ra lá»­a Ä'ánh dấu má»™t bÆ°á»›c tiến nhảy vá»t trong lịch sá»­ loà i ngưòi, giúp con ngÆ°á»i mạnh hÆ¡n hẳn các loà i Ä'á»™ng vật khác. Lá»­a giúp con ngÆ°á»i chiến thắng thú dữ, nÆ°á»›ng chín thức ăn, là m Ä'á»" gá»'m, chinh phục các rừng cây Ä'ể là m Ä'ất trá»"ng trá»t ...và sau nà y là nghá» luyện kim .

• Từ chá»- sá»'ng theo bà y Ä'à n tiến lên xây dá»±ng tổ chức cÃ'ng xã thị tá»™c, Ä'ó là má»™t tổ chức hợp lí Ä'ầu tiên vá» mặt xã há»™i. Äá»'i vá»›i lịch sá»­ loà i ngÆ°á»i, Ä'ây là má»™t bÆ°á»›c tiến lá»›n.

• Phân cÃ'ng lao Ä'á»™ng giữa trá»"ng trá»t và chăn nuÃ'i, giữa nÃ'ng nghiệp vá»›i thủ cÃ'ng nghiệp. Äây là má»™t sá»± sắp xếp hợp lí, tiện lợi, tạo Ä'iá»u kiện cho việc chuyên mÃ'n hoá trong xã há»™i văn minh sau nà y.

• Sá»± xuất hiện cung tên cÅ©ng là má»™t bÆ°á»›c tiến lá»›n. Äây là má»™t loại vÅ© khí phức tạp Ä'òi há»i phải tích luỹ kinh nghiệm, trí tuệ sắc sảo và kÄ© năng khéo léo.

• HÃ'n nhân cÅ©ng có má»™t bÆ°á»›c tiến lá»›n từ tạp giao, Ä'á»"ng huyết Ä'ến hÃ'n nhân theo gia Ä'ình ổn Ä'ịnh. Äó là sá»± tích luỹ kinh nghiệm nhiá»u Ä'á»i Ä'ể tránh hiện tượng Ä'á»"ng huyết, tăng sức sá»'ng cho thế hệ sau.

• TÃ'n giáo nguyên thuá»· xuất hiện cÅ©ng là má»™t bÆ°á»›c tiến lá»›n vá» mặt tinh thần. Tín ngưỡng tÃ' tem, việc thá» cúng tổ tiên là những biểu hiện giá trị tinh thần quan trá»ng của con ngÆ°á»i nguyên thuá»·.

• Nghệ thuật nguyên thuá»· cÅ©ng là má»™t biểu hiện phát triển văn hoá quan trá»ng, nó thể hiện cách nhìn của ngÆ°á»i xÆ°a bằng những hình tượng cụ thể Ä'á»'i vá»›i thế giá»›i bên ngoà i.

• Những biểu hiện ban Ä'ầu của kí hiệu ghi nhá»› nhÆ° dùng dây thừng Ä'ể thắt nút, dùng các hình vẽ Ä'ể diá»...n tả tình cảm cÅ©ng là những tiá»n Ä'á» cho chữ viết sau nà y.

III. Các ná»n văn minh lá»›n trên thế giá»›i

Loà i ngÆ°á»i xuất hiện cách Ä'ây hà ng triệu năm và ngay từ lúc Ä'ó con ngÆ°á»i Ä'ã tạo ra nhiá»u giá trị vật chất cÅ©ng nhÆ° tinh thần nhÆ°ng xã há»™i nguyên thuá»· lúc Ä'ó nói chung vẫn còn ở trong tình trạng mÃ'ng muá»™i.

Tá»›i cuá»'i thiên niên kỉ IV, Ä'ầu thiên niên kỉ III TCN, ở má»™t sá»' nÆ¡i có Ä'iá»u kiện tá»± nhiên thuận lợi hÆ¡n các nÆ¡i khác, con ngÆ°á»i tập trung sinh sá»'ng ở những nÆ¡i Ä'ó Ä'Ã'ng hÆ¡n. Hạ lÆ°u các con sÃ'ng lá»›n ở châu à và châu Phi Ä'ã hình thà nh ra bá»'n trung tâm văn minh sá»›m nhất của nhân loại Ä'ó là trung tâm văn minh Ai Cập, Lưỡng Hà , Ấn Äá»™, Trung Hoa.

Má»™t Ä'iểm giá»'ng nhau là cả bá»'n trung tâm văn minh nà y Ä'á»u dá»±a và o các con sÃ'ng lá»›n: Ai Cập nhá» có sÃ'ng Nin ( Nile), Lưỡng Hà nhá» có sÃ'ng Æ phrat ( Euphrates) TigrÆ¡ ( Tigris ), Ấn Äá»™ nhá» có sÃ'ng Ấn và sÃ'ng Hằng, Trung Hoa nhá» có Hoà ng Hà và TrÆ°á»ng Giang. Hạ lÆ°u của các con sÃ'ng nà y Ä'ất rất mà u mỡ, thuận lợi cho việc phát triển nÃ'ng nghiệp, tạo Ä'iá»u kiện cho cÆ° dân ở Ä'ây sá»›m bÆ°á»›c và o xã há»™i văn minh.

Ở phÆ°Æ¡ng Tây, có hai trung tâm văn minh xuất hiện muá»™n hÆ¡n, Ä'ó là văn minh Hy Lạp và La Mã ( khoảng cuá»'i thiên niên kỉ III Ä'ến Ä'ầu thiên niên kỉ II TCN ). Tuy xuất hiện muá»™n hÆ¡n các trung tâm văn minh ở phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng, nhÆ°ng nhá» kế thừa các thà nh tá»±u văn minh của phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng rá»"i sau Ä'ó phát triển lên nên văn minh Hy-La cÅ©ng Ä'ể lại cho nhân loại nhiá»u giá trị quan trá»ng.

Thá»i trung Ä'ại, toà n bá»™ Tây à và Bắc Phi nằm trong lãnh thổ Ä'ế quá»'c Arập. PhÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng hình thà nh ba trung tâm văn minh lá»›n là Arập, Ấn Äá»™, Trung Hoa. Trong ba trung tâm văn minh Ä'ó, Ấn Äá»™ và Trung Hoa có sá»± phát triển liên tục từ thá»i cổ Ä'ại tá»›i thá»i trung Ä'ại.

Ở phÆ°Æ¡ng Tây, thá»i trung Ä'ại chỉ nằm trong má»™t trung tâm văn minh là văn minh Tây u.

Ngoà i những trung tâm văn minh lá»›n, thá»i cổ-trung Ä'ại trên thế giá»›i còn hình thà nh những trung tâm văn minh nhá» hÆ¡n nhÆ° văn minh của má»™t sá»' ngÆ°á»i dân da Ä'Ỡở Châu MÄ©, văn minh ở má»™t sá»' vùng thuá»™c ÄÃ'ng Nam à .

Ngay từ thá»i cổ-trung Ä'ại, những ná»n văn minh trên thế giá»›i khÃ'ng phải phát triển hoà n toà n biệt lập vá»›i nhau.Con ngÆ°á»i giữa các trung tâm văn minh khác nhau Ä'ã có sá»± tiếp xúc vá»›i nhau qua buÃ'n bán, du lịch, chiến tranh, hay truyá»n giáo. Vì vậy chắc chắn những giá trị vật chất cÅ©ng nhÆ° tinh thần giữa các trung tâm văn minh ấy cÅ©ng Ä'ã có ảnh hưởng lẫn nhau.

Tá»›i thá»i cận Ä'ại, các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây nhá» sá»± phát triển nhanh chóng vá» khoa há»c kÄ© thuật Ä'ã trở thà nh các quá»'c gia phát triển vá» kinh tế, hùng mạnh vá» quân sá»±. Cùng vá»›i quá trình thá»±c dân hoá, các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng Tây Ä'ã lÃ'i cuá»'n các vùng còn lại của thế giá»›i và o luá»"ng phát triển của văn minh chung thá»i cận Ä'ại.

Trên cÆ¡ sở của văn minh thế giá»›i thá»i cổ-trung Ä'ại mà loà i ngÆ°á»i thá»i cận Ä'ại và hiện Ä'ại Ä'ã tạo nên Ä'ược những thà nh tá»±u to lá»›n trên tất cả các lÄ©nh vá»±c nhÆ° chúng ta Ä'ã thấy ngà y nay.

ChÆ°Æ¡ng I: VÄ‚N MINH BẮC PHI VÀ TY Ã

I. Văn minh Ai Cập cổ Ä'ại

1. CÆ SỞ HÃŒNH THÀNH NỀN VÄ‚N MINH AI CẬP Cá»" ÄẠI :

1.1.1. Äịa lí và dân cÆ° :

Ai Cập nằm ở ÄÃ'ng Bắc Châu Phi, hạ lÆ°u sÃ'ng Nin. SÃ'ng Nin là má»™t con sÃ'ng dà i nhất thế giá»›i, khoảng 6500 km chảy từ Trung Phi lên Bắc Phi. Hà ng năm, tá»›i mùa mÆ°a nÆ°á»›c sÃ'ng Nin cuá»"n cuá»™n Ä'á» phù sa bá»"i Ä'ắp cho những cánh Ä'á»"ng ở hạ lÆ°u sÃ'ng Nin. Äất Ä'ai mà u mỡ, cây cá» tá»'t tÆ°Æ¡i, các loà i Ä'á»™ng thá»±c vật phong phú, nên ngay từ thá»i nguyên thuá»· con ngÆ°á»i Ä'ã tập trung sinh sá»'ng ở Ä'ây Ä'Ã'ng hÆ¡n các khu vá»±c xung quanh.

Tá»›i cách ngà y nay khoảng 6000 năm, con ngÆ°á»i ở Ä'ây Ä'ã biết sá»­ dụng những cÃ'ng cụ, vÅ© khí bằng Ä'á»"ng. CÃ'ng cụ bằng Ä'á»"ng giúp con ngÆ°á»i ở Ä'ây chuyển sang sá»'ng chủ yếu nhá» nghá» nÃ'ng, thoát khá»i cuá»™c sá»'ng săn bắn, hái lượm và sá»›m bÆ°á»›c và o xã há»™i văn minh. Chính vì vậy mà cách Ä'ây hÆ¡n 2000 năm trÆ°á»›c, má»™t nhà sá»­ há»c Hy Lạp là HêrÃ'Ä'Ã't tá»›i thăm Ai Cập Ä'ã có má»™t nhận xét rất hay là “ Ai Cập là tặng phẩm của sÃ'ng Ninâ€.

Vá» mặt dân cÆ°, những cÆ° dân cổ nhất ở lÆ°u vá»±c sÃ'ng Nin là những thổ dân Châu Phi hình thà nh trên cÆ¡ sở há»-n hợp nhiá»u bá»™ lạc. Sau nà y, má»™t sá»' bá»™ tá»™c Hamit (Hamites) từ Tây à xâm nhập hạ lÆ°u sÃ'ng Nin. Trải qua má»™t quá trình há»-n hợp lâu dà i giữa ngÆ°á»i Hamit và thổ dân Châu Phi Ä'ã hình thà nh ra những tá»™c ngÆ°á»i Ai Cập cổ Ä'ại.

1.1.2. Các thá»i kì lịch sá»­ chính của Ai Cập cổ Ä'ại :

Do giáo trình nà y mục Ä'ích chính là là m cho ngÆ°á»i Ä'á»c hình dung Ä'ược sá»± phát triển của văn minh nhân loại, vì vậy lịch sá»­ của các trung tâm văn minh chỉ trình bà y sÆ¡ lược ở mức Ä'á»™ các thá»i kì lịch sá»­ chính.

Lịch sá»­ Ai Cập cổ Ä'ại có thể chia ra là m 5 thá»i kì chính sau :

• Thá»i kì TảoVÆ°Æ¡ng quá»'c ( khoảng 3200 - 3000 năm TCN )

• Thá»i kì Cổ VÆ°Æ¡ng quá»'c ( khoảng 3000 - 2200 năm TCN )

• Thá»i kì Trung VÆ°Æ¡ng quá»'c ( khoảng 2200 - 1570 năm TCN )

• Thá»i kì Tân VÆ°Æ¡ng quá»'c ( khoảng 1570 - 1100 năm TCN )

• Thá»i kì Hậu VÆ°Æ¡ng quá»'c ( khoảng 1100 - 31 năm TCN )

1. 2 . NHá»®NG THÀNH Tá»°U CHỦ YẾU CỦA VÄ‚N MINH AI CẬP Cá»" ÄẠI :

1.2.1. Chữ viết, văn há»c :

Khoảng hÆ¡n 3000 nămTCN, ngÆ°á»i Ai Cập cổ Ä'ại Ä'ã sáng tạo ra chữ tượng hình . Muá»'n chỉ má»™t vật gì thì há» vẽ những nét tiêu biểu của sá»± vật Ä'ó. Äể diá»...n tả những khái niệm trừu tượng thì há» mượn ý. Thí dụ Ä'ể diá»...n tả trạng thái khát thì há» vẽ ba là n sóng nÆ°á»›c và cái Ä'ầu bò Ä'ang cúi xuá»'ng; Ä'ể nói lên sá»± cÃ'ng bằng thì há» vẽ lÃ'ng chim Ä'à Ä'iểu ( vì lÃ'ng Ä'à Ä'iểu hầu nhÆ° dà i bằng nhau ).

Từ chữ tượng hình, sau nà y ngÆ°á»i Ai Cập cổ Ä'ại Ä'ã hình thà nh ra hệ thá»'ng 24 chữ cái. Và o thiên niên kỉ II TCN, ngÆ°á»i Híchxá»'t Ä'ã há»c cách viết của ngÆ°á»i Ai Cập Ä'ể ghi lại các ngÃ'n ngữ của mình. Vá» sau nà y, loại chữ viết ấy lại ít nhiá»u ảnh hưởng tá»›i ngÆ°á»i Phênixi và ngÆ°á»i Phênixi Ä'ã sáng tạo ra vần chữ cái A , B ...Những chữ tượng hình của ngÆ°á»i Ai Cập Ä'ược khắc trên Ä'á, viết trên da, nhÆ°ng nhiá»u nhất là Ä'ược viết trên vá» cây sậy papyrus. Äây là má»™t loại “giấy†cổ xÆ°a nhất, do vậy ngÃ'n ngữ nhiá»u nÆ°á»›c trên thế giá»›i, giấy Ä'ược gá»i là papes, papier ...Năm 1822, má»™t nhà ngÃ'n ngữ há»c ngÆ°á»i Pháp là SampÃ'liÃ'ng ( Champollion ) Ä'ã tìm cách Ä'á»c Ä'ược thứ chữ nà y.

Vá» văn há»c, những tác phẩm tiêu biểu còn lại nhÆ° Truyện hai anh em, Nói Thật và Nói Láo, Äá»'i thoại của má»™t ngÆ°á»i thất vá»ng vá»›i linh há»"n của mình , NgÆ°á»i nÃ'ng phu biết nói những Ä'iá»u hay ...

1.2.2. TÃ'n giáo :

NgÆ°á»i Ai Cập cổ Ä'ại theo Ä'a thần giáo, há» thá» rất nhiá»u thần. Ban Ä'ầu, má»-i vùng thá» má»-i vị thần riêng của mình, chủ yếu là những vị thần tá»± nhiên. Äến thá»i kì thá»'ng nhất quá»'c gia, bên cạnh những vị thần riêng của má»-i Ä'ịa phÆ°Æ¡ng còn có các vị thần chung nhÆ° thần Mặt trá»i ( Ra ), thần sÃ'ng Nin (Osiris ).

NgÆ°á»i Ai Cập cổ tin rằng con ngÆ°á»i có hai phần : há»"n và xác. Khi con ngÆ°á»i chết Ä'i, linh há»"n thoát ra ngoà i nhÆ°ng có thể má»™t lúc nà o Ä'ó lại tìm vá» nÆ¡i xác ( Há» tin rằng nhÆ° khi bị ngất , há»"n thoát ra ngoà i tạm thá»i ). Vì vậy những ngÆ°á»i già u có tìm má»i cách Ä'ể giữ gìn thể xác. KÄ© thuật Æ°á»›p xác vì vậy cÅ©ng rất phát triển.

1.2.3. Kiến trúc Ä'iêu khắc :

NgÆ°á»i Ai Cập cổ Ä'ại Ä'ã xây dá»±ng rất nhiá»u Ä'á»n Ä'à i, cung Ä'iện, nhÆ°ng nổi bật nhất phải kể Ä'ến là các kim tá»± tháp hùng vÄ©, vÄ©nh cá»­u. NgÆ°á»i thiết kế ra Kim tá»± tháp Ä'ầu tiên Ä'ể là m nÆ¡i yên nghỉ cho các pharaon là Imhotép. NgÆ°á»i ta Ä'ã phát hiện ra khoảng 70 Kim tá»± tháp lá»›n nhá» khác nhau trong Ä'ó có 3 Kim tá»± tháp nổi tiếng nằm ở gần thủ Ä'Ã' Cairo. Lá»›n nhất là Kim tá»± tháp KêÃ'p ( Kheops ) cao tá»›i 146m, Ä'áy hinh vuÃ'ng , má»-i cạnh tá»›i 230m. Äã mấy ngà n năm qua các Kim tá»± tháp vẫn sừng sững vá»›i thá»i gian. Vì vậy ngÆ°á»i Ai Cập có câu “ Tất cả má»i vật Ä'á»u sợ thá»i gian, nhÆ°ng riêng thá»i gian phải nghiêng mình trÆ°á»›c Kim tá»± thápâ€.

Ngoà i việc xây dá»±ng các lăng má»™, ngÆ°á»i Ai Cập cổ còn Ä'ể lại ấn tượng cho Ä'á»i sau qua các cÃ'ng trình Ä'iêu khắc. Äặc biệt nhất là tượng Nhân SÆ° (Sphinx ) hùng vÄ© ở gần Kim tá»± tháp Khephren. Bức tượng mình sÆ° tá»­ vá»›i gÆ°Æ¡ng mặt Khephren cao hÆ¡n 20m nà y có lẽ muá»'n thể hiện Khephren là chúa tể vá»›i trí khÃ'n của con ngÆ°á»i và sức mạnh của sÆ° tá»­.

1.2.4. Khoa há»c tá»± nhiên :

Vá» thiên văn, ngÆ°á»i Ai Cập cổ Ä'ã vẽ Ä'ược bản Ä'á»" sao, há» Ä'ã xác Ä'ịnh 12 cung hoà ng Ä'ạo và sao Thuá»·,Kim, Hoả, Má»™c, Thổ. NgÆ°á»i Ai Cập cổ là m ra lịch dá»±a và o sá»± quan sát sao Lang ( Sirius ). Má»™t năm của há» có 365 ngà y, Ä'ó là khoảng cách giữa hai lần há» thấy sao Lang xuất hiện Ä'úng Ä'Æ°á»ng chân trá»i. Há» chia má»™t năm là m 3 mùa, má»-i mùa có 4 tháng, má»-i tháng có 30 ngà y. Năm ngà y còn lại Ä'ược xếp và o cuá»'i năm là m ngà y lá».... Äể chia thá»i gian trong ngà y, há» Ä'ã chế ra Ä'á»"ng há»" mặt trá»i và Ä'á»"ng há»" nÆ°á»›c.

Vá» toán há»c, do yêu cầu là m thuá»· lợi và xây dá»±ng nên kiến thức toán há»c của ngÆ°á»i Ai Cập cổ cÅ©ng sá»›m Ä'ược chú ý phát triển. Há» dùng hệ Ä'ếm cÆ¡ sá»' 10. Há» rất thà nh thạo các phép tính cá»™ng trừ, còn khi cần nhân và chia thì thá»±c hiện bằng cách cá»™ng trừ nhiá»u lần. Vá» hình há»c, há» Ä'ã tính Ä'ược diện tích của các hình hình há»c Ä'Æ¡n giản; Ä'ã biết trong má»™t tam giác vuÃ'ng thì bình phÆ°Æ¡ng cạnh huyá»n bằng tổng bình phÆ°Æ¡ng hai cạnh góc vuÃ'ng. Pi của há» tính = 3,14 .

Vá» Y há»c, ngÆ°á»i Ai Cập cổ Ä'ã chia ra các chuyên khoa nhÆ° khoa ná»™i, ngoại , mắt, răng, dạ dà y ... Há» Ä'ã biết giải phẫu và chữa bệnh bằng thảo má»™c.

II. Văn minh Lưỡng Hà cổ Ä'ại

2.1. CÆ SỞ HÃŒNH THÀNH NỀN VÄ‚N MINH LƯỠNG HÀ Cá»" ÄẠI:

2.1.1. Äiá»u kiện tá»± nhiên, dân cÆ°:

Lưỡng Hà là má»™t vùng bình nguyên nằm giữa hai con sÃ'ng TigrÆ¡ vÃ Æ phrát thuá»™c Tây Ã. NgÆ°á»i Hy Lạp cổ Ä'ại gá»i Ä'ây là Mésopotamie, có nghÄ©a là vùng Ä'ất giữa hai sÃ'ng. Tây à phần lá»›n là núi và sa mạc, vì vậy vùng Ä'ất phì nhiêu năm giữa hai con sÃ'ng nà y là nÆ¡i thÆ°á»ng xảy ra các cuá»™c tranh chấp giữa các tá»™c ngÆ°á»i Ä'ể tìm mảnh Ä'ất thuận lợi cho cuá»™c sá»'ng.

Vá» cÆ° dân, ngÆ°á»i Sumer từ thiên niên kỉ IV TCN Ä'ã tá»›i Ä'ịnh cÆ° ở Lưỡng Hà và xây dá»±ng nên ná»n văn minh Ä'ầu tiên ở Ä'ây. Äầu thiên niên kỉ III TCN ngÆ°á»i Accat thuá»™c tá»™c Sêmit từ thảo nguyên Xyri cÅ©ng trà n và o xâm nhập và lập nên quá»'c gia Accát nổi tiếng. Cuá»'i thiên niên kỉ III TCN, ngÆ°á»i AmÃ'rit từ phía tây Lưỡng Hà lại trà n và o xâm nhập, chính há» Ä'ã tạo nên quá»'c gia cổ Babilon nổi tiếng trong lịch sá»­ Lưỡng Hà . Ngoà i ra còn có má»™t sá»' bá»™ lạc thuá»™c nhiá»u ngữ hệ khác nhau cÅ©ng trà n và o xâm nhập trong quá trình lịch sá»­. Qua hà ng ngà n năm lịch sá»­, các tá»™c ngÆ°á»i nà y hoà nhập lẫn nhau, tạo ra má»™t cá»™ng Ä'á»"ng dân cÆ° ổn Ä'ịnh, cùng Ä'óng góp xây dá»±ng nên ná»n văn minh rá»±c rỡ ở khu vá»±c Tây Ã.

2.1.2. Sơ lược quá trình lịch sử:

Lịch sá»­ vùng Lưỡng Hà có thể chia ra là m các thá»i kì chính sau:

• Thá»i kì hình thà nh những thà nh bang Ä'ầu tiên của ngÆ°á»i Sumer: từ Ä'ầu thiên niên kỉ III TCN Ä'ến giữa thiên niên kỉ III TCN.

• Hình thà nh thà nh bang Accat: cuá»'i thế kỉ XXIV Ä'ến cuá»'i thế kỉ XXIII TCN

• VÆ°Æ¡ng triá»u III của Ua: 2132 - 2024 TCN.

• VÆ°Æ¡ng quá»'c cổ Babilon: Ä'ầu thế kỉ XIX TCN Ä'ến năm 729 TCN.

• VÆ°Æ¡ng quá»'c tân Babilon và Ba TÆ°: năm 626 TCN Ä'ến 328 TCN.

2.2 NHá»®NG THÀNH Tá»°U CHỦ YẾU CỦA VÄ‚N MINH LƯỠNG HÀ Cá»" ÄẠI:

2.2.1. Chữ viết , văn há»c:

Từ cuá»'i thiên niên kỉ IV Ä'ầu thiên niên kỉ III TCN, ngÆ°á»i Lưỡng Hà Ä'ã sáng tạo ra chữ tượng hình. Äầu tiên chữ viết của há» là những hình vẽ, vá» sau há» Ä'Æ¡n giản thà nh những nét vạch có ý nghÄ©a tượng trÆ°ng cho má»™t hình vẽ nà o Ä'ó. Há» thÆ°á»ng dùng Ä'ầu cây sậy vót nhá»n vạch lên những tấm Ä'ất sét còn má»m Ä'ể lại dấu vết nhÆ° hình những chiếc Ä'inh. Vì vậy ngÆ°á»i ta hay gá»i là chữ hình Ä'inh, chữ hình góc, hay chữ tiết hình. Ngà y nay, ngÆ°á»i ta còn lÆ°u giữ Ä'ược khoảng 2200 tấm sách bằng Ä'ất sét ở nhà bảo tà ng của thà nh phá»' NinivÆ¡ ( kinh Ä'Ã' của Ä'ế quá»'c Atxiri xÆ°a kia ).

Chữ tiết hình do ngÆ°á»i Sumer phát minh ra Ä'ầu tiên, vá» sau nhiá»u dân tá»™c ở Lưỡng Hà Ä'á»u sá»­ dụng và có biến Ä'ổi. Chữ tiết hình trở thà nh thứ chữ Ä'ể giao tiếp giữa các dân tá»™c ở Tây à thá»i cổ Ä'ại. Vá» sau, ngÆ°á»i Phênixi, má»™t dân tá»™c chuyên buÃ'n bán quanh Äịa Trung Hải thá»i Ä'ó Ä'ã dá»±a và o chữ hình góc của ngÆ°á»i Lưỡng Hà , má»™t phần chữ tượng hình của ngÆ°á»i Ai Cập cổ Ä'ã Ä'ặt ra hệ thá»'ng chữ cái A, B ... Từ chữ Phênixi Ä'ã hình thà nh ra chữ Hy Lạp cổ. Từ chữ Hy Lạp cổ Ä'ã hình thà nh ra chữ Latinh và chữ SlavÆ¡ và từ Ä'ó hình thà nh nên chữ viết của nhiá»u dân tá»™c trên thế giá»›i ngà y nay.

Các thể loại văn há»c chính ở Lưỡng Hà thá»i cổ thÆ°á»ng là các thần thoại, anh hùng ca. Tiêu biểu là các truyện Khai thiên lập Ä'ịa, Nạn há»"ng thuá»·, Gingamet .

2.2.2. TÃ'n giáo:

Thá»i kì Ä'ầu ngÆ°á»i Lưỡng Hà theo Ä'a thần giáo, má»-i nÆ¡i có má»™t vị thần riêng. Có nÆ¡i cùng má»™t lúc thá»i nhiá»u thần. Há» thá»i các lá»±c lượng tá»± nhiên nhÆ° thần Trá»i ( Anu ), thần Mặt Trá»i ( Samat ), thần Äất ( Enlin ), thần Biển ( Ea ), thần Ãi Tình (Istaro )...Vá» sau, cùng vá»›i sá»± xác lập quyá»n lá»±c tá»'i cao của hoà ng Ä'ế, thần MacÄ'úc ( Mardouk ) Ä'ã trở thà nh vị thần chung cho toà n Ä'ế quá»'c. Thần Samat Ä'ược coi là con của thần Mặt Trăng (vì ngÆ°á»i Sumer cho rằng ngà y là do Ä'êm sinh ra ), Samat chuyên chịu trách nhiệm vá» tÆ° pháp ( Trên cá»™t Ä'á ghi bá»™ luật của Hammurabi có khắc hình thần Samat Ä'ang trao bá»™ luật cho Hamurabi Ä'ể vua thay thần trị dân ).

2.2.3. Nhà nước và pháp luật:

Nhà nÆ°á»›c ban Ä'ầu của ngÆ°á»i Sumer Ä'ược tổ chức theo chế Ä'á»™ quân chủ chuyên chế, Ä'ứng Ä'ầu là nhà vua Ä'ược gá»i là Patêsi nắm tất cả các quyá»n lá»±c tá»'i cao, lá»i nói của vua là luật pháp. Äến thá»i vÆ°Æ¡ng quá»'c Hammurabi thì tổ chức bá»™ máy nhà nÆ°á»›c tÆ°Æ¡ng Ä'á»'i hoà n thiện.

Thế kỉ XVIII TCN, dÆ°á»›i thá»i Hammrabi Ã'ng cÅ©ng cho ra Ä'á»i má»™t bá»™ luật, bá»™ luật nà y gá»"m 282 Ä'iá»u khoản, Ä'ược khắc trên má»™t tấm Ä'á cao 2m25, rá»™ng 2m. Äây là bá»™ luật cổ nhất thế giá»›i mà con ngÆ°á»i ngà y nay biết Ä'ược.

2.2.4. Nghệ thuật, kiến trúc:

Ở Lưỡng Hà ít gá»- Ä'ã, các cÃ'ng trình kiến trúc ở Ä'ây phần lá»›n Ä'ược xây dá»±ng bằng gạch nhÆ°ng cÅ©ng rất nguy nga, hùng vÄ©. Nổi bật nhất trong nghệ thuật kiến trúc Lưỡng Hà là thà nh cổ Babilon và vÆ°á»n treo Babilon Ä'ược xây dá»±ng và o khoảng thế kỉ VII TCN.

Thà nh Babilon (ở phía nam BatÄ'a ngà y nay )Ä'ược xây bằng gạch có chu vi 16 km, cao 30 m, dà y từ 6m Ä'ến 8,5m và có 7 cá»­a. Cổng thà nh IsÆ¡ta Ä'ược bá»c Ä'á»"ng và trang trí bằng những bức phù Ä'iêu rất sinh Ä'á»™ng.

VÆ°á»n treo Babilon Ä'ược ngÆ°á»i Hy Lạp cổ Ä'ại xếp và o má»™t trong bảy kì quan thế giá»›i. Äây là má»™t khu vÆ°á»n Ä'ược xây vÆ°Æ¡n lên trá»i xanh, cao 77m và gá»"m có 4 tầng. Trên má»-i tầng có trá»"ng những loại hoa thÆ¡m cá» lạ sÆ°u tầm từ Ai Cập tá»›i Ấn Äá»™. NÆ°á»›c chảy róc rách, cây xanh mát mắt, chim hót véo von. Tây à cảnh quan phần lá»›n là núi và sa mạc, những Ä'oà n lái buÃ'n trên “ con Ä'Æ°á»ng tÆ¡ lụa†khi Ä'i Ä'ến Ä'ây thì thật là gặp cảnh thiên Ä'Æ°á»ng dÆ°á»›i hạ giá»›i.

2.2.5. Khoa há»c tá»± nhiên:

Vá» toán há»c

Ban Ä'ầu ngÆ°á»i Sumer sá»­ dụng hệ Ä'ếm cÆ¡ sá»' 5, vá» sau nhiá»u tá»™c ngÆ°á»i ở Lưỡng Hà sá»­ dụng Ä'á»"ng thá»i cả cÆ¡ sá»' 10 và cÆ¡ sá»' 60. Ngà y nay, chúng ta còn chịu ảnh hưởng của há» qua việc chia Ä'á»™ trên vòng tròn và chia thá»i gian.

Vá» hình há»c

NgÆ°á»i Lưỡng Hà cổ Ä'ã biết tính diện tích các hình hình há»c Ä'Æ¡n giản, Ä'ã biết vá» quan hệ giữa 3 cạnh trong má»™t tam giác vuÃ'ng. Há» Ä'ã biết tính phân sá»' , luỹ thừa, khai căn bậc 2 và căn bậc 3; Ä'ặc biệt là há» Ä'ã giải Ä'ược phÆ°Æ¡ng trình 3 ẩn sá»'.

Vá» thiên văn há»c

NgÆ°á»i Lưỡng Hà cổ lập ra khá nhiá»u Ä'à i Ä'ể quan sát thiên văn, các nhà thiên văn há»"i Ä'ó còn là các nhà chiêm tinh há»c. Há» cÅ©ng chia bầu trá»i là m 12 cung hoà ng Ä'ạo, Ä'ã tính trÆ°á»›c Ä'ược nhật thá»±c và nguyệt thá»±c. Há» là m ra lịch dá»±a và o Mặt Trăng, má»™t năm của há» cứ má»™t tháng 29 ngà y lại má»™t tháng 30 ngà y. NhÆ° vậy sau 12 tháng chỉ có 354 ngà y, còn thiếu so vá»›i năm dÆ°Æ¡ng lịch. Äể khắc phục hạn chế nà y , ngÆ°á»i ta Ä'ã biết thêm và o tháng nhuận.

Vá» Y há»c

NgÆ°á»i Lưỡng Hà Ä'ã biết cách chữa trị các bệnh khác nhau vá» tiêu hoá, thần kinh, hÃ' hấp và Ä'ặc biệt là bệnh vá» mắt. Y há»c Ä'ã chia thà nh ná»™i khoa, ngoại khoa, há» cÅ©ng Ä'ã biết giải phẫu. Thần bảo trợ cho Y há»c là thần Ninghizita vá»›i hình tượng con rắn quấn quanh cây gậy mà ngà y nay ngà nh y ở má»™t sá»' nÆ°á»›c vẫn lấy là m biểu tượng.

III. Văn minh Arập

3.1. CÆ SỞ HÃŒNH THÀNH NỀN VÄ‚N MINH ARẬP:

3.1.1. Äiá»u kiện tá»± nhiên, dân cÆ°:

Bán Ä'ảo Arập phần lá»›n là núi và sa mạc, chỉ có má»™t ít Ä'á»"ng cá» thÆ°a thá»›t. Tại bán Ä'ảo nà y chỉ có vùng Yêmen ở tây nam bán Ä'ảo là có nguá»"n nÆ°á»›c. Chính vì vậy, thá»i cổ Ä'ại, khi hai vùng lân cận là Ai Cập, Lưỡng Hà Ä'ã bÆ°á»›c và o xã há»™i văn minh thì ở bán Ä'ảo Arập, vá»›i dân cÆ° thÆ°a thá»›t vẫn sá»'ng theo chế Ä'á»™ bá»™ lạc quanh các á»'c Ä'ảo.

Dân cÆ° ở Ä'ây là các bá»™ lạc có nguá»"n gá»'c ngÆ°á»i Sêmít, má»™t tá»™c ngÆ°á»i chuyên sá»'ng bằng nghá» săn bắn, du mục cuá»'i thá»i nguyên thuá»·, Ä'ầu thá»i cổ Ä'ại.

Do nằm ở trên con Ä'Æ°á»ng buÃ'n bán à - Phi - u, những ngÆ°á»i dân ở bán Ä'ảo Arập thá»i cổ Ä'ại, vá»›i khả năng chịu khổ cá»±c trên sa mạc, thuá»™c Ä'Æ°á»ng Ä'i nên há» Ä'ã trở thà nh những ngÆ°á»i chuyên chở hà ng thuê trên những con Ä'Æ°á»ng sa mạc. Tá»›i thế kỉ VII, nhá» kết hợp chăn nuÃ'i vá»›i buÃ'n bán nên ở bán Ä'ảo Arập kinh tế Ä'ã khá phát triển. Má»™t sá»' thà nh phá»' Ä'ã xuất hiện nhÆ° Mecca, YatÆ¡rip. NhÆ°ng nhìn chung, cả bán Ä'ảo Arập còn Ä'ang bị chia xẻ bởi hà ng trăm bá»™ lạc vá»›i những phong tục, tÃ'n giáo khác nhau. Vấn Ä'á» Ä'ặt ra lúc nà y là cần phải thá»'ng nhất toà n bá»™ bán Ä'ảo Ä'ể tạo Ä'iá»u kiện cho kinh tế phát triển, Ä'iá»u Ä'ó Ä'ã Ä'ược thá»±c hiện bởi má»™t ngÆ°á»i có tên là MÃ'hamét.

3.1.2. Sá»± hình thà nh và tan rã của Ä'ế chế Arập:

MÃ'hamét suy nghÄ©, muá»'n thá»'ng nhất toà n bá»™ bán Ä'ảo Arập thì phải có má»™t hệ tÆ° tưởng thá»'ng nhất, từ Ä'ó Ã'ng Ä'ã Ä'á» xÆ°á»›ng ra Ä'ạo Há»"i (Islam).

Xuất thân từ má»™t cậu bé chăn cừu cá»±c khổ, chuyên Ä'i theo những Ä'oà n lái buÃ'n xuyên qua các sa mạc khắp vùng Tây Ã, MÃ'hamét Ä'ã há»c Ä'ược nhiá»u Ä'iá»u.

Năm 610 Ã'ng bắt Ä'ầu truyá»n Ä'ạo ở Mecca. Sá»' tín Ä'á»" theo Ã'ng ngà y cà ng Ä'Ã'ng nên Ã'ng Ä'ã bị các tăng lữ, quí tá»™c ở Mecca truy nã gắt gao.

Năm 622 Ã'ng bá» chạy từ Mecca lên phía bắc tá»›i Yathrib, cách Mecca 400km. Thà nh phá»' Yathrib sau nà y Ä'ược Ä'ổi tên là Medina, có nghÄ©a là thà nh phá»' của nhà Tiên tri.

Từ năm 622 Ä'ến năm 630 MÃ'hamét xây dá»±ng lá»±c lượng. Äến năm 630 Ã'ng kéo 10 000 tay gÆ°Æ¡m vá» vây thà nh Mecca. Liệu sức chá»'ng khÃ'ng nổi, giá»›i quí tá»™c Mecca mở cá»­a xin hà ng và chấp thuận tin theo Ä'ạo Há»"i. MÃ'hamet phế bá» tất cả các biểu tượng của tÃ'n giáo Ä'a thần trÆ°á»›c kia, chỉ giữ lại tảng Ä'á Ä'en trong ngÃ'i Ä'á»n Kaaba và Ã'ng giải thích Ä'ó là biểu tượng của thánh Ala.

Äầu năm 632, Ä'ại há»™i Há»"i giáo Ä'ầu tiên Ä'ã diá»...n ra ở Mecca. Tháng 6/632 MÃ'hamet qua Ä'á»i và Ä'ược an táng tại Medina.

Sau khi MÃ'hamet qua Ä'á»i, những ngÆ°á»i kế tục MÃ'hamet ( gá»i là Khalif ) tìm má»i cách mở rá»™ng lãnh thổ chịu ảnh hưởng của Ä'ạo Há»"i. Từ thế kỉ VII tá»›i cuá»'i thế kỉ VIII, Arập từ má»™t quá»'c gia Ä'ã phát triển thà nh má»™t Ä'ế quá»'c bao trùm toà n bá»™ vùng Ä'ất từ lÆ°u vá»±c sÃ'ng Ấn qua Tây Ã, Bắc Phi, tá»›i bá» Äại Tây DÆ°Æ¡ng.

NhÆ°ng từ giữa thế kỉ VIII, Ä'ế chế Arập Ä'ã bị chia rẽ thà nh nhiá»u dòng quí tá»™c, sá»± thá»'ng nhất khÃ'ng còn nhÆ° trÆ°á»›c. Năm 1258, quân MÃ'ng Cổ Ä'ánh chiếm BatÄ'a (Bagdad), kinh Ä'Ã' của Ä'ế quá»'c Arập lúc Ä'ó. Äế quá»'c Arập bị diệt vong.

3.2. NHỮNG THÀNH TỰU CHỦ YẾU CỦA VĂN MINH ARP:

3.2.1. TÃ'n giáo:

Äiểm Ä'áng chú ý nhất của văn hoá Arập là Ä'ạo Islam. Äạo Islam ta thÆ°á»ng hay gá»i là Ä'ạo Há»"i vì hầu hết dân tá»™c Há»"i ở Trung Quá»'c theo Ä'ạo nà y.

Islam theo ngÃ'n ngữ Arập có nghÄ©a là “phục tùngâ€, “tuân theoâ€. Giáo lí của Ä'ạo Islam nằm trong bá»™ kinh Koran, gá»"m tất cả 30 quyển, 114 chÆ°Æ¡ng.

Trong kinh Koran, luân lí và luật pháp, hoà trá»™n là m má»™t . Theo MÃ'hamet, kinh Koran là ghi lại những lá»i truyá»n dạy của thánh Ala.

Giáo lí của Ä'ạo Há»"i gá»"m có 6 tín ngưỡng lá»›n ( Lục tín ), Ä'ó là :

Tin chân thánh: Chỉ tin duy nhất má»™t thánh Ala. Ngoà i thánh Ala, khÃ'ng cÃ'ng nhận má»™t Ä'ấng thiêng liêng nà o khác.

Tin thiên sứ: Theo kinh Koran thì thiên sứ do thánh Ala tạo ra từ ánh sáng . Có nhiá»u thiên sứ, má»-i thiên sứ cai quản vá» má»™t cÃ'ng việc, và ghi chép vá» tất cả những hà nh vi tá»'t, xấu của con ngÆ°á»i.

Tin kinh Ä'iển: Bá»™ kinh Ä'iển duy nhất Ä'áng tin, lấy Ä'ó là m thÆ°á»›c Ä'o má»i sá»± việc, Ä'ó là kinh Koran.

Tin sứ giả: Mohamet là sứ giả của thánh Ala phái xuá»'ng Ä'ể truyá»n giảng những Ä'iá»u dạy của thánh Ala. Má»i Ä'iá»u truyá»n giảng của MÃ'hamet Ä'á»u là chân lí.

Tin tiá»n Ä'ịnh: Các tín Ä'á»" của Ä'ạo Há»"i tin rằng sá»' phận của má»-i con ngÆ°á»i Ä'á»u do thánh Ala an bà i, con ngÆ°á»i khÃ'ng thể cưỡng lại Ä'ược, Ä'ó là Ä'ịnh mệnh.

Tin kiếp sau: Các tín Ä'á»" Há»"i giáo tin rằng, sau khi chết Ä'i con ngÆ°á»i sẽ sá»'ng ở má»™t thế giá»›i khác và chịu sá»± phán xét của thánh Ala và o ngà y tận thế.

Vá» nghÄ©a vụ, Ä'ạo Há»"i còn qui Ä'ịnh:

Chỉ thừa nhận có thánh Ala và tuyệt Ä'á»'i tin tưởng và o thánh Ala. MÃ'hamet là sứ giả của thánh Ala và là vị tiên tri cuá»'i cùng.

Hà ng ngà y phải cầu nguyện 5 lần và o sáng, trÆ°a, chiá»u, tá»'i, và ná»­a Ä'êm.

Hà ng năm tá»›i tháng Ramadan phải trai giá»›i má»™t tháng. Trong tháng nà y, từ lúc mặt trá»i má»c tá»›i lúc mặt trá»i lặn, tuyệt Ä'á»'i khÃ'ng Ä'ược ăn, uá»'ng. NhÆ°ng những ngÆ°á»i già , ngÆ°á»i bệnh, phụ nữ có thai, trẻ em dÆ°á»›i 10 tuổi thì Ä'ược miá»...n.

Phải là m việc thiện, bá»' thí cho ngÆ°á»i nghèo và trẻ má»" cÃ'i. Khalifa thứ hai là Omar có nói “Nhá» cầu nguyện chúng ta Ä'i Ä'ến Ä'ược ná»­a Ä'Æ°á»ng tá»›i Thánh, nhá» trai giá»›i, chúng ta tá»›i Ä'ược cá»­a Thiên cung của Ngà i, nhá» bá»' thí, chúng ta sẽ và o Ä'ược Thiên cung.â€

Nếu ai có Ä'iá»u kiện, ít nhất trong Ä'á»i phải hà nh hÆ°Æ¡ng vá» Thánh Ä'ịa Mecca má»™t lần. NgÆ°á»i nà o hoà n thà nh cÃ'ng cuá»™c hà nh hÆ°Æ¡ng nà y Ä'ược coi là Ä'ã Ä'ắc Ä'ạo và Ä'ược trao danh hiệu “Hadia†. Những Hadia Ä'ược cá»™ng Ä'á»"ng Há»"i giáo ở quê hÆ°Æ¡ng rất kính nể. ( Có lẽ xÆ°a kia Ä'i bá»™ qua sa mạc Ä'ể hà nh hÆ°Æ¡ng vá» Thánh Ä'ịa Mecca khÃ'ng dá»... dà ng nhÆ° Ä'i Ã'tÃ', máy bay nhÆ° bây giá» ).

Ngoà i ra Ä'ạo Há»"i còn có má»™t sá»' qui Ä'ịnh nhÆ°: cấm ăn thịt heo, cấm uá»'ng rượư, khÃ'ng thá» các tranh, tượng Thánh. Äà n Ã'ng ai cÅ©ng phải lấy vợ, ít nhất má»™t lần, nhiá»u là bá»'n lần.

3.2.2. Văn há»c nghệ thuật:

Bá»™ kinh Koran khÃ'ng chỉ là má»™t bá»™ kinh thánh mà còn là má»™t tác phẩm văn hoá Ä'á»" sá»™. Trong kinh Koran chứa Ä'á»±ng những truyá»n thuyết, những câu chuyện lịch sá»­, những lá»i truyá»n giảng của MÃ'hamet, cả má»™t sá»' cách chữa bệnh... Chính nhá» bá»™ kinh Koran mà chữ viết của các quá»'c gia theo Ä'ạo Há»"i ở Tây à và Bắc Phi Ä'ược thá»'ng nhất.

Má»™t nghìn lẻ má»™t Ä'êm là má»™t tác phẩm văn há»c vÄ© Ä'ại của thế giá»›i Arập. Tác phẩm nà y còn là má»™t tác phẩm văn há»c vÄ© Ä'ại của văn há»c thế giá»›i. Chính vì vậy, dù là nÆ°á»›c theo Há»"i giáo hay khÃ'ng, tác phẩm Má»™t nghìn lẻ má»™t Ä'êm vẫn Ä'ược ngÆ°á»i dân Æ°a thích. ( 1001 còn chứa Ä'á»±ng má»™t tính chất toán há»c dí dá»m, nó chia hết cho cả 7, 11, và 13 ; Ä'ó là những sá»' nguyên tá»' )

Vá» nghệ thuật, do Ä'ạo Há»"i cấm vẽ tranh, tạc tượng nên những tà i hoa của nghệ thuật Há»"i giáo chỉ còn Ä'ất thể hiện qua các cÃ'ng trình kiến trúc và các tấm thảm.

Nghệ thuật kiến trúc Há»"i giáo cÅ©ng tạo ra nhiá»u cÃ'ng trình kiến trúc Ä'á»™c Ä'áo, có giá trị cao trong kho tà ng những cÃ'ng trình kiến trúc nhân loại. Nhiá»u cung Ä'iện, thánh Ä'Æ°á»ng vá»›i những mái vòm, tháp nhá»n, những hà ng cá»™t mảnh, ở trong Ä'ược trang trí bằng những Ä'Æ°á»ng hình há»c ( vì khÃ'ng Ä'ược vẽ tranh, tạc tượng. )

3.2.3. Khoa há»c tá»± nhiên:

Trong quá trình mở rá»™ng lãnh thổ Ä'ế quá»'c của mình, những ngÆ°á»i cầm Ä'ầu Ä'ế quá»'c Arập cÅ©ng rất có ý thức lÆ°u giữ, thu thập và phát triển những giá trị tinh thần. Nhá» Ä'ó mà rất nhiá»u tác phẩm có giá trị của nhân loại có từ thá»i cổ Ä'ại lại Ä'ược lÆ°u giữ dÆ°á»›i những dòng chữ Arập. Kinh Cá»±u Æ°á»›c, nhiá»u tác phẩm của ArixtÃ't, PlatÃ'n... cÅ©ng Ä'ược các nhà thÃ'ng thái Arập dịch ra. Khi còn sá»'ng, MÃ'hamet cÅ©ng Ä'ánh giá rất cao những giá trị tinh thần, Ã"ng Ä'ã từng nói “Má»±c của nhà thÃ'ng thái còn quí hÆ¡n máu của kẻ tá»­ vì Ä'ạoâ€. Các tác phẩm dịch thuật há»"i Ä'ó Ä'ược trả bằng và ng theo trá»ng lượng cuá»'n sách.

Vá» Toán há»c, ngÆ°á»i Arập tiếp tục phát triển mÃ'n Ä'ại sá»', hình há»c, lượng giác và hoà n thiện hệ thá»'ng chữ sá»' thập phân mà há» Ä'ã tiếp thu Ä'ược từ ngÆ°á»i Ấn Äá»™. Các khái niệm sin, cosin, tang , cotang, là do chính các nhà toán há»c Arập Ä'ặt ra.

Vá» Vật lí, nhà thÃ'ng thái Al Haitham của Arập Ä'ã viết ra cuá»'n “Sách quang há»c†Ä'ược coi là cuá»'n sách có tính chất khoa há»c nhất thá»i trung Ä'ại.

Vá» Hoá há»c, ngÆ°á»i Arập Ä'ã biết chế tạo ra ná»"i nÆ°á»›c cất Ä'ể tạo ra nÆ°á»›c tinh khiết sá»­ dụng trong các thí nghiệm hoá há»c. Há» cÅ©ng biết nấu rượư Rum từ Ä'Æ°á»ng mía.

Vá» Sinh há»c, há» Ä'ã biết ghép cây Ä'ể tạo ra những giá»'ng cây trá»"ng má»›i.

Vá» Y há»c, há» Ä'ã biết chữa nhiá»u loại bệnh ná»™i, ngoại khoa nhÆ°ng Ä'ặc biệt há» chú ý vá» nhãn khoa.

3.2.4. Giáo dục:

NgÆ°á»i Arập cÅ©ng rất chú trá»ng Ä'ến giáo dục. MÃ'hamet Ä'ã từng nói “ Tìm hiểu và mở mang tri thức là Ä'ang Ä'i trên con Ä'Æ°á»ng tá»›i vá»›i ThángAla.â€

Trong thá»i kì hùng mạnh của mình, những ngÆ°á»i cầm Ä'ầu Ä'ế quá»'c Arập Ä'ã xây dá»±ng 3 trÆ°á»ng Ä'ại há»c lá»›n ở Cairo (Ai Cập), Baghdad (Irăc), và Cordou (Tây Ban Nha).

Há» tập trung những thanh niên Æ°u tú trên toà n Ä'ế quá»'c vá» Ä'ây há»c tập. TrÆ°á»ng há»c khÃ'ng phải chỉ dạy kinh Koran mà còn dạy cả lịch sá»­, Ä'ạo Ä'ức, pháp luật, văn há»c, toán há»c và thiên văn...

Ngoà i ra còn phải kể Ä'ến vai trò trung gian của há». Chính nhá» ngÆ°á»i Arập mà những kÄ© thuật là m giấy, thuá»'c súng, la bà n, nghá» in của Trung Hoa má»›i Ä'ược truyá»n sang Châu u; nhiá»u tác phẩm triết há»c của Hy Lạp, La Mã Ä'ã Ä'ược truyá»n sang phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng; chữ sá»' Ấn Äá»™, kÄ© thuật dệt thảm, thuá»™c da của Siria thÃ'ng qua các lái buÃ'n Arập mà truyá»n bá khắp à - u.

ChÆ°Æ¡ng II: VÄ‚N MINH ẤN ÄỘ

I. CÆ¡ sở hình thà nh ná»n văn minh Ấn Äá»™

1. Äiá»u kiện tá»± nhiên, dân cÆ°:

Bán Ä'ảo Ấn Äá»™ thuá»™c Nam à gần nhÆ° hình tam giác. Ở phía bắc, bán Ä'ảo bị chắn bởi dãy núi Hymalaya. Từ bên ngoà i và o Ấn Äá»™ rất khó khăn, chỉ có thể qua các con Ä'èo nhỠở tây-bắc Ấn. ÄÃ'ng nam và tây nam Ấn Äá»™ giáp Ấn Äá»™ dÆ°Æ¡ng.

Hà ng năm tá»›i mùa tuyết tan, nÆ°á»›c từ dãy Hymalaya theo hai con sÃ'ng Ấn (Indus) và sÃ'ng Hằng (Ganges) lại Ä'em phù sa tá»›i bá»"i Ä'ắp cho những cánh Ä'á»"ng ở Bắc Ấn.

Ná»n văn minh Ấn Äá»™ thá»i cổ Ä'ại gá»"m cả vùng Ä'ất ở các nÆ°á»›c Ấn Äá»™, Pakixtan, Nêpan, BănglaÄ'ét ngà y nay.

Vá» cÆ° dân, ngÆ°á»i dân xây dá»±ng nên ná»n văn minh cổ xÆ°a nhất ở Ấn Äá»™ ven bá» sÃ'ng Ấn là những ngÆ°á»i ÄraviÄ'a. Ngà y nay những ngÆ°á»i ÄraviÄ'a chủ yếu cÆ° trú ở miá»n nam bán Ä'ảo Ấn Äá»™. Khoảng 2000 năm TCN Ä'ến 1500 năm TCN có nhiá»u tá»™c ngÆ°á»i Aria trà n và o xâm nhập và ở lại bán Ä'ảo Ấn. Sau nà y, trong quá trình lịch sá»­ còn có nhiá»u tá»™c ngÆ°á»i khác nhÆ° ngÆ°á»i Hy Lạp, Hung NÃ', Arập, MÃ'ng Cổ xâm nhập Ấn Äá»™ do Ä'ó cÆ° dân ở Ä'ây có sá»± pha trá»™n khá nhiá»u dòng máu.

1.2. Các giai Ä'oạn lịch sá»­ chính:

Thá»i kì văn minh lÆ°u vá»±c sÃ'ng Ấn ( Khoảng 3000 năm Ä'ến 1500 năm TCN ):

Äây là thá»i kì ngÆ°á»i ÄraviÄ'a Ä'ã xây dá»±ng nên những ná»n văn minh Ä'ầu tiên ở lÆ°u vá»±c sÃ'ng Ấn. TrÆ°á»›c kia ngÆ°á»i ta cÅ©ng khÃ'ng biết nhiá»u vá» giai Ä'oạn lịch sá»­ nà y. Mãi Ä'ến năm 1920, nhá» phát hiện ra dấu tích hai thà nh phá»' cổ ở Harappa và MÃ'henjÃ' ÄarÃ' ngÆ°á»i ta má»›i biết vá» nó. Ở Ä'ây, qua các di vật khảo cổ ngÆ°á»i ta có thể suy ra phần nà o sá»± phát triển kinh tế, văn hoá, và Ä'ây là thá»i kì Ä'ã xuất hiện bá»™ máy nhà nÆ°á»›c. Còn vá» lịch sá»­ tÆ°Æ¡ng Ä'á»'i cụ thể của nó thì chÆ°a biết. NgÆ°á»i ta tạm Ä'ặt cho nó cái tên là ná»n văn hoá Harappa-MÃ'henjÃ' ÄarÃ' . Có ngÆ°á»i gá»i Ä'ây là ná»n văn minh sÃ'ng Ấn.

Thá»i kì VêÄ'a ( Khoảng 1500 năm TCN Ä'ến thế kỉ VI TCN ):

Äây là thá»i kì những bá»™ lạc du mục ngÆ°á»i Aria từ Trung à trà n và o xâm nhập Bắc Ấn. Thá»i kì nà y Ä'ược phản ánh trong bá»™ kinh VêÄ'a cho nên Ä'ược gá»i là thá»i kì VêÄ'a. Äây là thá»i kì có hai vấn Ä'á» quan trá»ng ảnh hưởng lâu dà i Ä'ến lịch sá»­ Ấn Äá»™ sau nà y: Ä'ó là vấn Ä'á» Ä'ẳng cấp ( Vacna ) và Ä'ạo BalamÃ'n.

Giai Ä'oạn từ thế kỉ VI TCN Ä'ến thế kỉ XII:

Từ thế kỉ VI TCN Ấn Äá»™ má»›i có sá»­ sách ghi chép. Lúc Ä'ó, ở miá»n Bắc Ấn có tá»›i 16 nÆ°á»›c trong Ä'ó vÆ°Æ¡ng quá»'c MaÄ'aga ở hạ lÆ°u sÃ'ng Hằng là nÆ°á»›c hùng mạnh nhất. Năm 327 TCN, Ấn Äá»™ bị Ä'á»™i quân của AlêchxănÄ'rÆ¡ xâm lược trong má»™t thá»i gian ngắn.

Ấn Äá»™ từ thế kỉ XIII Ä'ến thế kỉ XIX:

Trong giai Ä'oạn nà y, Ấn Äá»™ bị ngÆ°á»i Apganixtan theo Ä'ạo Há»"i xâm nhập, sau Ä'ó, thế kỉ XVI Ä'ến thế kỉ XVIII lại bị ngÆ°á»i MÃ'ng Cổ xâm lược. NgÆ°á»i MÃ'ng Cổ Ä'ã lập ra ở Ä'ây triá»u MÃ'gÃ'n. Äến giữa thế kỉ XIX, Ấn Äá»™ bị Anh xâm lược tá»›i năm 1950 má»›i già nh Ä'á»™c lập.

II. Những thà nh tá»±u chủ yếu của văn minh Ấn Äá»™

2.1. Chữ viết, văn há»c:

Thá»i Ä'ại Harappa-MÃ'henjÃ' ÄarÃ', ở miá»n Bắc Ấn Ä'ã xuất hiện má»™t loại chữ cổ mà ngà y nay ngÆ°á»i ta còn lÆ°u giữ Ä'ược khoảng 3000 con dấu có khắc những kí hiệu Ä'á»" hoạ.

Thế kỉ VII TCN, ở Ä'ây Ä'ã xuất hiện chữ Brami, ngà y nay còn khoảng 30 bảng Ä'á có khắc loại chữ nà y. Trên cÆ¡ sở chữ Brami, thế kỉ V TCN ở Ấn Äá»™ lại xuất hiện chữ Sanscrit, Ä'ây là cÆ¡ sở của nhiá»u loại chữ viết ở Ấn Äá»™ và ÄÃ'ng Nam à sau nà y.

Hai tác phẩm văn há»c nổi bật thá»i cổ Ä'ại là Mahabharata và Ramayana. Mahabharata là bản trÆ°á»ng ca gá»"m 220 000 câu thÆ¡. Bản trÆ°á»ng ca nà y nói vá» má»™t cuá»™c chiến tranh giữa các con cháu Bharata. Bản trÆ°á»ng ca nà y có thể coi là má»™t bá»™ “bách khoa toà n thư†phản ánh má»i mặt vá» Ä'á»i sá»'ng xã há»™i Ấn Äá»™ thá»i Ä'ó.

Ramayana là má»™t bá»™ sá»­ thi dà i 48 000 câu thÆ¡, mÃ' tả má»™t cuá»™c tình giữa chà ng hoà ng tá»­ Rama và cÃ'ng chúa Sita. Thiên tình sá»­ nà y ảnh hưởng tá»›i văn há»c dân gian má»™t sá»' nÆ°á»›c ÄÃ'ng Nam Ã. Riêmkê ở Campuchia, Riêmkhiêm ở Thái Lan chắc chắn có ảnh hưởng từ Ramayana.

Thá»i cổ Ä'ại ở Ấn Äá»™ còn có tâp ngụ ngÃ'n Năm phÆ°Æ¡ng pháp chứa Ä'á»±ng rất nhiá»u tÆ° tưởng Ä'ược gặp lại trong ngụ ngÃ'n của má»™t sá»' dân tá»™c Ã-u.

2.2. Nghệ thuật:

Ấn Äá»™ là nÆ¡i có ná»n nghệ thuật tạo hình phát triển rá»±c rỡ, ảnh hưởng tá»›i nhiá»u nÆ°á»›c ÄÃ'ng Nam Ã. Nghệ thuật Ấn Äá»™ cổ Ä'ại hầu hết Ä'á»u phục vụ má»™t tÃ'n giáo nhất Ä'ịnh, do yêu cầu của tÃ'n giáo Ä'ó mà thể hiện. Có thể chia ra ba dòng nghệ thuật: HinÄ'u giáo, Phật giáo, Há»"i giáo.

Có rất nhiá»u chùa tháp Phật giáo, nhÆ°ng Ä'áng kể Ä'ầu tiên là dãy chùa hang Ajanta ở miá»n trung Ấn Äá»™. Äây là dãy chùa Ä'ược Ä'ục và o vách núi, có tá»›i 29 gian chùa, các gian chùa thÆ°á»ng hình vuÃ'ng và nhiá»u gian má»-i cạnh tá»›i 20m. Trên vách hang có những bức tượng Phật và nhiá»u bích hoạ rất Ä'ẹp.

Các cÃ'ng trình kiến trúc HinÄ'u giáo Ä'ược xây dá»±ng nhiá»u nÆ¡i trên Ä'ất Ấn Äá»™ và Ä'ược xây dá»±ng nhiá»u và o khoảng thế kỉ VII - XI. Tiêu biểu cho các cÃ'ng trình HinÄ'u giáo là cụm Ä'á»n tháp Khajuraho ở Trung Ấn, gá»"m tất cả 85 Ä'á»n xen giữa những há»" nÆ°á»›c và những cánh Ä'á»"ng.

Những cÃ'ng trình kiến trúc Há»"i giáo nổi bật ở Ấn Äá»™ là tháp Mina, Ä'ược xây dá»±ng và o khoảng thế kỉ XIII và lăng Taj Mahan Ä'ược xây dá»±ng và o khoảng thế kỉ XVII.

2.3. Khoa há»c tá»± nhiên:

Vá» Thiên văn, ngÆ°á»i Ấn Äá»™ cổ Ä'ại Ä'ã là m ra lịch, há» chia má»™t năm ra là m 12 tháng, má»-i tháng có 30 ngà y. ( NhÆ° vậy năm bình thÆ°á»ng có 360 ngà y ). Cứ sau 5 năm thì há» lại thêm và o má»™t tháng nhuận.

Vá» Toán há»c: NgÆ°á»i Ấn Äá»™ thá»i cổ Ä'ại chính là chủ nhân của hệ thá»'ng chữ sá»' mà ngà y nay ta quen gá»i là sá»' Arập. Äóng góp lá»›n nhất của há» là Ä'ặt ra sá»' khÃ'ng, nhá» vậy má»i biến Ä'ổi toán há»c trở thà nh Ä'Æ¡n giản, ngắn gá»n hẳn lên. (NgÆ°á»i Tây u vì vậy mà từ bá» sá»' La Mã mà sá»­ dụng sá»' Arập trong toán há»c.) Há» Ä'ã tính Ä'ược căn bậc 2 và căn bậc 3; Ä'ã có hiểu biết vá» cấp sá»', Ä'ã biết vá» quan hệ giữa 3 cạnh trong má»™t tam giác. Pi = 3,1416.

Vá» Vật lí, ngÆ°á»i Ấn Äá»™ cổ Ä'ại cÅ©ng Ä'ã có thuyết nguyên tá»­. Thế kỉ V TCN, có má»™t nhà thÃ'ng thái ở Ấn Äá»™ Ä'ã viết “...trái Ä'ất, do trá»ng lá»±c của bản thân Ä'ã hút tất cả các vật vá» phía nóâ€.

Y há»c cÅ©ng khá phát triển. NgÆ°á»i Ấn Äá»™ cổ Ä'ại Ä'ã mÃ' tả các dây gân, cách chắp ghép xÆ°Æ¡ng sá», cắt mà ng mắt, theo dõi quá trình phát triển của thai nhi. Há» Ä'ể lại hai quyển sách là “ Y há»c toát yếu†và “ Luận khảo vá» trị liệuâ€.

2.4. TÆ° tưởng, tÃ'n giáo:

Ấn Äá»™ là nÆ¡i sản sinh ra nhiá»u tÃ'n giáo nhÆ° Ä'ạo BalamÃ'n, Ä'ạo Phật, Ä'ạo, Jain và Ä'ạo Xích.

2.4.1. Äạo BalamÃ'n ra Ä'á»i và o khoảng thế kỉ XV TCN, trong hoà n cảnh Ä'ang có sá»± bất bình Ä'ẳng rất sâu sắc vá» Ä'ẳng cấp và Ä'ạo nà y chứng minh cho sá»± hợp lí của tình trạng bất bình Ä'ẳng Ä'ó.

Äạo BalamÃ'n khÃ'ng có ngÆ°á»i sáng lập, khÃ'ng có giáo chủ. Äạo BalamÃ'n thá» thần Brama(thần Sáng tạo), Visnu(thần Bảo vệ), Siva(thần Huá»· diệt, có huá»· diệt cái cÅ© thì má»›i có thể sáng tạo cái má»›i)...Vá» mặt xã há»™i, Ä'ạo BalamÃ'n là cÃ'ng cụ Ä'ể bảo vệ chế Ä'á»™ Ä'ẳng cấp. Giáo lí quan trá»ng nhất của Ä'ạo BalamÃ'n là thuyết luân há»"i mà sau nà y nhiá»u tÃ'n giáo khác chịu ảnh hưởng. Trong quá trình phát triển, Ä'ạo BalamÃ'n có thể chia là m 3 giai Ä'oạn: giai Ä'oạn VêÄ'a ( thế kỉ XV TCN - thế kỉ V TCN ), giai Ä'oạn BalamÃ'n ( thế kỉ V TCN - Ä'ầu CN ), giai Ä'oạn HinÄ'u (Ä'ầu CN - nay )

2.4.2. Äạo Phật ra Ä'á»i và o khoảng giữa thiên niên kỉ I TCN do thái tá»­ XitÄ'acta GÃ'tama, hiệu là Sakya Muni (Thích Ca Mâu Ni) khởi xÆ°á»›ng. Các tín Ä'á»" Phật giáo lấy năm 544 TCN là năm thứ nhất theo Lịch Phật, há» cho là Ä'ây là năm Äức Phật nhập niết bà n. (Vì vậy, những ngÆ°á»i châu à theo Ä'ạo Phật trÆ°á»›c kia vẫn Ä'ể ý Ä'ến ngà y qua Ä'á»i hÆ¡n ngà y ra Ä'á»i, khác hẳn những ngÆ°á»i theo Ä'ạo Thiên chúa).

Giáo lí cÆ¡ bản của Ä'ạo Phật là Tứ diệu Ä'ế( bá»'n Ä'iá»n suy xét kì diệu):

• Khổ Ä'ế (suy xét vá» sá»± khổ cá»±c, luân há»"i, nghiệp báo)

• Nhân Ä'ế-Tập Ä'ế(nguyên nhân của sá»± khổ là dục-lòng ham muá»'n)

• Diệt Ä'ế (con Ä'Æ°á»ng tiết dục, diệt dục Ä'ể trừ nghiệp báo)

• Äạo Ä'ế (con Ä'Æ°á»ng Ä'ể giải thoát khá»i sá»± luân há»"i, nghiệp báo)

Äức Phật còn Ä'á» ra tám con Ä'Æ°á»ng chính trá»±c Ä'ể tu hà nh-Bát chánh:

• Chánh kiến: Phải có tín ngưỡng Ä'úng Ä'ắn.

• Chánh tÆ° duy: Phải có suy nghÄ© Ä'úng Ä'ắn.

• Chánh ngữ: Phải có lá»i nói Ä'úng.

• Chánh nghiệp: Phải có hà nh Ä'á»™ng Ä'úng .

• Chánh mệnh: Phải có cuá»™c sá»'ng Ä'úng Ä'ắn.

• Chánh tinh tiến: Phải có những Æ°á»›c mÆ¡ Ä'úng Ä'ắn.

• Chánh niệm: Phải có những Ä'iá»u tưởng nhá»› Ä'úng Ä'ắn.

• Chánh Ä'ịnh: Phải tập trung tÆ° tưởng mà suy nghÄ© .

Äạo Phật còn Ä'á» ra NgÅ© giá»›i:

• Bất sát sinh: KhÃ'ng giết hại các Ä'á»™ng vật.

• Bất Ä'ạo tặc: KhÃ'ng trá»™m cÆ°á»›p.

• Bất vá»ng ngữ: KhÃ'ng nói dá»'i .

• Bất tà dâm: KhÃ'ng tham vợ hay chá»"ng của ngÆ°á»i khác.

• Bất ẩm tá»­u: KhÃ'ng uá»'ng rượư.

Vá» mặt thế giá»›i quan, ná»™i dung cÆ¡ bản của Ä'ạo Phật là thuyết duyên khởi. Do

quan niệm duyên khởi sinh ra vạn vật nên Ä'ạo Phật chủ trÆ°Æ¡ng VÃ' tạo giả, VÃ' ngã, VÃ' thÆ°á»ng.

VÃ' tạo giả quan niệm, thế giá»›i nà y khÃ'ng do má»™t Ä'ấng tá»'i cao nà o tạo ra, tá»± nhiên mà có và vÃ' cùng vÃ' tận. NhÆ° vậy là Ä'ạo Phật khÃ'ng dá»±a và o má»™t Ä'ấng tá»'i cao nà o Ä'ể giải thích vá» sá»± xuất hiện thế giá»›i nhÆ° các tÃ'n giáo khác.

VÃ' ngã cho là khÃ'ng có những thá»±c thể vật chất tá»"n tại má»™t cách cá»' Ä'ịnh. Con ngÆ°á»i cÅ©ng chỉ là tập hợp của NgÅ© uẩn ( sắc, thụ, tưởng, hà nh , thức) chứ khÃ'ng phải là má»™t thá»±c thể tá»"n tại lâu dà i.

VÃ' thÆ°á»ng cho là vạn vật trong thế giá»›i nà y biến Ä'ổi khÃ'ng ngừng, khÃ'ng có gì là vÄ©nh cá»­u cả.

Qua những giáo lí ban Ä'ầu của Ä'ạo Phật nhÆ° vậy, ta thấy lúc Ä'ầu Ä'ạo Phật chỉ là má»™t triết lí vá» nhân sinh quan. Äạo Phật sÆ¡ khai lúc Ä'ầu khÃ'ng thá»i bất cứ má»™t vị thần thánh nà o. Ngay cả Phật tổ Sakya Muni cÅ©ng khÃ'ng tá»± coi mình là thần thánh. Tuy Phật tổ Sakya Muni có tổ chức các tăng Ä'oà n Tỳ Kheo (Ä'oà n thể những tăng lữ khất thá»±c) Ä'ể Ä'i truyá»n bá Ä'ạo Phật ở khắp nÆ¡i nhÆ°ng Ä'ó khÃ'ng phải là má»™t tổ chức tÃ'n giáo có hệ thá»'ng chùa tháp nhÆ° ngà y nay.

Trong hoà n cảnh xã há»™i Ä'ầy rẫy bất cÃ'ng do chế Ä'á»™ Ä'ẳng cấp gây ra, thì Ä'ạo Phật lại chủ trÆ°Æ¡ng khÃ'ng phân biệt Ä'ẳng cấp, kêu gá»i lòng thÆ°Æ¡ng ngÆ°á»i(từ bi hỉ xả),tránh Ä'iá»u ác, là m Ä'iá»u thiện. Những lá»i kêu gá»i sá»± cÃ'ng bằng, lòng nhân Ä'ức Ä'ó Ä'ã Ä'ược Ä'Ã'ng Ä'ảo ngÆ°á»i dân hưởng ứng.

2.4.3.Äạo Jain-Kỳ Na cÅ©ng xuất hiện và o khoảng thế kỉ VI TCN. Äạo nà y chủ trÆ°Æ¡ng bất sát sinh má»™t cách cá»±c Ä'oan và nhấn mạnh sá»± tu hà nh khổ hạnh.

2.4.4.Äạo Sikh- Xích xuất hiện ở Ấn Äá»™ và o khoảng thế kỉ XV. Giáo lí của Ä'ạo Xích có sá»± kết hợp giáo lí của Ä'ạo HinÄ'u và giáo lí của Ä'ạo Islam. Tín Ä'á»" Ä'ạo Xích tập trung rất Ä'Ã'ng ở bang Punjap và ngÃ'i Ä'á»n thiêng liêng của há» là ngÃ'i Ä'á»n Và ng ở Punjap.

ChÆ°Æ¡ng III: VÄ‚N MINH TRUNG QUá»C

I.CÆ¡ sở hình thà nh ná»n văn minh Trung Hoa

1.1. Äiá»u kiện tá»± nhiên, dân cÆ°:

Lãnh thổ Trung Quá»'c ngà y nay rá»™ng mênh mÃ'ng nhÆ°ng Trung Quá»'c thá»i cổ Ä'ại nhá» hÆ¡n bây giá» nhiá»u. Äịa hình Trung Quá»'c Ä'a dạng, phía Tây có nhiá»u núi và cao nguyên, khí hậu khÃ' hanh, phía Ä'Ã'ng có các bình nguyên châu thổ phì nhiêu, thuận lợi cho việc là m nÃ'ng nghiệp.

Trong hà ng ngà n con sÃ'ng lá»›n nhỠở Trung Quá»'c, có hai con sÃ'ng quan trá»ng nhất là Hoà ng Hà và TrÆ°á»ng Giang (DÆ°Æ¡ng Tá»­). Hai con sÃ'ng nà y Ä'á»u chảy theo hÆ°á»›ng tây-Ä'Ã'ng và hà ng năm Ä'em phù sa vá» bá»"i Ä'ắp cho những cánh Ä'á»"ng ở phía Ä'Ã'ng Trung Quá»'c.

Trung Quá»'c gá»"m nhiá»u dân tá»™c nhÆ°ng Ä'Ã'ng nhất là ngÆ°á»i Hoa-Hạ. NgÆ°á»i Hoa ngà y nay tá»± cho tổ tiên há» gổc sinh sá»'ng ở ven núi Hoa thuá»™c tỉnh Thiểm Tây và sÃ'ng Hạ thuá»™c tỉnh Há»" Bắc ngà y nay.(Dân núi Hoa sÃ'ng Hạ).

Trong gần 100 dân tá»™c hiện sinh sá»'ng trên Ä'ất Trung Quá»'c ngà y nay, có 5 dân tá»™c Ä'Ã'ng ngÆ°á»i nhất là Hán, Mãn, MÃ'ng, Há»"i, Tạng.

1.2. Sơ lược lịch sử:

Con ngÆ°á»i Ä'ã sinh sá»'ng ở Ä'ất Trung Quá»'c cách Ä'ây hà ng triệu năm. Dấu tích ngÆ°á»i vượn ở hang Chu Khẩu Äiếm ( gần Bắc Kinh) có niên Ä'ại cách Ä'ây hÆ¡n 500 000 năm. Cách ngà y nay khoảng hÆ¡n 5000 năm, xã há»™i nguyên thuá»· ở Trung Quá»'c bÆ°á»›c và o giai Ä'oạn tan rã, xã há»™i có giai cấp, nhà nÆ°á»›c ra Ä'á»i.

Giai Ä'oạn Ä'ầu, lịch sá»­ Trung Quá»'c chÆ°a Ä'ược ghi chép chính xác mà chỉ Ä'ược chuyển tải bằng truyá»n thuyết. Theo truyá»n thuyết, các vua Ä'ầu tiên của Trung Quá»'c là ở thá»i kì Tam Hoà ng ( Phục Hy, Nữ Oa, Thần NÃ'ng ) và NgÅ© Äế ( Hoà ng Ä'ế, Cao DÆ°Æ¡ng Ä'ế, Cá»'c Ä'ế, Nghiêu Ä'ế, Thuấn Ä'ế ). Theo các nhà nghiên cứu, thá»±c ra Ä'ây là giai Ä'oạn cuá»'i cùng của thá»i kì cÃ'ng xã nguyên thuá»·.

1.2.1.Thá»i Tam Ä'ại ở Trung Quá»'c trải qua ba triá»u Ä'ại:

Nhà Hạ từ khoảng thế kỉ XXI - XVI TCN.

Nhà ThÆ°Æ¡ng ( còn Ä'ược gá»i là n-ThÆ°Æ¡ng) từ thế kỉ XVI - XI TCN.

Nhà Chu vá» danh nghÄ©a từ thế kỉ XI - III TCN, nhÆ°ng thá»±c chất nhà Chu chỉ nắm thá»±c quyá»n từ thế kỉ XI TCN Ä'ến năm 771 TCN ( thá»i Tây Chu ). Còn từ năm 771, ( sau loạn Bao Tá»± ) Ä'ến năm 221 TCN, Trung Quá»'c ở và o thá»i loạn. Giai Ä'oạn lịch sá»­ nà y Ä'ược ghi lại trong hai bá»™ Xuân thu sá»­ và Chiến quá»'c sách.

1.2.2.Thá»i phong kiến:

Nhà Tần ( 221-206 TCN): Năm 221 TCN, Tần Thuá»· Hoà ng Ä'ánh bại các nÆ°á»›c khác thá»i Chiến quá»'c, thá»'ng nhất Ä'ất nÆ°á»›c, tạo Ä'iá»u kiện thá»'ng nhất chữ viết, Ä'o lÆ°á»ng, tiá»n tệ.

Nhà Hán ( 206 TCN - 220 ): LÆ°u Bang lập nên nhà Hán. Giai Ä'oạn Ä'ầu, nhà Hán Ä'óng Ä'Ã' ở phía tây Trung Quá»'c - Tây Hán. Sau loạn VÆ°Æ¡ng Mãng, nhà Hán dá»i Ä'Ã' sang phía Ä'Ã'ng - ÄÃ'ng Hán.

Thá»i Tam quá»'c (220 - 280 ), Ä'ây là thá»i kì Trung Quá»'c bị chia xẻ ra là m ba nÆ°á»›c Nguỵ, Thục, NgÃ'.

Nhà Tấn ( 265 - 420 ). Năm 265, cháu TÆ° Mã à ( tÆ°á»›ng quá»'c nÆ°á»›c Nguỵ ) là TÆ° Mã Viêm bắt vua Nguỵ phải nhÆ°á»ng ngÃ'i, lập ra nhà Tấn.

Nam - Bắc triá»u ( 420 - 581 ). Thá»i kì nà y, Trung Quá»'c lại chia là m hai triá»u Ä'ình riêng biệt, Ä'ến năm 581 DÆ°Æ¡ng Kiên má»›i thá»'ng nhất lại Ä'ược.

Nhà ÄÆ°á»ng ( 618 - 907 ), Ä'ây là thá»i kì phát triển rá»±c rỡ nhất trong lịch sá»­ phong kiến Trung Quá»'c.

Thá»i kì NgÅ© Ä'ại - Thập quá»'c ( 907 - 960 ), hÆ¡n 50 năm nà y lại loạn lạc , ở miá»n Bắc có 5 triá»u Ä'ại kế tiếp nhau tá»"n tại (Hậu LÆ°Æ¡ng, Hậu ÄÆ°á»ng, Hậu Tấn, Hậu Tần, Hậu Chu ). Ở miá»n Nam chia thà nh 9 nÆ°á»›c Ä'ó là : NgÃ', Nam ÄÆ°á»ng, NgÃ' Việt, Tiá»n Thục, Hậu Thục, Nam Hán, Sở Mãn, Nam Bình, (và má»™t nÆ°á»›c nữa chÆ°a rõ tên ).

Nhà Tá»'ng ( 960 - 1279 ). Giai Ä'oạn Ä'ầu nhà Tá»'ng Ä'óng Ä'Ã' ở phía bắc ( Bắc Tá»'ng ), sau bị bá»™ tá»™c Kim tấn cÃ'ng quấy phá phải chạy vá» phía nam ( Nam Tá»'ng ). Äến năm 1279 thì bị nhà Nguyên diệt.

Nhà Nguyên ( 1279 - 1368 ). Sau khi diệt Tây Hạ, Kim, Nam Tá»'ng, Há»'t Tất Liệt thá»'ng nhất toà n bá»™ Trung Quá»'c và lập ra nhà Nguyên.

Nhà Minh ( 1368 - 1644 ). Năm 1368, Chu Nguyên ChÆ°Æ¡ng Ä'ã lãnh Ä'ạo ngÆ°á»i Hoa khởi nghÄ©a lật Ä'ổ ách thá»'ng trị của nhà Nguyên, lập ra nhà Minh.

Nhà Thanh (1644 - 1911 ). NgÆ°á»i Mãn vá»'n là má»™t nhánh của tá»™c Nữ Chân, năm 1636 há» lập nÆ°á»›c Thanh. Năm 1644, nhân sá»± loạn lạc ở vùng Trung Nguyên, ngÆ°á»i Mãn Ä'ã kéo quân và o Ä'ánh chiếm Bắc kinh, lập ra triá»u Ä'ại cuá»'i cùng của phong kiến Trung Quá»'c.

II. Những thà nh tựu chủ yếu của văn minh Trung Hoa

Trung Quá»'c là má»™t trong những nÆ¡i xuất hiện ná»n văn minh sá»›m thá»i cổ -trung Ä'ại. Văn minh Trung Hoa thá»i cổ-trung Ä'ại có ảnh hưởng rất lá»›n tá»›i các nÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng.

2.1. Chữ viết, văn há»c, sá»­ há»c:

Chữ viết:

Từ Ä'á»i nhà ThÆ°Æ¡ng, ngÆ°á»i Trung Hoa Ä'ã có chữ Giáp cá»'t Ä'ược viết trên mai rùa, xÆ°Æ¡ng thú, Ä'ược gá»i là Giáp cá»'t văn. Qua quá trình biến Ä'ổi, từ Giáp cá»'t văn hình thà nh nên Thạch cổ văn, Kim văn. Tá»›i thá»i Tần, sau khi thá»'ng nhất Trung Quá»'c, chữ viết cÅ©ng Ä'ược thá»'ng nhất trong khuÃ'n hình vuÃ'ng Ä'ược gá»i là chữ Tiểu triện.

Văn há»c:

Kinh thi là tập thÆ¡ cổ nhất ở Trung Quá»'c do nhiá»u tác giả sáng tác thá»i Xuân-Thu, Ä'ược Khổng tá»­ sÆ°u tập và chỉnh lí. Kinh thi gá»"m có 3 phần: Phong, Nhã, Tụng.

ThÆ¡ ÄÆ°á»ng là thá»i kì Ä'ỉnh cao của ná»n thÆ¡ ca Trung Quá»'c. Trong hà ng ngà n tác giả nổi bật lên ba nhà thÆ¡ lá»›n Ä'ó là Lí Bạch, Äá»- Phủ, Bạch CÆ° Dị.

Tá»›i thá»i Minh-Thanh, tiểu thuyết lại rất phát triển vá»›i các tác phẩm tiêu biểu nhÆ°: Tam quá»'c chí diá»...n nghÄ©a của La Quán Trung, Thuá»· há»­ của Thi Nại Am, Tây du kí của NgÃ' Thừa n, Nho lâm ngoại sá»­ của NgÃ' Kính Tá»­, Há»"ng Lâu Má»™ng của Tà o Tuyết Cần...trong Ä'ó Há»"ng lâu má»™ng Ä'ược Ä'ánh giá là tiểu thuyết có giá trị nhất.

2.2. Sá»­ há»c:

NgÆ°á»i Trung Hoa thá»i cổ rất có ý thức vá» biên soạn sá»­. Nhiá»u nÆ°á»›c thá»i Xuân-Thu Ä'ã Ä'ặt các quan chép sá»­. Trên cÆ¡ sở quyển sá»­ nÆ°á»›c Lá»-, Khổng Tá»­ Ä'ã biên soạn ra sách Xuân Thu.

Tá»›i thá»i Hán, TÆ° Mã Thiên là má»™t nhà viết sá»­ lá»›n Ä'ã Ä'ể lại tác Phẩm Sá»­ kí, chép lại lịch sá»­ Trung Quá»'c gần 3000 năm, từ thá»i Hoà ng Äế Ä'ến thá»i Hán VÅ© Äế.

Tá»›i thá»i ÄÃ'ng Hán, có các tác phẩm Hán thÆ° của Ban Cá»', Tam quá»'c chí của Trần Thá», Hậu Hán thÆ° của Phạm Diệp .

Tá»›i thá»i Minh-Thanh, các bá»™ sá»­ nhÆ° Minh sá»­, Tứ khá»' toà n thÆ° là những di sản văn hoá Ä'á»" sá»™ của Trung Quá»'c.

2.3. Khoa há»c tá»± nhiên và kÄ© thuật:

Toán há»c:

NgÆ°á»i Trung Hoa Ä'ã sá»­ dụng hệ Ä'ếm thập phân từ rất sá»›m. Thá»i Tây Hán Ä'ã xuất hiện cuá»'n Chu bá»... toán kinh, trong sách Ä'ã có nói Ä'ến quan niệm vá» phân sá»', vá» quan hệ giữa 3 cạnh trong má»™t tam giác vuÃ'ng.

Thá»i ÄÃ'ng Hán, Ä'ã có cuá»'n Cá»­u chÆ°Æ¡ng toán thuật, trong sách nà y Ä'ã nói Ä'ến khai căn bậc 2, căn bậc 3, phÆ°Æ¡ng trình bậc1, Ä'ã có cả khái niệm sá»' âm, sá»' dÆ°Æ¡ng.

Thá»i Nam-Bắc triá»u có má»™t nhà toán há»c nổi tiếng là Tổ Xung Chi, Ã'ng Ä'ã tìm ra sá»' Pi xấp xỉ 3,14159265, Ä'ây là má»™t con sá»' cá»±c kì chính xác so vá»›i thế giá»›i há»"i Ä'ó.

Thiên văn há»c:

Từ Ä'á»i nhà ThÆ°Æ¡ng, ngÆ°á»i Trung Hoa Ä'ã vẽ Ä'ược bản Ä'á»" sao có tá»›i 800 vì sao. Há» Ä'ã xác Ä'ịnh Ä'ược chu kì chuyển Ä'á»™ng gần Ä'úng của 120 vì sao. Từ Ä'ó há» Ä'ặt ra lịch Can-Chi. Thế kỉ IV TCN, Can Äức Ä'ã ghi chép vá» hiện tượng vết Ä'en trên Mặt trá»i. Thế kỉ II, TrÆ°Æ¡ng Hà nh Ä'ã chế ra dụng cụ Ä'ể dá»± báo Ä'á»™ng Ä'ất.

Năm 1230, Quách Thủ Kính (Ä'á»i Nguyên) Ä'ã soạn ra cuá»'n Thụ thá»i lịch, xác Ä'ịnh má»™t năm có 365,2425 ngà y. Äây là má»™t con sá»' rất chính xác so vá»›i các nhà thiên văn Châu u thế kỉ XIII.

Y dược há»c: Thá»i Chiến Quá»'c Ä'ã có sách Hoà ng Ä'ế ná»™i kinh Ä'ược coi là bá»™ sách kinh Ä'iển của y há»c cổ truyá»n Trung Hoa. Thá»i Minh có cuá»'n Bản thảo cÆ°Æ¡ng mục của Lí Thá»i Trân. Cuá»'n sách nà y Ä'ược dịch ra chữ Latinh và Ä'ược Darwin coi Ä'ây là bá»™ bách khoa vá» sinh vật của ngÆ°á»i Trung Quá»'c thá»i Ä'ó. Äặc biệt là khoa châm cứu là má»™t thà nh tá»±u Ä'á»™c Ä'áo của y há»c Trung Quá»'c.

Kĩ thuật:

Có 4 phát minh quan trá»ng vá» mặt kÄ© thuật mà ngÆ°á»i Trung Hoa Ä'ã Ä'óng góp cho nhân loại, Ä'ó là giấy, thuá»'c súng, la bà n và nghá» in. Giấy Ä'ược chế ra và o khoảng năm 105 do Thái Luân. Nghá» in bằng những chữ rá»i Ä'ã Ä'ược Tất Thăng sáng tạo và o Ä'á»i Tuỳ.

Äá»" sứ cÅ©ng có nguá»"n gá»'c từ Trung Hoa. Từ thế kỉ VI, há» Ä'ã chế ra diêm quẹt Ä'ể tạo ra lá»­a cho tiện dụng.

2.4. Há»™i hoạ, Ä'iêu khắc, kiến trúc:

Hội hoạ:

Há»™i hoạ Trung Quá»'c có lịch sá»­ 5000 - 6000 năm vá»›i các loại hình: bạch hoạ, bản hoạ, bích hoạ. Äặc biệt là nghệ thuật vẽ tranh thuá»· mạc, có ảnh hưởng nhiá»u tá»›i các nÆ°á»›c ở Châu Ã. Cuá»'n Lục pháp luận của Tạ Hách Ä'ã tổng kết những kinh nghiệm há»™i hoạ từ Ä'á»i Hán Ä'ến Ä'á»i Tuỳ.

Äiêu khắc

Ở Trung Quá»'c cÅ©ng phân thà nh các ngà nh riêng nhÆ°: Ngá»c Ä'iêu, thạch Ä'iêu, má»™c Ä'iêu. Những tác phẩm nổi tiếng nhÆ° cặp tượng Tần ngẫu Ä'á»i Tần, tượng Lạc sÆ¡n Ä'ại Phật Ä'á»i Tây Hán ( pho tượng cao nhất thế giá»›i ), tượng Phật nghìn mắt nghìn tay.

Kiến trúc

CÅ©ng có những cÃ'ng trình rất nổi tiếng nhÆ° Vạn lí trÆ°á»ng thà nh ( tá»›i 6700 km ), Thà nh Trà ng An, Cá»' cung, Tá»­ cấm thà nh ở Bắc Kinh.

2.5. Triết há»c, tÆ° tưởng:

Thuyết m dương, Bát quái, Ngũ hà nh, m dương gia:

m dÆ°Æ¡ng, bát quái, ngÅ© hà nh, là những thuyết mà ngÆ°á»i Trung Quá»'c Ä'ã nêu ra từ thá»i cổ Ä'ại Ä'ể giải thích thế giá»›i. Há» cho rằng trong vÅ© trụ luÃ'n tá»"n tại hai loại khí khÃ'ng nhìn thấy Ä'ược xâm nhập và o trong má»i vật là âm và dÆ°Æ¡ng ( lưỡng nghi).

Bát quái là 8 yếu tá»' tạo thà nh thế giá»›i: Cà n (trá»i), KhÃ'n (Ä'ất), Chấn (sấm), Tá»'n (gió), Khảm (nÆ°á»›c), Ly (lá»­a), Cấn (núi), Äoà i (há»"). Trong Bát quái, hai quẻ Cà n, KhÃ'n là quan trá»ng nhất.

NgÅ© hà nh là : Kim, Má»™c, Thuá»·, Hoả, Thổ. Äó là 5 nguyên tá»' tạo thà nh vạn vật. Các vật khác nhau là do sá»± pha trá»™n, tỉ lệ khác nhau do tạo hoá sinh ra. Sau nà y, những ngÆ°á»i theo thuyết m dÆ°Æ¡ng gia Ä'ã kết hợp thuyết m dÆ°Æ¡ng vá»›i NgÅ© hà nh rá»"i vận dụng nó Ä'ể giả thích các biến Ä'á»™ng của lịch sá»­ xã há»™i .

VỠtư tưởng:

Thá»i Xuân Thu - Chiến Quá»'c, ở Trung Quá»'c Ä'ã xuất hiện rất nhiá»u những nhà tÆ° tưởng Ä'Æ°a ra những lí thuyết Ä'ể tổ chức xã há»™i và giải thích các vấn Ä'á» của cuá»™c sá»'ng( Bách gia tranh minh ).

Nho gia:

Äại biểu cho phái Nho gia là Khổng Tá»­. Nho gia Ä'á» cao chữ nhân, chủ trÆ°Æ¡ng lá»... trị, phản Ä'á»'i pháp trị. Nho gia Ä'á» cao Tam cÆ°Æ¡ng, NgÅ© thÆ°á»ng, cùng vá»›i tÆ° tưởng Chính danh Ä'ịnh phận và Ä'á» cao tÆ° tưởng Thiên mệnh. Giá trị quan trá»ng nhất trong tÆ° tưởng của Khổng Tá»­ là vá» giáo dục. Ã"ng chủ trÆ°Æ¡ng dạy há»c cho tất cả má»i ngÆ°á»i.

Tá»›i thá»i Hán VÅ© Äế (140-87 TCN), chấp nhận Ä'á» nghị của Äổng Trá»ng ThÆ°, Hán VÅ© Äế Ä'ã ra lệnh “bãi truất bách gia, Ä'á»™c tÃ'n Nho thuậtâ€, Nho gia Ä'ã Ä'ược Ä'á» cao má»™t cách tuyệt Ä'á»'i và nâng lên thà nh Nho giáo.

Äạo gia:

Äại biểu cho phái Äạo gia là Lão Tá»­ và Trang Tá»­ . Hai Ã'ng Ä'ã thể hiện tÆ° tưởng của mình qua hai tác phẩm Äạo Ä'ức kinh và Nam Hoa kinh. Theo Lão Tá»­, “Äạo†là cÆ¡ sở Ä'ầu tiên của vÅ© trụ, có trÆ°á»›c cả trá»i Ä'ất, nằm trong trá»i Ä'ất. Qui luật biến hoá tá»± thân của má»-i sá»± vật Ã'ng gá»i là “Äứcâ€. Lão Tá»­ cho rằng má»i vật sinh thà nh, phát triển và suy vong Ä'á»u có má»'i liên hệ vá»›i nhau.

Tá»›i thá»i Trang Tá»­, tÆ° tưởng của phái Äạo gia mang nặng tính buÃ'ng xuÃ'i, xa lánh cuá»™c Ä'á»i. Há» cho rằng má»i hoạt Ä'á»™ng của con ngÆ°á»i Ä'á»u khÃ'ng thể cưỡng lại “Ä'ạo trá»iâ€, từ Ä'ó sinh tÆ° tưởng an phận, lánh Ä'á»i.

Phái Äạo giáo sinh ra sau nà y khác hẳn Äạo gia, mặc dù có phái trong Äạo giáo tÃ'n Lão Tá»­ là m “Thái thượng lão quânâ€. Hạt nhân cÆ¡ bản của Äạo giáo là tÆ° tưởng thần tiên. Äạo giáo cho rằng sá»'ng là má»™t việc sung sÆ°á»›ng nên há» trá»ng sinh, lạc sinh.

Pháp gia:

Ngược hẳn vá»›i phái Nho gia, phái Pháp gia chủ trÆ°Æ¡ng “pháp trịâ€, coi nhẹ “lá»... trịâ€. Tiêu biểu cho phái Pháp gia là Hà n Phi Tá»­, má»™t kẻ sÄ© thá»i Tần Thuá»· Hoà ng.

Theo Hà n Phi Tá»­, trị nÆ°á»›c chỉ cần pháp luật nghiêm minh, rõ rà ng, dá»... hiểu vá»›i má»i ngÆ°á»i, khÃ'ng cần lá»... nghÄ©a. Ã"ng cho rằng trị nÆ°á»›c cần nhất 3 Ä'iá»u:

• Pháp: Ä'ó là phải Ä'ịnh ra Ä'ược pháp luật nghiêm minh, rõ rà ng, dá»... hiểu, cÃ'ng bằng vá»›i má»i ngÆ°á»i, khÃ'ng phân biệt Ä'ó là quí tá»™c hay dân Ä'en.

• Thế: Muá»'n thá»±c thi pháp luật thì các bậc quân vÆ°Æ¡ng phải nắm vững quyá»n thế, khÃ'ng chia xẻ cho kẻ khác.

• Thuật: Ä'ó là thuật dùng ngÆ°á»i. Thuật có 3 mặt: bổ nhiệm, khảo hạch và thưởng phạt. Thuật bổ nhiệm là khi chá»n quan lại chỉ căn cứ và o tà i năng và lòng trung thà nh, khÃ'ng cần dòng dõi, Ä'ức hạnh. Khảo hạch là phải kiểm tra cÃ'ng việc thÆ°á»ng xuyên. Thưởng phạt thì chủ trÆ°Æ¡ng “ai có cÃ'ng thì thưởng, ai có tá»™i thì trừng phạt thật nặng, bất kể là quí tá»™c hay dân Ä'enâ€, trá»ng thưởng, trá»ng phạt.

Mặc gia:

NgÆ°á»i Ä'á» xÆ°á»›ng là Mặc Tá»­ (Khoảng giữa thế kỉ V TCN Ä'ến giữa thế kỉ IV TCN ). Hạt nhân tÆ° tưởng triết há»c của Mặc gia là nhân và nghÄ©a.

Mặc Tá»­ còn là ngÆ°á»i chủ trÆ°Æ¡ng “ thủ thá»±c hÆ° danh†(lấy thá»±c Ä'ặt tên). TÆ° tưởng của phái Mặc gia Ä'ầy thiện chí nhÆ°ng cÅ©ng khÃ'ng ít ảo tưởng. Từ Ä'á»i Tần, Hán trở vá» sau, ảnh hưởng của phái Mặc gia hầu nhÆ° khÃ'ng còn Ä'áng kể.

ChÆ°Æ¡ng IV: VÄ‚N MINH HY LẠP Cá»" ÄẠI

I. CÆ¡ sở hình thà nh ná»n văn minh Hy Lạp cổ Ä'ại

1.1. Äịa lí, dân cÆ°:

Vùng Ä'ất của thế giá»›i Hy Lạp cổ Ä'ại lá»›n hÆ¡n nÆ°á»›c Hy Lạp ngà y nay rất nhiá»u, nó gá»"m miá»n Nam bán Ä'ảo Bancăng (Balkans), các Ä'ảo trên biển Êgiê (Aegean) và phía tây Tiểu Ã. Trung tâm của thế giá»›i Hy Lạp cổ Ä'ại nằm ở phía nam bán Ä'ảo Bancăng.

Äất Ä'ai Hy Lạp khÃ'ng Ä'ược phì nhiêu, khÃ'ng thuận lợi cho việc trá»"ng cây lÆ°Æ¡ng thá»±c, Ä'ịa hình lại còn bị chia cắt thà nh nhiá»u vùng Ä'á»"ng bằng nhá» hẹp. NhÆ°ng bù lại, Hy Lạp có nhiá»u vÅ©ng, vịnh, thuận lợi cho việc lập những hải cảng. Ở Ä'ây còn có nhiá»u khoáng sản lại tÆ°Æ¡ng Ä'á»'i dá»... khai thác nhÆ° Ä'á»"ng, và ng, bạc...Chính vì vậy, kinh tế Hy Lạp cổ Ä'ại chú trá»ng phát triển vá» cÃ'ng, thÆ°Æ¡ng nghiệp hÆ¡n nÃ'ng nghiệp, nhất là buÃ'n bán Ä'Æ°á»ng biển. Äặc Ä'iểm nà y của kinh tế cÅ©ng là m cho ná»n văn minh Hy Lạp cổ tuy phát triển sau văn minh Ai Cập cá»', nhÆ°ng những lái buÃ'n Hy Lạp trong quá trình ngang dá»c trên Äịa Trung Hải cÅ©ng há»c Ä'ược nhiá»u Ä'iá»u hay từ Ai Cập và Lưỡng Hà .

Vá» dân cÆ°, dân Hy Lạp cổ Ä'ại gá»"m nhiá»u tá»™c ngÆ°á»i nhÆ° ngÆ°á»i ÊÃ'liêng (Eolien), Akêăng (Acheen), ÄÃ'riêng (Dorien)...Lúc Ä'ầu các tá»™c ngÆ°á»i nà y Ä'á»u gá»i theo tên riêng từ thá»i bá»™ lạc của mình, tá»›i thế kỉ VIII-VII TCN các tá»™c ngÆ°á»i Ä'ó Ä'á»u tá»± gá»i má»™t tên chung là Helen (Hellenes) và gá»i Ä'ất nÆ°á»›c mình là Hella (Hella) tức Hy Lạp .

1.2. Sơ lược lịch sử:

Lịch sá»­ Hy Lạp cổ Ä'ại có thể chia là m các thá»i kì chính sau Ä'ây:

Thá»i kì văn hoá Cret-Myxen (Crete-Mycenae): Tại Ä'ảo Cret và Myxen, phía nam bán Ä'ảo Bancăng ngÆ°á»i ta Ä'ã tìm thấy dấu tích của má»™t ná»n văn minh tá»"n tại từ khoảng thiên niên kỉ III TCN tá»›i thế kỉ XII TCN. Chủ nhân của ná»n văn hoá nà y là ngÆ°á»i Akêang. Ná»n văn hoá Cret-Myxen còn Ä'ể lại dấu tích các thà nh cổ, cung Ä'iện và má»™t sá»' hiện vật bằng Ä'á»"ng thau. Cuá»'i thế kỉ XII TCN, ngÆ°á»i ÄÃ'riêng vá»›i vÅ© khí bằng sẳt từ phÆ°Æ¡ng Bắc trà n xuá»'ng tấn cÃ'ng, ngÆ°á»i Akêang chá»'ng Ä'ỡ khÃ'ng Ä'ược và các quá»'c gia của ngÆ°á»i Akêang Ä'ã bị tiêu diệt. Thá»i kì Cret-Myxen kết thúc.

Thá»i kì Homer (thế kỉ XI-IX TCN): Ä'á»i sau biết vá» giai Ä'oạn nà y chủ yếu qua hai tập sá»­ thi của Ã'ng già mù Homer nên ngÆ°á»i ta lấy tên Ã'ng Ä'ể Ä'ặt cho thá»i kì nà y. Qua hai tập Iliát và Ã"Ä'ixê, ngÆ°á»i ta nhận thấy xã há»™i Hy Lạp Ä'ược mÃ' tả trong giai Ä'oạn nà y là má»™t xã há»™i nguyên thuá»· Ä'ang trên Ä'Æ°á»ng tan rã, xã há»™i có nhà nÆ°á»›c Ä'ang hình thà nh.

Thá»i kì thà nh bang (thế kỉ VIII-IV TCN): Äây là thá»i kì hình thà nh ở Hy Lạp hà ng trăm nhà nÆ°á»›c nhá» mà ngÆ°á»i ta gá»i là các thà nh bang. Trong hà ng trăm thà nh bang thá»i Ä'ó thì quan trá»ng nhất là Aten và Xpác. Rất nhiá»u thà nh bang ở Hy Lạp thá»i Ä'ó sá»"ng bằng nghá» cÃ'ng thÆ°Æ¡ng nghiệp. Äiá»u nà y ảnh hưởng rất lá»›n tá»›i sá»± phát triển của văn minh Hy Lạp. Thế kỉ V TCN, các thà nh bang của Hy Lạp cÅ©ng Ä'ã phải chá»'ng lại sá»± xâm lượccủa Ä'ế quá»'c Ba TÆ° và há» Ä'ã chiến thắng. NhÆ°ng cuá»'i thế kỉ V TCN thếgiá»›i Hy Lạp Ä'ã nổ ra má»™t cuá»™c ná»™i chiến. Cuá»™c ná»™i chiến nà y Ä'ã là m tất cả các thà nh bang suy yếu. Nhân cÆ¡ há»™i Ä'ó, má»™t thà nh bang ở phía bắc bán Ä'ảo Bancăng là MakêÄ'Ã'nia (Macedonia) Ä'ã bắt tất cả các thà nh bang khác phải thuần phục mình và MakêÄ'Ã'nia cầm Ä'ầu thế giá»›i Hy Lạp tấn cÃ'ng Ba TÆ°.

Thá»i kì Hy Lạp hoá ( từ năm 337 Ä'ến 30 TCN): Sau khi Ä'ánh bại Ä'ế quá»'c Ba TÆ°, các Ä'á»™i quân của Hy Lạp Ä'ã mang văn hoá Hy Lạp truyá»n bá khắp vùng tây à và Bắc Phi. Vì vậy ngÆ°á»i ta gá»i thá»i kì nà y là thá»i kì Hy Lạp hoá. Äến thế kỉ I TCN, Ä'ế quá»'c La Mã Ä'ang phát triển hùng mạnh Ä'ã thÃ'n tính các vùng Ä'ất quanh Äịa Trung Hải, Hy Lạp trở thà nh má»™t phần của Ä'ế quá»'c La Mã.

II. Những thà nh tá»±u chủ yếu của văn minh Hy Lạp cổ Ä'ại

Tuy xuất hiện muá»™n hÆ¡n ná»n văn minh Ai Cập nhÆ°ng nhá» tiếp thu Ä'ược nhiá»u giá trị từ Ai Cập và Lưỡng Hà cổ Ä'ại và phát triển lên, nâng lên tầm khái quát, nên ná»n văn minh Hy Lạp cổ Ä'ại Ä'ã có rất nhiá»u Ä'óng góp giá trị.

2.1. Chữ viết, văn há»c:

Vá» chữ viết, ngÆ°á»i Hy Lạp cổ Ä'ại Ä'ã dá»±a trên hệ thá»'ng chữ viết của ngÆ°á»i Phênixi (Phoenicia) rá»"i cải tiến, bổ xung thà nh má»™t hệ thá»'ng chữ cái má»›i gá»"m 24 chữ cái. Từ chữ Hy Lạp cổ sau nà y Ä'ã hình thà nh nên chữ Latinh và chữ SlavÆ¡. Äó là cÆ¡ sở chữ viết mà nhiá»u dân tá»™c trên thế giá»›i ngà y nay Ä'ang sá»­ dụng.

Văn há»c Hy Lạp cổ Ä'ại có thể chia ra là m ba bá»™ phận chủ yếu có liên quan vá»›i nhau, Ä'ó là thần thoại, kịch, thÆ¡.

NgÆ°á»i Hy Lạp có má»™t hệ thá»'ng thần thoại rất phong phú Ä'ể mÃ' tả thế giá»›i tá»± nhiên, nói lên kinh nghiệm cuá»™c sá»'ng và cả tâm tÆ° sâu kín của con ngÆ°á»i. Hầu nhÆ° trong cuá»™c sá»'ng thá»i Ä'ó có việc gì thì Ä'á»u có thần bảo trợ, lo vá» cÃ'ng việc Ä'ó. Kho tà ng thần thoại Hy Lạp mãi tá»›i ngà y nay còn Ä'ược nhiá»u mÃ'n nghệ thuật ở các nÆ°á»›c trên thế giá»›i khai thác. Äây là má»™t dân tá»™c có má»™t kho tà ng thần thoại mà nhiá»u dân tá»™c lá»›n trên thế giá»›i phải ghen tị. Vá» sau, khi có chữ viết, kho tà ng thần thoại nà y Ä'ược Hêdiá»'t ( nhà thÆ¡ Hy Lạp sá»'ng và o thế kỉ VIII TCN ) hệ thá»'ng lại trong tác phẩm Gia phả các thần.

ThÆ¡ ca là thể loại văn há»c rất phát triển, Ä'ặc biệt nó có thế mạnh khi chÆ°a có chữ viết. Tiêu biểu nhất phải kể Ä'ến tác phẩm Iliat và Ã"Ä'ixê của Homer ( thế kỉ IX TCN ). Tá»›i thế kỉ VII-VI TCN xuất hiện nhiá»u nhà thÆ¡ Ä'ược cÃ'ng chúng Æ°a thích nhÆ° AcsilÃ'cút, XÃ'lÃ'ng, XaphÃ', AnacrêÃ'ng...

Hy Lạp là quê hÆ°Æ¡ng của kịch nói phÆ°Æ¡ng Tây. Ở Ä'ây có cả bi kịch lẫn hà i kịch. Những nhà viết kịch nổi tiếng thá»i Ä'ó nhÆ° Etsin, SÃ'phÃ'clÆ¡, Æ ripit...

2.2. Sá»­ há»c:

Từ thế kỉ VIII-VI TCN, lịch sá»­ Hy Lạp chỉ Ä'ược truyá»n lại bằng truyá»n thuyết và sá»­ thi. Äến thế kỉ V TCN lịch sá»­ ở Hy Lạp má»›i trở thà nh má»™t bá»™ mÃ'n riêng biệt. Các nhà viết sá»­ tiêu biểu của Hy Lạp thá»i Ä'ó là HêrÃ'Ä'Ã't (Herodotus) vá»›i cuá»'n Lịch sá»­ chiến tranh Hy-Ba , TuyxiÄ'it (Thuycudides) cuá»'n Lịch sá»­ chiến tranh PlÃ'pÃ'nedÆ¡.

2.3. Kiến trúc, Ä'iêu khắc:

Những cÃ'ng trình kiến trúc của Hy Lạp cổ Ä'ại khÃ'ng hùng vÄ© nhÆ° của Ai Cập cổ Ä'ại nhÆ°ng nó lại nổi bật ở sá»± thanh thoát, hà i hoà . Các cÃ'ng trình kiến trúc ở Hy Lạp cổ Ä'ại thÆ°á»ng Ä'ược xây dá»±ng trên những ná»n móng hình chữ nhật vá»›i những dãy cá»™t Ä'á tròn ở bá»'n mặt. Qua nhiá»u thế kỉ, ngÆ°á»i Hy Lạp cổ Ä'ại Ä'ã hình thà nh ra ba kiểu cá»™t mà ngà y nay ngÆ°á»i ta vẫn thể hiện trong trÆ°á»ng phái “cổ Ä'iểnâ€.Kiểu ÄÃ'ric(thế kỉVIITCN ), trên cùng là những phiến Ä'á vuÃ'ng giản dị khÃ'ng có trang trí; kiểu LÃ'nic (t.kỉ V TCN) cá»™t Ä'á tròn thon hÆ¡n, có Ä'Æ°á»ng cong ở bá»'n góc phiến Ä'á hình vuÃ'ng nhÆ° hai lá»n tá»c uá»'n; kiểu CÃ'ranh ( thế kỉ IV TCN ) có những cà nh lá dÆ°á»›i những Ä'Æ°á»ng cong, thÆ°á»ng cao hÆ¡n và bệ Ä'ỡ cầu kì hÆ¡n.

Các cÃ'ng trình kiến trúc tiêu biểu thá»i bấy giá» là Ä'á»n PactÆ¡nÃ'ng (Parthenon) ở Aten, Ä'á»n thá» thần Dá»›t (Zeus) ở núi Olempia, Ä'á»n thá» nữ thần Atena (Athena).

Các nhà Ä'iêu khắc ở Hy Lạp cổ Ä'ại cÅ©ng Ä'ể lại nhiá»u tác phẩm tá»›i bây giá» vẫn xứng Ä'áng là mẫu má»±c cho Ä'iêu khắc nhÆ° các pho tượng Vệ nữ ở MilÃ', tượng Lá»±c sÄ© ném Ä'Ä©a, tượng nữ thần Atena, tượng thần Hecmet...Những nhà Ä'iêu khắc tiêu biểu thá»i Ä'ó nhÆ° PhiÄ'at ( Phidias), MirÃ'ng( Miron),Pêliklêt,(Polykleitos)...

2.4. Khoa há»c tá»± nhiên:

Thế giá»›i Hy Lạp cổ Ä'ại còn cá»'ng hiến cho nhân loại nhiá»u nhà bác há»c mà Ä'óng góp của há» tá»›i nay vẫn còn giá trị nhÆ°: Æ clit (Euclide), ngÆ°á»i Ä'Æ°a ra các tiên Ä'á» hình há»c Ä'ặt cÆ¡ sở cho mÃ'n hình há»c sÆ¡ cấp. Pitago ( Pythagoras), Ã'ng Ä'ã chứng minh Ä'ịnh lí mang tên Ã'ng và ngay từ thế kỉ V TCN Ã'ng Ä'ã Ä'Æ°a ra giả thuyết trái Ä'ất hình cầu. Talét (Thales), ngÆ°á»i Ä'ã Ä'Æ°a ra Tỉ lệ thức (Äịnh lí Talét). Äặc biệt là Acsimet (Archimede), ngÆ°á»i Ä'ã Ä'á» ra nguyên lí Ä'òn bẩy, chế ra gÆ°Æ¡ng cầu lõm, máy bắn Ä'á và phát hiện ra lá»±c Ä'ẩy tác Ä'á»™ng lên má»™t vật nếu vật Ä'ó trong lòng chất lá»ng (lá»±c Ä'ẩy Acsimet).

2.5. Triết há»c:

Hy Lạp cổ Ä'ại là quê hÆ°Æ¡ng của triết há»c phÆ°Æ¡ng Tây, ở Ä'ây có cả hai trÆ°á»ng phái triết há»c duy vật và duy tâm. Äại diện cho trÆ°á»ng phái duy vật là các nhà triết há»c nổi tiếng nhÆ°: Talét (Thales), Hêraclit (Heracleitus), ÄêmÃ'crit (Democritus)... Äại diện cho trÆ°á»ng phái duy tâm là các nhà triết há»c: PlatÃ'n, ArixtÃ't.

2.6. Luật pháp và tổ chức nhà nước:

Các quá»'c gia ở phÆ°Æ¡ng Tây chịu ảnh hưởng nhiá»u vá» hệ thá»'ng pháp luật và cách tổ chức nhà nÆ°á»›c từ Hy Lạp cổ Ä'ại.

Nhà nÆ°á»›c ở Hy Lạp cổ Ä'ại hình thà nh trên cÆ¡ sở sá»± tan rã của xã há»™i thị tá»™c. Nhà nÆ°á»›c dân chủ chủ nÃ' ở Hy Lạp ngà y cà ng Ä'ược hoà n thiện qua những cải cách của XÃ'lÃ'ng (Solon), Clisten (Clisthenes) và Pêliclêt (Pericles).

Vá» luật pháp, bá»™ luật cổ nhất của Hy Lạp là bá»™ luật ÄracÃ'ng (Dracon), bá»™ luật nà y có những hình phạt rất khắc nghiệt, có khi chỉ ăn cắp cÅ©ng bị xá»­ tá»­. Sau nà y, nhá» những cải cách của XÃ'lÃ'ng, Clisten, luật pháp Hy Lạp ngà y cà ng mang tính dân chủ hÆ¡n (nhÆ°ng cÅ©ng chỉ cÃ'ng dân tá»± do má»›i Ä'ược hưởng, nÃ' lệ thì khÃ'ng).

ChÆ°Æ¡ng V: VÄ‚N MINH LA MÃ Cá»" ÄẠI

I. CÆ¡ sở hình thà nh ná»n văn minh La Mã cổ Ä'ại

1.1. Äịa lí, dân cÆ° :

Bán Ä'ảo Italia, nÆ¡i hình thà nh nhà nÆ°á»›c La Mã cổ Ä'ại nằm ở Nam u nhÆ° má»™t chiếc chân ngÆ°á»i chìa ra Äịa Trung Hải.

Bán Ä'ảo Italia có nhiá»u Ä'á»"ng bằng, tÆ°Æ¡ng Ä'á»'i thuận lợi cho việc phát triển nÃ'ng nghiệp, trong lòng Ä'ất lại chứa nhiá»u khoáng sản, thuận lợi cho nghá» luyện kim. Äịa hình ở Ä'ây lại khÃ'ng bị chia cắt, tạo Ä'iá»u kiện cho sá»± thá»'ng nhất. Bá» biển ở phía nam bán Ä'ảo có nhiá»u vịnh, cảng thuận tiện cho tà u bè trú ẩn khi thá»i tiết xấu. Do Ä'iá»u kiện Ä'ịa lí nhÆ° vậy nên bán Ä'ảo Italia có Ä'iá»u kiện tiếp xúc vá»›i những ná»n văn minh phát triển sá»›m ở phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng.

NgÆ°á»i dân có mặt sá»›m nhất ở trên bán Ä'ảo Italia Ä'ược gá»i là Italiot, trong Ä'ó bá»™ phận sá»'ng trên Ä'á»"ng bằng latium Ä'ược gá»i là ngÆ°á»i Latinh (Latin), ngoà i ra còn có má»™t sá»' nhá» ngÆ°á»i gá»'c GÃ'loa, gá»'c Hy Lạp.

1.2. SÆ¡ lược các má»'c lịch sá»­ :

Theo truyá»n thuyết, năm 753 TCN ngÆ°á»i dân ở Ä'á»"ng bằng Latium Ä'ã dá»±ng nên má»™t toà thà nh bên bá» sÃ'ng TibÆ¡rÆ¡ (Tiber), há» Ä'ã lấy tên ngÆ°á»i cầm Ä'ầu là Romulus Ä'ể Ä'ặt cho toà thà nh Ä'ó, vì vậy có tên là Roma.

Giai Ä'oạn 753 - 510 TCN, Ä'ứng Ä'ầu nhà nÆ°á»›c là vua, dÆ°á»›i vua có Viện nguyên lão và Äại há»™i nhân dân. Vì vậy thá»i kì nà y còn Ä'ược gá»i là thá»i kì VÆ°Æ¡ng chính.

Thá»i kì cá»™ng hoà ở La Mã và o khoảng từ năm 510 Ä'ến thế kỉ I TCN. Giai Ä'oạn nà y quyá»n lá»±c tá»'i cao nằm trong tay Viện nguyên lão do dân bầu, Ä'ứng Ä'ầu Viện nguyên lão là hai quan chấp chính có quyá»n lá»±c ngang nhau. Từ Ä'ó, việc chính quyá»n trở thà nh việc chung của dân (res publica). Äây cÅ©ng là giai Ä'oạn La Mã sá»­ dụng sức mạnh quân sá»± của mình Ä'ể mở rá»™ng lãnh thổ. Thế kỉ VIII TCN, La Mã chỉ là má»™t thà nh bang nhá» bé năm ở miá»n trung bán Ä'ảo à thì Ä'ến thế kỉ I TCN, La Mã Ä'ã trở thà nh má»™t Ä'ế quá»'c rá»™ng lá»›n bao trùm toà n bá»™ những vùng Ä'ất quanh bá» Äịa Trung Hải.

Thá»i kì Äế chế ở La Mã từ thế kỉ I TCN Ä'ến thế kỉ V. Do hà ng thế kỉ sá»­ dụng chiến tranh Ä'ể mở rá»™ng bá» cõi nên vai trò các tÆ°á»›ng lÄ©nh ở La Mã ngà y cà ng tăng, xu hÆ°á»›ng Ä'á»™c tà i Ä'ã xuất hiện. Năm 47 TCN, má»™t viên tÆ°á»›ng nhiá»u cÃ'ng lao của La Mã là Xêda (Ceasar) Ä'ịnh nắm hết quyến lá»±c và o tay mình nhÆ°ng khÃ'ng thà nh, Ã'ng ta bị những ngÆ°á»i bảo vệ cho ná»n cá»™ng hoà ám sát. Năm 27 TCN, cháu của Xêda là Ã"ctaviut, bằng những biện pháp khÃ'n khéo hÆ¡n Ä'ã lÃ'i kéo dần những nhân vật của Viện nguyên lão, loại trừ những ngÆ°á»i khÃ'ng thể lÃ'i kéo. Năm 27 TCN, Viện nguyên lão Ä'ã suy tÃ'n Ã"ctaviut là August (Äấng tá»'i cao). Vậy là từ thế kỉ I TCN ná»n cá»™ng hoà La Mã Ä'ã bị xoá bá».

Thế kỉ III TCN, chính quyá»n La Mã bắt Ä'ầu bÆ°á»›c và o giai Ä'oạn suy yếu. Chiến tranh quanh Äịa Trung Hải khÃ'ng còn cung cấp Ä'ủ sá»' lượng nÃ' lệ cho các Ä'ại Ä'iá»n trang và các khu má» Ä'ể bù lại sá»' lượng nÃ' lệ Ä'ã chết . Sá»' nÃ' lệ còn lại do cuá»™c sá»'ng quá cá»±c khổ nên cÅ©ng nổi loạn hay bá» trá»'n rất nhiá»u. Ná»n kinh tế bị khủng hoảng, quân Ä'á»™i suy yếu. Nhân cÆ¡ há»™i Ä'ó, các bá»™ tá»™c Giecmanh từ bên ngoà i trà n và o cuá»›p phá. Năm 395, Ä'ế quá»'c La Mã bị chia ra là m hai . Năm476, kinh thà nh RÃ'ma bị ngÆ°á»i Giecmanh Ä'ánh hạ. Còn ở ÄÃ'ng Ä'ế quá»'c La Mã thì Ä'ến năm 1453 bị Ä'ế quá»'c Thổ NhÄ© Kì thÃ'n tính.

II. Những thà nh tá»±u chủ yếu của văn minh La Mã cổ Ä'ại

NgÆ°á»i La Mã khÃ'ng chỉ kế thừa ná»n văn minh của ngÆ°á»i Hy Lạp thá»i cổ Ä'ại mà còn có những Ä'óng góp Ä'áng kể, tạo thà nh ná»n văn minh Hy-La, cÆ¡ sở của văn minh Tây u sau nà y.

2.1. Chữ viết, văn há»c:

Từ chữ Hy Lạp cổ, ngÆ°á»i La Mã Ä'ã Ä'ặt ra má»™t loại chữ riêng của mình mà ngà y nay ta quen gá»i là chữ Latinh. Äây là má»™t thứ chữ viết Ä'Æ¡n giản, thuận tiện nên Ä'ã Ä'ược sá»­ dụng rá»™ng rãi trong toà n bá»™ Ä'ế quá»'c và sau nà y Ä'ã trở thà nh chữ viết của nhiá»u quá»'c gia trên thế giá»›i.

Văn há»c La Mã cổ Ä'ại cÅ©ng có nhiá»u thể loại nhÆ° thÆ¡, kịch, sá»­ thi vá»›i các tác giả nổi tiếng nhÆ° XixêrÃ'ng (Xixeron), Viêcghin (Vergil), HÃ'ratiut (Horatius).

2.2. Sá»­ há»c:

Từ thế kỉ III TCN, ngÆ°á»i La Mã Ä'ã có viết sá»­ nhÆ°ng há» viết bằng chữ Hy Lạp. NgÆ°á»i Ä'ầu tiên viết sá»­ La Mã bằng chữ Hy Lạp là Phabiut.

NgÆ°á»i viết sá»­ La Mã bằng chữ Latinh Ä'ầu tiên là Cato(234-149 TCN). Sau Ä'ó còn nhiá»u ngÆ°á»i khác nhÆ° Plutac, Tacitus.

2.3. Triết há»c:

Các nhà triết há»c La Mã cÅ©ng Ä'ã kế thừa truyá»n thá»'ng của triết há»c Hy Lạp, kế thừa những tÆ° tưởng duy vật của ÄêmÃ'crit. Những nhà triết há»c tiêu biểu thá»i kì Ä'ó nhÆ°: Lucretius, Ciceron.

2.4. Luật pháp:

Bá»™ luật thà nh văn cổ nhất ở La Mã là bá»™ Luật 12 bảng. Nó Ä'ược gá»i nhÆ° vậy vì Ä'ược khắc và o 12 bảng Ä'á và o năm452 TCN.

2.5. Khoa há»c tá»± nhiên:

Các nhà khoa há»c ngÆ°á»i La Mã cÅ©ng có cÃ'ng sÆ°u tập, tổng hợp những kiến thức khoa há»c khắp vùng Äịa Trung Hải. Những nhà khoa há»c nổi tiếng thá»i Ä'ó nhÆ° Plinius, PtÃ'lêmê, HêrÃ'n .

2.6. Y há»c:

Ã"ng tổ của Y há»c phÆ°Æ¡ng Tây là HipÃ'crat (Hippocrates). Ã"ng Ä'ặc biệt Ä'ược Ä'á»i sau luÃ'n nhá»› tá»›i bởi lá»i thá» HypÃ'crat khi nhắc những ngÆ°á»i bÆ°á»›c chân và o ngà nh y. Cuá»'n PhÆ°Æ¡ng pháp chữa bệnh của Ã"ng Ä'ể lại Ä'ã Ä'ược dùng là m sách giáo khoa cho nhiá»u trÆ°á»ng Ä'ại há»c ở châu u mãi tá»›i thá»i cận Ä'ại.

2.7. Kiến trúc, Ä'iêu khắc:

Má»™t trong những giá trị kiến trúc của ngÆ°á»i La Mã thể hiện qua các cầu vòm bằng Ä'á. Nhá» những chiếc cầu nà y mà hệ thá»'ng giao thÃ'ng ná»'i liá»n các vùng của Ä'ế chế La Mã trở nên thuận lợi.

CÃ'ng trình kiến trúc La Mã nổi tiếng hay Ä'ược nhắc Ä'ến là Ä'á»n PactÆ¡nÃ'ng, Ä'ấu trÆ°á»ng CÃ'lidê và Khải hoà n mÃ'n. Kiến trúc sÆ° La Mã nổi tiếng thá»i Ä'ó là Vitorius.

Äiêu khắc La Mã có cùng phong cách vá»›i Ä'iêu khắc Hy Lạp. Những bức tượng còn lại ở thà nh RÃ'ma và những phù Ä'iêu trên Khải hoà n mÃ'n là hiện vật tiêu biểu cho Ä'iêu khắc La Mã.

2.8. TÃ'n giáo:

Nói Ä'ến tÃ'n giáo ở Ä'ế quá»'c La Mã phải nói Ä'ến Ä'ạo KitÃ', mặc dù Ä'ạo KitÃ' khÃ'ng phải ra Ä'á»i tại La Mã.

Theo truyá»n thuyết, ngÆ°á»i sáng lập ra Ä'ạo KitÃ' là Jesus Crit, con của chúa Trá»i Ä'ầu thai và o ngÆ°á»i con gái Ä'á»"ng trinh Maria. Jesus Crit ra Ä'á»i và o khoảng thế kỉ IV TCN tại Béthleem (Palestin ngà y nay). Äến năm 30 tuổi, Jesus Crit bắt Ä'ầu Ä'i truyá»n Ä'ạo.

Äạo KitÃ' khuyên con ngÆ°á»i nhẫn nhục chịu Ä'á»±ng Ä'au khổ nÆ¡i trần gian Ä'ể khi chết sẽ Ä'ược hưởng hạnh phúc nÆ¡i thiên Ä'à ng. Chúa Trá»i sáng tạo ra thế giá»›i nà y. Chúa Trá»i, chúa Jesus, thà nh thần tuy ba mà là má»™t ( tam vị nhất thể ). Äạo KitÃ' cÅ©ng có quan niệm thiên Ä'Æ°á»ng, Ä'ịa ngục, thiên thần, ma quỉ...

Giáo lí của Ä'ạo KitÃ' gá»"m có Kinh cá»±u Æ°á»›c (tiếp nhận của Ä'ạo Do Thái) và Kinh tân Æ°á»›c (kể từ khi chúa Jesus ra Ä'á»i). Luật lệ của Ä'ạo KitÃ' thể hiện trong 10 Ä'iá»u răn.

Vá» tổ chức, lúc Ä'ầu các tín Ä'á»" Ä'ạo KitÃ' tổ chức thà nh những cÃ'ng xã vừa mang tính chất tÃ'n giáo, vừa giúp Ä'ỡ lẫn nhau trong cuá»™c sá»'ng. Äến thế kỉ II, các cÃ'ng xã KitÃ' dần phát triển thà nh Giáo há»™i.

Khi má»›i ra Ä'á»i, Ä'ạo KitÃ' bị các hoà ng Ä'ế La Mã và bá»n quí tá»™c Ä'ịa phÆ°Æ¡ng Ä'à n áp rất tà n bạo. Vụ Ä'à n áp Ä'ẫm máu nhất là vụ Ä'à n áp và o năm 64, dÆ°á»›i thá»i hoà ng Ä'ế NêrÃ'ng, máu của biết bao nhiêu tín Ä'á»" Ä'ã Ä'ổ. NhÆ°ng sá»' ngÆ°á»i theo Ä'ạo KitÃ' khÃ'ng những khÃ'ng giảm mà ngà y cà ng tăng lên. Vá» sau, Giáo há»™i Ä'á» ra nguyên tắc “vÆ°Æ¡ng quá»'c thì trả cho vua, thiên quá»'c thì trả cho Chúa trá»i†tức là tÃ'n giáo khÃ'ng dính dáng Ä'ến chính trị. Thấy Ä'à n áp mãi khÃ'ng có tác dụng, các hoà ng Ä'ế La Mã nghÄ© tá»›i biện pháp chung sá»'ng. Năm 311, má»™t hoà ng Ä'ế La Mã Ä'ã ra lệnh ngÆ°ng Ä'à n áp các tín Ä'á»" KitÃ'. Năm 313, Ä'ạo KitÃ' Ä'ược hoà ng Ä'ế La Mã cÃ'ng nhận là hợp pháp. Năm 337, má»™t hoà ng Ä'ế La Mã lúc Ä'ó là CÃ'nxtantinut Ä'ã gia nhập Ä'ạo KitÃ'.

Hoà ng Ä'ế theo Ä'ạo KitÃ' thì Ä'Æ°Æ¡ng nhiên các quan lại Ä'ua nhau theo Äạo. Ngân quÄ© quá»'c gia cÅ©ng Ä'ược chi ra Ä'ể Ä'óng góp cho Nhà thá». Äạo KitÃ' Ä'ược truyá»n bá rá»™ng khắp trong vùng Ä'ất quanh Äịa Trung Hải. Sau nà y, khi Ä'ế quá»'c La Mã tan vỡ thì Ä'ạo KitÃ' Ä'ã ăn sâu, lan rá»™ng khắp châu u.

ChÆ°Æ¡ng VI: VÄ‚N MINH TY U THỜI TRUNG ÄẠI

I. Hoà n cảnh hình thà nh ná»n văn minh Tây u Trung Ä'ại

1.1. Sá»± hình thà nh các quá»'c gian phong kiến ở Tây u :

Việc kinh thà nh La Mã bị thất thủ và o năm 476 Ä'ược coi là má»'c Ä'ánh dấu sá»± sụp Ä'ổ của Ä'ế quá»'c Tây La Mã. Trên Ä'á»'ng hoang tà n của Ä'ế quá»'c La Mã, hà ng loạt các quá»'c gia má»›i ra Ä'á»i nhÆ° vÆ°Æ¡ng quá»'c Tây Gá»'t, VăngÄ'an, BuÃ'cgÃ'nhÆ¡, ÄÃ'ng Gá»'t, LÃ'mbad, Phrăng...Trong các vÆ°Æ¡ng quá»'c má»›i ra Ä'á»i Ä'ó, sá»± hình thà nh và phát triển của vÆ°Æ¡ng quá»'c Phrăng có ảnh hưởng tá»›i lịch sá»­ Tây u lá»›n hÆ¡n cả.

Lãnh thổ của vÆ°Æ¡ng quá»'c Phrăng lúc Ä'ầu chỉ tÆ°Æ¡ng Ä'Æ°Æ¡ng miá»n bắc nÆ°á»›c Pháp ngà y nay. NhÆ°ng dÆ°á»›i thá»i của hoà ng Ä'ế SaclÆ¡man, bằng những cuá»™c chiến tranh Ä'ể mở rá»™ng lãnh thổ, Ã'ng Ä'ã là m cho Ä'ất Ä'ai của quá»'c gia Phrăng lá»›n gần tÆ°Æ¡ng Ä'Æ°Æ¡ng vùng tây của Ä'ế quá»'c La Mã trÆ°á»›c kia.

Năm 814 SaclÆ¡man chết, con là Louis “má»™ Ä'ạo†lên kế vị. Năm 840 Louis “má»™ Ä'ạo†chết thì trong các con của Louis xảy ra sá»± tranh già nh ngÃ'i báu tá»›i mức ná»™i chiến. Cuá»™c ná»™i chiến Ä'ã dẫn tá»›i má»™t hoà ước kí ở VecÄ'oong năm 843. Theo hoà ước VecÄ'oong, Ä'ế quá»'c SaclÆ¡man bị chia ra là m 3, Ä'ó là nÆ°á»›c Pháp, Äức, à ngà y nay.

Còn ở nÆ°á»›c Anh ngà y nay, từ thế kỉ V Ä'ã hình thà nh nên nhiá»u tiểu quá»'c. Tá»›i thế kỉ IX, Ecbe Ä'ã thá»'ng nhất các nÆ°á»›c nhá» lập nên vÆ°Æ¡ng quá»'c Anh. Tây Ban Nha ra Ä'á»i trên cÆ¡ sở hợp nhất Cxtila và AragÃ'n, Bá»" Äà o Nha thì Ä'ã Ä'ược ra Ä'á»i trÆ°á»›c Ä'ó.

Các vÆ°Æ¡ng quá»'c má»›i khÃ'ng Ä'i theo con Ä'Æ°á»ng chế Ä'á»™ nÃ' lệ mà Ä'i và o con Ä'Æ°á»ng phong kiến hoá. Vua Phrăng từ thế kỉ V Ä'ã Ä'em nhiá»u ruá»™ng Ä'ất cÆ°á»›p Ä'ược của các quí tá»™c La Mã cÅ© phân chia cho các tÆ°á»›ng lÄ©nh, bà con dòng há» và những ngÆ°á»i có cÃ'ng. Cùng vá»›i ruá»™ng Ä'ất, những ngÆ°á»i nà y còn Ä'ược phong tÆ°á»›c. Äất Ä'ai và tÆ°á»›c hiệu Ä'ược phân phong có quyá»n cha truyá»n con ná»'i, Ä'iá»u nà y Ä'ã tạo ra tầng lá»›p quí tá»™c lãnh chúa phong kiến vá»›i những lãnh Ä'ịa rá»™ng lá»›n. Những ngÆ°á»i lính và nÃ' lệ có cÃ'ng trong chiến tranh cÅ©ng Ä'ược chia má»™t ít ruá»™ng và há» trở thà nh những ngÆ°á»i nÃ'ng dân tá»± do.

NhÆ°ng cùng vá»›i thá»i gian, sá»' lượng nÃ'ng dân tá»± do cà ng ít dần. Do nhiá»u nguyên nhân nhÆ° thiên tai, mất mùa, bệnh dịch...nhiá»u nÃ'ng dân bị phá sản phải bán ruá»™ng Ä'ất. Khi khÃ'ng còn ruá»™ng Ä'ất thì Ä'Æ°Æ¡ng nhiên há» phải xin Ä'ược nhận ruá»™ng Ä'ất của lãnh chúa, cà y cấy và ná»™p tÃ'. Há» cÅ©ng ở nhá» trên Ä'ất của lãnh chúa và lệ thuá»™c và o lãnh chúa. Äến Ä'á»i con cháu của há» thì sá»± lệ thuá»™c cà ng nặng hÆ¡n, khÃ'ng Ä'ược tuỳ tiện bá» Ä'i nÆ¡i khác nếu khÃ'ng Ä'ược lãnh chúa cho phép. Vậy là con cháu há» còn mất má»™t phần tá»± do thân thể, má»™t loại ngÆ°á»i ná»­a nÃ' lệ, ná»­a nÃ'ng dân, ngÆ°á»i ta gá»i há» là nÃ'ng nÃ'.

NÃ'ng nÃ' cÅ©ng có gia Ä'ình riêng, có má»™t túp lá»u, và má»™t ít tà i sản. Lãnh chúa khÃ'ng thể bán há». NhÆ°ng nÃ'ng nÃ' khÃ'ng Ä'ược tá»± tiện bá» trá»'n khá»i vùng Ä'ất của lãnh chúa . Sau nà y, muá»'n bá» Ä'i ra thà nh thị là m ăn, há» phải chuá»™c má»™t sá»' tiá»n.

1.2. Sá»± ra Ä'á»i của các thà nh thị trung Ä'ại :

Từ thế kỉ XI, kinh tế nÃ'ng nghiệp ở Tây u phát triển hẳn lên. NÃ'ng nghiệp phát triển tạo Ä'iá»u kiện cho thủ cÃ'ng nghiệp p.triển. Nhiá»u thợ thủ cÃ'ng khéo tay và các thÆ°Æ¡ng nhân Ä'ã tìm tá»›i ngã ba Ä'Æ°á»ng, ngã ba sÃ'ng Ä'ể mở quán là m ăn. Những nÆ¡i thuận lợi, các cá»­a hà ng, cÃ'ng xưởng ngà y cà ng phát triển, dần dần hình thà nh nên các thà nh thị trung Ä'ại.

Sá»± ra Ä'á»i của các thà nh thị trung Ä'ại, là biểu hiện cụ thể của ná»n kinh tế hà ng hoá, nó báo ná»n kinh tế tá»± nhiên Ä'ang bị tấn cÃ'ng. Ná»n kinh tế hà ng hoá ngà y cà ng Ä'òi há»i má»™t thị trÆ°á»ng rá»™ng lá»›n, nó tạo ra sá»± giao lÆ°u thÆ°á»ng xuyên giữa các Ä'ịa phÆ°Æ¡ng. Chế Ä'á»™ phong kiến phân tán Ä'ược tạo ra bởi ná»n kinh tế tá»± nhiên sắp bị thay thế bởi má»™t chế Ä'á»™ trung Æ°Æ¡ng tập quyá»n do Ä'òi há»i của ná»n kinh tế hà ng hoá.

1.3. Vai trò của giáo hội La Mã :

Äạo KitÃ' ra Ä'á»i ở Giêrudalem và o khoảng Ä'ầu CÃ'ng nguyên. Ban Ä'ầu Ä'ạo KitÃ' là má»™t tÃ'n giáo của những ngÆ°á»i nghèo khổ. Sau nà y giá»›i quí tá»™c ở Ä'ế quá»'c La Mã lợi dụng, Ä'ã cÃ'ng nhận Ä'ạo KitÃ' Ä'ược truyá»n bá cÃ'ng khai, và các hoà ng Ä'ế La Mã còn ủng há»™ Ä'ạo KitÃ'. Äến thế kỉ IV, ở Ä'ế quá»'c La Mã Ä'ã có 5 trung tâm giáo há»™i.

Do bất Ä'á»"ng trong sá»± giải thích thuyết “tam vị nhất thể†và cả việc Ä'ụng chạm nhau vá» khu vá»±c truyá»n Ä'ạo nên Ä'ến năm 1054, giáo há»™i KitÃ' ở La Mã Ä'ã bị chia là m hai : giáo há»™i Thiên chúa ( giáo há»™i ở phÆ°Æ¡ng Tây, giáo há»™i La Mã) và giáo há»™i Chính thá»'ng ( giáo há»™i ở phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng, giáo há»™i Hy Lạp).

Giáo há»™i Thiên chúa có thế lá»±c rất lá»›n vá» cả kinh tế, chính trị, văn hoá, tÆ° tưởng ở Tây u trong thá»i kì trung Ä'ại.

II. Văn hoá Tây u từ thế ká»· V Ä'ến thế ká»· X

2.1. Tình hình chung vỠvăn hoá, giáo dục, tư tưởng:

Từ thế kỉ V Ä'ến thế kỉ X, cùng vá»›i sá»± suy sụp của ná»n kinh tế, văn hoá Tây u má»™t thá»i huy hoà ng cÅ©ng bị suy giảm, nghèo nà n theo.

Những cuá»™c xâm nhập của các bá»™ tá»™c Giecman cÅ©ng Ä'ã là m huá»· hoại khá nhiá»u những di sản của ná»n văn minh cổ Ä'ại ở Tây u. Chỉ có nhà thá» và các tu viện của Ä'ạo KitÃ' là khÃ'ng bị xâm phạm. Các vÆ°Æ¡ng quá»'c má»›i thà nh lập chÆ°a có Ä'ủ Ä'iá»u kiện Ä'ể chú trá»ng tá»›i văn hoá, giáo dục. HÆ¡n thế nữa, chế Ä'á»™ phong kiến cát cứ, tản quyá»n, vá»›i ná»n kinh tế tá»± cung tá»± cấp cÅ©ng bất lợi cho sá»± giao lÆ°u văn hoá. NÃ'ng nÃ' thì hầu hết là mù chữ. Quí tá»™c lãnh chúa thì nhiá»u kẻ cÅ©ng khÃ'ng thèm biết chữ.

Trong các vÆ°Æ¡ng quá»'c, chỉ có má»-i trung tâm văn hoá là các trÆ°á»ng há»c thuá»™c hệ thá»'ng nhà thá». Ná»™i dung giảng dạy ở các trÆ°á»ng há»c tÃ'n giáo nà y chủ yếu là thần há»c. Ngoà i thần há»c, sinh viên còn Ä'ược há»c “bảy mÃ'n nghệ thuật tá»± do†gá»"m: âm nhạc, thiên văn há»c, ngữ pháp, tu từ há»c, logic há»c, sá»' há»c, hình há»c.

Việc giảng dạy cÅ©ng bị giáo há»™i chi phá»'i, quản lí chặt chẽ. NgÃ'n ngữ dạy trong các trÆ°á»ng là chữ Latin. MÃ'n logic há»c Ä'ược coi là “Ä'ầy tá»› của thần há»câ€, cùng vá»›i mÃ'n tu từ há»c, dạy ngÆ°á»i há»c cách hùng biện Ä'ể sau nà y Ä'i truyá»n Ä'ạo. MÃ'n thiên văn há»c thì lấy há»c thuyết của PtÃ'lêmê ( Ptolemy) Ä'ể giảng dạy, thuyết nà y coi Trái Ä'ất là trung tâm của vÅ© trụ.

Chủ nghÄ©a khổ hạnh, cấm dục cÅ©ng Ä'ược tuyên truyá»n rá»™ng rãi.

2.2. Văn hoá phục hÆ°ng CarÃ'lanhgiêng ( Carolingien ):

Phong trà o nà y ra Ä'á»i dÆ°á»›i thá»i SaclÆ¡man nhằm Ä'à o tạo quan lại, giáo sÄ© Ä'ể quản lí cÃ'ng việc của nhà nÆ°á»›c và truyá»n Ä'ạo ở những vùng má»›i chinh phục. SáclÆ¡man rất chú trá»ng mở những trÆ°á»ng há»c ở cung Ä'ình, khuyến khích con em quí tá»™c và o há»c. Các trÆ°á»ng nà y do Ä'ược sá»± tà i trợ của triá»u Ä'ình nên má»i Ä'ược nhiá»u thầy giá»i ở Tây u, nhá» Ä'ó văn hoá có phần nà o Ä'ược tạo Ä'iá»u kiện phát triển.

Thá»±c chất phong trà o nà y vẫn lấy thần há»c là m ná»™i dung giảng dạy chính, lấy việc phục vụ cung Ä'ình, nhà thá» là m mục Ä'ích trung tâm. Vì vậy giai Ä'oạn văn hoá phục hÆ°ng Carolingien tá»"n tại rất ngắn ngủi, sau cái chết của SaclÆ¡man khÃ'ng lâu nó liá»n bị suy sụp.

III. Văn hoá Tây u từ thế ká»· XI Ä'ến thế ká»· XIV

Từ thế kỉ X, nÃ'ng nghiệp ở Tây u Ä'ã bắt Ä'ầu phát triển. NÃ'ng nghiệp phát triển tạo Ä'iá»u kiện cho thủ cÃ'ng nghiệp phát triển. Nhiá»u thợ thủ cÃ'ng, thÆ°Æ¡ng nhân tìm Ä'ến ngã ba Ä'Æ°á»ng, ngã ba sÃ'ng Ä'ể mở quán là m ăn. Lâu ngà y, những nÆ¡i nà y dần hình thà nh ra các thà nh thị trung Ä'ại.

Æ thà nh thị trung Ä'ại, các thị dân có Ä'iá»u kiện kinh tế hÆ¡n các nÃ'ng nÃ'. Há» cÅ©ng thấy giá trị phi vật chất của văn hoá. Äiá»u Ä'ó dẫn tá»›i những trÆ°á»ng há»c xuất hiện, những biểu hiện má»›i vá» văn há»c, kiến trúc.

3.1. Sá»± ra Ä'á»i của các trÆ°á»ng Ä'ại há»c:

Nhu cầu tri thức của thị dân ngà y cà ng cao, há» Ä'ã thấy giá trị của những tà i sản vÃ' hình là văn hoá. TrÆ°á»ng há»c của nhà thá» khÃ'ng Ä'áp ứng Ä'ược nhu cầu vá» văn hoá Ä'a dạng, thiết thá»±c của tầng lá»›p thị dân, Ä'iá»u Ä'ó Ä'ã dẫn tá»›i sá»± xuất hiện các trÆ°á»ng Ä'ại há»c ở Tây u và o thế kỉ XII - XIII.

Tiêu biểu cho các trÆ°á»ng Ä'ại há»c xuất hiện giai Ä'oạn nà y là trÆ°á»ng Xoocbon, Tuludo, Oocleang, ở Pháp ; Oxford, Cambridge, ở Anh ; Napoli, PalecmÆ¡, ở Ã... Äến cuá»'i thế kỉ XIV, ở Tây u Ä'ã có tất cả khoảng 40 trÆ°á»ng Ä'ại há»c.

NgÃ'n ngữ sá»­ dụng trong các trÆ°á»ng Ä'ại há»c vẫn là tiếng Latin. PhÆ°Æ¡ng pháp giảng dạy là giảng thuật. Sinh viên lên lá»›p nghe giảng, ghi chép và thảo luận. Kết thúc khoá há»c, sinh viên cÅ©ng là m luận văn và bảo vệ luận văn tá»'t nghiệp. Các há»c vị nhÆ° cá»­ nhân, tiến sÄ© cÅ©ng Ä'ược sá»­ dụng trong các trÆ°á»ng Ä'ại há»c.

Vá» mặt tổ chức, các trÆ°á»ng thÆ°á»ng gá»"m có hiệu trưởng, khoa trưởng của 4 khoa: Nghệ thuật ( gá»"m cả văn chÆ°Æ¡ng và khoa há»c ), Thần há»c, Y há»c và Luật há»c.

Ngoà i thần há»c, sinh viên còn Ä'ược há»c các mÃ'n há»c khác. Giáo sÆ° là những ngÆ°á»i thế tục chứ khÃ'ng phải chỉ là các giáo sÄ© nhÆ° trÆ°á»ng há»c của nhà thá». NhÆ° vậy, các trÆ°á»ng Ä'ại há»c muá»'n tìm cách thoát khá»i sá»± kiểm soát của giáo há»™i và hoạt Ä'á»™ng Ä'á»™c lập. Các trÆ°á»ng Ä'ại há»c Ä'ã trở thà nh trung tâm văn hoá, khoa há»c, nÆ¡i truyá»n bá những tÆ° tưởng tiến bá»™. Vì vậy sau nà y, giáo há»™i lại tìm má»i cách Ä'ể kiểm soát hoạt Ä'á»™ng của các trÆ°á»ng Ä'ại há»c.

3.2. Văn há»c:

Văn há»c Tây u giai Ä'oạn nà y cÅ©ng có những biểu hiện má»›i. Bên cạnh văn há»c dân gian và văn há»c Latin của nhà thá», thá»i kì nà y còn xuất hiện hai dòng văn há»c má»›i là : văn há»c kị sÄ© và văn há»c thà nh thị.

Văn há»c kị sÄ© thÆ°á»ng bắt nguá»"n từ những câu chuyện lÆ°u truyá»n trong nhân dân, mà nhân vật trung tâm thÆ°á»ng có những tính cách Ä'ược ca ngợi nhÆ° thượng võ, trá»ng danh dá»±, kính chúa, trung thà nh vá»›i chủ và má»™t tính cách khÃ'ng thể thiếu là tÃ'n sùng ngÆ°á»i Ä'ẹp. Văn há»c kị sÄ© gá»"m hai thể loại chủ yếu là anh hùng ca và thÆ¡ trữ tình. Bản anh hùng ca tiêu biểu thá»i Ä'ó là Bà i ca Roland, Bà i ca Cid. Tác phẩm TÆ¡rixtăng và IdÆ¡ là má»™t tác phẩm ca ngợi tình yêu lãng mạn kiểu kị sÄ©.

Văn há»c thà nh thị cÅ©ng xuất hiện Ä'ể Ä'áp ứng nhu cầu của tầng lá»›p thị dân ngà y cà ng Ä'Ã'ng Ä'ảo và Ä'ang lá»›n mạnh. Từ thế kỉ XII Ä'ã xuất hiện nhiá»u tác phẩm thuá»™c văn há»c thà nh thị mang tính hà i hÆ°á»›c, Ä'ả kích chế Ä'á»™ phong kiến, giáo sÄ©, và ca ngợi những ngÆ°á»i bình dân. Tiêu biểu giai Ä'oạn nà y là các tác phẩm: Di chúc của con lừa, Thầy lang vÆ°á»n...

3.3. Triết há»c kinh viện:

Triết há»c kinh viện ( scholasticism ) là má»™t thuật ngữ bắt nguá»"n từ chữ schola trong chữ Latin Ä'ể chỉ triết há»c trong nhà trÆ°á»ng. Äây là má»™t mÃ'n há»c rất quan trá»ng trong nhà trÆ°á»ng lúc bấy giá». Triết há»c kinh viện Ä'ược coi là triết há»c chính thức của giai cấp thá»'ng trị lúc Ä'ó.

Äặc Ä'iểm nổi bật của triết há»c kinh viện là rất trá»ng lÃ'gic hình thức, vá»›i những phÆ°Æ¡ng pháp biện luận cá»±c kì rắc rá»'i. Nói chung, các nhà triết há»c kinh viện cho rằng, Ä'á»'i vá»›i các hiện tượng tá»± nhiên chỉ cần dùng phÆ°Æ¡ng pháp tÆ° duy trừu tượng cÅ©ng có thể Ä'i tá»›i chân lí, khÃ'ng cần Ä'ến những quan sát, thí nghiệm mất cÃ'ng sức.

Khi nghiên cứu những khái niệm chung, các nhà triết há»c kinh viện Ä'ã chia là m hai phái, duy thá»±c và duy danh. Phái duy danh cho rằng khái niệm chung hình thà nh trong tÆ° duy con ngÆ°á»i có sau sá»± vật ; còn phái duy thá»±c thì cho rằng trÆ°á»›c khi có má»™t vật thể nà o Ä'ó, thì khái niệm vá» sá»± vật Ä'ó Ä'ã có trong tÆ° duy con ngÆ°á»i. NhÆ° vậy phái duy thá»±c thuá»™c trÆ°á»ng phái duy tâm, còn phái duy danh mang nhân tá»' duy vật. Chính vì vậy, tuy vẫn tin chúa nhÆ°ng các nhà duy danh vẫn thÆ°á»ng bị nghi ngá».

Các nhà triết há»c kinh viện tiêu biểu thá»i kì Ä'ó là Anxenme, Guyom de Sampo, Roger Bacon, Thomas Aquinas.

Tá»›i thế kỉ XIV, triết há»c kinh viện bắt Ä'ầu suy thoái. Các nhà triết há»c kinh viện trở thà nh cÃ'ng cụ của nhà thá», chá»'ng lại những tÆ° tưởng má»›i của giai cấp tÆ° sản Ä'ang lên.

3.4. Nghệ thuật kiến trúc:

Ná»n kinh tế hà ng hoá ở các thà nh thị Ä'ang lên còn là m thay Ä'ổi cả bá»™ mặt kiến trúc ở các thà nh thị. Khoảng ná»­a sau thế kỉ XII Ä'ến thế kỉ XIII, phong cách kiến trúc Roman dần dần Ä'ược thay thế bởi phong cách kiến trúc GÃ'tích.

Kiến trúc Roman là kiến trúc chịu ảnh hưởng từ những cÃ'ng trình kiến trúc Roma. Kiến trúc GÃ'tích là kiến trúc của ngÆ°á»i Gá»'t.

Buổi Ä'ầu thá»i trung Ä'ại, các cÃ'ng trinh kiến trúc Tây u Ä'á»u bị suy giảm, nghèo nà n theo sá»± suy giảm chung của văn hoá. Äến cuá»'i thế kỉ VIII, kiểu kiến trúc Roman có Ä'ược khÃ'i phục, nhÆ°ng vá» nghệ thuật thì nó thÃ' kệch, nặng ná» chứ khÃ'ng Ä'ược Ä'ẹp nhÆ° các cÃ'ng trình kiến trúc thá»i cổ Ä'ại. Kiến trúc Roman thá»i kì nà y thÆ°á»ng Ä'ược xây bằng Ä'á, cá»™t thấp, tÆ°á»ng dà y, ít cá»­a sổ, mặt trÆ°á»›c Ä'ể phẳng, hầu nhÆ° khÃ'ng có trang trí gì. Bên trong các nhà thá» chỉ Ä'ược trang trí má»™t sá»' bức tranh tÃ' mà u loè loẹt.

Äến ná»­a sau thế kỉ XII, ở miá»n Bắc nÆ°á»›c Pháp xuất hiện má»™t kiểu kiến trúc má»›i Ä'ược gá»i là kiến trúc GÃ'tích. Äặc Ä'iểm của kiến trúc GÃ'tích là vòm cá»­a nhá»n, nóc nhà nhá»n, cá»™t cao, tÆ°á»ng má»ng, nhiá»u cá»­a sổ và Ä'ược trang trí bằng nhiá»u loại kính mà u. Mặt tiá»n của các cÃ'ng trình lại Ä'ược trang trí bằng những bức phù Ä'iêu rất sinh Ä'á»™ng.

Lá»'i kiến trúc nà y là m tăng thêm vẻ uy nghiêm của tÃ'n giáo nên trÆ°á»›c hết Ä'ược áp dụng xây các giáo Ä'Æ°á»ng, ngoà i ra phong cách kiến trúc nà y còn Ä'ược áp dụng Ä'ể xây các cÃ'ng sở, dinh thá»±. Vá»›i những tháp chuÃ'ng cao vút xấp xỉ 100 mét, vá»›i tầm cỡ bá» thế, lại tinh xảo của toà n bá»™ cÃ'ng trình, các cÃ'ng trình mang phong cách GÃ'tích khÃ'ng những thể hiện sá»± già u có của tầng lá»›p thị dân mà còn thể hiện bÆ°á»›c tiến của kÄ© thuật xây dá»±ng lúc bấy giá». Do vậy, kiểu kiến trúc GÃ'tích nhanh chóng ảnh hưởng sang Anh, Äức, Tây Ban Nha và cả Tiệp Khắc. CÃ'ng trình tiêu biểu cho kiến trúc GÃ'tích thá»i Ä'ó là nhà thá» BuÃ'cgiÆ¡ Ä'ược xây dá»±ng và o cuá»'i thế kỉ XII và nhà thá» Äức Bà Pari Ä'ược xây dá»±ng và o thế kỉ XIII ở miá»n Bắc nÆ°á»›c Pháp.

IV. Văn hoá Tây u thá»i phục hÆ°ng

4.1. Hoà n cảnh ra Ä'á»i:

Văn hoá Tây u thế kỉ V - X dá»±a trên ná»n tảng ná»n kinh tế tá»± cung tá»± cấp, sá»± giao lÆ°u trao Ä'ổi rất hạn chế, văn hoá vì vậy cÅ©ng phát triển khÃ'ng Ä'áng kể.

Tá»›i thế kỉ XIV, vá»›i sá»± phát triển kinh tế cÃ'ng thÆ°Æ¡ng ở các thà nh thị, quan hệ sản xuất tÆ° bản chủ nghÄ©a dần dần hình thà nh và ngà y cà ng lá»›n mạnh. Các nhà tÆ° tưởng của giai cấp tÆ° sản khÃ'ng còn chịu chấp nhận những giáo lí phong kiến lá»-i thá»i, há» vận Ä'á»™ng khÃ'i phục lại sá»± huy hoà ng của văn hoá Tây u thá»i cổ Ä'ại. Há» tìm thấy trong ná»n văn hoá cổ Ä'ại những yếu tá»' phù hợp vá»›i mình, có lợi cho mình Ä'ể Ä'ấu tranh chá»'ng lại những trói buá»™c của ná»n văn hoá trung cổ .

Phong trà o Văn hoá Phục hÆ°ng xuất hiện Ä'ầu tiên ở Ã, vì ở Ä'ây thế kỉ XIV Ä'ã xuất hiện các thà nh thị tá»± do nhÆ° những quá»'c gia nhá». Quan hệ sản xuất tÆ° bản Ä'ã chiếm Ä'ịa vị chi phá»'i Ä'á»i sá»'ng văn hoá. à lại là trung tâm của Ä'ế quá»'c RÃ'ma cổ Ä'ại, vì vậy ở Ä'ây còn giữ lại nhiá»u di sản văn hoá cổ Ä'ại của Hy Lạp - RÃ'ma. HÆ¡n ai hết, các nhà văn hoá à có Ä'iá»u kiện khÃ'i phục lại ná»n văn hoá trÆ°á»›c tiên khi có Ä'iá»u kiện. Từ Ã, phong trà o lan sang Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Äức...

Tầng lá»›p già u có ở các thà nh thị muá»'n thể hiện sá»± già u sang của mình qua các dinh thá»± và các tác phẩm nghệ thuật, Ä'iá»u Ä'ó cÅ©ng tạo Ä'iá»u kiện cho các nhà văn hoá thể hiện tà i năng.

4.2. Những thà nh tựu tiêu biểu:

4.2.1. Vá» văn há»c:

Cả ba thể loại, thÆ¡, kịch, tiểu thuyết trong ná»n văn há»c Phục hÆ°ng Ä'á»u có những thà nh tá»±u quan trá»ng.

Vá» thÆ¡, có hai Ä'ại biểu là Äantê ( 1265-1324 ) và Pêtracca ( 1304 - 1374 ). Äantê là ngÆ°á»i mở Ä'ầu phong trà o Văn hoá Phục hÆ°ng ở Ã. Ã"ng xuất thân trong má»™t gia Ä'ình kị sÄ© suy tà n ở Plorencia. Ã"ng Ä'ả kích các thầy tu lúc Ä'ó và cổ vÅ© cho sá»± thá»'ng nhất của Ä'ất nÆ°á»›c Ã. Tác phẩm tiêu biểu của Ã'ng la Thần khúc và Cuá»™c Ä'á»i má»›i.

Pêtracca là má»™t nhà thÆ¡ trữ tình Ã. Trong tác phẩm của mình, Ã'ng ca ngợi tình yêu lí tưởng, ca ngợi sắc Ä'ẹp, ca ngợi sá»± tá»± do tÆ° tưởng và chá»'ng lại sá»± gò bó kinh Ä'iển.

Vá» tiểu thuyết, có hai nhà văn nổi bật là BÃ'caxiÃ' ( Boccacio ), RabÆ¡le ( F. Rabelais ) và Xecvantec (Cervantes). Boccacio là má»™t nhà văn Ã, tác phẩm nổi tiếng của Ã'ng là tập truyện MÆ°á»i ngà y. Qua tác phẩm MÆ°á»i ngà y, Ã'ng chế diá»...u thói Ä'ạo Ä'ức giả, cÃ'ng kích cuá»™c sá»'ng khổ hạnh, cấm dục vì cho Ä'ó là trái tá»± nhiên. Ã"ng cổ vÅ© cho cuá»™c sá»'ng vui vẻ, biết tận hưởng má»i lạc thú của cuá»™c sá»'ng.

F. RabÆ¡le là má»™t nhà văn Pháp, Ã'ng có hiểu biết rá»™ng rãi cả vá» khoa há»c tá»± nhiên, văn há»c, triết há»c và luật pháp. Tác phẩm trà o phúng nổi tiếng của Ã'ng là cuá»™c Ä'á»i khÃ'ng giá trị của Gargantua và Pantagruen.

Migel de Cervantes là má»™t nhà văn lá»›n của Tây Ban Nha. Tác phẩm nổi tiếng của Ã'ng là Don Quyjote. ThÃ'ng qua hình ảnh chà ng hiệp sÄ© lá»-i thá»i Don Quyjote, Cervantes ám chỉ tấng lá»›p quí tá»™c Tây Ban Nha vá»›i những quan niệm danh dá»± cổ hủ và vẽ nên bức tranh má»™t nÆ°á»›c Tây Ban Nha quân chủ Ä'ang bị chìm Ä'ắm trong vÅ©ng lầy phong kiến lạc hậu.

4.2.2. VỠkịch:

Nhà viết kịch vÄ© Ä'ại thá»i phục hÆ°ng là má»™t ngÆ°á»i Anh có tên là W. Sếchpia. (William Shakespeare ). Ã"ng Ä'ã viết tá»›i 36 vở bi, hà i kịch. Những vở kịch nổi tiếng ảnh hưởng tá»›i nhiá»u nÆ°á»›c trên thế giá»›i nhÆ° RÃ'mêÃ' và Giuyliet, Hamlet, Vua Lia, Ã"tenlÃ'...

4.2.3. Há»™i hoạ, Ä'iêu khắc:

Nhà danh hoạ khổng lá»" thá»i Phục hÆ°ng là LêÃ'na Ä'Æ¡ Vanhxi ( Leonardo da Vinci), Ã'ng là má»™t ngÆ°á»i Ã. Ã"ng khÃ'ng những là má»™t hoạ sÄ© thiên tà i mà còn là má»™t con ngÆ°á»i thÃ'ng thái trên nhiá»u lÄ©nh vá»±c. Ã"ng Ä'ã Ä'ể lại những bức hoạ nổi tiếng nhÆ° Bữa tiệc cuá»'i cùng , Nà ng GiÃ'cÃ'ngÄ'Æ¡ ( La Joconde ), Äức mẹ Ä'á»"ng trinh trong hang Ä'á. Từ thế kỉ XV, Ã'ng Ä'ã Ä'Æ°a ra ý tưởng sá»­ dụng cánh quạt Ä'ẩy nÆ°á»›c cho thuyá»n thay mái chèo; vẽ ra nguyên tắc hoạt Ä'á»™ng của máy bay trá»±c thăng, dù thoát hiểm...nhÆ°ng những kÄ© thuật há»"i Ä'ó khÃ'ng cho phép Ã'ng thá»±c hiện những ý tưởng của mình.

MikenlăngiÆ¡ (Michelangelo) ra Ä'á»i ở Ã(1475-1564). Ã"ng là má»™t danh hoạ, má»™t nhà Ä'iêu khắc nổi tiếng, Ä'á»"ng thá»i còn là má»™t kiến trúc sÆ°, má»™t thi sÄ©. Tác phẩm tiêu biểu của Ã'ng là bức hoạ Sáng tạo thế giá»›i vẽ trên trần nhà thá» Xixtin gá»"m có 343 nhân vật. Còn bức Cuá»™c phán xét cuá»'i cùng thì Ä'ược vẽ trên tÆ°á»ng nhà thá» Xixtin. Vá» Ä'iêu khắc, Ã'ng Ä'ể lại nhiá»u bức tượng tiêu biểu nhÆ° pho tượng MÃ'idÆ¡, Ngưòi nÃ' lệ bị trói, Ä'ặc biệt là pho tượng Äavid. Pho tượng Äavid của MikenlăngiÆ¡ Ä'ược tạc trên Ä'á cẩm thạch cao tá»›i 5,3 mét. Äavid ở Ä'ây khÃ'ng phải là má»™t chú bé chăn cừu mà là má»™t chà ng thanh niên Ä'ang Ä'á»™ tuổi mÆ°á»i tám Ä'Ã'i mÆ°Æ¡i, Ä'ang Ä'á»™ tuổi sung sức, vá»›i cÆ¡ bắp khoẻ mạnh, vầng trán thÃ'ng minh, ánh mắt tá»± tin, sẵn sà ng Ä'Æ°Æ¡ng Ä'ầu vá»›i má»i khó khăn thá»­ thách. Mượn hình tượng Äavid, MikenlăngiÆ¡ thể hiện sức sá»'ng Ä'ang lên của má»™t lá»›p ngÆ°á»i Ä'ại diện cho má»™t thá»i Ä'ại má»›i, thá»i Ä'ại cần những con ngÆ°á»i khổng lá»" và Ä'ã sản sinh ra những con ngÆ°á»i khổng lá»" .

Nghệ thuật thá»i Phục hÆ°ng còn có sá»± Ä'óng góp của những nghệ sÄ© nổi tiếng khác nhÆ° Raphaen ( Raffaello ), GiÃ'tÃ' (Giotto ), BÃ'tixeli ( Botticelli )...

4.2.4. Khoa há»c tá»± nhiên:

Thá»i Phục hÆ°ng còn có sá»± Ä'óng góp của nhiá»u nhà khoa há»c dÅ©ng cảm, dám chá»'ng lại những suy nghÄ© sai lầm nghìn Ä'á»i Ä'ã Ä'ược giá»›i quyá»n lá»±c Ä'ảm bảo, thừa nhận.

N. CÃ'pecnic ( Nikolai Kopernik - 1473 - 1543 ) là má»™t giáo sÄ© ngÆ°á»i Ba Lan. Qua nhiá»u năm nghiên cứu, Ã'ng Ä'ã Ä'i tá»›i má»™t kết luận Ä'áng sợ há»"i Ä'ó là : Trái Ä'ất quay xung quanh Mặt trá»i chứ khÃ'ng phải là Mặt trá»i quay xung quanh Trái Ä'ất. Thuyết Mặt trá»i là trung tâm Ä'ó của Ã'ng vậy là trái hẳn vá»›i thuyết Trái Ä'ất là trung tâm Ä'ã Ä'ược nhà thá» cÃ'ng nhận hà ng nghìn năm. Äiá»u phát hiện nà y Ä'ược Ã'ng trình bà y trong tác phẩm Bà n vá» sá»± vận hà nh của các thiên thể. NhÆ°ng sợ bị kết tá»™i, Ã'ng chÆ°a dám cÃ'ng bá»'. Mãi tá»›i khi cảm thấy sắp từ giã cõi Ä'á»i Ã'ng má»›i cÃ'ng bá»'.

GioocÄ'anÃ' BrunÃ' ( Giordano Bruno - 1548-1600 ), là má»™t giáo sÄ© trẻ ngÆ°á»i Ã. Ã"ng tích cá»±c hưởng ứng há»c thuyết của CÃ'pecnic khi giáo há»™i cấm lÆ°u hà nh. KhÃ'ng những thế, Ã'ng còn phát triển thêm tÆ° tưởng của CÃ'pecnic. Ã"ng cho rằng Mặt trá»i khÃ'ng phải là trung tâm của vÅ© trụ mà chỉ là trung tâm của Thái dÆ°Æ¡ng hệ. Trong vÅ© trụ, bên cạnh Mặt trá»i còn có nhiá»u hệ mặt trá»i khác. ÄÆ°Æ¡ng nhiên thá»i Ä'ó, Ã'ng bị Ä'Æ°a ra toà án tÃ'n giáo. Toà án há»"i Ä'ó buá»™c Ã'ng phải cÃ'ng bá»' lại là Ä'ã bị quỉ ám thì sẽ tha tá»™i chết nhÆ°ng Ã'ng thà chết chứ khÃ'ng chịu nói trái vá»›i niá»m tin của mình. Cuá»'i cùng, Ã'ng Ä'ã bị thiêu trên dà n lá»­a.

Má»™t nhà thiên văn há»c ngÆ°á»i à khác là Galilê ( Gallileo Gallilei - 1564-1642 ) tiếp tục phát triển quan Ä'iểm của CÃ'pecnic và BrunÃ'. Ã"ng là ngÆ°á»i Ä'ầu tiên dùng kính viá»...n vá»ng phóng to gấp 30 lần Ä'ể quan sát bầu trá»i. Ã"ng Ä'ã chững minh là Mặt trăng có bá» mặt gá»" ghá» chứ khÃ'ng phải là nhẵn bóng; Thiên hà là do vÃ' sá»' vì sao tạo thà nh. Ã"ng Ä'ã giải thích hiện tượng sao chổi. Ã"ng là cha Ä'ẻ của khoa há»c thá»±c nghiêm, phát hiện ra Ä'ịnh luật rÆ¡i tá»± do và dao Ä'á»™ng con lắc.

Tiến xa hÆ¡n, nhà thiên văn há»c ngÆ°á»i Äức là KêplÆ¡ ( Kepler - 1571-1630 ) Ä'ã phát minh ra ba qui luật quan trá»ng vá» sá»± vận hà nh của các hà nh tinh xung quanh Mặt trá»i. Ã"ng Ä'ã chứng minh rằng quÄ© Ä'ạo chuyển Ä'á»™ng của các hà nh tinh khÃ'ng phải là hình tròn mà là hình elíp, cà ng Ä'ến gần Mặt trá»i, vận tá»'c chuyển Ä'á»™ng cà ng tăng lên và cà ng xa Mặt trá»i thì vận tá»'c chuyển Ä'á»™ng cà ng chậm lại.

Triết há»c cÅ©ng có những bÆ°á»›c phát triển má»›i. NgÆ°á»i mở Ä'ầu cho trÆ°á»ng phái triết há»c duy vật thá»i Phục hÆ°ng là má»™t ngÆ°á»i Anh, F. BaicÆ¡n ( Francis Bacon - 1561- 1626 ). Ã"ng Ä'á» cao triết há»c duy vật Hy Lạp cổ Ä'ại, phê phán triết há»c duy tâm và triết há»c kinh viện.

4.3. Nội dung tư tưởng:

Phong trà o Văn hoá Phục hÆ°ng tuy danh nghÄ©a là phục hÆ°ng lại sá»± huy hoà ng của văn hoá Hy-La cổ Ä'ại, nó có tiếp thu những yếu tá»' từ ná»n văn hoá Hy-La cổ Ä'ại, nhÆ°ng thá»±c chất Ä'ây là má»™t ná»n văn hoá hoà n toà n má»›i, dá»±a trên ná»n tảng kinh tế-xã há»™i má»›i và hệ tÆ° tưởng của giai cấp tÆ° sản Ä'ang lên.

Qua các tác phẩm của mình, các nhà văn hoá thá»i Phục hÆ°ng Ä'ã thể hiện những tÆ° tưởng chính sau:

• Phong trà o văn hoá Phục hÆ°ng chá»'ng lại những quan niệm khÃ'ng hợp thá»i của giáo há»™i lúc bấy giá» cùng tầng lá»›p quí tá»™c phong kiến. Nhiá»u tác phẩm văn hoá Ä'ã cÃ'ng khai Ä'ả kích, châm biếm thói Ä'ạo Ä'ức giả, dá»'t nát của tầng lá»›p quí tá»™c, phong kiến. Các nhà văn hoá thá»i Phục hÆ°ng Ä'ấu tranh Ä'òi văn hoá phải khÃ'ng bị kiểm soát bởi nhà thá».

• Nhiá»u tác phẩm cÃ'ng khai ca ngợi quyá»n Ä'ược sá»'ng tá»± do phóng khoáng, quyá»n Ä'ược hưởng thụ. Há» chủ trÆ°Æ¡ng văn hoá phát triển phải lấy mục Ä'ích vì hạnh phúc con ngÆ°á»i; Ä'á»'i tượng ca ngợi phải là con ngÆ°á»i... Có thể nói tÆ° tưởng chủ Ä'ạo là chủ nghÄ©a nhân văn (humannisme).

• Phong trà o Văn hoá Phục hÆ°ng còn ca ngợi tình yêu tổ quá»'c, tinh thần dân tá»™c và ý thức các tác phẩm văn hoá phải hÆ°á»›ng vá» phục vụ tầng lá»›p bình dân. Vì vậy các tác phẩm văn hoá giai Ä'oạn nà y phần nhiá»u khÃ'ng còn sá»­ dụng chữ Latin mà sá»­ dụng chữ viết riêng của má»-i dân tá»™c.

• Nhiá»u nhà văn hoá thá»i Phục hÆ°ng Ä'ã dÅ©ng cảm chá»'ng lại những quan Ä'iểm phản khoa há»c của những thế lá»±c cầm quyá»n Ä'Æ°Æ¡ng thá»i, bất chấp sá»± Ä'e doạ của những hình phạt, kể cả dà n thiêu. Các tác phẩm của há» Ä'ã giáng những Ä'òn quyết liệt và o triết há»c kinh viện và chủ nghÄ©a duy tâm Ä'Æ°Æ¡ng thá»i, là m lung lay quyá»n uy của các tăng lữ.

• Phong trà o Văn hoá Phục hÆ°ng là tấm gÆ°Æ¡ng phản chiếu sức sá»'ng mãnh liệt của xã há»™i phÆ°Æ¡ng Tây lúc Ä'ó và Ä'ã Ä'ạt Ä'ược nhiá»u thà nh tá»±u rá»±c rỡ.

4.4. à nghĩa:

Phong trà o Văn hoá Phục hÆ°ng là má»™t cuá»™c cách mạng trên mặt trận văn hoá, tÆ° tưởng của giai cấp tÆ° sản Ä'ang lên chá»'ng lại xã há»™i phong kiến, Ä'ể chuẩn bị mở Ä'Æ°á»ng cho má»™t cuá»™c cách mạng xã há»™i.

Phong trà o nà y Ä'ã Ä'ặt cÆ¡ sở, mở Ä'Æ°á»ng cho văn hoá Tây u phát triển trong những thế kỉ tiếp theo sau.

Phong trà o Văn hoá Phục hÆ°ng còn có nhiá»u Ä'óng góp quan trá»ng và o kho tà ng văn hoá nhân loại.

V. Sự tiến bộ vỠkỹ thuật

Trải qua má»™t quá trình tích luỹ kinh nghiệm lâu dà i, tá»›i thế kỉ XIV - XVI vá» mặt kÄ© thuật ở Tây u Ä'ã có những tiến bá»™ Ä'áng kể, cụ thể trong lÄ©nh vá»±c khai khoáng, luyện kim, hà ng hải và chế tạo vÅ© khí.

Thá»i trung Ä'ại, hầu nhÆ° má»i việc Ä'á»u là m bằng tay, năng lượng con ngÆ°á»i sá»­ dụng lúc Ä'ó chỉ có sức gió và sức nÆ°á»›c. Vì vậy, việc cải tiến nguá»"n nÆ°á»›c thế kỉ XIV Ä'óng má»™t vai trò rất quan trá»ng. Lúc Ä'ầu, ngÆ°á»i ta Ä'ặt guá»"ng nÆ°á»›c cạnh sÃ'ng Ä'ể lợi dụng sức nÆ°á»›c chảy quay guá»"ng. ÄÆ°Æ¡ng nhiên nhà máy cÅ©ng phải xây ká» mép nÆ°á»›c. Äến thế kỉ XIV, khi Ä'ể quay guá»"ng nÆ°á»›c ngÆ°á»i ta Ä'ã biết là m những con kênh dẫn nÆ°á»›c từ trên cao Ä'ổ và o các máng Ä'ặt trên guá»"ng nÆ°á»›c. Äiá»u Ä'ó tạo ra năng lượng lá»›n hÆ¡n và nhà máy khÃ'ng nhất thiết phải ká» các con sÃ'ng tá»± nhiên và cÅ©ng sẽ an toà n hÆ¡n.

Trong nghá» khai khoáng, ngÆ°á»i ta cÅ©ng Ä'ã biết dùng máy bÆ¡m chuyển Ä'á»™ng do các guá»"ng nÆ°á»›c Ä'ể hút nÆ°á»›c từ các hầm lò lên. Các cÃ'ng Ä'oạn rá»­a quặng, nghiá»n quặng cÅ©ng Ä'ược cÆ¡ giá»›i hoá.

Nghá» luyện kim cÅ©ng bắt Ä'ầu Ä'ược cÆ¡ giá»›i hoá nhá» sức nÆ°á»›c. Nhiá»u lò nấu quặng cao tá»›i 2 mét, 3 mét Ä'ược thÃ'ng gió nhá» quạt chạy bằng guá»"ng nÆ°á»›c, thay thế cho những lò nhá» quạt tay hay lợi dụng gió tá»± nhiên trÆ°á»›c kia. Búa máy sá»­ dụng sức nÆ°á»›c cÅ©ng bắt Ä'ầu Ä'ược sá»­ dụng. Máy khoan, máy mà i cÅ©ng lần lượt ra Ä'á»i.

Ngà nh dệt cÅ©ng có những cải tiến. Má»™t sá»' xa kéo sợi Ä'ược cải tiến, Ä'ạp bằng chân chứ khÃ'ng quay bằng tay nhÆ° trÆ°á»›c kia. Khung cá»­i nằm ngang cÅ©ng Ä'ã thay thế cho khung cá»­i Ä'ứng trÆ°á»›c kia. Chủng loại, mà u sắc hà ng dệt cÅ©ng phong phú hÆ¡n.

KÄ© thuật quân sá»± cÅ©ng có những bÆ°á»›c tiến lá»›n nhá» kÄ© thuật luyện kim. Nòng Ä'ại bác Ä'ược Ä'úc bằng thép dà y hÆ¡n, lá»›n hÆ¡n. Äạn bằng gang Ä'ã thay thế Ä'ạn bằng Ä'á»"ng, bằng Ä'á trÆ°á»›c kia và còn nổ lần nữa khi chạm mục tiêu vì vậy có sức cÃ'ng phá lá»›n hÆ¡n. Tá»›i thế kỉ XVI, súng bá»™ binh Ä'ã có qui lát thay thế cho dây dẫn lá»­a. Ão giáp, mÅ© trụ của kị sÄ© trở nên mất tác dụng trÆ°á»›c những vÅ© khí má»›i nà y. Äiá»u nà y tất yếu dẫn tá»›i những thay Ä'ổi trong chiến thuật quân sá»±.

Trong ngà nh hà ng hải, ngÆ°á»i ta cÅ©ng Ä'ã Ä'óng Ä'ược những con tà u Ä'áy nhá»n có khả năng vượt Ä'ại dÆ°Æ¡ng, má»-i tà u Ä'á»u có trang bị la bà n, thÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng vị Ä'ể xác Ä'ịnh vị trí trên biển.

Giai Ä'oạn nà y nghá» là m Ä'á»"ng há»" cÆ¡ khí và nghá» in cÅ©ng xuất hiện.

Những tiến bá»™ vá» mặt kÄ© thuật Ä'ã là m năng suất lao Ä'á»™ng tăng hẳn lên, tạo Ä'iá»u kiện cho kinh tế tÆ° bản phát triển.

VI. Sá»± ra Ä'á»i của Ä'ạo Tin Là nh

6.1. Hoà n cảnh lịch sử:

Thá»i kì trung Ä'ại, giáo há»™i Thiên chúa là má»™t thế lá»±c thá»'ng trị vá» mặt tÆ° tưởng Ä'ầy quyá»n uy. Giáo há»™i còn Ä'ược sá»± ủng há»™ của các lãnh chúa phong kiến. Sang thế kỉ XVI, giai cấp tÆ° sản muá»'n loại bá» những Ä'iá»u trong giáo lí khÃ'ng phù hợp vá»›i cuá»™c sá»'ng kinh doanh của mình, há» muá»'n những giáo lí phải phù hợp vá»›i trà o lÆ°u kinh doanh và lá»'i sá»'ng của những ngÆ°á»i già u có má»›i nổi lên. Äó là nguyên nhân sâu xa là m bùng nổ ra phong trà o cải cách tÃ'n giáo ở Tây u thế kỉ XVI.

6.2. Phong trà o cải cách tÃ'n giáo và sá»± ra Ä'á»i của Ä'ạo Tin là nh:

Äầu thế kỉ XVI, phong trà o cải cách tÃ'n giáo diá»...n ra ở ba nÆ¡i: Äức, Thuỵ SÄ© và Anh.

6.2.1. Cải cách tÃ'n giáo ở Äức:

NgÆ°á»i khởi xÆ°á»›ng ra phong trà o cải cách tÃ'n giáo ở Äức là Martin Luther ( 1483 - 1546 ), Ã'ng là con má»™t thợ má» nghèo ở Thirighen Ä'ược há»c trở thà nh luật sÆ°.

Năm 1517, Ã'ng Ä'ã viết “Luận văn 95 Ä'iá»u†dán trÆ°á»›c cá»­a nhà thá» của trÆ°á»ng Ä'ại há»c vitenbec tá»' cáo việc mua bán thẻ miá»...n tá»™i há»"i Ä'ó. Trong “Luận văn 95 Ä'iá»u†Ã'ng cho rằng việc mua bán thẻ miá»...n tá»™i là giả dá»'i, chỉ là m lợi cho những ngÆ°á»i lợi dụng nó. Ã"ng cho rằng chỉ cần lòng tin và o Äức Chúa là sẽ Ä'ược cứu vá»›t, ngay cả những nghi lá»... phức tạp, tá»'n kém cÅ©ng khÃ'ng cần thiết.

Phong trà o Ä'òi cải cách tÃ'n giáo ở Äức Ä'ã diá»...n ra rất quyết liệt. Rất nhiá»u ngÆ°á»i nÃ'ng dân Ä'ã ủng há»™ những tÆ° tưởng của Martin Luther và xảy ra xung Ä'á»™t vá»›i giáo há»™i. Äến năm 1555, những tÆ° tưởng của Luther Ä'ã Ä'ược cÃ'ng nhận. TÃ'n giáo cải cách của Luther từ Äức Ä'ã lan sang nhiá»u nÆ°á»›c Châu u khác.

6.2.2. Cải cách tÃ'n giáo ở Thuỵ SÄ©:

Äại biểu cho phong trà o cải cách tÃ'n giáo ở Thuỵ SÄ© là Can Vanh ( Jean Calvin). Năm 1536 Calvin cho xuất bản cuá»'n “Thiết chế CÆ¡ Äá»'câ€. Trong tác phẩm Ä'ó, Ã'ng thừa nhận thượng Ä'ế và thuyết tam vị nhất thể nhÆ°ng chỉ chấp nhận có kinh Phúc âm. Ã"ng phê phán việc tu hà nh khổ hạnh và cho rằng cái quan trá»ng nhất là lòng tin. Ã"ng cÅ©ng chủ trÆ°Æ¡ng khuyến khích việc là m già u. Calvin chủ trÆ°Æ¡ng giảm bá»›t những nghi lá»... phiá»n phức, tá»'n kém.

Äiểm quan trá»ng của thuyết Calvin là thuyết Ä'ịnh mệnh. Ã"ng cho rằng sá»' phận con ngÆ°á»i do Chúa Trá»i Ä'ã Ä'ịnh trÆ°á»›c, việc bá» ra má»™t ít tiá»n mua thẻ miá»...n tá»™i khÃ'ng giải quyết Ä'ược gì. NhÆ° vậy là Ã'ng chá»'ng lại việc bán thẻ miá»...n tá»™i, cho Ä'ó chỉ là má»™t trò lừa bịp.

Cải cách tÃ'n giáo ở Thuỵ SÄ© Ä'ã Ä'ược Ä'Ã'ng Ä'ảo má»i ngÆ°á»i ủng há»™. GiÆ¡nevÆ¡ ( Genève) trở thà nh trung tâm phong trà o cải cách tÃ'n giáo ở Tây u.

6.2.3. Cải cách tÃ'n giáo ở Anh:

Từ Ä'ầu thế kỉ XVI, kinh tế tÆ° bản Ä'ã phát triển khá mạnh ở Anh. Giai cấp tÆ° sản lá»›n mạnh muá»'n có má»™t tÃ'n giáo má»›i phù hợp vá»›i cuá»™c sá»'ng và cÃ'ng việc kinh doanh của há».

Lúc Ä'ó nhà thỠở Anh còn chiếm khá nhiá»u ruá»™ng Ä'ất. Vua Anh cÅ©ng muá»'n lấy lại má»™t phần ruá»™ng Ä'ất của nhà thá» và loại bỠảnh hưởng của giáo há»™i RÃ'ma Ä'á»'i vá»›i vÆ°Æ¡ng quyá»n.

Nhân việc Giáo hoà ng phản Ä'á»'i việc bá» vợ của vua Anh lúc Ä'ó là Henri VIII, Henri VIII Ä'ã ban “Sắc luật vá» quyá»n tá»'i cao†và o năm 1534, tuyên bá»' cắt Ä'ứt quan hệ vá»›i giáo há»™i RÃ'ma và thà nh lập má»™t giáo há»™i riêng gá»i là Anh giáo.

Anh giáo do vua Anh là m giáo chủ, nhÆ°ng má»i giáo lí, nghi lá»..., phẩm hà m thì vẫn giá»'ng nhÆ° Ä'ạo Thiên Chúa. Các giáo phẩm thì do vua Anh bổ nhiệm, má»i ruá»™ng Ä'ất của giáo há»™i RÃ'ma bị chính quyá»n tịch thu. Anh giáo nhÆ° vậy chÆ°a Ä'áp ứng Ä'ược yêu cầu của giai cấp tÆ° sản. TÆ° sản Anh cần có cải cách triệt Ä'ể hÆ¡n, Ä'iá»u Ä'ó Ä'ã dẫn tá»›i Thanh giáo ( tÃ'n giáo trong sạch). Thanh giáo xoá bá» hết tà n dÆ° của Ä'ạo Thiên Chúa, Ä'Æ¡n giản hoá các nghi lá»..., cắt Ä'ứt quan hệ vá»›i Anh giáo. Há» thà nh lập má»™t há»™i Ä'á»"ng riêng, cầm Ä'ầu là các trưởng lão do các tín Ä'á»" bầu ra.

NhÆ° vậy thế kỉ XVI ở Tây u có nhiá»u giáo phái má»›i Ä'ã ra Ä'á»i. Các giáo phái nà y ở các nÆ°á»›c khác nhau, giáo lí cụ thể có Ä'iểm khÃ'ng giá»'ng nhau nhÆ°ng Ä'á»u giá»'ng nhau má»™t Ä'iểm là Ä'Æ¡n giản hoá các nghi lá»..., cắt Ä'ứt quan hệ vá»›i Giáo hoà ng và toà thánh RÃ'ma. Há» chỉ tin và o kinh Phúc âm. Chữ Phúc âm có nghÄ©a là tin mừng, tin là nh, nên sau nà y ngÆ°á»i ta gá»i tÃ'n giáo má»›i là Ä'ạo Tin là nh.

ChÆ°Æ¡ng VII: Sá»° XUẤT HIỆN VÄ‚N MINH CÃ"NG NGHIỆP

I. Äiá»u kiện ra Ä'á»i của ná»n văn minh cÃ'ng nghiệp

1.1. Phong trà o phát kiến Ä'ịa lí thế kỉ XV-XVI:

1.1.1. Nguyên nhân:

Thế kỉ XV, kinh tế hà ng hoá ở Tây u Ä'ã khá phát triển, nhu cầu vá» thị trÆ°á»ng tăng cao. Giai cấp tÆ° sản Tây u muá»'n mở rá»™ng thị trÆ°á»ng sang phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng, mÆ¡ Æ°á»›c tá»›i những nguá»"n và ng bạc từ phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng.

Tại Tây u, tầng lá»›p già u có cÅ©ng tăng lên do Ä'ó nhu cầu vá» các mặt hà ng Ä'ặc sản, cao cấp có nguá»"n gá»'c từ phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng nhÆ° tiêu, quế, trầm hÆ°Æ¡ng, lụa tÆ¡ tằm, ngà voi... tăng vá»t hẳn lên.

Trong khi Ä'ó, con Ä'Æ°á»ng tÆ¡ lụa mà ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây Ä'ã biết từ thá»i cổ Ä'ại lúc Ä'ó lại Ä'ang bị Ä'ế quá»'c Thổ NhÄ© Kì theo Ä'ạo Há»"i chiếm giữ, Ä'i qua chỉ có mất mạng, vì vậy chỉ có cách tìm má»™t con Ä'Æ°á»ng Ä'i má»›i trên biển.

Lúc Ä'ó ngÆ°á»i Tây u Ä'ã có nhiá»u ngÆ°á»i tin và o giả thuyết Trái Ä'ất hình cầu. Há» cÅ©ng Ä'ã Ä'óng Ä'ược những con tà u buá»"m Ä'áy nhá»n, thà nh cao, có khả năng vượt Ä'ại dÆ°Æ¡ng, má»-i tà u lại Ä'á»u có la bà n và thÆ°á»›c phÆ°Æ¡ng vị, Ä'iá»u Ä'ó Ä'ã tăng thêm sá»± quyết tâm cho những thuá»· thủ dÅ©ng cảm.

1.1.2. Những cuá»™c phát kiến Ä'ịa lí lá»›n thế kỉ XV-XVI:

Tây Ban Nha và Bá»" Äà o Nha là hai nÆ°á»›c Ä'i Ä'ầu trong phong trà o phát kiến Ä'ịa lí. Năm 1415 má»™t trÆ°á»ng hà ng hải do hoà ng tá»­ Henri của Bá»" Äà o Nha sáng lập và bảo trợ. Từ Ä'ó, hà ng năm ngÆ°á»i Bá»" Äà o Nha tổ chức những cuá»™c thám hiểm men theo bá» biển phía tây Châu Phi.

Năm 1486, Ä'oà n thám hiểm Bá»" Äà o Nha do B. Dias chỉ huy Ä'ã tá»›i Ä'ược cá»±c nam Châu Phi, há» Ä'ặt tên mÅ©i Ä'ất nà y là mÅ©i Hy Vá»ng .

Năm 1497, VascÃ' Ä'Æ¡ Gama (Vasco de Gama ) Ä'ã cầm Ä'ầu Ä'oà n thám hiểm Bá»" Äà o Nha tá»›i Ä'ược Ấn Äá»™.

NgÆ°á»i Tây Ban Nha lại Ä'i tìm Ấn Äá»™ theo hÆ°á»›ng Mặt trá»i lặn. Năm 1492, má»™t Ä'oà n thám hiểm do C. CÃ'lÃ'ng ( C. Colombus) chỉ huy Ä'ã tá»›i Ä'ược quần Ä'ảo miá»n trung Châu MÄ©, nhÆ°ng Ã'ng lại tưởng là Ä'ã tá»›i Ä'ược Ấn Äá»™. Ã"ng gá»i những ngÆ°á»i thổ dân ở Ä'ây là Indians. Sau nà y, má»™t nhà hà ng hải ngÆ°á»i à là Amerigo Vespucci má»›i phát hiện ra Ấn Äá»™ của CÃ'lÃ'ng khÃ'ng phải là Ấn Äá»™ mà là má»™t vùng Ä'ất hoà n toà n má»›i Ä'á»'i vá»›i ngÆ°á»i Châu u. Amerigo Ä'ã viết má»™t cuá»'n sách Ä'ể chứng minh Ä'iá»u Ä'ó. Vùng Ä'ất má»›i Ä'ó sau nà y mang tên America. Thật Ä'áng tiếc cho C. CÃ'lÃ'ng.

Năm 1519 - 1522, F. Magienlan Ä'ã cầm Ä'ầu Ä'oà n thám hiểm Tây Ban Nha lần Ä'ầu tiên Ä'i vòng quanh thế giá»›i. Má»™t hạm Ä'á»™i gá»"m 5 tà u vá»›i 265 ngÆ°á»i Ä'ã vượt Äại Tây DÆ°Æ¡ng tá»›i bá» biển phía Ä'Ã'ng của Nam MÄ©. Há» Ä'ã Ä'i theo má»™t eo biển hẹp gần cá»±c nam Châu MÄ© và sang Ä'ược má»™t Ä'ại dÆ°Æ¡ng mênh mÃ'ng ở phía bên kia. Suá»'t quá trình vượt Ä'ại dÆ°Æ¡ng mênh mÃ'ng Ä'ó, Ä'oà n tà u buá»"m của Magienlan hầu nhÆ° khÃ'ng gặp má»™t cÆ¡n bão Ä'áng kể nà o. Ã"ng Ä'ặt tên cho Ä'ại dÆ°Æ¡ng má»›i Ä'ó là Thái Bình DÆ°Æ¡ng. F.Magienlan Ä'ã bá» mạng ở Philippin do trúng tên Ä'á»™c của thổ dân. Äoà n thám hiểm của Ã'ng cÅ©ng chỉ có 18 ngÆ°á»i sá»'ng sót trở vá» Ä'ược tá»›i quê hÆ°Æ¡ng. 247 ngÆ°á»i bá» mạng trên tất cả các vùng biển và các hòn Ä'ảo trên thế giá»›i vì những nguyên nhân khác nhau. NhÆ°ng thà nh cÃ'ng lá»›n nhất mà chuyến Ä'i Ä'ạt Ä'ược là lần Ä'ầu tiên con ngÆ°á»i Ä'ã Ä'i vòng quanh thế giá»›i.

1.1.3. Tác dụng của những cuá»™c phát kiến Ä'ịa lí:

Các nhà thám hiểm bằng những chuyến Ä'i thá»±c tế Ä'ầy dÅ©ng cảm của mình Ä'ã chứng minh cho giả thuyết Trái Ä'ất hình cầu. Há» còn cung cấp cho các nhà khoa há»c rất nhiá»u hiểu biết má»›i vá» Ä'ịa lí, thiên văn, hà ng hải, sinh vật há»c...

Sau những cuá»™c phát kiến nà y, má»™t sá»± tiếp xúc giữa các ná»n văn hoá trên thế giá»›i diá»...n ra do các cá nhân có nguÃ'n gá»'c văn hoá khác nhau nhÆ° các giáo sÄ©, nhà buÃ'n, những ngÆ°á»i khai phá vùng Ä'ất má»›i, những quân nhân...

Má»™t là n sóng di chuyển dân cÆ° lá»›n trên thế giá»›i trong thế kỉ XVI-XVIII vá»›i những dòng ngÆ°á»i Châu u di chuyển sang Châu MÄ©, Châu Úc. Nhiá»u nÃ' lệ da Ä'en cÅ©ng bị cưỡng bức rá»i khá»i quê hÆ°Æ¡ng xứ sở sang Châu MÄ© .

Hoạt Ä'Ã'ng buÃ'n bán trên thế giá»›i trở nên sÃ'i nổi, nhiá»u cÃ'ng ti buÃ'n bán tầm cỡ quá»'c tế Ä'ược thà nh lập.

Những cuá»™c phát kiến Ä'ịa lí nà y cÅ©ng gây ra khÃ'ng ít hậu quả tiêu cá»±c nhÆ° nạn cÆ°á»›p bóc thuá»™c Ä'ịa, buÃ'n bán nÃ' lệ da Ä'en và sau nà y là chế Ä'á»™ thá»±c dân.

1.2. Thắng lợi của phong trà o cách mạng tư sản ( thế kỉ XVI-XVIII):

Sá»± phát triển của thị trÆ°á»ng trên qui mÃ' toà n thế giá»›i Ä'ã tác Ä'á»™ng tá»›i sá»± phát triển của nhiá»u quá»'c gia, trÆ°á»›c hết là các nÆ°á»›c bên bá» Äại Tây DÆ°Æ¡ng, sá»± thay Ä'ổi vá» mặt chế Ä'á»™ xã há»™i sẽ diá»...n ra là Ä'iá»u tất yếu. Giai cấp tÆ° sản ngà y cà ng lá»›n mạnh vá» mặt kinh tế nhÆ°ng há» chÆ°a có Ä'ịa vị chính trị tÆ°Æ¡ng xứng, chế Ä'á»™ chính trị Ä'Æ°Æ¡ng thá»i ngà y cà ng cản trở cách là m ăn của há». Thế kỉ XVI-XVIII Ä'ã diá»...n ra nhiá»u cuá»™c cách mạng tÆ° sản ở Tây u và Bắc MÄ©.

BÆ°á»›c chuyển Ä'ó Ä'ã Ä'ược thá»±c hiện qua hà ng loạt những cuá»™c cách mạng tÆ° sản nhÆ°: Cách mạng tÆ° sản Hà Lan ( 1566-1572), Cách mạng tÆ° sản Anh (1640-1689), Chiến tranh già nh Ä'á»™c lập ở Bắc MÄ© (1775-1783), Cách mạng tÆ° sản Pháp(1789-1799)...

Các cuá»™c biến Ä'á»™ng xã há»™i Ä'ó tuy cách xa nhau vá» khÃ'ng gian, thá»i gian cÅ©ng cách xa nhau hà ng thế kỉ nhÆ°ng Ä'á»u có những nét giá»'ng nhau là nhằm lật Ä'ổ chế Ä'á»™ lạc hậu Ä'Æ°Æ¡ng thá»i, tạo Ä'iá»u kiện cho kinh tế tÆ° bản phát triển. Vá»›i sá»± thắng lợi của các cuá»™c cách mạng tÆ° sản và sá»± ra Ä'á»i của các quá»'c gia tÆ° bản, cÃ'ng thÆ°Æ¡ng nghiệp Ä'ã có Ä'iá»u kiện phát triển mạnh mẽ. Lịch sá»­ nhân loại Ä'ang bÆ°á»›c sang má»™t giai Ä'oạn văn minh má»›i.

II. Cuá»™c cách mạng cÃ'ng nghiệp

2.1. Những Ä'iá»u kiện dẫn tá»›i cuá»™c Cách mạng cÃ'ng nghiệp ở Anh:

2.1.1. VỠtự nhiên:

Anh có nhiá»u má» than, sắt và các má» nà y lại nằm gần nhau, Ä'iá»u Ä'ó rất thuận lợi vá» mặt kinh tế khi khởi Ä'ầu cuá»™c cách mạng cÃ'ng nghiệp.

Vá» nguyên liệu, Anh có thuận lợi là nguá»"n lÃ'ng cừu trong nÆ°á»›c và bÃ'ng nhập từ MÄ©, Ä'ó là những nguyên liệu cần thiết cho ngà nh dệt.

Các dòng sÃ'ng ở Anh tuy khÃ'ng dà i nhÆ°ng sức chảy khá mạnh, Ä'ủ Ä'ể chạy các máy vận hà nh bằng sức nÆ°á»›c. Hải cảng Anh thuận lợi Ä'ể Ä'Æ°a hà ng hoá Ä'i khắp thế giá»›i.

2.1.2. VỠmặt xã hội:

Giai cấp quí tá»™c Anh sá»›m tham gia và o việc kinh doanh và há» trở thà nh tầng lá»›p quí tá»™c má»›i, có quyá»n lợi gắn liá»n vá»›i tÆ° sản, có cách nhìn của tÆ° sản.

Nhu cầu vá» lÃ'ng cừu Ä'ã dẫn tá»›i phong trà o Ä'uổi những ngÆ°á»i nÃ'ng dân ra khá»i ruá»™ng Ä'ất Ä'ể các nhà quí tá»™c biến Ä'ất Ä'ai Ä'ó thà nh Ä'á»"ng cá» nuÃ'i cừu. Lá»±c lượng nÃ'ng dân bị dá»"n Ä'uổi ra khá»i ruá»™ng Ä'ất Ä'ã cung cấp má»™t lượng lá»›n lao Ä'á»™ng cho các cÃ'ng trÆ°á»ng thủ cÃ'ng ở các thà nh thị.

2.2. Những thà ng tá»±u của Cách mạng cÃ'ng nghiệp:

Năm 1733 John Kay Ä'ã phát minh ra “thoi bayâ€. Phát minh nà y Ä'ã là m ngÆ°á»i thợ dệt khÃ'ng phải lao thoi bằng tay và năng suất lao Ä'á»™ng lại tăng gấp Ä'Ã'i.

Năm 1765 Giêm HagrivÆ¡ ( James Hagreaves ) Ä'ã chế Ä'ược chiếc xa kéo sợi kéo Ä'ược 8 cá»c sợi má»™t lúc. Ã"ng lấy tên con mình là Gienny Ä'ể Ä'ặt cho máy Ä'ó.

Năm 1769, Akrai ( Richard Arkrwight ) Ä'ã cải tiến việc kéo sợi khÃ'ng phải bằng tay mà bằng súc vật, sau nà y còn Ä'ược kéo bằng sức nÆ°á»›c.

Năm 1785, phát minh quan trá»ng trong ngà nh dệt là máy dệt vải của linh mục ÉtmÃ'n Cacrai (Edmund Cartwright). Máy nà y Ä'ã tăng năng suất dệt lên tá»›i 40 lần.

Phát minh trong ngà nh dệt cÅ©ng tác Ä'á»™ng sang các ngà nh khác. Lúc bấy giá», các nhà máy dệt Ä'á»u phải Ä'ặt gần sÃ'ng Ä'ể lợi dụng sức nÆ°á»›c chảy, Ä'iá»u Ä'ó bất tiện rất nhiá»u mặt. Năm 1784, Giêm Oát (James Watt) phụ tá thí nghiệm của má»™t trÆ°á»ng Ä'ại há»c Ä'ã phát minh ra máy hÆ¡i nÆ°á»›c. Nhá» phát minh nà y, nhà máy dệt có thể Ä'ặt bất cứ nÆ¡i nà o. KhÃ'ng những thế phát minh nà y còn có thể coi là má»'c mở Ä'ầu quá trình cÆ¡ giá»›i hoá.

Ngà nh luyện kim cÅ©ng có những bÆ°á»›c tiến lá»›n. Năm 1784 Henry Cort Ä'ã tìm ra cách luyện sắt “puddlingâ€. Mặc dù phÆ°Æ¡ng pháp của Henry Cort Ä'ã luyện Ä'ược sắt có chất lượng hÆ¡n nhÆ°ng vẫn chÆ°a Ä'áp ứng Ä'ược yêu cầu vá» Ä'á»™ bá»n của máy móc. Năm 1885, Henry Bessemer Ä'ã phát minh ra lò cao có khả năng luyện gang lá»ng thà nh thép. Phát minh nà y Ä'ã Ä'áp ứng Ä'ược vá» yêu cầu cao vá» sá»' lượng và chất lượng thép há»"i Ä'ó.

Cách mạng cÅ©ng diá»...n ra trong ngà nh giao thÃ'ng vận tải. Năm 1804, chiếc Ä'ầu máy xe lá»­a Ä'ầu tiên chạy bằng hÆ¡i nÆ°á»›c Ä'ã ra Ä'á»i. Äến năm 1829, vận tá»'c xe lá»­a Ä'ã lên tá»›i 14 dặm/giá». Thà nh cÃ'ng nà y Ä'ã là m bùng nổ hệ thá»'ng Ä'Æ°á»ng sắt ở Châu u và MÄ©.

Năm 1807, PhÆ¡ntÆ¡n (Robert Fulton) Ä'ã chế ra tà u thuá»· chạy bằng hÆ¡i nÆ°á»›c thay thế cho những mái chèo hay những cánh buá»"m.

2.3. Những hệ quả của cách mạng cÃ'ng nghiệp:

Nhiá»u khu cÃ'ng nghiệp xuất hiện, dân tập trung ra các thà nh thị ngà y má»™t nhiá»u dẫn tá»›i quá trình Ä'Ã' thị hoá thá»i cận Ä'ại. Nhiá»u Ä'Ã' thị vá»›i dân sá»' trên 1 triệu ngÆ°á»i dần hình thà nh.

Giai cấp vÃ' sản cÅ©ng ngà y cà ng phát triển vá» sá»' lượng. Vá»›i Ä'iá»u kiện sá»'ng cá»±c khổ lúc Ä'ó, má»-i ngà y lại phải là m việc từ 12 Ä'ến 15 giá» nên những cuá»™c Ä'ấu tranh của giai cấp vÃ' sản Ä'ã sá»›m nổ ra.

Năm 1811 - 1812, ở Anh Ä'ã nổ ra phong trà o Ä'ập phá máy móc. Äó là má»™t biểu hiện Ä'ấu tranh bá»™c phát.

Bãi cÃ'ng là má»™t vÅ© khí Ä'ấu tranh phổ biến của giai cấp vÃ' sản. Nhiá»u cuá»™c bãi cÃ'ng cÅ©ng Ä'ã nổ ra. Ở Anh, 1836 - 1848 còn nổ ra phong trà o Hiến chÆ°Æ¡ng.

Quyết liệt hÆ¡n, ở Pháp, Äức còn nổ ra những cuá»™c khởi nghÄ©a. Năm 1831 - 1834 tại Lion (Pháp) và SÆ¡lêdin (Äức) Ä'ã nổ ra những cuá»™c khởi nghÄ©a. Những cuá»™c Ä'ấu tranh nà y chứng tá» giai cấp vÃ' sản Ä'ang trở thà nh lá»±c lượng chính trị Ä'á»™c lập, Ä'òi há»i thay Ä'ổi sá»± thá»'ng trị của giai cấp tÆ° sản.

III. Những phát minh KHKT và há»c thuyết chính trị thá»i cận Ä'ại

3.1. Những phát minh khoa há»c tạo nên cuá»™c cách mạng tri thức thế kỉ XVII-XVIII:

Trong hai thế kỉ XVII và XVIII, khoa há»c Ä'ã Ä'ạt Ä'ược những thà nh tá»±u lá»›n Ä'ặc biệt trong các ngà nh thiên văn, vật lí, hoá há»c, y há»c.

NgÆ°á»i phát triển và ủng há»™ tính Ä'úng Ä'ắn của há»c thuyết CÃ'pécnic là nhà bác há»c Äức, GiÃ'han Kêple (Johann Kepler). Kêple Ä'ã Ä'Æ°a ra 3 Ä'ịnh luật vá» sá»± chuyển Ä'á»™ng của các thiên thể. Äịnh luật thứ nhất, Ã'ng khẳng Ä'ịnh Trái Äất chuyển Ä'á»™ng quanh Mặt Trá»i, khÃ'ng những thế Ã'ng còn xác Ä'ịnh Ä'ược quÄ© Ä'ạo chuyển Ä'á»™ng của nó khÃ'ng phải là Ä'Æ°á»ng tròn mà là hình elíp. Äịnh luật thứ hai, Kêple chứng minh vận tá»'c chuyển Ä'á»™ng của hà nh tinh tăng lên khi Ä'ang tá»›i gần Mặt Trá»i và giảm dần khi nó chuyển Ä'á»™ng xa Mặt Trá»i. Äịnh luật thứ ba, Ã'ng Ä'ã xác lập Ä'ược cÃ'ng thức toán há»c giữa thá»i gian cần Ä'ể hà nh tinh chuyển Ä'á»™ng hết má»™t vòng quanh Mặt Trá»i và khoảng cách giữa nó vá»›i Mặt Trá»i.

GalilêÃ' Galilê (Galileo Galilei), má»™t nhà thiên văn há»c ngÆ°á»i à Ä'ã chế tạo ra kính thiên văn Ä'ể quan sát bầu trá»i. Galilê cÅ©ng là ngÆ°á»i ủng há»™ nhiệt tình há»c thuyết của CÃ'pecnic. Ã"ng còn là ngÆ°á»i trá»±c tiếp là m thá»±c nghiệm vá» sá»± rÆ¡i tá»± do trên tháp nghiêng Piza...Có thể nói Galilê là ngÆ°á»i tiến hà nh hà ng loạt thí nghiệm má»™t cách có hệ thá»'ng. Vì vậy, sau nà y ngÆ°á»i ta coi Galilê là cha Ä'ẻ của phÆ°Æ¡ng pháp thá»±c nghiệm trong khoa há»c.

Má»™t nhà vật lí ngÆ°á»i Anh, William Gilbert trong má»™t quyển sách xuất bản năm 1600 Ä'ã giải thích Trái Äất nhÆ° má»™t cục nam châm khổng lá»" tạo ra má»™t từ trÆ°á»ng (nhÆ°ng khÃ'ng mạnh), Ä'iá»u Ä'ó là m kim la bà n chỉ xoay vá» hÆ°á»›ng Bắc. Ã"ng còn nghiên cứu vá» hiện tượng tÄ©nh Ä'iện. Ã"ng thấy rằng, khÃ'ng chỉ có hổ phách khi bị chà xát má»›i hút các vật nhẹ mà có những thứ khác nhÆ° thuá»· tinh ... cÅ©ng có tính chất nhÆ° vậy. Ã"ng gá»i Ä'ó là hiện tượng hổ phách - electric. ( electric do từ electron theo tiếng Hy Lạp có nghÄ©a là hổ phách).

NiutÆ¡n ( I . Newton ) là má»™t nhà bác há»c ngÆ°á»i Anh, Ã'ng Ä'ược coi là nhà vật lí vÄ© Ä'ại nhất của thế kỉ XVIII. Äóng góp vÄ© Ä'ại nhất của NiutÆ¡n nằm trong 3 Ä'ịnh luật mang tên Ã'ng mà nổi bật là Ä'ịnh luật Vạn vật hấp dẫn. Có thể coi NiutÆ¡n là hòn Ä'á tảng của ná»n vật lí cổ Ä'iển. Tác phẩm vÄ© Ä'ại của NiutÆ¡n là Các nguyên lí toán há»c của triết há»c tá»± nhiên

Vá» hoá há»c, Joseph Priestley là má»™t luật sÆ° ngÆ°á»i Anh Ä'ã khám phá ra oxy.

Y há»c cÅ©ng có nhiá»u tiến bá»™. Adreas Vesalius, má»™t nhà khoa há»c ngÆ°á»i Bỉ Ä'ã cho in cuá»'n sách Vá» cấu trúc của cÆ¡ thể ngÆ°á»i. Äể viết Ä'ược cuá»'n sách nà y, Ã'ng Ä'ã phải nghiên cứu rất nhiá»u tá»­ thi. Ã"ng phê phán những ngÆ°á»i chỉ biết vùi Ä'ầu và o những cuá»'n sách của các nhà y há»c thá»i cổ Ä'ại.

Hacvây (William Harvey), má»™t nhà sinh lí ngÆ°á»i Anh Ä'ã nghiên cứu rất nhiá»u vá» hệ tuần hoà n của chim, cá, ếch. Ã"ng Ä'ã mÃ' tả vá» hệ tuần hoà n máu trong cÆ¡ thể ngÆ°á»i qua quyển sách Tiến hà nh giải phẫu Ä'á»'i vá»›i sá»± chuyển Ä'á»™ng của tim và máu trong cÆ¡ thể loà i vật.

3.2. Những phát minh khoa há»c, kÄ© thuật nổi bật trong thế kỉ XIX:

Cuá»™c cách mạng tri thức trong thế kỉ XVIII Ä'ã tạo Ä'iá»u kiện cho những tiến bá»™ ở những thế kỉ sau.

ÄantÆ¡n (John Dalton), má»™t giáo viên ngÆ°á»i Anh cho rằng má»i vật chất Ä'á»u cấu tạo bởi các nguyên tá»­. Nguyên tá»­ của các chất khác nhau thì có khá»'i lượng khác nhau. Các nguyên tá»­ hợp thà nh từng Ä'Æ¡n vị ( bây giá» ta gá»i là phân tá»­). Ã"ng còn miêu tả chúng bằng những cÃ'ng thức hoá há»c.

Má»™t phát minh vÄ© Ä'ại vá» mặt hoá há»c là Bảng hệ thá»'ng tuần hoà n năm 1869 của Dmitri Mendeleev, má»™t nhà hoá há»c Nga. Ã"ng Ä'ã xắp xếp các chất hoá há»c thà nh từng nhóm theo khá»'i lượng riêng, tính chất riêng của chúng. Ã"ng còn dá»± Ä'oán má»™t sá»' chất mà loà i ngÆ°á»i sẽ phát hiện ra Ä'ể lấp và o chá»- trá»'ng trong Bảng tuần hoà n của Ã'ng vá»›i má»™t sá»± chính xác Ä'áng kinh ngạc.

Năm 1800, Vonta (Ã) Ä'ã chế tạo ra pin do tác Ä'á»™ng của hoạt Ä'á»™ng hoá há»c. Năm 1831, Michael Faraday (Anh) Ä'ã chứng minh dòng Ä'iện sẽ xuất hiện khi ta di chuyển á»'ng dây qua má»™t từ trÆ°á»ng. Phát minh của Faraday Ä'ã tạo cÆ¡ sở cho việc chế tạo ra máy phát Ä'iện sau nà y.

Năm 1860 Macxel (James Clerk Maxwell), má»™t nhà khoa há»c ngÆ°á»i Scotland Ä'ã Ä'Æ°a ra lí thuyết giải thích ánh sáng bản chất cÅ©ng là má»™t dạng của sóng Ä'iện từ mà trong khoảng mắt ta nhìn thấy Ä'ược. Tá»›i năm 1885, Heinrich Hertz Ä'ã chứng minh Ä'ược tá»'c Ä'á»™ khác nhau của các loại sóng Ä'iện từ khác nhau. Sau nà y ngÆ°á»i ta lấy tên Hertz Ä'ể Ä'ặt cho Ä'Æ¡n vị Ä'o chu kì.

Năm 1895, má»™t nhà khoa há»c ngÆ°á»i Äức khác là RÆ¡nghen (Wilhelm Roentgen) Ä'ã tạo ra má»™t loại tia có thể Ä'âm xuyên qua các vật thể rắn, ánh sáng khÃ'ng thể xuyên qua Ä'ược. Ã"ng gá»i Ä'ó là tia X .

Năm 1898, hai Ã'ng bà Pierre và Marie Curie ( Pháp) Ä'ã tinh chế Ä'ược chất radium và phát hiện ra tính phóng xạ của nó.

Vá» mặt thÃ'ng tin, phát minh quan trá»ng phải kể tá»›i là năm 1876 Alexander Graham Bell Ä'ã phát minh ra máy Ä'iện thoại Ä'ầu tiên. 1879 Thomas A. Edison Ä'ã là m cho Ä'iện phát sáng Ä'ể phục vụ cuá»™c sá»'ng .

Vá» mặt kÄ© thuật, Ä'ầu thế kỉ XIX khí Ä'á»'t và gas Ä'ã Ä'ược ngÆ°á»i Anh và Pháp Ä'Æ°a và o phụcvụ cuá»™c sá»'ng. 1897 má»™t kÄ© sÆ° ngÆ°á»i Äức là R . Diesel Ä'ã chế ra má»™t loại Ä'á»™ng cÆ¡ Ä'á»'t trong khÃ'ng cần bugi, sá»­ dụng dầu cặn nhẹ. Äá»™ng cÆ¡ Diesel chính là mang tên Ã'ng.

Vá» y há»c, phát minh quan trá»ng của thế kỉ XIX phải kể tá»›i Louis Pasteur (Pháp), Ã'ng Ä'ã Ä'ế ra cách ngừa bệnh má»›i là sá»­ dụng vaccin.

Vá» Sinh há»c, phát minh quan trá»ng của thế kỉ XIX phải kể tá»›i Charles Darwin. Năm 1859 Äacuyn Ä'ã cho ra Ä'á»i tác phẩm Nguá»"n gá»'c các loà i qua con Ä'Æ°á»ng chá»n lá»c tá»± nhiên. Trong tác phẩm Ä'ó Ã'ng trình bà y 3 ý tưởng chủ yếu: Ä'ấu tranh sinh tá»"n, chá»n lá»c tá»± nhiên, sá»± tá»"n tại của giá»'ng thích ứng vá»›i mÃ'i trÆ°á»ng tá»'t nhất Ä'ã trở thà nh cÆ¡ sở của há»c thuyết tiến hoá cổ Ä'iển.

Vá» di truyá»n há»c, Gregor Mendel (Ão) Ä'ã Ä'Æ°a ra há»c thuyết chứng minh sá»± di truyá»n những phẩm chất của thế hệ trÆ°á»›c cho thế hệ sau qua những phân tá»­ cá»±c nhá», mà sau nà y Ä'ược gá»i là gien.

Vá» tâm lí há»c, cuá»'i thế kỉ XIX có hai phát minh quan trá»ng là của Paplá»'p (Ivan Pavlov) và FrÆ¡t (Sigmund Freud). PaplÃ'p Ä'ã phát hiện ra phản xạ có Ä'iá»u kiện.Thá»­ nghiệm của PaplÃ'p Ä'ã giải thích nhiá»u hà nh vi của con ngÆ°á»i khÃ'ng giải thích Ä'ược bằng lí trí, thá»±c tế chỉ là sá»± phản ứng máy móc trÆ°á»›c các kích thích Ä'ã trở thà nh tập tính. Còn há»c thuyết của FrÆ¡t thì giải thích nhiá»u hà nh Ä'á»™ng của con ngÆ°á»i xuất phát từ những nhu cầu, Æ°á»›c muá»'n tiá»m ẩn. FrÆ¡t Ä'ã tạo ra ngà nh phân tâm há»c

3.3. Những há»c thuyết chính trị thá»i cận Ä'ại:

3.3.1. Há»c thuyết vá» quyá»n tá»± do cá nhân và quá»'c gia dân tá»™c thế kỉ XIX:

Những cuá»™c cách mạng tÆ° sản Ä'ã tạo Ä'iá»u kiện giải phóng con ngÆ°á»i khá»i những sá»± kiá»m chế Ä'á»™c Ä'oán của chế Ä'á»™ phong kiến. Con ngÆ°á»i ngà y cà ng có ý thức vá» quyá»n tá»± do của các cá nhân và quyá»n bình Ä'ẳng giữa các dân tá»™c. Trong Ä'iá»u kiện nhÆ° vậy, những há»c thuyết vá» quyá»n tá»± do cá nhân và quyá»n của các dân tá»™c Ä'ã Ä'ược hình thà nh.

Vá» quyá»n tá»± do cá nhân phải kể tá»›i những tÆ° tưởng của GiÃ'n Min (John Stuart Mill - Anh) qua tác phẩm Luận vá» tá»± do. GiÃ'n Min Ä'ã nêu lên nguyên tắc, cá nhân có thể là m bất cứ Ä'iá»u gì miá»...m là khÃ'ng hại tá»›i ngÆ°á»i khác, khÃ'ng ảnh hưởng tá»›i quyá»n tá»± do của ngÆ°á»i khác. Trong thá»±c tế cuá»™c sá»'ng, việc thá»±c hiện nguyên tắc nà y còn phụ thuá»™c rất nhiá»u và o trình Ä'á»™ dân trí và sá»± nghiêm minh của pháp luật.

TÃ'cÆ¡vin (Alexis de Tocqueville - Pháp) thì viết tác phẩm Ná»n dân chủ Hoa Kì. Qua tác phẩm nà y, Ã'ng cho rằng trà o lÆ°u dân chủ Ä'ang lên là khÃ'ng thể nà o ngăn cản Ä'ược. Ã"ng ca ngợi tinh thần dân chủ, sá»± thà nh cÃ'ng và sức mạnh vật chất của nÆ°á»›c MÄ©, nhÆ°ng Ã'ng cÅ©ng Ä'á»"ng thá»i phê phán tính cách thiếu tế nhị, ngạo mạn, thá»±c dụng của ná»n văn hoá MÄ© theo cách nhìn của ngÆ°á»i Pháp.

Vá» quyá»n của các dân tá»™c thì lại có hai xu hÆ°á»›ng trái ngược nhau. Xu hÆ°á»›ng thứ nhất cho rằng má»-i dân tá»™c Ä'á»u có quyá»n chá»n cách sá»'ng riêng cho dân tá»™c mình, khÃ'ng dân tá»™c nà o khác có quyá»n xâm phạm. Nhà ái quá»'c ngÆ°á»i à là Madini (Mazzini) Ä'ã Ä'ể cả cuá»™c Ä'á»i mình kiên quyết Ä'ấu tranh bảo vệ quan Ä'iểm nà y. Các cuá»™c Ä'ấu tranh của những nhà yêu nÆ°á»›c ở vùng Bancăng chá»' lại sá»± thá»'ng trị của ngoại bang cÅ©ng là má»™t cách bảo vệ quan Ä'iểm Ä'ó.

Xu hÆ°á»›ng thứ hai thì ngược lại, má»™t sá»' nhà lí luận của các dân tá»™c lá»›n thì cho là dân tá»™c mình siêu Ä'ẳng hÆ¡n, có sứ mệnh phải giúp các dân tá»™c khác khai hoá văn minh, chỉ bảo cho các dân tá»™c kém hÆ¡n cách sá»'ng hợp lí. Há» còn lợi dụng há»c thuyết Äacuyn vá» cạnh tranh sinh tá»"n Ä'ể áp dụng và o xã há»™i. Lí luận nà y Ä'ược giá»›i thá»±c dân rất ủng há»™ vì nó chứng minh cho sá»± “cần thiết†của các cuá»™c chiến tranh xâm lược các vùng Ä'ất chÆ°a phát triển.

3.3.2. Những tÆ° tưởng vá» chủ nghÄ©a xã há»™i Ä'ầu thế kỉ XIX:

TÆ° tưởng vá» chủ nghÄ©a xã há»™i Ä'ã xuất hiện từ thế kỉ XVI vá»›i tác phẩm Utopia của Tomat MorÆ¡ (Thomas More - Anh), tÆ° tưởng nà y phản ánh Æ°á»›c mÆ¡ má»™t xã há»™i cÃ'ng xã nÃ'ng thÃ'n thanh bình dá»±a trên ná»n sản xuất nÃ'ng nghiệp kết hợp vá»›i thủ cÃ'ng nghiệp. Các nhà tÆ° tưởng CNXH của thế kỉ XIX Ä'ã thấy sá»± tất yếu của má»™t xã há»™i cÃ'ng nghiệp. Từ Ä'ó há» nảy sinh tÆ° tưởng xây dá»±ng má»™t hạn chế bóc lá»™t, hạn chế sá»± cách biệt già u nghèo, khắc phục những mặt tiêu cá»±c của xã há»™i tÆ° bản. Tiêu biểu cho các nhà xã há»™i chủ nghÄ©a khÃ'ng tưởng của thế kỉ XIX là Xanh XimÃ'ng, SaclÆ¡ Phuriê và RÃ'bÆ¡t Ã"en.

Xanh XimÃ'ng (Saint Simon 1760-1825 - Pháp) nhận thấy mâu thuẫn giữa các nhà má»™t bên là các nhà tÆ° sản già u có và má»™t bên là những ngÆ°á»i là m thuê rất nghèo khổ. Ã"ng chủ trÆ°Æ¡ng xây dá»±ng má»™t xã há»™i má»›i do “những nhà cÃ'ng nghiệp sáng suá»'t†Ä'iá»u hà nh, trong Ä'ó má»i ngÆ°á»i Ä'á»u lao Ä'á»™ng theo kế hoạch và Ä'ược hưởng thụ bình Ä'ẳng. Äể xây dá»±ng má»™t xã há»™i nhÆ° vậy, Ã'ng chủ trÆ°Æ¡ng thuyết phục các nhà tÆ° bản chứ khÃ'ng theo con Ä'Æ°á»ng bạo lá»±c cách mạng.

SaclÆ¡ Phuriê ( Charles Fourrier 1772-1837 - Pháp) cÅ©ng phê phán sá»± bất cÃ'ng của xã há»™i tÆ° bản, Ã'ng vạch rõ “sá»± nghèo khổ sinh ra từ bản thân sá»± thừa thãiâ€. Ã"ng vạch ra dá»± án xây dá»±ng các cÃ'ng xã (Phalăng - Falange) trong Ä'ó má»i ngÆ°á»i Ä'á»u lao Ä'á»™ng, coi lao Ä'á»™ng là nguá»"n vui. Trong các cÃ'ng xã có sá»± kết hợp giữa cÃ'ng nghiệp vá»›i nÃ'ng nghiệp. Sá»± hưởng thụ sản phẩm Ä'ược chia theo tỉ lệ: 5/12 cho lao Ä'á»™ng, 4/12 cho tà i năng, 3/12 cho những ngÆ°á»i góp vá»'n xây dá»±ng Falange. Ã"ng kêu gá»i những ngÆ°á»i già u có góp vá»'n xây dá»±ng Falange, nhÆ°ng lá»i kêu gá»i của Ã'ng chẳng Ä'ược ai Ä'áp lại.

RÃ'bÆ¡t Ã"en (Robert Owen 1771-1858 - Anh) vá»'n xuất thân từ má»™t ngÆ°á»i là m thuê, biết là m ăn và trở thà nh Ã'ng chủ. Ã"ng Ä'ã bá» vá»'n của mình ra là m gÆ°Æ¡ng, xây dá»±ng má»™t cÆ¡ sở là m ăn. Trong cÆ¡ sở của Ã"en tà i sản Ä'ược coi là của chung, má»i ngÆ°á»i Ä'á»u cùng là m việc má»-i ngà y là 10 giá», có nhà trẻ cho cÃ'ng nhân nữ gá»­i con nhá», lợi nhuận là m ra Ä'ược thì chia cÃ'ng bằng... Việc là m Ä'ó của Ã'ng sau nà y Ä'ã bị thất bại vì sản phẩm của xưởng Ã'ng là m ra khÃ'ng Ä'ủ sức cạnh tranh trên thị trÆ°á»ng. Ã"ng bá» sang MÄ© thí nghiệm ý tưởng của mình lần nữa nhÆ°ng cÅ©ng thất bại và cuá»'i cùng phải bá» vá» Anh trong cảnh nghèo khó.

Há»c thuyết của các nhà chủ nghÄ©a xã há»™i khÃ'ng tưởng Ä'ầy tính nhân Ä'ạo nhÆ°ng Ä'á»u thất bại khi Ä'em ra thi hà nh. Nói nhÆ° chúng ta ngà y nay là thiếu tính khả thi. Tuy vậy, những tÆ° tưởng của há» Ä'ã ảnh hưởng quan trá»ng tá»›i sá»± ra Ä'á»i há»c thuyết vá» chủ nghÄ©a xã há»™i khoa há»c sau nà y do C. Mác xây dá»±ng.

3.3.3. Há»c thuyết vá» chủ nghÄ©a xã há»™i khoa há»c:

C.Mác (Kark Marx - 1818-1883) và F.Enghen (Friedrich Engels - 1820-1895) Ä'ã xây dá»±ng vá» há»c thuyết chủ nghÄ©a xã há»™i khoa há»c qua tác phẩm Tuyên ngÃ'n của Äảng Cá»™ng sản xuất bản tháng 2 năm 1848.

Trong Tuyên ngÃ'n C.Mác và F.Enghen Ä'ã chứng minh lịch sá»­ loà i ngÆ°á»i là lịch sá»­ của sá»± phát triển của các hình thái kinh tế xã há»™i ná»'i tiếp thay thế nhau, xã há»™i sau sẽ tạo ra năng suất lao Ä'á»™ng cao hÆ¡n xã há»™i trÆ°á»›c. Äấu tranh giai cấp là Ä'á»™ng lá»±c phát triển trong xã há»™i có giai cấp. Äấu tranh giai cấp của giai cấp vÃ' sản sẽ dẫn tá»›i sá»± xuất hiện má»™t xã há»™i má»›i cÃ'ng bằng hÆ¡n, tiến bá»™ hÆ¡n. Giai cấp cÃ'ng nhân, tổ chức ra chính Ä'ảng của mình lãnh Ä'ạo má»™t cuá»™c cách mạng vÃ' sản, tiến lên xây dá»±ng chính quyá»n của mình và thiết lập má»'i quan hệ giữa cÃ'ng nhân các nÆ°á»›c theo tinh thần quá»'c tế vÃ' sản.

Tá»›i Ä'ầu thế kỉ XX, V.I.Lênin (Vladimir Ilich Lenine - Nga) Ä'ã phát triển thêm lí luận của Mác-Enghen và vận dụng lí luận Ä'ó và o hoà n cảnh nÆ°á»›c Nga, chỉ Ä'ạo phong trà o Ä'ấu tranh ở Nga Ä'i tá»›i thắng lợi của cuá»™c Cách mạng tháng MÆ°á»i Nga năm 1917.

IV. Những thà nh tá»±u vá» văn há»c nghệ thuật

4.1. Vá» văn há»c:

Những biến Ä'á»™ng của lịch sá»­ thá»i cận Ä'ại Ä'ã Ä'ược văn há»c Châu u phản ánh má»™t cách sinh Ä'á»™ng, Ä'ặc biệt là văn há»c Pháp.

Sau thất bại của NapÃ'lêÃ'ng và sá»± phục há»"i tạm thá»i của các thế lá»±c bảo hoà ng, ở Pháp Ä'ã xuất hiện má»™t dòng văn há»c lãng mạn thể hiện sá»± nuá»'i tiếc má»™t thá»i và ng son Ä'ã qua của giá»›i quí tá»™c. Äại biểu cho trà o lÆ°u nà y là SatÃ'briăng (Chateabriand - 1768-1848).

Víchto HuygÃ' (Vitor Hugo - 1802-1885) là má»™t nhà văn tiêu biểu cho trà o lÆ°u lãng mạn tiến bá»™. Ã"ng thể hiện sá»± thÃ'ng cảm vá»›i những ngÆ°á»i nghèo khổ qua các tác phẩm Những ngÆ°á»i khá»'n khổ, Nhà thá» Äức Bà Pari. Qua các tác phẩm, Víchto HuygÃ' thể hiện lòng khát khao muá»'n vÆ°Æ¡n tá»›i má»™t xã há»™i tá»'t Ä'ẹp, cÃ'ng bằng và chan chứa tình nhân Ä'ạo.

Xã há»™i tÆ° bản khắc nghiệt, tà n bạo cÅ©ng Ä'ã Ä'ược phản ánh qua dòng văn há»c hiện thá»±c mà tiêu biểu là Bandăc (Honoré de Balzac - 1799-1850). Những tác phẩm tiêu biểu của Ã'ng nhÆ° Æ giêni GranÄ'ê, Miếng da lừa...và nhiá»u tác phẩm khác. Những tác phẩm Ä'ó của Bandắc Ä'ã Ä'ượctập hợp trong bá»™ Tấn trò Ä'á»i. Những tác phẩm nhÆ° Äá» và Äen của XtăngÄ'an (Stendhal - 1783-1842), Viên mỡ bò của Guy de MÃ'patsăng (Guy de Maupassant) cÅ©ng phản ánh xã há»™i tÆ° bản Ä'ầy bất cÃ'ng, tà n bạo.

Văn há»c Nga thế kỉ XIX cÅ©ng có những Ä'óng góp quan trá»ng vá»›i các tác phẩm nhÆ° Chiến tranh và hoà bình của Liep TÃ'nxtÃ'i. Những nhà văn tên tuổi khác của ná»n văn há»c Nga thế kỉ XIX phải kể tá»›i là TuÃ'cghênhêep, GÃ'gÃ'n, ÄÃ'xtÃ'iepxki, Biêlixki...

4.2. VỠnghệ thuật:

m nhạc thá»i cận Ä'ại thế kỉ XVIII vá»›i sá»± Ä'óng góp của những nhạc sÄ© lá»›n nhÆ° Bách, MÃ'za, thì Ä'ế thế kỉ XIX có sá»± Ä'óng góp vÄ© Ä'ại của BêtÃ'ven (Ludwig van Beethoven - Äức), SÃ'panh ( Fréderic Chopin - Ba Lan)...

Há»™i hoạ theo xu hÆ°á»›ng lãng mạn thÆ°á»ng Ä'i tìm những phÆ°Æ¡ng trá»i xa lạ. Danh hoạ Pháp ÄÆ¡lacroa (Delacroix) thÆ°á»ng vẽ những kị sÄ© Arập, những cuá»™c Ä'i săn. Äến cuá»'i thế kỉ XIX, danh hoạ ngÆ°á»i Tây Ban Nha là Goya Ä'ã vẽ những cảnh tà n khá»'c trong cuá»™c chiến tranh chá»'ng NapÃ'lêÃ'ng.

Äiêu khắc thế kỉ XIX khÃ'ng Ä'ể lại nhiá»u tác phẩm nhÆ° thá»i Phục hÆ°ng. Nhà Ä'iêu khắc Pháp BactÃ'nÄ'i (Bartholdi) Ä'ã hoà n thà nh bức tượng Nữ thần tá»± do Ä'ể chính phủ Pháp gá»­i tặng nÆ°á»›c MÄ©. ( Má»™t phiên bản nhá», cao gấp 1,5 lần ngÆ°á»i thật của bức tượng nà y cÅ©ng Ä'ược Ä'ặt tại Hà Ná»™i ở má»™t cÃ'ng viên mà ngÆ°á»i Hà Ná»™i gá»i là VÆ°á»n hoa Bà Äầm, tiếc rằng phiên bản nà y ngà y nay khÃ'ng còn nữa. Chúng ta chỉ còn thấy dấu vết qua Ä'á»"ng 50 cen tiá»n ÄÃ'ng DÆ°Æ¡ng xÆ°a kia). Khải hoà n mÃ'n ở Pari và nhiá»u dinh thá»± ở Pari cÅ©ng còn giữ lại Ä'ược má»™t sá»' tác phẩm Ä'iêu khắc giá trị của thế kỉ XIX.

Kiến trúc u - MÄ© thế kỉ XIX rất Ä'a dạng, thể hiện má»™t sá»± giao lÆ°u văn hoá rá»™ng mở. Nét má»›i vá» kiến trúc giai Ä'oạn nà y là quan Ä'iểm hiện thá»±c xâm nhập và o kiến trúc qua các vật liệu má»›i nhÆ° thép, bê tÃ'ng, kính dà y. Má»™t nhà kiến trúc MÄ© là Lui Sulivan (Louis Sulivan) Ä'ã Ä'Æ°a và o các cÃ'ng trình kiến trúc tÆ° tưởng cÃ'ng năng. Theo Ã'ng, các cÃ'ng trình kiến trúc phải Ä'ược thiết kế phù hợp vá»›i chức năng của chúng. Chẳng hạn má»™t ngân hà ng hiện Ä'ại khÃ'ng thể giá»'ng má»™t Ä'á»n Ä'à i tÃ'n giáo, má»™t thÆ°Æ¡ng xá khÃ'ng thể giá»'ng má»™t lâu Ä'à i trung cổ . Äặc biệt là kiến trúc hà nh chính thá»i kì nà y thể hiện má»™t phong cách rõ rệt mà tiêu biểu là toà nhà Quá»'c há»™i MÄ© (1793-1851) và toà nhà Quá»'c há»™i Anh (1840-1865).

Thá»i cận Ä'ại, Ä'ặc biệt là giai Ä'oạn thế kỉ XIX Ä'ã Ä'ánh dấu bÆ°á»›c ngoặt căn bản chuyển từ lao Ä'á»™ng bằng tay sang lao Ä'á»™ng bằng máy. Loà i ngÆ°á»i Ä'ã chuyển từ ná»n văn minh nÃ'ng nghiệp sang ná»n văn minh cÃ'ng nghiệp. Ná»n văn minh cÃ'ng nghiệp Ä'ã tạo ra cách nhìn má»›i, kéo theo những biến Ä'ổi lá»›n vá» chính trị, văn hoá, xã há»™i. Loà i ngÆ°á»i bÆ°á»›c và o má»™t giai Ä'oạn má»›i của văn minh nhân loại.

Chương VIII: VĂN MINH THẾ GIỚI THẾ KỶ XX

I. Văn minh thế giá»›i nữa Ä'ầu thế ká»· XX

1. Cách mạng tháng MÆ°á»i Nga và sá»± ra Ä'á»i của Liên XÃ' :

Äầu thế kỉ XX, nÆ°á»›c Nga là nÆ¡i chứa Ä'á»±ng những mâu thuẫn gay gắt của thế giá»›i : mâu thuẫn giữa tÆ° sản vá»›i vÃ' sản, giữa Ä'ịa chủ vá»›i nÃ'ng dân, giữa chế Ä'á»™ của Ä'ế quá»'c Nga hoà ng vá»›i các dân tá»™c thuá»™c Ä'ịa, giữa Ä'ế quá»'c Nga vá»›i các Ä'ế quá»'c khác. Chiến tranh thế giá»›i thứ nhất Ä'ã Ä'ẩy các mâu thuẫn Ä'ó tá»›i cá»±c Ä'iểm.

Tháng 2/1917 Ä'ã nổ ra cuá»™c cách mạng dân chủ tÆ° sản ở Nga. Cuá»™c cách mạng tháng 2/1917 Ä'ã lật Ä'ổ chế Ä'á»™ chuyên chế của Nga hoà ng, nÆ°á»›c Nga trở thà nh má»™t nÆ°á»›c cá»™ng hoà tÆ° sản. Thắng lợi nà y có ý nghÄ©a rất to lá»›n Ä'á»'i vá»›i lịch sá»­ nÆ°á»›c Nga.

Tháng 4/1917 Lênin từ nÆ°á»›c ngoà i trở vá» Ä'ã viết bản Luận cÆ°Æ¡ng tháng TÆ°. Bản Luận cÆ°Æ¡ng tháng TÆ° Ä'ã vạch ra con Ä'Æ°á»ng Ä'Æ°a nÆ°á»›c Nga từ má»™t chế Ä'á»™ cá»™ng hoà tÆ° sản tiến tá»›i chế Ä'á»™ XÃ' Viết.

Äảng BÃ'nsêvích và V. I . Lênin Ä'ã lãnh Ä'ạo giai cấp cÃ'ng nhân Nga cùng nhân dân tiến hà nh cuá»™c Cách mạng tháng MÆ°á»i ( theo lịch chung toà n thế giá»›i là 7/11/1917). Cuá»™c cách mạng tháng MÆ°á»i Nga năm 1917 Ä'ã mở ra má»™t kỉ nguyên má»›i cho nÆ°á»›c Nga mà còn ảnh hưởng sâu Ä'ậm tá»›i lịch sá»­ thế giá»›i.

Ngay trong Ä'êm thắng lợi Ä'ầu tiên của Cách mạng, chính quyá»n XÃ' Viết do Lênin Ä'ứng Ä'ầu Ä'ã ban hà nh Sắc luật vá» hoà bình và Sắc luật vá» ruá»™ng Ä'ất. Tá»›i tháng 3/1918 chính quyá»n XÃ' Viết Ä'ã Ä'ược thiết lập trong cả nÆ°á»›c.

Chính quyá»n XÃ' Viết Ä'ã ban hà nh má»™t loạt những sắc lệnh quan trá»ng khác nhÆ°, xoá bá» sá»± phân biệt Ä'ẳng cấp và má»i tÆ°Æ¡c vị phong kiến; tuyên bá»' quyá»n bình Ä'ẳng nam nữ; Tuyên ngÃ'n vá» quyá»n của các dân tá»™c ; tuyên bá»' quyá»n tá»± do tín ngưỡng.

Từ năm 1917 Ä'ến 1920, NÆ°á»›c Nga XÃ' Viết Ä'ã phải chá»'ng lại nạn ngoại xâm và ná»™i phản. Sau khi Ä'ẩy lùi nạn ngoại xâm và ná»™i phản, ngà y 30/12/1922 Liên bang Cá»™ng hoà xã há»™i chủ nghÄ©a XÃ' Viết Ä'ã Ä'ược thà nh lập (gá»i tắt là Liên XÃ'). Liên XÃ' lúc Ä'ầu gá»"m có 4 nÆ°á»›c cá»™ng hoà Liên bang (Nga, Ucraina, Bêlarutsia và Da CapcadÆ¡), 13 nÆ°á»›c cá»™ng hoà tá»± trị và 6 tỉnh tá»± trị. Sau khoảng ná»­a thế kỉ phát triển, tá»›i giữa thế kỉ XX Liên XÃ' Ä'ã gá»"m 15 nÆ°á»›c cá»™ng hoà liên bang và 20 nÆ°á»›c cá»™ng hoà tá»± trị, 8 tỉnh tá»± trị và 10 khu dân tá»™c.

1.2. Những thà nh tá»±u chủ yếu trong cÃ'ng cuá»™c xây dá»±ng CNXH ở Liên XÃ' :

1.2.1 : VỠkinh tế và xã hội :

Từ 1921 Ä'ến 1941, trong hoà n cảnh vÃ' cùng khó khăn, bị bao vây kinh tế, cÃ' lập vá» chính trị nhÆ°ng nhân dân Liên XÃ' Ä'ã Ä'ạt Ä'ược nhiá»u thà nh tá»±u quan trá»ng.

Từ 1921 - 1925 thá»±c hiện thắng lợi chính sách Kinh tế má»›i, vá» cÆ¡ bản Ä'ã hoà n thà nh việc khÃ'i phục kinh tế. Tiếp Ä'ó, giai Ä'oạn 1926 - 1928 Liên XÃ' bÆ°á»›c Ä'ầu xây dá»±ng cÆ¡ sở cho ná»n cÃ'ng nghiệp nặng. Tá»›i năm 1928, cÃ'ng nghiệp Liên XÃ' Ä'ã chiếm tỉ trá»ng 54,5% tổng sản lượng kinh tế. Kế hoạch Ä'iện khí hoá cÅ©ng Ä'ã hoà n thà nh.

TrÆ°á»›c cách mạng Liên XÃ' vẫn là má»™t nÆ°á»›c nÃ'ng nghiệp, tá»›i năm 1933 cÃ'ng nghiệp Ä'ã chiếm 70% ná»n kinh tế. Tá»›i năm 1937, Liên XÃ' Ä'ã trở thà nh cÆ°á»ng quá»'c cÃ'ng nghiệp của Châu u và Ä'ứng thứ hai thế giá»›i ( sau MÄ©).

Sau chiến tranh thế giá»›i II, Liên XÃ' nhanh chóng khắc phục khó khăn Ä'ể khÃ'i phục kinh tế. Tá»›i năm 1975, sản lượng cÃ'ng nghiệp của Liên XÃ' Ä'ã chiếm 20% cÃ'ng nghiệp thế giá»›i. ( Bằng 80% sản lượng cÃ'ng nghiệp MÄ©).

Vá» nÃ'ng nghiệp, năm 1981 sản lượng ngÅ© cá»'c Liên XÃ' là 189 triệu tấn, Ä'ứng hà ng thứ 3 thế giá»›i , sau MÄ© và Trung Quá»'c.

Vá» cÆ¡ cấu xã há»™i cÅ©ng có thay Ä'ổi lá»›n, tá»›i năm 1977 cÃ'ng nhân chiếm 61% dân sá»'. Äá»™i ngÅ© trí thức cÅ©ng lên tá»›i 34 triệu ngÆ°á»i, tăng 11 lần so vá»›i năm 1926.

1.2.2. :Vá» văn hoá, khoa há»c :

Việc xoá nạn mù chữ Ä'ã căn bản hoà n thà nh trÆ°á»›c chiến tranh thế giá»›i II. Năm 1980, Liên XÃ' Ä'ã có 5 triệu sinh viên, gấp 40 lần sá»' sinh viên của nÆ°á»›c Nga thá»i Nga hoà ng.

Äá»™i ngÅ© các nhà khoa há»c cÅ©ng phát triển nhanh, tá»›i giữa những năm 70 Liên XÃ' Ä'ã có 1,3 triệu nhà khoa há»c, chiếm ¼ các nhà khoa há»c thế giá»›i. Năm 1949, Liên XÃ' Ä'ã chế tạo thà nh cÃ'ng bom nguyên tá»­, Ä'iá»u Ä'ó Ä'ã phá vỡ thế Ä'á»™c quyá»n vá» nguyên tá»­ của MÄ©. Năm 1954, xây dá»±ng nhà máy Ä'iện nguyên tá»­ Ä'ầu tiên trên thế giá»›i. 1957 Liên XÃ' phóng con tà u vÅ© trụ Ä'ầu tiên (Ä'i trÆ°Æ¡c MÄ© 9 tháng) và 1961 Ä'Æ°a con ngÆ°á»i bay và o vÅ© trụ trở vá» an toà n ( trÆ°á»›c cả MÄ© ).

Cùng vá»›i sá»± phát triển của khoa há»c kÄ© thuật, văn hoá nghệ thuật cÅ©ng Ä'ược chính phủ Liên XÃ' quan tâm. Tên tuổi các nhà văn và nghệ sÄ© lá»›n của Liên XÃ' Ä'ược thế giá»›i biết tá»›i nhÆ° M. Goocki, M.SÃ'lÃ'khá»'p, A.TÃ'nxtÃ'i, D.SÃ'xtacÃ'vích... Ä'ã chứng minh Ä'iá»u Ä'ó.

1.3. Những tiến bá»™ của khoa há»c kÄ© thuật ná»­a Ä'ầu thế kỉ XX :

Cuá»'i thế kỉ XIX Ä'ầu thế kỉ XX, má»™t cuá»™c cách mạng thá»±c sá»± Ä'ã diá»...n ra trong ngà nh vật lí Ä'ó là 3 phát minh quan trá»ng : Ä'iện tá»­ (1896), tính phóng xạ (1898) và Thuyết tÆ°Æ¡ng Ä'á»'i.

Giữa thế kỉ XIX, con ngÆ°á»i vẫn còn quan niệm nguyên tá»­ là phần tá»­ nhá» nhất của vật chất khÃ'ng thể phân chia Ä'ược nữa. NhÆ°ng vá»›i những phát hiện vá» tia X, tính phóng xạ, là m ngÆ°á»i ta phải có những cách nhìn khác. Năm 1911, má»™t nhà bác há»c ngÆ°á»i Anh là E.RÆ¡dÆ¡pho Ä'ã tiến hà nh thí nghiệm bắn phá nguyên tá»­. Thí nghiệm của E.RÆ¡dÆ¡pho Ä'ã chứng minh nguyên tá»­ khÃ'ng phải Ä'ặc mà có rất nhiá»u khoảng trá»'ng. Từ kết quả của thí nghiệm Ä'ó, há»c trò của E.RÆ¡dÆ¡pho là NinxÆ¡ Bo Ä'ã Ä'Æ°a ra lí thuyết vá» mẫu hà nh tinh nguyên tá»­. Theo NinxÆ¡ Bo, các nguyên tá»­ có má»™t nhân ở giữa, xung quanh có các Ä'iện tá»­ chuyển Ä'á»™ng theo má»™t quÄ© Ä'ạo nhất Ä'ịnh nhÆ° các hà nh tinh chuyển Ä'á»™ng quanh Mặt Trá»i. Má»™t sá»± tÆ°Æ¡ng Ä'á»"ng giữa thế giá»›i vi mÃ' vá»›i thế giá»›i vÄ© mÃ'.

Năm 1932, con ngÆ°á»i còn phát hiện ra hạt nhân nguyên tá»­ cÅ©ng chÆ°a phải là thà nh phần nhá» nhất của vật chất. Hạt nhân nguyên tá»­ còn gá»"m có prÃ'tÃ'n và nÆ¡trÃ'n. Năm 1934, PhêÄ'Æ¡ric và Iren Quyri ( con rể và con gái của nhà bác há»c Mari Quyri) Ä'ã phát hiện ra hiện tượng phóng xạ nhân tạo và chất Ä'á»"ng vị phóng xạ.

Năm 1938-1939, các nhà bác há»c Ã"ttÃ' Han, Lida Metne (Äức), EnricÃ' Phecmi (Ialia) và GiÃ'liÃ' Quyri (Pháp) Ä'ã cùng phát hiện ra hiện tượng phản ứng dây chuyá»n phá vỡ hạt nhân urani. Từ Ä'ó, năm 1942 EnricÃ' Phecmi Ä'ã xây dá»±ng Ä'ược lò phản ứng hạt nhân Ä'ầu tiên trên thế giá»›i ngay dÆ°á»›i khán Ä'à i sân vận Ä'á»™ng của trÆ°á»ng Ä'ại há»c SicagÃ'.

Thuyết tÆ°Æ¡ng Ä'á»'i của Anbe Anhxtanh Ä'ã là m má»™t cuá»™c cách mạng thá»±c sá»± của vật lí hiện Ä'ại. Khi má»›i Ä'ược cÃ'ng bá»', nhiá»u ngÆ°á»i cho Ä'ây là má»™t lí thuyết Ä'iên khùng. Ngay cả má»™t sá»' nhà bác há»c lá»›n tuổi thá»i Ä'ó cÅ©ng khÃ'ng hiểu nổi lí thuyết của Anhxtanh. NhÆ°ng vá»›i thá»i gian, nhiá»u sá»± kiện thá»±c nghiệm cà ng ngà y cà ng chứng minh lí thuyết của Anhxtanh là Ä'úng Ä'ắn . Lí thuyết nà y khÃ'ng thể thiếu trong nhiá»u lÄ©nh vá»±c nhÆ° vật lí hạt nhân, kÄ© thuật máy gia tá»'c, vật lí thiên văn hiện Ä'ại. Có thể nói rất nhiá»u các phát minh lá»›n vá» vật lí của thế kỉ XX Ä'á»u có liên quan Ä'ến lí thuyết của Anhxtanh.

Trong lÄ©nh vá»±c hoá há»c, sinh há»c... cÅ©ng Ä'ạt Ä'ược nhiá»u thà nh tá»±u quan trá»ng. Những thà nh tá»±u vá» khoa há»c cuá»'i thế kỉ XIX Ä'ầu thế kỉ XX Ä'ã Ä'Æ°a và sá»­ dụng nhÆ° Ä'iện tín, Ä'iện thoại, ra Ä'a, máy bay, phim có âm thanh...

II. Chiến tranh thế giới và sự phá hoại văn minh nhân loại

Từ thá»i cổ Ä'ại tá»›i nay, con ngÆ°á»i Ä'ã trải qua hà ng ngà n cuá»™c chiến tranh. Má»™t nhà khoa há»c ngÆ°á»i Thuỵ SÄ© là Giăng Giắc Baben còn dùng máy tính Ä'iện tá»­ và Ä'Æ°a ra con sá»' là 14513 cuá»™c chiến tranh lá»›n nhá» vá»›i sá»' ngÆ°á»i thiệt mạng là 3,6 tỉ ngÆ°á»i. Tất nhiên Ä'ây khÃ'ng phải là con sá»' chính xác nhÆ°ng cÅ©ng là m chúng ta khủng khiếp.

Chiến tranh là má»™t hiện tượng thảm hoạ phức tạp. Có cuá»™c chiến vì nguyên nhân kinh tế, có cuá»™c chiến lại vì nguyên nhân tÃ'n giáo hay xung Ä'á»™t sắc tá»™c. Có những cuá»™c chiến nhằm tranh cÆ°á»›p nhau quyá»n lợi giữa những cÆ°á»ng quá»'c, có những cuá»™c chiến Ä'ể bảo vệ quyá»n bình Ä'ẳng của má»™t dân tá»™c nhá» chá»'ng lại sá»± áp bức của các cÆ°á»ng quá»'c lợi dụng thế mạnh của mình Ä'ể Ä'i ăn cÆ°á»›p. Thá»±c tế Ä'ó cho ta thấy cần phân biệt hai loại chiến tranh chính nghÄ©a và phi nghÄ©a. Cuá»™c chiến tranh của dân tá»™c Việt Nam 30 năm qua (1945-1975) Ä'ể bảo vệ Ä'á»™c lập của dân tá»™c mình là má»™t cuá»™c chiến tranh chính nghÄ©a.

Sức mạnh của khoa há»c kÄ© thuật của thế kỉ XX nếu Ä'ược sá»± dụng phục vụ loà i ngÆ°á»i thì nó sẽ Ä'em lại những kết quả vÄ© Ä'ại, nhÆ°ng nếu Ä'em sức mạnh Ä'ó Ä'ể phục vụ chiến tranh nó cÅ©ng gây ra những hậu quả khủng khiếp. Sang thế kỉ XX, sá»± giao lÆ°u ngà y cà ng mang tính chất toà n cầu thì chiến tranh nếu xảy ra cÅ©ng mang tính chất toà n cầu. Loà i ngÆ°á»i Ä'ã phải trải qua tai hoạ của 2 cuá»™c chiến tranh thế giá»›i vá»›i sá»± tà n phá khủng khiếp.

Trong chiến tranh thế giá»›i thứ nhất : 8 triệu binh sÄ© bị chết, 15 triệu ngÆ°á»i bị thÆ°Æ¡ng nặng, trong Ä'ó 7 triệu ngÆ°á»i bị tà n phế suá»'t Ä'á»i , Ä'a sá»' những ngÆ°á»i nà y lại Ä'ang ở Ä'á»™ tuổi thanh xuân, lá»±c lượng lao Ä'á»™ng chính. Chiến tranh còn gây ra nạn Ä'ói, bệnh tật và dân thÆ°á»ng cÅ©ng phải chịu thảm hoạ . Nếu kể cả dân thÆ°á»ng thì chiến tranh thế giá»›i I Ä'ã gây thÆ°Æ¡ng vong cho khoảng 33 triệu ngÆ°á»i kể cả binh lính và dân thÆ°á»ng. Thiệt hại vá» vật chất khoảng 260 tỉ USD. Chi phí quân sá»± trá»±c tiếp của các nÆ°á»›c tham chiến khoảng 208 tỉ USD. Mức tăng trưởng của Châu u bị chiến tranh thế giá»›i I là m chậm lại khoảng 8 năm.

Tác hại của chiến tranh thế giá»›i II còn lá»›n hÆ¡n nhiá»u . HÆ¡n 60 triệu ngÆ°á»i chết trong Ä'ó : Liên XÃ' 27 triệu, Trung Quá»'c 13,5 triệu, Ba Lan 6 triệu, Äức 7,3 triệu, Nhật 2,1 triệu, Nam TÆ° 1,6 triệu... 6 triệu ngÆ°á»i Do Thái bị bá»n phát xít Äức tà n sát.

Vá» vật chất, các nÆ°á»›c tham chiến Ä'ã chi khoảng 1384 tỉ USD. Thiệt hại do chiến tranh tà n phá toà n thế giá»›i thì khÃ'ng tính nổi. Riêng Liên XÃ' 1710 thà nh phá»', 70000 là ng, 32000 nhà máy bị tà n phá hoặc thiêu huá»·. Ở Nhật, 70 thà nh phá»' bị khÃ'ng quân MÄ© oanh kích trong Ä'ó có 2 thà nh phá»' bị ném bom nguyên tá»­. Thiệt hại do bá»n phát xít Äức gây ra ở Châu u khÃ'ng thá»'ng kê nổi. Những thiệt hại vá» văn hoá, văn minh cÅ©ng rất nặng ná». Quân Ä'á»™i của bá»n phát xít Hitle giết ngÆ°á»i bằng những hình thức man rợ.

Sau hai cuá»™c chiến tranh thế giá»›i, loà i ngÆ°á»i lại phải trải qua hÆ¡n 40 năm căng thẳng của thá»i kì “chiến tranh lạnh†vá»›i những cuá»™c chạy Ä'ua vÅ© trang cá»±c kì tá»'n kém. Trong và sau thá»i kì “chiến tranh lạnhâ€, những cuá»™c chiến tranh khu vá»±c nhÆ° chiến tranh Triá»u Tiên, chiến tranh Việt Nam, chiến tranh Trung ÄÃ'ng, chiến tranh vùng Vịnh... vẫn nổ ra. Äấy là chÆ°a kể những cuá»™c chiến tranh sắc tá»™c, chiến tranh tÃ'n giáo ở Châu Phi.

“Chiến tranh lạnh†chấm dứt Ä'ã hÆ¡n 10 năm nhÆ°ng ở nhiá»u nÆ¡i vẫn chÆ°a ngÆ°ng tiếng súng.An ninh của toà n nhân loại vẫn còn luÃ'n bị Ä'e doạ bởi má»™t cuá»™c chiến tranh vá»›i Ä'ủ loại vÅ© khí giết ngÆ°á»i hà ng loạt. Bảo vệ hoà bình, bảo vệ ná»n văn minh vẫn luÃ'n là mục tiêu chung của nhân dân toà n thế giá»›i.

III. Văn minh thế giới nữa sau thế kỷ XX

3.1. Nguá»"n gá»'c của cuá»™c cách mạng KHKT lần 2 :

Từ những năm 40 của thế kỉ XX, loà i ngÆ°á»i Ä'ang bÆ°á»›c và o má»™t cuá»™c cách mạng khoa há»c kÄ© thuật lần 2. Cuá»™c cách mạng nà y tá»›i những năm 70 của thế kỉ XX Ä'ược gá»i là cuá»™c cách mạng khoa há»c cÃ'ng nghệ diá»...n ra do những lí do sau :

Do những nhu cầu vá» vật chất và tinh thần của con ngÆ°á»i cà ng ngà y cà ng tăng cao, dân sá»' tăng nhanh, trong khi Ä'ó các nguá»"n tà i nguyên thiên nhiên cứ vÆ¡i cạn dần, Ä'iá»u Ä'ó Ä'òi há»i con ngÆ°á»i phải tìm ra các nguá»"n năng lượng má»›i, các loại vật liệu má»›i.

Trong chiến tranh thế giá»›i II, các bên tham chiến Ä'á»u tìm cách tăng tính cÆ¡ Ä'á»™ng của binh lính, tăng khả năng theo dõi Ä'á»'i phÆ°Æ¡ng... Ä'iá»u Ä'ó cÅ©ng góp phần thúc Ä'ẩy khoa há»c kÄ© thuật phát triển.

Những thà nh tá»±u của khoa há»c kÄ© thuật thế kỉ XIX cÅ©ng tạo tiá»n Ä'á» cho cuá»™c cách mạng khoa há»c kÄ© thuật lần nà y.

Nếu cuá»™c cách mạng khoa há»c kÄ© thuật thế kỉ XVIII diá»...n ra chủ yếu vá»›i ná»™i dung cÆ¡ khí hoá, thì cuá»™c cách mạng khoa há»c kÄ© thuật lần nà y diá»...n ra trong má»i ngà nh khoa há»c cÆ¡ bản và trong má»i lÄ©nh vá»±c của cuá»™c sá»'ng.

Äặc Ä'iểm của cuá»™c cách mạng khoa há»c kÄ© thuật lần nà y là có sá»± gắn bó chặt chẽ giữa khoa há»c vá»›i kÄ© thuật. Khoa há»c Ä'i trÆ°á»›c mở Ä'Æ°á»ng cho sản xuất. Khoảng cách từ phát minh khoa há»c Ä'ến việc áp dụng phát minh Ä'ó và o sản xuất Ä'ể thu hiệu quả kinh tế ngà y cà ng rút ngắn.

Từ những năm 70 của thế kỉ XX, cuá»™c cách mạng khoa há»c kÄ© thuật lần nà y Ä'ược gá»i là cuá»™c cách mạng cÃ'ng nghệ. CÃ'ng nghệ bao hà m cả kÄ© thuật, các kÄ© năng quản lí, tổ chức, khả năng tiếp cận thÃ'ng tin, khả năng tà i chính, khả năng tiếp thị...

NgÆ°á»i ta thá»'ng nhất cÃ'ng nghệ vá» má»™t lÄ©nh vá»±c nà o Ä'ó thể hiện qua 4 ná»™i dung sau :

• Phần thiết bị ( cơ sở hạ tầng, thiết bị máy móc...)

• Phần con ngÆ°á»i (Ä'á»™i ngÅ© nhân lá»±c Ä'ể vận hà nh, Ä'iá»u khiển, quản lí thiết bị...)

• Phần thÃ'ng tin ( khả năng thu thập, xá»­ lí thÃ'ng tin )

• Phần quản lí, tổ chức ( các hoạt Ä'á»™ng tạo lập mạng lÆ°á»›i, tuyển dụng nhân lá»±c, trả lÆ°Æ¡ng...)

3.2. Những thà nh tá»±u của cách mạng khoa há»c cÃ'ng nghệ ná»­a sau thế kỉ XX :

Cuá»™c cách mạng khoa há»c cÃ'ng nghệ Ä'ã Ä'ạt Ä'ược những thà nh tá»±u kì diệu trong má»i ngà nh khoa há»c cÆ¡ bản và trong má»i lÄ©nh vá»±c của cuá»™c sá»'ng, rõ nét nhất là trong các ngà nh Ä'iện tá»­-tin há»c, năng lượng má»›i, vật liệu má»›i, cÃ'ng nghệ sinh há»c, kÄ© thuật lade, khoa há»c vÅ© trụ.

Máy tính và rÃ'bÃ't là những sản phẩm tiêu biểu của cÃ'ng nghệ Ä'iện tá»­-tin há»c. Từ những chiếc máy vi tính (compute) Ä'ầu tiên ra Ä'á»i và o năm 1946 Ä'ến nay, máy tính Ä'ã trải qua bá»'n thế hệ. Từ những chiếc máy tính Ä'iện tá»­ Ä'ầu tiên sá»­ dụng bóng Ä'èn Ä'iện tá»­ chân khÃ'ng, rá»"i chất bán dẫn, vi mạch (mạch tích hợp IC - Integrated Circuit), vi mạch vá»›i Ä'á»™ tích hợp cao. Từ máy tính Ä'iện tá»­ dẫn tá»›i sá»± kết ná»'i Internet, tạo ra mạng thÃ'ng tin toà n cầu vá»›i khả năng trao Ä'ổi thÃ'ng tin cá»±c nhanh, giá rẻ.

Äá»™i ngÅ© rÃ'bÃ't cÃ'ng nghiệp ngà y cà ng Ä'Ã'ng Ä'ảo, thÃ'ng minh hÆ¡n và lÄ©nh vá»±c tham gia hoạt Ä'á»™ng Ä'ang ngà y cà ng mở rá»™ng.

Nhiá»u loại vật liệu má»›i ra Ä'á»i trong hoà n cảnh vật liệu thiên nhiên ngà y cà ng vÆ¡i cạn dần. Những loại vật liệu má»›i nà y còn có những tính năng hÆ¡n hẳn vật liệu tá»± nhiên nhÆ° siêu bá»n, siêu cứng, siêu nhẹ...Tên các loại vật liệu má»›i nhÆ° composit, polyme, silic, sợi cáp quang... ngà y cà ng trở nên phổ biến. Nhiá»u loại năng lượng má»›i Ä'ã Ä'ược con ngÆ°á»i sá»­ dụng Ä'ể biến thà nh Ä'iện năng nhÆ° năng lượng nguyên tá»­, năng lượng Mặt Trá»i, năng lượng gió...

Tia lade (laser) má»›i Ä'ược phát minh ra từ những năm 60 của thế kỉ XX nhÆ°ng Ä'ến nay Ä'ã Ä'ược áp dụng trong nhiá»u lÄ©nh vá»±c, từ quân sá»±, thiên văn, y há»c, cÃ'ng nghệ in, thÃ'ng tin liên lạc...

CÃ'ng nghệ sinh há»c Ä'ã Ä'ạt Ä'ược nhiá»u thà nh tá»±u Ä'áng kinh ngạc, thậm chí Ä'áng sợ. CÃ'ng nghệ sinh há»c tập trung và o bá»'n lÄ©nh vá»±c : cÃ'ng nghệ gien, cÃ'ng nghệ tế bà o, cÃ'ng nghệ vi sinh, cÃ'ng nghệ enzim. Nhá» cÃ'ng nghệ sinh há»c, ngÆ°á»i ta Ä'ã tạo ra nhiá»u giá»'ng cây, con má»›i vá»›i những Ä'ặc tính Æ°u Ä'iểm khác hẳn các giá»'ng trong tá»± nhiên; nhiá»u loại dược phẩm má»›i ra Ä'á»i, nhiá»u loại chất xúc tác má»›i xuất hiện...

Trong nghiên cứu vÅ© trụ, con ngÆ°á»i Ä'ã tiến những bÆ°á»›c dà i mà Ä'i Ä'ầu là hai nÆ°á»›c Liên XÃ' và MÄ©. Các tà u vÅ© trụ của Liên XÃ' và MÄ© Ä'ã Ä'i thăm dò những hà nh tinh xa xÃ'i ngoà i Trái Äất. Liên XÃ', MÄ© và giá» Ä'ây Ä'ang thêm nhiá»u nÆ°á»›c khác Ä'ã phóng các vệ tinh nhân tạo Ä'áp ứng nhu cầu truyá»n hình, thÃ'ng tin toà n cầu, Ä'iá»u tra tà i nguyên, dá»± báo thá»i tiết, mạng Ä'ịnh vị qua vệ tinh...

KẾT LUẬN

Lịch sá»­ văn minh nhân loại là má»™t quá trình phát triển liên tục từ thấp tá»›i cao, trong Ä'ó có sá»± Ä'óng góp của rất nhiá»u dân tá»™c, nhiá»u quá»'c gia. Có những dân tá»™c ngà y nay khÃ'ng còn tá»"n tại vá»›i tÆ° cách má»™t dân tá»™c Ä'á»™c lập, há» Ä'ã bị hoà tan trong quá trình lịch sá»­, nhÆ°ng dấu ấn mà tổ tiên há» Ä'ể lại tá»›i ngà y nay, nhân loại khÃ'ng thể quên, nhÆ° hệ thá»'ng chữ viết A,b, g...của ngÆ°á»i Phênixi. KhÃ'ng dân tá»™c nà o trên thế giá»›i khÃ'ng há»c há»i, tiếp thu những giá trị văn minh của các dân tá»™c khác. Giao lÆ°u, trao Ä'ổi, há»c há»i những giá trị văn minh lẫn nhau là qui luật chung của tất cả các dân tá»™c.

Thá»i cổ Ä'ại, trong quá trình phát triển gần nhÆ° Ä'á»™c lập của mình, má»-i dân tá»™c cÅ©ng cÅ©ng Ä'ã tiếp thu những giá trị văn minh của các dân tá»™c khác. Chúng ta Ä'ã biết, ngÆ°á»i Hy Lạp thá»i cổ Ä'ại xây dá»±ng Ä'ược ná»n văn minh rá»±c rỡ so vá»›i thá»i kì Ä'ó, trong Ä'ó có nhiá»u giá trị văn minh há» tiếp thu từ ngÆ°á»i Ai Cập, Lưỡng Hà cổ Ä'ại rá»"i khái quát, phát triển lên. Tá»›i thá»i Trung Ä'ại, dù khÃ'ng thích ngÆ°á»i Arập nhÆ°ng ngÆ°á»i phÆ°Æ¡ng Tây cÅ©ng vẫn phải tiếp thu các chữ sá»' mà ngÆ°á»i Arập sá»­ dụng, vẫn phải há»c cách là m giấy từ ngÆ°á»i Arập...( mặc dù trên chữ sá»' trên mặt các Ä'á»"ng há»" lá»›n ở nhà thá» phÆ°Æ¡ng Tây thì vẫn sá»­ dụng chữ sá»' La Mã). Xu thế hoà nhập, tiếp thu những giá trị văn minh lẫn nhau là qui luật sá»'ng còn của má»-i dân tá»™c.

Trong thá»i kì các nÆ°á»›c thá»±c dân phÆ°Æ¡ng Tây Ä'i xâm chiếm các nÆ°á»›c chậm phát triển, văn minh phÆ°Æ¡ng Tây Ä'ược các nhà cầm quyá»n thá»±c dân Ä'á» cao. Sau nà y, cùng vá»›i phong trà o Ä'ấu tranh Ä'òi Ä'á»™c lập dân tá»™c, nhiá»u giá trị văn minh phÆ°Æ¡ng Tây bị lên án, bị cho là thủ phạm của lá»'i sá»'ng thá»±c dụng, suy Ä'á»"i, mất gá»'c. Các cụ nhà Nho trÆ°á»›c kia có ngÆ°á»i Ä'ã chá»­i mắng nặng lá»i con cháu dám cắt tóc ngắn...NhÆ°ng chỉ sau khi già nh Ä'á»™c lập và i chục năm, nhiá»u nÆ°á»›c Ä'ã có xu hÆ°á»›ng nhận ra rằng, ná»n văn minh dân tá»™c sẽ rất hạn chế nếu khÃ'ng chịu tiếp thu những giá trị hợp lí của văn minh phÆ°Æ¡ng Tây. Trong vấn Ä'á» nà y, bà i há»c Nhật Bản là má»™t tấm gÆ°Æ¡ng Ä'áng Ä'ể ta suy nghÄ©. Nhật Bản trÆ°á»›c kia vá»'n cÅ©ng chịu ảnh hưởng nặng ná» của văn minh Trung Hoa, nhÆ°ng văn minh Nhật Bản Ä'ã sá»›m biết phá vỡ tính biệt lập, sẵn sà ng chịu chấp nhận những giá trị hợp lí của văn minh phÆ°Æ¡ng Tây. Nhá» vậy, Nhật Bản Ä'ã có Ä'ược chá»- Ä'ứng Ä'áng nể trên thế giá»›i của thế kỉ XX.

Khái niệm văn minh phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng và văn minh phÆ°Æ¡ng Tây cÅ©ng chỉ mang tính chất rất tÆ°Æ¡ng Ä'á»'i. Nhiá»u giá trị của văn minh phÆ°Æ¡ng Tây có nguá»"n gá»'c từ phÆ°Æ¡ng ÄÃ'ng và ngược lại. Ngà y nay Ä'i tìm má»™t ná»n văn minh nà o chỉ hoà n toà n do dân tá»™c Ä'ó xây dá»±ng nên cÅ©ng khó nhÆ° Ä'i tìm má»™t dân tá»™c nà o thuần chủng. Trong cuá»™c giao lÆ°u, cá» xát nà y, các ná»n văn minh dân tá»™c có cÆ¡ há»™i giao lÆ°u vá»›i nhau, tiếp thu thà nh quả của nhau. Khi xem xét má»™t ná»n văn minh của má»™t dân tá»™c nà o, phải Ä'ặt nó trong má»'i liên quan vá»›i các ná»n văn minh mà nó có quan hệ, nhất là khu vá»±c quan hệ Ä'ó lại nằm trong vùng ảnh hưởng của má»™t ná»n văn minh lá»›n.

Trong xu thế toà n cầu hoá hiện nay thì sá»± hoà nhập giữa các ná»n văn minh là má»™t Ä'iá»u tất yếu. Sá»± hoà nhập nà y lại Ä'ược thúc Ä'ẩy nhanh bởi các phÆ°Æ¡ng tiện giao thÃ'ng hiện Ä'ại, cùng vá»›i mạng thÃ'ng tin toà n cầu. Má»™t và i ngÃ'n ngữ Ä'ang ngà y trở thà nh ngÃ'n ngữ phổ biến, dùng chung cho các dân tá»™c nhÆ° tiếng Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Ảrập. Tiếng Nga, Trung Quá»'c, Hindu tuy chÆ°a mang tầm cỡ bằng nhÆ°ng Ä'ược nhiá»u ngÆ°á»i sá»­ dụng nên cÅ©ng có má»™t tầm quan trá»ng Ä'áng kể.

Những thà nh tá»±u của văn minh thế giá»›i ngà y nay là kết quả chung những tri thức mà cả loà i ngÆ°á»i Ä'ã xây dá»±ng, tích luỹ qua bao thế hệ. Văn minh thế giá»›i chứa Ä'á»±ng những nét chung nhất mà má»-i quá»'c gia, má»-i dân tá»™c Ä'á»u tiếp thu và vận dụng nó và o cuá»™c sá»'ng của dân tá»™c mình. Do những Ä'iá»u kiện tá»± nhiên và Ä'iá»u kiện lịch sá»­ khác nhau, giá trị văn hoá của má»-i dân tá»™c có những nét khác nhau, có những sắc thái riêng biệt. Vấn Ä'á» Ä'ặt ra là là m thế nà o Ä'ể tiếp thu những yếu tá»' hợp lí, tích cá»±c, hạn chế những yếu tá»' tiêu cá»±c.

Dân tá»™c Việt Nam khÃ'ng phải bây giá» má»›i Ä'ứng trÆ°á»›c thách thức khi phải tiếp xúc vá»›i các ná»n văn minh khác. Dân tá»™c ta nằm giữa hai ná»n văn minh lá»›n của Châu à là Ấn Äá»™ và Trung Hoa. Trong quá trình lịch sá»­, bên cạnh việc tiếp thu những giá trị từ văn minh Ấn Äá»™ và Trung Hoa, chúng ta vẫn giữ những bản sắc văn hoá riêng của mình, mặc dù có thá»i gian hà ng ngà n năm bị Ä'Ã' há»™, bị cá»' tình Ä'á»"ng hoá. Trong thá»i kì bị thá»±c dân Pháp và Ä'ế quá»'c MÄ© xâm lược, bên cạnh việc tiếp thu những giá trị của văn minh phÆ°Æ¡ng Tây chúng ta cÅ©ng Ä'ã chứng tá» sức sá»'ng dân tá»™c và bản lÄ©nh văn hoá của mình. Chúng ta khÃ'ng chỉ tiếp thu mà còn Ä'óng góp phần của mình và o văn minh nhân loại. Những nhà văn hoá của chúng ta nhÆ° Lê Quí ÄÃ'n, Nguyá»...n Trãi, Há»" Chí Minh... là những ngÆ°á»i Ä'ược thế giá»›i biết Ä'ến và cÃ'ng nhận.

Trong xu thế há»™i nhập tất yếu ngà y nay, dù muá»'n hay khÃ'ng chúng ta vẫn phải tham gia, phải Ä'Æ°Æ¡ng Ä'ầu Ä'ể mà tá»"n tại và phát triển. Bên cạnh những cÆ¡ há»™i má»›i, chúng ta cÅ©ng gặp phải rất nhiá»u thách thức má»›i. Hà ng ngà n năm trÆ°á»›c, dân tá»™c ta cÅ©ng Ä'ã phải Ä'á»'i phó vá»›i những thách thức Ä'ể tá»"n tại và dân tá»™c Việt Nam vẫn giữ Ä'ược chá»- Ä'ứng của mình trên bản Ä'á»" thế giá»›i. Má»-i thế hệ Ä'á»u có những thách thức riêng của mình. Lịch sá»­ Ä'ã chứng minh, dân tá»™c nà o Ä'óng cá»­a Ä'ể tìm cách tá»± bảo vệ là thất bại. Trong quá trình há»™i nhập hiện nay, chúng ta cần chủ Ä'á»™ng tìm hiểu sá»± Ä'a dạng vá» văn hoá của các dân tá»™c khác, tiếp thu những giá trị văn minh chung của nhân loại Ä'ể góp phần nhá» bé của mình và o mục tiêu dân già u, nÆ°á»›c mạnh, xã há»™i cÃ'ng bằng, văn minh và bảo vệ, phát huy những tinh hoa của văn hoá dân tá»™c.