HYPERLINK "http://www.avsnonline.net/library/ebooks/vn/lichsu/lsvn/lsvn_tchd/index.htm" INCLUDEPICTURE "http://www.avsnonline.net/library/ebooks/vn/lichsu/lsvn/lsvn_tchd/images/lsvn.gif" \* MERGEFORMATINET HYPERLINK "http://www.avsnonline.net/library/ebooks/vn/lichsu/lsvn/lsvn_tchd/index.htm" INCLUDEPICTURE "http://www.avsnonline.net/library/ebooks/vn/lichsu/lsvn/lsvn_tchd/images/thco.gif" \* MERGEFORMATINET

ThÝi dñng n°Ûc (2879 (?) - 207 tr.CN)

I. N°Ûc Vn Lang - HÍ HÓng Bàng (2879 (?) - 258 tr.CN)

ây là giai o¡n mang tính ch¥t nía lËch sí nía th§n tho¡i khi con ng°Ýi ViÇt cÕ còn ch°a có chï vi¿t. LËch sí chÉ °ãc ghi nhÛ l¡i qua truyÁn kh©u mà thôi.

Dña vào truyÁn thuy¿t, sách ¡i ViÇt Sí Ký Toàn Th° cça Ngô S) Liên vi¿t r±ng LÙc Tåc lên làm vua vùng ¥t phía Nam núi Ngi Linh (Qu£ng ông) vào nm 2879 tr°Ûc Công Nguyên. LÙc Tåc l¥y hiÇu là Kinh D°¡ng V°¡ng, ·t quÑc hiÇu là Xích Qu÷. C°¡ng vñc Xích Qu÷ khá rÙng lÛn, phía B¯c là núi Ngi Linh, phía Nam giáp n°Ûc HÓ Tôn (sau này là v°¡ng quÑc Champa), phía Tây giáp Ba Thåc (Té Xuyên) và phía ông là biÃn Nam H£i.

Kinh D°¡ng V°¡ng l¥y nàng Th§n Long, con gái cça chúa hÓ Ùng ình sinh °ãc mÙt ng°Ýi con là Sùng Lãm. Sùng Lãm lên làm vua thay Kinh D°¡ng V°¡ng l¥y hiÇu là L¡c Long Quân. T°¡ng truyÁn r±ng L¡c Long Quân có gÑc rÓng të dòng hÍ cça m¹ nên th°Ýng ß d°Ûi Ùng n°Ûc. Khi ng°Ýi dân có viÇc c§n gi£i quy¿t, th°Ýng ¿n tr°Ûc Ùng n°Ûc kêu to lên: "BÑ ¡i, ß âu? Hãy ¿n vÛi ta". Th¿ là L¡c Long Quân liÁn lên c¡n gi£i quy¿t mÍi viÇc khó khn cho dân chúng.

L¡c Long Quân g·p °ãc Âu C¡ và l¥y nàng làm vã. HÍ sinh ra mÙt trm ng°Ýi con trai (ho·c 100 tréng).

MÙt hôm, khi các ng°Ýi con trai ã tr°ßng thành L¡c Long Quân nói vÛi nàng Âu C¡: "Ta là giÑng rÓng, sÑng d°Ûi n°Ûc, nàng là tiên, sÑng trên c¡n. Thçy hÏa kh¯c nhau, không sÑng lâu bÁn vÛi nhau °ãc".

Th¿ là hai ng°Ýi chia tay. Nm m°¡i ng°Ýi con ß l¡i vÛi cha d°Ûi Ùng n°Ûc. Nm m°¡i ng°Ýi con kia theo m¹ lên c¡n. HÍ ¿n sÑng ß ¥t Phong Châu (V)nh Phú), tôn ng°Ýi con c£ lên làm vua và cùng nhau xây dñng c¡ Ó. Cing të truyÁn thuy¿t này mà ng°Ýi ViÇt v«n cho r±ng tÕ tiên cça mình là tiên rÓng.

Ng°Ýi con c£ lên làm thç l)nh vùng ¥t mÛi. ó là Hùng V°¡ng thé nh¥t. B¯t §u mÙt thÝi ¡i mà sí sách gÍi là thÝi ¡i Hùng V°¡ng. Hùng V°¡ng ·t tên n°Ûc là Vn Lang, óng ô ß B¡ch H¡c (ViÇt Trì, V)nh Phú). Vua chia n°Ûc ra làm 15 bÙ. a sÑ các em cça vua cai trË các bÙ này. HÍ °ãc gÍi là L¡c t°Ûng và có quyÁn cha truyÁn con nÑi.

D°Ûi các bÙ là các công xã nông thôn có các BÑ chính téc là các già làng éng §u. Vua có mÙt hàng ngi quan chéc à giúp mình trË n°Ûc. Các quan ¥y °ãc gÍi là L¡c h§u. Các con trai cça vua gÍi là Quan lang còn con gái thì gÍi là MË N°¡ng (mÇ). ó là tÕ chéc nhà n°Ûc s¡ khai §u tiên cça dân tÙc L¡c ViÇt.

II. N°Ûc Âu L¡c và Thåc An D°¡ng V°¡ng (258-207)

Có nhiÁu gi£ thuy¿t vÁ tr°Ýng hãp An D°¡ng V°¡ng lên làm vua n°Ûc Âu L¡c. Theo mÙt sÑ sách sí nh° ¡i ViÇt Sí Ký Toàn Th° (Ngô S) Liên), ViÇt Sí Tiêu án (Ngô ThÝi Sù), An D°¡ng V°¡ng tên là Thåc Phán, nguyên là thç l)nh xé Thåc (hiÇn nay ch°a xác Ënh °ãc xé Thåc ß âu). Vào nm 257 tr°Ûc Công Nguyên, Thåc Phán em quân ánh Hùng V°¡ng thé M°Ýi Tám. Hùng V°¡ng c­y mình có binh hùng t°Ûng m¡nh, không lo phòng bË, chÉ ngày êm uÑng r°ãu, àn hát. Quân Thåc Phán t¥n công b¥t ngÝ, Hùng V°¡ng không chÑng cñ °ãc, ph£i nh£y xuÑng gi¿ng tñ tí.

Nh°ng, l¡i có gi£ thuy¿t cho r±ng Thåc Phán là thç l)nh ng°Ýi Tây Âu, c° trú trên Ëa bàn phía B¯c n°Ûc Vn Lang. Vào nm 214 tr. CN. T§n Thçy Hoàng (Hoàng ¿ Trung Hoa) sai t°Ûng là Ó Th° sang ánh ¥t Bách ViÇt. Ng°Ýi Tây Âu và ng°Ýi L¡c ViÇt cùng nhau éng lên chÑng quân T§n. Sau khi thành công uÕi °ãc quân xâm lng, Hùng V°¡ng thé M°Ýi Tám nh°Ýng ngôi cho Thåc Phán.

Dù tình huÑng lên ngôi cça Thåc Phán ch°a °ãc xác Ënh rõ ràng, nh°ng t¥t c£ Áu công nh­n sñ viÇc Thåc Phán hãp nh¥t vùng ¥t cça mình vào Vn Lang mà l­p nên n°Ûc Âu L¡c.

ThÝi An D°¡ng V°¡ng °ãc chép l¡i v«n nhiÁu tính ch¥t hoang °Ýng, truyÁn thuy¿t. Nh° truyÁn thuy¿t th§n Kim Quy giúp vua xây thành CÕ Loa và t·ng chi¿c nÏ th§n à giï c¡ Ó.

TriÇu à là quan úy qu­n Nam H£i, cho quân ti¿n ánh Âu L¡c nhiÁu l§n nh°ng không thành vì Âu L¡c có thành CÕ Loa hiÃm y¿u cùng chi¿c nÏ th§n diÇu tr¥n giï. TriÇu à bèn hòa hoãn, c§u hôn con gái cça An D°¡ng V°¡ng cho con trai cça mình là TrÍng Thçy. An D°¡ng V°¡ng Óng ý. TrÍng Thçy ß rà t¡i Âu L¡c ba nm à do thám và tráo °ãc l¥y nÏ. Vì th¿ khi quân TriÇu à kéo ¿n thì nÏ th§n m¥t hiÇu nghiÇm. Quân Âu L¡c tan vá. An D°¡ng V°¡ng em M?Châu lên ngña ch¡y lo¡n. ¿n núi MÙ D¡ (NghÇ An), th§n Kim Quy hiÇn lên, lên án M?châu là gi·c. An D°¡ng V°¡ng liÁn chém ch¿t con gái và nh£y xuÑng bà tñ tí. Dân ViÇt m¥t nÁn tñ chç të ¥y cho ¿n ngàn nm sau.

III. Tr¡ng thái kinh t¿ thÝi Hùng V°¡ng - An D°¡ng V°¡ng

Vào thÝi kó này, tuy sinh ho¡t sn b¯n và hái l°ãm v«n còn giï mÙt vai trò quan trÍng trong Ýi sÑng kinh t¿ cça c° dân, nh°ng nghÁ chài l°Ûi và nghÁ nông ã có nhïng b°Ûc phát triÃn áng kÃ.

ThÝi ¥y, ng° dân v«n th°Ýng hay bË nhïng loài cá dï sát h¡i. Vua Hùng bèn d¡y cho dân cách xâm trên mình hình £nh nhïng con cá s¥u à thçy quái t°ßng l§m là Óng lo¡i mà không sát h¡i nïa. Të ó dân L¡c ViÇt có tåc xâm mình. Tåc này kéo dài ¿n Ýi vua Tr§n Anh Tông (1293-1314) mÛi dét.

NghÁ ánh cá ã phát triÃn vÛi các dång cå ánh b¯t nh° l°Ûi có chì l°Ûi b±ng ¥t nung, l°ái câu b±ng Óng thau, mii lao có ng¡nh b±ng x°¡ng.

Vua Hùng l¡i chÉ cho dân cách trÓng lúa và chính b£n thân vua v«n hàng nm lên núi c§u trÝi ¥t cho °ãc trúng mùa. Ch× núi vua lên kh¥n vái lúa vÁ sau °ãc gÍi là núi Hùng (thuÙc xã Hy C°¡ng, huyÇn Phong Châu, V)nh Phú). Thuß ¥y Vn Lang có ruÙng l¡c, téc là ruÙng ß ch× tring n±m ven sông HÓng, sông Mã. Dân theo thçy triÁu lên xuÑng mà làm ruÙng, °ãc gÍi là L¡c dân. L¡c dân dùng ph°¡ng pháp thçy n­u à c¥y lúa b±ng cách l¥y chân ¡p cho cÏ såt bùn rÓi mÛi l¥y c¥y lúa lên. Tho¡t tiên ó là nhïng giÑng lúa hoang. VÁ sau °ãc L¡c dân thu§n d°áng à trß thành h¡t g¡o n¿p th¡m d»o. Nh°ng dân L¡c không chÉ Ùc canh cây lúa mà còn trÓng các lo¡i rau cç, cây trái nïa. Qua các sñ tích ta th¥y ã có tr§u cau, d°a h¥u. Ngoài ra còn có khoai ­u, trÓng dâu, nuôi t±m.

Kù thu­t luyÇn kim phát triÃn m¡nh, c° dân L¡c ViÇt ã bi¿t làm ra nhïng công cå s£n xu¥t b±ng kim lo¡i nh° rìu Óng và quan trÍng nh¥t là cày Óng và l°ái hái b±ng Óng £nh h°ßng m¡nh ¿n sinh ho¡t nông nghiÇp. L°ái cày thÝi ¥y có hình cánh b°Ûm ho·c hình tam giác. Và xu¥t s¯c ·c biÇt là dân L¡c ViÇt ã úc nên nhïng chi¿c Óng phéc t¡p òi hÏi mÙt trình Ù kù thu­t vn hóa cao.

Nhïng dång cå sinh ho¡t nh° mâm Óng, åc, kim dao, l°ái câu, chuông và Ó trang séc cing °ãc s£n xu¥t vÛi sÑ l°ãng áng kÃ. Ngoài ra, ã có nghÁ luyÇn s¯t (di tích Gò ChiÁn V­y) và nghÁ gÑm.

IV. Ýi sÑng vn hóa

1. Vn hóa v­t ch¥t

1.1. C° trú

Nhà °ãc dñng theo kiÃu nhà sàn. Nguyên liÇu là g×, tre, néa, lá. Nhà có mái cong hình thuyÁn ho·c mái tròn và sàn th¥p. Nhà ch°a có vách, uôi mái gÑi sát sàn nhà. C§u thang lên ·t tr°Ûc nhà.

Các ngôi nhà °ãc bÑ trí quây tå ß ven Ói, Énh gò, chân núi, n¿u g§n sông suÑi thì n±m trên các gi£i ¥t cao à tránh låt lÙi.

1.2 Trang phåc

* §u tóc: có 3 kiÃu chính

C¯t ng¯n ngang vai dùng cho c£ nam l«n nï

Búi tóc búi lên Énh §u, có tr°Ýng hãp chít khn lên búi tóc. Lo¡i kiÃu tóc này cing °ãc c£ nam l«n nï sí dång. VÁ nï, có tr°Ýng hãp chít khn lên búi tóc.

Lo¡i kiÃu tóc k¿t uôi sam và có vành khn n±m ngang trán thì chÉ dùng cho phå nï.

* M·c: Cách phåc séc ã có sñ phân biÇt nam nï. Nï m·c váy, thân à tr§n, i chân ¥t. Váy có hai kiÃu là kín và mß, ng¯n ¿n §u gÑi, có khi có Çm váy. Phå nï giàu có n m·c có ph§n ch£i chuÑt h¡n, khn chóp nhÍn trùm lên búi tóc, ç c£ váy, áo và y¿m, áo cánh x» ngñc, th¯t l°ng có trang trí. Váy kín có trang trí, buông chùng ¿n gót chân, Çm váy có hình chï nh­t cing có trang trí, th£ tr°Ûc bång hay sau mông.

Nam i chân không, ß tr§n, m·c khÑ. KhÑ có hai kiÃu, kiÃu qu¥n mÙt vòng và kiÃu qu¥n hai vòng. Có uôi th£ àng sau.

Trang phåc lÅ hÙi không phân biÇt nam nï. Th°Ýng là váy k¿t b±ng lá hay b±ng lông vi. Mi k¿t b±ng lông chim có c¯m thêm bông lau ß phía trên ho·c phía tr°Ûc.

Ó trang séc: ng°Ýi thÝi Hùng V°¡ng c£ nam l«n nï Áu r¥t °a thích dùng dùng Ó trang séc. Nam cing nh° nï Áu eo vòng tai. Ngoài ra, các trang séc h¡t chu×i, nh«n và vòng tay r¥t phÕ bi¿n.

Hình dáng cça vòng tay r¥t a d¡ng: hình vành khn, hình tròn, hình tròn có m¥u. H¡t chu×i có hình trå, hình trái xoan, hình tròn. Vòng nh«n hình tròn ho·c hình bÇn thëng. Vòng tay có ti¿t diÇn chï nh­t, hình Ñng, ho·c có cánh.

Ch¥t liÇu cça các Ó trang séc là nhïng kim lo¡i cao c¥p nh° vàng b¡c. Th°Ýng là b±ng á, Óng thau, r¥t ít khi b±ng ngÍc nh°ng °ãc t¡o thành vÛi khi¿u th©m mù cao.

1.3 n uÑng

Théc n chính là g¡o n¿p t», ã có dång cå b¿p núc nh° nÓi, chõ. Sách L)nh Nam Chích Quái ghi l¡i là dân L¡c ã bi¿t làm m¯m: "L¥y c§m thú, cá, ba ba làm m¯m". HÍ cing bi¿t làm r°ãu, làm bánh.

Théc n th°Ýng là cá, gà, vËt, chim, heo, chó, trâu, h°¡u, nai, cáo, khÉ, ba ba, rùa, cua Ñc... vÛi các h°¡ng liÇu: gëng muÑi, tr§u cau, ¥t hun.

2. Vn hóa xã hÙi

2.1 Hôn nhân

Có mÙt sÑ tåc lÇ nh° l¥y gói ¥t, gói muÑi t°ãng tr°ng cho tình ngh)a vã chÓng. Vì th¿ có câu: "Tåc hôn nhân l¥y gói ¥t (ho·c l¥y gói muÑi) làm §u". MÙt sÑ nghi théc khác trong hÙi lÅ ghi nh­n °ãc là ném bùn, ném ¥t và hoa qu£ vào ng°Ýi chàng rÃ. Nghi théc chç y¿u nh¥t là hai vã chÓng mÛi n chung bát c¡m n¿p. Sau khi n bát c¡m n¿p, hÍ °ãc cÙng Óng công nh­n là vã chÓng.

2.2 Tang ma

Khi trong nhà có ng°Ýi ch¿t, ng°Ýi ta giã vào cÑi, ó là tín hiÇu thông tin cho hàng xóm, láng giÁng bi¿t à ¿n giúp á.

Ng°Ýi ch¿t có quyÁn em theo mÙt sÑ tài s£n à sí dång trong cuÙc sÑng khác. Các Ó tùy táng là nhïng Ó dùng hàng ngày và Ó trang séc.

ThÝi ¥y ng°Ýi ch¿t °ãc hÏa táng hay °ãc chôn c¥t. Các nhà kh£o cÕ hÍc ã ào °ãc các quan tài Ùc mÙc. ó là mÙt thân cây khoét r×ng có hình dáng giÑng nh° chi¿c thuyÁn Ùc mÙc.

2.3 Phong tåc khác

Khi tr» s¡ sinh ra Ýi, dân L¡c có tåc lÇ lót Õ cho tr» b±ng lá chuÑi t°¡i. Khi tr» lÛn lên °ãc làm lÅ thành inh, LÅ thành inh mang tính thí thách nng lñc cça các thanh niên, th°Ýng °ãc tÕ chéc nhïng buÕi thi tài trong các ngày hÙi. Sau lÅ thành inh, thanh niên trß thành thành viên lao Ùng mÛi cça xã hÙi.

3. Vn hóa tinh th§n

3.1 V½: NghÇ thu­t v½ ã r¥t phÕ bi¿n vÛi các hoa vn a d¡ng trên các Ó gÑm, trên các trÑng Óng. Không nhïng th¿ c° dân Vn Lang ã bi¿t dùng màu à v½. Tåc xm mình là mÙt minh chéng vÁ nghÇ thu­t v½ màu cça ng°Ýi Vn Lang.

Á tài chính cça nghÇ thu­t này là con ng°Ýi ang ho¡t Ùng, ang sÑng hÓn nhiên. ó là quang c£nh nh£y múa, thÕi khèn, giã cÑi... ho·c là quan hÇ giïa con ng°Ýi và thiên nhiên. M·t trÑng Óng nh° mÙt vi trå mà trung tâm là m·t trÝi. Ho¡t Ùng cça con ng°Ýi quây tròn chung quanh m·t trÝi ang tÏa sáng.

3.2. NghÇ thu­t t¡o t°ãng phát triÃn r¥t cao. Ch¥t liÇu là ¥t nung, Óng thau, á... nhïng béc t°ãng mang dáng v» r¥t hÓn nhiên, sinh Ùng, ví då nh° béc t°ãng ng°Ýi ngÓi thÕi khèn, t°ãng ng°Ýi cõng nhau nh£y múa thÕi khèn cho th¥y sñ tho£i mái, thanh nhàn trong cuÙc sÑng ¡n gi£n. Bên c¡nh Á tài là con ng°Ýi còn có các Ùng v­t g§n trong sinh ho¡t cça con ng°Ýi: gà, chó, chim...

3.3 Âm nh¡c

Qua các hiÇn v­t kh£o cÕ tìm °ãc qua hình £nh trên các trÑng Óng, ta th¥y c° dân Vn Lang r¥t °a ca hát, nh£y múa. HÍ hát Ñi áp, ánh trÑng, ánh cÓng ho·c hòa t¥u cùng nhau vÛi ç các dång cå âm nh¡c mà hÍ ã sáng t¡o °ãc nh° sau:

TrÑng Óng có âm thanh ding mãnh-trÑng da-CÓng chiêng (m×i giàn chiêng có të 6 ¿n 8 chi¿c)-Chuông nh¡c-Phách-Khèn...

3.4 HÙi lÅ

HÙi lÅ là mÙt ph§n trong cuÙc sÑng cça dân L¡c. Trong các buÕi lÅ hÙi có nhïng sinh ho¡t nh° sau:

Tåc lÇ ánh trÑng Óng: ho·c do mÙt ng°Ýi ánh ho·c hòa t¥u tëng c·p trÑng ñc cái, ng°Ýi ánh trÑng b­n lÅ phåc hình chim ß t° th¿ ngÓi hay éng.

Múa nh£y ca hát: Ng°Ýi trình diÅn cing b­n lÅ phåc hình chim, có múa hóa trang, múa vi trang, múa hát giao duyên nam nï. Múa hóa trang th°Ýng Ùi mi có g¯n lông chim, có të ba ¿n b£y ng°Ýi, có ng°Ýi c§m vi khí, c§m khèn.

HÙi giã cÑi: tëng ôi nam nï c§m chày dài giã cÑi tròn t¡o nên hình £nh t°ãng tr°ng cho sñ sinh phÓn.

Các cuÙc ua thuyÁn hào héng vÛi nhïng chi¿c thuyÁn Ùc mÙc mình thon, mii cong, uôi én.

MÍi sinh ho¡t trên Áu g¯n vÛi iÁu c§u mong thi¿t thñc cça cuÙc sÑng nh° mong m°a thu­n, gió hòa, mong °ãc mùa, mong sinh s£n °ãc nhiÁu.

3.5 Tín ng°áng: dân L¡c thÝ các lñc l°ãng thiên nhiên (th§n núi, th§n sông, th§n ¥t); thÝ các v­t thiêng (th§n rÓng, chim, hÕ); thÝ anh hùng (Phù Õng).

3.6. TruyÇn kÃ: thÝi ¡i Hùng V°¡ng - An D°¡ng V°¡ng à l¡i trong nÁn vn hóa dân tÙc mÙt kho tàng truyÇn kà phong phú, giúp ta hình dung °ãc ph§n nào cách sÑng cça ng°Ýi thÝi ¥y. TruyÇn Tr§u Cau nói vÁ nguÓn gÑc cça thói quen n tr§u. TruyÇn Bánh Ch°ng Bánh Dày gi£i thích quan niÇm trÝi tròn ¥t vuông cùng tåc n¥u bánh ch°ng cça ng°Ýi ViÇt vào các dËp T¿t. TruyÇn An Tiêm cho bi¿t thÝi ¥y con ng°Ýi ã bi¿t trÓng trÍt. TruyÇn S¡n Tinh-Thçy Tinh là cách gi£i thích mÙc m¡c nh°ng r¥t trï tình vÁ n¡n låt lÙi hàng nm ß miÁn quanh núi Ba Vì. MÑi tình th¡ mÙng giïa Tiên Dung và Chí Óng Tí °ãc cå thà hóa b±ng hình £nh §m D¡ Tr¡ch và bãi Tñ Nhiên. Tinh th§n yêu n°Ûc °ãc sÛm tuyên d°¡ng qua hình £nh cça Phù Õng Thiên V°¡ng. Các truyÁn thuy¿t th§n tho¡i ¥y ã °ãc kà të th¿ hÇ này ¿n th¿ hÇ khác, truyÁn mãi ¿n nay, qua bi¿t bao thÝi gian mà v«n giï °ãc tính t°ßng t°ãng dÓi dào cça ng°Ýi L¡c x°a.

V. Di tích tiêu biÃu

ThÝi gian ã tàn phá h§u h¿t di tích cça thÝi Hùng V°¡ng, ta chÉ có mÙt sÑ d¥u tích °ãc xây dñng vào các th¿ k÷ sau vÛi måc ích t°ßng nhÛ thÝi dñng n°Ûc. ó là tr°Ýng hãp Án Hùng. Còn trong tr°Ýng hãp thành CÕ Loa, ã ph£i nhÝ ¿n kh£o cÕ hÍc à v¡ch l¡i mÙt sÑ °Ýng nét cça d¥u v¿t x°a.

Án Hùng

NgÍn núi Hùng tÍa l¡c ß thôn CÕ Tích, xã Hy C°¡ng, huyÇn Phong Châu, tÉnh V)nh Phú. N¡i ây vào ngày 19.9.1954, Chç tËch HÓ Chí Minh ã ¿n thm và phát biÃu cùng các chi¿n s).

"Các vua Hùng ã có công dñng n°Ûc, Bác cháu ta ph£i cùng nhau giï l¥y n°Ûc"

Núi Hùng cao 175m và có kho£ng 150 loài thñc v­t. R£i të chân núi lên ¿n Énh là cåm di tích lËch sí, vn hóa Án Hùng, gÓm có ba cåm ki¿n théc, tính të d°Ûi lên là Án H¡, Án Trung và Án Th°ãng, n±m cách nhau theo cao Ù.

Vòm cÕng vào Án n±m ß chân núi phía Tây. Hai bên cÙt có hai câu Ñi vÛi ý ngh)a nh° sau:

"Mß lÑi ¯p nÁn, bÑn m·t non sông qui mÙt mÑi, Lên cao nhìn rÙng, nghìn trùng Ói núi tña àn con" (dËch të chï Hán)

Të cÕng leo lên 225 b­c thÁm ta ¿n °ãc Án H¡. Án này °ãc xây vào kho£ng th¿ k÷ XVIII theo kiÃu chï nhË, là n¡i mà theo truyÁn thuy¿t, Âu C¡ ã ·t cái bÍc trm tréng c§u kh©n cho nß thành trm ng°Ýi con trai. Ngoài Án H¡ còn có gác chuông và chùa Thiêng Quang, °ãc xây vào thÝi Lê (th¿ k÷ thé XV). Tr°Ûc cía chùa có cây thiên tu¿.

Án Trung n±m cao cách Án H¡ 168 b­c thÁm. ây là ngôi Án °ãc xây dñng tr°Ûc nh¥t cça cåm ki¿n trúc Án Hùng, vào kho£ng th¿ k÷ XIV. Sau ó Án bË h° h¡i ¿n th¿ k÷ XVII thì °ãc trùng tu l¡i và tÓn t¡i cho ¿n nay. Án °ãc xây theo kiÃu chï nh¥t. T°¡ng truyÁn n¡i ây ngày x°a các vua Hùng bàn viÇc n°Ûc vÛi các L¡c h§u, L¡c t°Ûng và cing là n¡i Lang Liêu dâng bánh ch°ng, bánh d§y lên vua Hùng thé sáu.

Án Th°ãng °ãc xây dñng të th¿ k÷ XV, ¿n §u th¿ k÷ XX, Án °ãc trùng tu l¡i. Án ß g§n Énh núi, cách Án Trung 102 b­c thÁm, là n¡i ngày x°a các vua Hùng cùng các bô lão làm lÅ t¿ trÝi, kh¥n th§n lúa, và là n¡i vua Hùng thé Sáu l­p Án thÝ Thánh Gióng sau khi th¯ng gi·c Ân. MÙ TÕ (lng HùngV°¡ng) n±m g§n Án Th°ãng. Tr°Ûc ây, mÙ TÕ chÉ là mÙt mô ¥t. Vào nm 1874 mÙ °ãc xây dñng l¡i nh° kiÃu dáng ngày nay. T°¡ng truyÁn ¥y là mÙ cça vua Hùng thé Sáu.

Sau núi, vÁ phía ông Nam còn có Án Gi¿ng vÛi gi¿ng NgÍc, °ãc xây dñng vào kho£ng th¿ k÷ thé XVIII, là n¡i các con gái vua Hùng x°a th°Ýng soi bóng ch£i tóc.

HiÇn nay t¡i khu di tích này còn °ãc xây dñng thêm nhiÁu công trình phå, trong ó áng kà là b£o tàng Hùng V°¡ng, giúp cho ta hình dung °ãc mÙt ph§n nào cuÙc sÑng, sinh ho¡t cça c° dân L¡c ViÇt.

M×i nm, vào mùa xuân, dân chúng të mÍi miÁn kéo vÁ ây làm gi× TÕ theo câu ca dao cÕ nh¯c nhß:

"Dù ai i ng°ãc vÁ xuôi

NhÛ ngày gi× TÕ mÓng m°Ýi tháng ba"

LÅ HÙi Án Hùng °ãc kéo dài trong bÑn ngày, të mÓng 8 ¿n 11 tháng ba âm lËch, và ngày chính hÙi, nh° câu ca nh¯c nhß, là ngày mÓng m°Ýi. ông £o dân chúng të ngày mÓng 8 ã kéo ¿n thm và dâng h°¡ng t¡i c£ ba Án. Vào ngày chính hÙi, buÕi quÑc lÅ °ãc cí hành à nh¯c nhß mÍi ng°Ýi ¿n cÙi nguÓn cça mình. LÅ v­t à cúng không thà thi¿u là bánh ch°ng, bánh dày, à nhÛ ¿n công ¡n vua Hùng ã d¡y dân trÓng lúa cùng sñ tích Lang Liêu. Ngoài ra còn có c× tam sinh gÓm lãn, bò, dê nguyên con, c¡o lông. Lãn à sÑng, má chài phç kín toàn thân, còn bò và dê thì °ãc thui vàng, cÙng vÛi xôi màu tr¯ng, tím, Ï, th­t ç màu s¯c.

Sau buÕi quÑc lÅ là các ti¿t måc truyÁn thÑng nh° ám lÅ r°Ûc, múa hát xoan, ca trù, ném còn, u tiên, chàm thau, âm uÑng, b¯n nÏ, ¥u v­t. ám r°Ûc có voi nan, ngña g×, kiÇu, lÍng, cÝ xí. Ng°Ýi r°Ûc i tëng b°Ûc mÙt trong nhËp chiêng trÑng. ¿n Án H¡, nhïng ng°Ýi vác cÝ ch¡y quanh Án, còn các chi¿c kiÇu l¡i r­p rình làm Ùng tác kiÇu bay.

Múa hát xoan (xoan là xuân) là dân ca V)nh Phú, có mÙt kép ánh trÑng và bÑn cô ào hát th¡ và dâng h°¡ng.

Trò "ném còn" còn °ãc gÍi là trò "tung còn tìm b¡n tình", là mÙt trò ch¡i hào héng trong các dËp lÅ hÙi dân gian. "Còn" là mÙt trái b±ng v£i, có hình vuông tám múi, bên trong lèn ch·t các h¡t bông. Các góc cça trái "còn" °ãc ính thêm cái gi£i v£i màu s·c sá. MÙt sãi dây ch¯c, dài, °ãc g¯n vào mÙt góc "còn". Dây này cing °ãc k¿t v£i ngi s¯c, dùng à c§m và quay trái còn lên cao tít. Khi ch¡i, hai bên nam nï éng cách nhau, tung "còn" qua mÙt vòng tròn b±ng tre treo trên mÙt cây tre trÓng ß giïa. Ai tung °ãc mÙt °Ýng "còn" uÑn l°ãn rÓi chui qua vòng thì s½ °ãc nhiÁu iÁu may m¯n. Chàng trai th°¡ng mÙt cô gái nào thì tung th³ng "còn" vào cô ¥y. N¿u cô gái b¯t l¥y và tung trß l¡i cho chàng trai, ¥y là cô gái Óng ý. Tung qua, ném l¡i, t¡o nên nhïng °Ýng còn l£ l°Ût là d¥u hiÇu cça h¡nh phúc s½ tÛi.

Trò u tiên th°Ýng °ãc diÅn ra ß sân Án H¡. Tëng ôi cô gái, áo váy s·c sá, trang iÃm xinh t°¡i, ¡p chân cho bàn u quay. áo váy bay ph¥t phÛi trong ti¿ng hát:

Này lên, này lên, này lên

Lên non CÕ Tích, lên Án Hùng V°¡ng

Án này có thÝ TÕ Nam ph°¡ng

Ba l§n "Này lên" t°¡ng éng vÛi ba Ù cao khác nhau cça ba ngôi Án H¡, Trung, Th°ãng

HÙi Án Hùng càng rÙng ràng trong ti¿ng "chàm thau" (ánh trÑng Óng) ding mãnh cça các chàng trai, ti¿ng "âm uÑng" (giã g¡o) nhËp nhàng cça các cô gái, °a ng°Ýi th°ßng lãm trß vÁ mÙt không gian xã hÙi xa x°a, bình dË nh°ng sÑng Ùng cça ng°Ýi ViÇt.

Thành CÕ Loa

Khi lên làm vua, An D°¡ng V°¡ng hãp nh¥t hai nhóm dân tÙc Tây Âu và L¡c ViÇt, l­p ra n°Ûc Âu L¡c. Sau ó, nhà vua cho dÝi ô të Phong Châu vÁ Phong Khê và h¡ lÇnh xây thành CÕ Loa à b£o vÇ kinh ô. Thành CÕ Loa x°a tÍa l¡c t¡i Ëa iÃm xã Loa ngày nay, thuÙc huyÇn ông Anh, ngo¡i thành Hà NÙi.

BÑi c£nh Ëa lý, xã hÙi

Vào thÝi Âu L¡c, CÕ Loa n±m vào vË trí trung tâm cça ¥t n°Ûc và là n¡i giao l°u quan trÍng cça °Ýng thçy. ó là mÙt khu ¥t Ói cao ráo n±m ß t£ ng¡n sông HÓng. Con sông này qua nhiÁu th¿ k÷ bË phù sa bÓi ¯p và nay ã trß thành mÙt con l¡ch nhÏ, nh°ng x°a kia sông Hoàng là mÙt con sông nhánh lÛn quan trÍng cça sông HÓng, nÑi liÁn sông HÓng vÛi sông C§u, con sông lÛn nh¥t trong hÇ thÑng sông Thái Bình. Nh° v­y, vÁ ph°¡ng diÇn giao thông °Ýng thçy, CÕ Loa có mÙt vË trí vô cùng thu­n lãi h¡n b¥t kó ß âu t¡i Óng b±ng B¯c bÙ vào thÝi ¥y. ó là vË trí nÑi liÁn m¡ng l°Ûi °Ýng thçy cça sông HÓng cùng vÛi m¡ng l°Ûi °Ýng thçy cça sông Thái Bình. Hai m¡ng l°Ûi °Ýng thçy này chi phÑi toàn bÙ hÇ thÑng °Ýng thçy t¡i B¯c bÙ. Qua con sông Hoàng, thuyÁn bè có thà tÏa i kh¯p n¡i, n¿u ng°ãc lên sông HÓng là có thà thâm nh­p vào vùng B¯c hay Tây B¯c cça B¯c BÙ, n¿u xuôi sông HÓng, thuyÁn có thà ra ¿n biÃn c£, còn n¿u muÑn ¿n vùng phía ông B¯c bÙ thì dùng sông C§u à thâm nh­p vào hÇ thÑng sông Thái Bình ¿n t­n sông Th°¡ng và sông Låc Nam.

Phong Khê hÓi ¥y là mÙt vùng Óng b±ng trù phú có xóm làng, dân chúng ông úc, sÑng b±ng nghÁ làm ruÙng, ánh cá và sn b¯n. ViÇc dÝi ô të Phong Châu vÁ ây có ý ngh)a lËch sí quan trÍng, ánh d¥u mÙt giai o¡n phát triÃn cça dân ViÇt, ánh d¥u giai o¡n ng°Ýi ViÇt thiên c° të vùng Trung du, rëng núi vÁ Ënh c° t¡i vùng Óng b±ng. ViÇc Ënh c° t¡i Óng b±ng chéng tÏ mÙt b°Ûc ti¿n lÛn trong các lãnh vñc xã hÙi, kinh t¿ trong giao ti¿p, trao Õi con ng°Ýi dÅ dàng i l¡i b±ng °Ýng bÙ hay b±ng °Ýng thçy; trong nông nghiÇp các cánh Óng b±ng ph³ng ã °ãc khai thác có quy mô; trong công nghiÇp sñ s£n xu¥t các công cå nh° cuÑc, cày, hái b±ng s¯t ã tng ti¿n.

Kù thu­t xây thành

Theo sí ci, thành °ãc xây quanh co chín lÛp, chu vi chín d·m, sâu nghìn tr°ãng, xoáy tròn nh° hình Ñc, cho nên °ãc gÍi là Loa Thành ("loa" có ngh)a là con Ñc). Thành còn có tên nôm là Ch¡ Chç và nhiÁu tên khác nh° Kh£ Li ("li" có ngh)a là quanh co nhiÁu lÛp), Côn Lôn thành (ý nói thành cao nh° núi Côn Lôn bên Trung QuÑc) ho·c ViÇt V°¡ng thành (thành cça vua xé ViÇt), dân Ëa ph°¡ng gÍi b±ng tên nôm là thành Chç.

à có ¥t xây thành, An D°¡ng V°¡ng ph£i cho dÝi dân t¡i ch× i n¡i khác. Theo truyÁn thuy¿t thì làng Qu­y hiÇn nay nguyên vÑn ß t¡i CÕ Loa ã ph£i dÝi xuÑng vùng ¥t tring cuÑi dòng sông Hoàng à An D°¡ng V°¡ng xây thành.

Thành CÕ Loa °ãc các nhà kh£o cÕ hÍc ánh giá là "tòa thành cÕ nh¥t, quy mô lÛn vào b­c nh¥t, c¥u trúc cing thuÙc lo¡i Ùc áo nh¥t trong lËch sí xây dñng thành liy cça n°Ûc ta"

Vào thÝi Âu L¡c, con ng°Ýi chÉ mÛi làm quen vÛi mÙt ít kù thu­t s¡ khai, công cå lao Ùng còn r¥t thô thiÃn, ít hiÇu qu£, t¥t c£ công viÇc Áu do bàn tay ng°Ýi mà ra. MuÑn xây °ãc công trình vÛi "quy mô lÛn vào b­c nh¥t" này, ph£i có mÙt sÑ l°ãng khÕng lÓ ¥t ào ¯p, á kè và gÑm r£i, nh° v­y, nhà n°Ûc Âu L¡c h³n ã ph£i iÁu Ùng mÙt sÑ nhân công r¥t lÛn à lao Ùng trong mÙt thÝi gian r¥t dài mÛi có thà hoàn thành °ãc. Các nhà kh£o cÕ hÍc cho r±ng ã ph£i có ¿n hàng v¡n ng°Ýi làm viÇc hàng nm cho công trình này.

Khi xây thành, ng°Ýi x°a ã bi¿t lãi dång tÑi a và khéo léo các Ëa hình tñ nhiên. HÍ t­n dång chiÁu cao cça các Ói, gò, ¯p thêm ¥t cho cao h¡n à xây nên hai béc t°Ýng thành phía ngoài, vì th¿ hai béc t°Ýng thành này có °Ýng nét uÑn l°ãn theo Ëa hình ché không bng theo °Ýng th³ng nh° béc t°Ýng thành trung tâm. Ng°Ýi x°a l¡i xây thành bên c¡nh con sông Hoàng à dùng sông này vëa làm hào b£o vÇ thành vëa là nguÓn cung c¥p n°Ûc cho toàn bÙ hÇ thÑng hào vëa là °Ýng thçy quan trÍng. Chi¿c §m C£ rÙng lÛn n±m ß phía ông cing °ãc t­n dång bi¿n thành b¿n c£ng làm n¡i tå hÍp cho ¿n c£ hàng trm thuyÁn bè.

Ch¥t liÇu chç y¿u dùng à xây thành là ¥t, sau ó là á và gÑm vá. á °ãc dùng à kè cho chân thành °ãc vïng ch¯c. Các o¡n thành ven sông, ven §m °ãc kè nhiÁu á h¡n các o¡n khác. á kè là lo¡i á t£ng lÛn và á cuÙi °ãc chß tÛi të các miÁn núi. Xen giïa ám ¥t á là nhïng lÛp gÑm °ãc r£i dày mÏng khác nhau, nhiÁu nh¥t là ß chân thành và rìa thành à chÑng såt lß. Các cuÙc khai qu­t kh£o cÕ hÍc ã tìm th¥y mÙt sÑ l°ãng gÑm khÕng lÓ gÓm ngói Ñng, ngói b£n, §u ngói, inh ngói. Ngói có nhiÁu lo¡i vÛi Ù nung khác nhau. Có cái °ãc nung ß nhiÇt Ù th¥p, có cái °ãc nung r¥t cao g§n nh° sành. Ngói °ãc trang trí nhiÁu lo¡i hoa vn ß mÙt m·t hay hai m·t.

T°Ýng thành phía ngoài °ãc xây dñng éng à gây khó khn cho Ñi ph°¡ng, còn m·t trong thì °ãc xây thoai tho£i à dÅ dàng lên xuÑng.

Ba vòng thành CÕ Loa

HiÇn nay thành CÕ Loa có ba vòng thành, m×i vòng thành °ãc gÍi b±ng tên t°¡ng °¡ng vÛi vË trí cça thành: thành ß trung tâm °ãc gÍi là thành NÙi (ho·c thành Trong), bao ngoài thành NÙi là thành Trung (ho·c thành Giïa). Vòng ngoài cing °ãc gÍi là thành Ngo¡i (thành Ngoài).

Thành NÙi có hình chï nh­t vuông véc và cân Ñi, n±m theo chính h°Ûng ông-Tây, Nam-B¯c, chu vi 1650m. Thành cao trung bình kho£ng 5m, m·t thành rÙng të 6m ¿n 12m, chân thành rÙng të 20m ¿n 30m.

Trên m·t thành có ¯p các å ¥t nhô ra ngoài rìa thành. Các å ¥t này °ãc gÍi là hÏa hÓi. Có t¥t c£ 12 hÏa hÓi Ñi xéng vÛi nhau. M×i c¡nh ng¯n cça thành có hai hÏa hÓi giÑng nhau, m×i c¡nh dài có bÑn hÏa hÓi dài ng¯n khác nhau. Các hÏa hÓi dài °ãc bÑ trí n±m ß g§n góc, ß giïa là hai hÏa hÓi ng¯n h¡n.

Thành NÙi chÉ có mÙt cía trÕ ngay chính giïa t°Ýng thành phía Nam, ¯t h³n là Ã kiÃm soát cho ch·t ch½ viÇc xu¥t thành nh­p thành.

Thành NÙi dùng à b£o vÇ khu cung c¥m cça An D°¡ng V°¡ng. Khu này ngày nay là ¥t Xóm Chùa, thôn CÕ Loa. N¡i ây có Án thÝ An D°¡ng V°¡ng và ình CÕ Loa.

Thành Trung bao bÍc Thành NÙi, không có hình dáng rõ rÇt vì ng°Ýi x°a ã t­n dång Ëa hình thiên nhiên b±ng cách ¯p nÑi các gò ¥t cao ho·c ¯p men theo bÝ cça các §m hÓ. Chu vi kho£ng 6.500m. ChiÁu cao cça thành trung bình të 6m ¿n 12m. o¡n cao nh¥t là Gò Ông Voi ß vào góc ông-B¯c. M·t thành rÙng không Áu, trung bình là 10m. Chân thành rÙng g¥p hai m·t thành.

Thành Trung có nm cía: cía B¯c, cía Tây, cía Tây-Nam, cía ông, cía ông và cía Nam.

Cía ông còn gÍi là cía CÑng Song, ó là mÙt con °Ýng thçy nÑi §m C£ vÛi nm con r¡ch phía trong thành Trung à cung c¥p n°Ûc cho vòng hào cça thành NÙi.

·c biÇt cía Nam là cía chung cça c£ hai thành Trung và thành Ngo¡i. Hai béc thành này, khi ch¡y vÁ phía Nam thì °ãc ¯p g§n nhau và iÃm g·p nhau cça hai thành °ãc bÑ trí thành cía chung. ây là mÙt iÁu hi¿m có trong lËch sí xây thành cça ViÇt Nam. Cía Nam còn °ãc gÍi là Tr¥n Nam Môn, là cía chính và là m·t tiÁn cça thành CÕ Loa nên có hai mi¿u thÝ th§n tr¥n cía ß ngay trên m·t thành hai bên cía.

Khu ¥t n±m giïa thành Trung và thành Ngo¡i °ãc dùng làm ch× ß cho quan l¡i. Nh° v­y nhà vua °ãc b£o vÇ r¥t kù càng.

Thành Ngo¡i cing không có hình dáng rõ rÇt nh° thành Trung. ây là vòng thành dài nh¥t, vào kho£ng 8.000m. Cao të 3m ¿n 4m. o¡n cao nh¥t ¿n 8m, gÍi là Gò CÙt CÝ. Chân thành rÙng të 12m ¿n 20m

Ngoài cía Nam là cía chung vÛi thành Trung, thành Ngoài còn có cía B¯c (còn gÍi là cía Khâu), cía Tây Nam và cía ông. Các cía này °ãc bÑ trí chéo vÛi các cía thành Trung à gây thêm ph§n tr¯c trß cho viÇc nh­p thành.

Cía ông là con °Ýng n°Ûc nÑi sông Hoành vÛi cía CÑng Song à ch£y vào thành NÙi.

Khu ¥t giÛi h¡n giïa thành Trung và thành Ngo¡i là n¡i doanh tr¡i cça quân Ùi.

HÇ thÑng hào n°Ûc

M×i vòng thành Áu có hào n°Ûc bao quanh bên ngoài, hào rÙng trung bình të 10m ¿n 30m, có ch× còn rÙng h¡n. Các vòng hào Áu thông vÛi nhau và thông vÛi sông Hoàng.

Sông Hoàng °ãc dùng làm hào thiên nhiên cho thành Ngo¡i ß vÁ phía Tây Nam và Nam. Ph§n hào còn l¡i °ãc ào sát chân t°Ýng thành të gò CÙt CÝ ¿n §m C£. Con hào này nÑi vÛi hào cça thành Trung ß §m C£ và Xóm Mít, ch£y qua cía CÑng Song nÑi vÛi nm con l¡ch có hình dáng nh° bàn tay xòe, và vÛi mÙt nhánh cça con l¡ch này, n°Ûc ch£y thông vào vòng hào cça thành NÙi.

ThuyÁn bè i l¡i dÅ dàng trên ba vòng hào à ¿n trú ­u ß §m C£ ho·c ra sông Hoàng và të ó có thà tÏa i kh¯p n¡i. Theo truyÁn thuy¿t, An D°¡ng V°¡ng th°Ýng dùng thuyÁn i kh¯p các hào rÓi ra sông Hoàng.

å, liy

Trong c¥u trúc chung cça thành CÕ Loa còn có mÙt y¿u tÑ khác làm phong phú thêm tÕng thà ki¿n trúc này. ó là nhïng gò ¥t dài hÍ·c tròn °ãc ¯p r£i rác giïa các vòng thành ho·c n±m ngoài thành Ngo¡i. Ta không bi¿t °ãc có bao nhiêu å, liy nh° th¿, nh°ng mÙt sÑ °ãc dân chúng gÍi là Ñng Dân, Ñng Chuông, Ñng B¯n... Các å, liy này °ãc dùng làm công sñ, có nhiÇm vå cça nhïng pháo ài tiÁn vÇ, phÑi hãp vÛi thành, hào trong viÇc b£o vÇ và chi¿n ¥u. ây cing là mÙt iÃm ·c biÇt cça thành CÕ Loa.

VÁ m·t quân sñ, thành CÕ Loa thà hiÇn sñ sáng t¡o Ùc áo cça ng°Ýi ViÇt cÕ trong công cuÙc giï n°Ûc và chÑng ngo¡i xâm. VÛi các béc thành kiên cÑ, vÛi hào sâu rÙng cùng các å, liy, CÕ Loa là mÙt cn cé phòng thç vïng ch¯c à b£o vÇ vua, triÁu ình và kinh ô. Óng thÝi là mÙt cn céu k¿t hãp hài hòa thçy binh cùng bÙ binh. NhÝ ba vòng hào thông nhau dÅ dàng, thçy binh có thà phÑi hãp cùng bÙ binh à v­n Ùng trên bÙ cing nh° trên n°Ûc khi tác chi¿n.

VÁ m·t xã hÙi, vÛi sñ phân bÑ tëng khu c° trú cho vua, quan, binh lính, thành CÕ Loa là mÙt chéng cé vÁ sñ phân hóa cça xã hÙi thÝi ¥y. Không nh° buÕi §u cça thÝi ¡i Hùng V°¡ng khi nhà vua và dân còn cùng nhau i cày, cùng nhau vui ch¡i; thÝi kó này vua quan không nhïng ã tách khÏi dân chúng mà còn ph£i °ãc b£o vÇ ch·t ch½, sÑng g§n nh° cô l­p h³n vÛi cuÙc sÑng bình th°Ýng. Xã hÙi ã có giai c¥p rõ ràng và ¯t h³n cing ã ph£i có sñ phân biÇt giàu nghèo, sang hèn.

VÁ m·t vn hóa, là mÙt tòa thành cÕ nh¥t còn à l¡i d¥u tích, CÕ Loa trß thành mÙt di s£n vn hóa vô cùng quy báu, mÙt b±ng chéng vÁ óc sáng t¡o, vÁ trình Ù kù thu­t cing nh° vn hóa cça ng°Ýi ViÇt CÕ. á kè chân thành, gÑm r£i rìa thành, hào n°Ûc quanh co, å liy phéc t¡p, hÏa hÓi ch¯c ch¯n và nh¥t là Ëa hình hiÃm trß ngo±n ngoèo, t¥t c£ nhïng iÁu này làm cho thành Ñc xéng áng là biÃu t°ãng linh Ùng cho tinh hoa truyÁn thÑng cça dân tÙc ViÇt Nam. Hàng nm, vào ngày 6 tháng giêng âm lËch, c° dân thành Ñc tÕ chéc mÙt lÅ trang trÍng à t°ßng nhÛ ¿n nhïng ng°Ýi ã có công xây thành, và nh¥t là à ghi ¡n An D°¡ng V°¡ng. Trong dân gian th°Ýng l°u truyÁn câu ca:

Ai vÁ qua huyÇn ông Anh

Ghé xem phong c£nh Loa thành Thåc V°¡ng

CÕ Loa thành Ñc khác th°Ýng,

Tr£i bao nm tháng d¥u thành còn ây.

ThÝi B¯c ThuÙc (207 tr.CN - 906)

I. Các ách ô hÙ ph°¡ng B¯c - các cuÙc khßi ngh)a

1. Nhà TriÇu (207-111 tr.CN)

Sau khi chi¿m °ãc Âu L¡c, TriÇu à (207-137 tr.CN) em ¥t Âu L¡c sáp nh­p vào qu­n Nam H£i cça mình, l­p nên mÙt quÑc gia tñ trË vÛi quÑc hiÇu là Nam ViÇt. TriÇu à tñ x°ng là TriÇu Vi V°¡ng và không chËu th§n phåc Trung Hoa. N°Ûc Trung Hoa, sau mÙt thÝi gian nÙi lo¡n, ã °ãc Õn Ënh trß l¡i d°Ûi TriÁu Tây Hán. Vua Hán muÑn Nam ViÇt trß thành ch° h§u, sai ng°Ýi sang phong v°¡ng cho TriÇu à. Tr°Ûc séc m¡nh cça thiên triÁu, TriÇu à ành ch¥p nh­n vË trí tiÃu quÑc. Nh°ng sau khi Hán Cao TÕ ch¿t, lãi dång tình hình tranh ch¥p quyÁn hành trong nÙi bÙ Hán TriÁu, TriÇu à l¥y cÛ viÇc Hán triÁu c¥m không cho ng°Ýi Hán giao th°¡ng vÛi Nam ViÇt, cho quân Ùi sang qu¥y nhiÅu qu­n Tr°Ýng Sa (sau này là HÓ Nam) và Óng thÝi tñ x°ng là Hoàng ¿ (183 tr.CN). Hán triÁu cho quân sang ánh Nam ViÇt nh°ng th¥t b¡i, ph£i rút quân vÁ n°Ûc (181 tr.CN)

Khi Trung Hoa ã Õn Ënh, Hán triÁu l¡i cho ng°Ýi sang chiêu då TriÇu à të bÏ ¿ hiÇu mà th§n phåc nhà Hán nh° ci. TriÇu à ch¥p nh­n và hai bên l¡i thông hi¿u.

Theo mÙt sÑ sách sí, TriÇu à làm vua h¡n 70 nm, thÍ ¿n 121 tuÕi (137 tr.CN)

Cháu ích tôn cça TriÇu à lên nÑi ngôi, l¥y hiÇu là TriÇu Vn V°¡ng, làm vua °ãc 12 nm (137-125 tr.CN). Trong thÝi gian ¥y, Nam ViÇt y¿u i. D°Ûi áp lñc cça nhà Hán, TriÇu Vn V°¡ng ph£i cho con trai là Anh TÁ sang làm con tin t¡i Hán TriÁu. Anh TÁ ß ¥y m°Ýi nm. Khi TriÇu Vn V°¡ng m¥t, Anh TÁ mÛi °ãc vÁ n°Ûc à nÑi ngôi.

Anh TÁ làm vua 12 nm (137-125 tr.CN) thì m¥t, ng°Ýi con thé (m¹ là ng°Ýi Hán) °ãc lên nÑi ngôi. ó là TriÇu Ai V°¡ng. TriÇu Ai V°¡ng và m¹ có ý Ënh sang ch§u vua Hán thì bË quan ¡i th§n là Lï Gia gi¿t ch¿t. Ng°Ýi anh (m¹ là ng°Ýi Nam ViÇt) lên ngôi nh°ng không chÑng °ãc sñ xâm lng cça quân Hán, bË quân Hán gi¿t ch¿t. Nam ViÇt bË nh­p vào Nhà Hán (11 tr.CN)

2. Nhà Tây Hán (còn gÍi là TiÁn Hán, 206 tr.CN-Th¿ k÷ thé 18)

Nhà Tây Hán l¥y °ãc Nam ViÇt vào nm 111 tr.CN, Õi tên Nam ViÇt thành Giao ChÉ BÙ rÓi chia ra qu­n và huyÇn à cai trË. Có t¥t c£ chín qu­n là:

Nam H£i (Qu£ng ông)

U¥t Lâm (Qu£ng Tây)

Th°¡ng Ngô (Qu£ng Tây)

Hãp PhÑ (Qu£ng ông)

Giao ChÉ (ph§n ¥t B¯c bÙ cho ¿n Ninh Bình-thç phç là huyÇn Liên Lâu)

Cíu Chân (të Ninh Bình ¿n Hoành S¡n)

Nh­t Nam (të Hoành S¡n ¿n núi ¡i Lãnh téc là èo C£)

Châu Nhai (èo H£i Nam)

¡m Nh) (£o H£i Nam)

éng §u m×i qu­n là chéc Thái Thú và mÙt ô úy coi viÇc quân sñ, ngoài ra còn có quan Thé sí Ã giám sát các qu­n.

T¡i các huyÇn, nhà Tây Hán v«n cho các l¡c t°Ûng trË dân và có quyÁn th¿ t­p nh° ci.

Dân ViÇt ph£i nÙp cho chính quyÁn ô hÙ nhïng cça quý, v­t l¡ nh° Ói mÓi, ngÍc trai, sëng tê, ngà voi, lông chim tr£, các thé thu¿ muÑi, thu¿ s¯t.

3. Nhà ông Hán (còn gÍi là H­u Hán, 25-220)- CuÙc khßi ngh)a cça Hai Bà Tr°ng (40-43)

Tr°Ûc nhà ông Hán còn có nhà Tân, nh°ng triÁu ¡i này r¥t ng¯n ngçi, không à l¡i d¥u ¥n gì rõ rÇt trên ¥t ViÇt. Nhà ông Hán lên thay th¿ nhà T§n vào nm 25 sau Công Nguyên. Chính d°Ûi triÁu ¡i này ã nÕ ra cuÙc khßi ngh)a cça Hai Bà Tr°ng (40-43)

Hai Bà là con gái L¡c t°Ûng huyÇn Mê Linh (vùng Ba Vì - Tam £o). T°¡ng truyÁn r±ng bà Man ThiÇn, m¹ cça Tr°ng Tr¯c và Tr°ng NhË vÑn dòng dõi Hùng V°¡ng. Hai bà mÓ côi cha sÛm, °ãc m¹ nuôi n¥ng và d¡y cho nghÁ trÓng dâu nuôi t±m cùng rèn luyÇn võ nghÇ. ChÓng bà Tr°ng Tr¯c là Thi Sách, con trai L¡c t°Ûng huyÇn Chu Diên.

Lúc b¥y giÝ nhà ông Hán ang cai trË hà kh¯c n°Ûc ViÇt, viên Thái thú Tô Ënh là ng°Ýi b¡o ng°ãc, tham lam "th¥y tiÁn gi°¡ng m¯t lên". Hai bà cùng Thi Sách chiêu mÙ ngh)a quân, chu©n bË khßi ngh)a, nh°ng Thi Sách bË Tô Ënh gi¿t ch¿t.

Tháng ba nm 40 sau Công Nguyên, Tr°ng Tr¯c và Tr°ng NhË ti¿p tåc sñ nghiÇp, dñng cÝ khßi ngh)a ß Hát Môn, trên vùng ¥t Mê Linh vÛi lÝi thÁ:

"MÙt xin ría s¡ch thù nhà

Hai xin em l¡i nghiÇp x°a hÍ Hùng

Ba k»o oan éc lòng chÓng

BÑn xin v¹n v¹n sß công lênh này"

(Thiên Nam ngï låc)

CuÙc khßi ngh)a Mê Linh l­p téc °ãc sñ h°ßng éng ß kh¯p các qu­n Giao ChÉ, Cíu Chân, Nh­t Nam, Hãp PhÑ. Các cuÙc khßi ngh)a Ëa ph°¡ng °ãc quy tå vÁ ây thÑng nh¥t l¡i thành mÙt phong trào rÙng lÛn të miÁn xuôi ¿n miÁn núi. ·c biÇt trong hàng ngi ngh)a quân có r¥t nhiÁu phå nï nh° Lê Chân, Thánh Thiên, Bát Nàn, Nàng Tía, £ T¯c, £ Di... Të Mê Linh, ngh)a quân ánh chi¿m l¡i thành CÕ Loa rÓi Ó ¡t ti¿n ánh thành Luy Lâu. Ho£ng sã tr°Ûc khí th¿ cça ngh)a quân, quan l¡i cça nhà ông Hán bÏ ch¡y. Tô Ënh bÏ c£ ¥n ki¿m, c¯t tóc, c¡o râu trÑn ch¡y vÁ n°Ûc. ChÉ trong mÙt thÝi gian ng¯n, hai Bà Tr°ng ã thâu phåc 65 huyÇn thành, ngh)a là toàn bÙ lãnh thÕ n°Ûc ViÇt hÓi ó. CuÙc khßi ngh)a thành công, ¥t n°Ûc °ãc hoàn toàn Ùc l­p. Hai bà lên làm vua, óng ô ß Mê Linh.

"ô kó óng cõi Mê Linh

L)nh Nam riêng mÙt triÁu ình n°Ûc ta"

(¡i Nam quÑc sí diÅn ca)

Nm 42, nhà Hán cí Phåc Ba t°Ûng quân Mã ViÇn em hai v¡n quân cùng hai ngàn thuyÁn, xe sang xâm l°ãc n°Ûc ViÇt. Hai bà em quân ¿n ánh quân Hán ß Lãng B¡c nh°ng vì lñc l°ãng y¿u h¡n nên bË thua. Hai bà ph£i lui vÁ C¥m Khê (V)nh Yên, V)nh Phú) và c§m cñ g§n mÙt nm. BË b¡i tr­n, hai bà ch¡y vÁ Hát Môn gieo mình xuÑng sông Hát tñ v­n (43). Hàng nm dân gian l¥y ngày 6.2 Âm lËch làm ngày k÷ niÇm hai Bà Tr°ng.

Sau khi àn áp thành công cuÙc khßi ngh)a cça hai Bà Tr°ng, Mã ViÇn em ¥t Giao ChÉ vÁ lÇ thuÙc l¡i nhà ông Hán nh° ci óng phç trË tr¡i Long Biên. Ã àn áp tinh th§n qu­t khßi cça dân ViÇt, Mã ViÇn cho dñng mÙt cÙt Óng ß ch× phân Ëa giÛi. Trên cÙt Óng có kh¯c sáu chï: "Óng trå chi¿t, Giao ChÉ diÇt", có ngh)a là n¿u cây trå Óng này Õ thì dân Giao ChÉ bË diÇt vong. Có thuy¿t cho r±ng, do dân ViÇt cé m×i l§n i ngang qua, Áu bÏ vào chân cÙt mÙt hòn á, vì th¿ trå Óng bË l¥p d§n i. VÁ sau không còn bi¿t vË trí cça chi¿c trå Óng nïa là vì v­y.

Các chéc Thái thú, Thé sí v«n °ãc duy trì nh°ng ch¿ Ù l¡c t°Ûng cha truyÁn con nÑi bË bãi bÏ. Chính sách cai trË cça ng°Ýi Hán ngày càng hà kh¯c, quan cai trË tham nhing tàn ác. Dân ViÇt cñc khÕ iêu éng, lên rëng ki¿m châu báu, xuÑng bà mò ngÍc trai à cung phång cho chính quyÁn ô hÙ. Dân qu­n Hãp PhÑ chËu n·ng nÁ c£nh mò ngÍc nên bÏ xé i xiêu tán r¥t nhiÁu.

Nhà Hán chç tr°¡ng Óng hóa dân ViÇt. HÍ cho di dân Hán sang ß l«n vÛi dân ViÇt, l¥y vã ViÇt. Tuy th¿ ng°Ýi ViÇt v«n giï °ãc b£n s¯c dân tÙc mình. ¿n §u th¿ k÷ thé ba, Giao ChÉ có Thái thú S) Nhi¿p, là ng°Ýi tôn trÍng Nho hÍc, giúp dân giï lÅ ngh)a và giï gìn °ãc an ninh xã hÙi. Vào nm 203, S) Nhi¿p dâng sÛ lên vua nhà ông Hán, xin Õi Giao ChÉ thành Giao Châu. Të ¥y có tên Giao Châu.

4. Nhà ông Ngô (thÝi Tam QuÑc, 229-280)- CuÙc khßi ngh)a cça TriÇu Trinh N°¡ng (248)

Nhà ông Hán m¥t ngôi thì n°Ûc Trung Hoa lâm vào tình tr¡ng phân liÇt cça thÝi Tam QuÑc, gÓm có ba n°Ûc là B¯c Ngåy, Tây Thåc và ông Ngô. ¥t Giao Châu thuÙc vÁ ông Ngô. Chính d°Ûi ch¿ Ù này ã x£y ra cuÙc khßi ngh)a binh cça TriÇu Trinh N°¡ng (248).

Hai th¿ k÷ sau cuÙc khßi ngh)a cça hai Bà Tr°ng là cuÙc khßi ngh)a cça TriÇu Trinh N°¡ng (còn gÍi là TriÇu ThË Trinh) cùng ng°Ýi anh là TriÇu QuÑc ¡t, mÙt hào tr°ßng lÛn ß miÁn núi thuÙc qu­n Cíu Chân.

TriÇu ThË Trinh là ng°Ýi có séc khÏe, gan d¡ và có chí khí, Bà v«n th°Ýng nói: "Tôi muÑn c°ái c¡n gió m¡nh ¡p °Ýng sóng dï, chém cá tràng kình ß biÃn ông, quét s¡ch bÝ cõi céu dân ra khÏi n¡i ¯m uÑi, ché không thèm b¯t ch°Ûc ng°Ýi Ýi cúi §u cong l°ng làm tì thi¿p ng°Ýi ta". Bà theo anh khßi ngh)a lúc mÛi 19 tuÕi, l­p cé t¡i vùng Thanh Hóa ngày nay.

Nm 248, ngh)a quân t¥n công quân Ngô, Bà TriÇu em quân ra tr­n c°ái voi, m·c áo giáp vàng tñ x°ng là Nhåy KiÁu t°Ûng quân. Ngh)a quân ánh phá nhiÁu thành quách làm Ñi ph°¡ng ph£i khi¿p sã. Thé sí Giao Châu là Låc D­n em quân àn áp. ánh nhau trong sáu tháng, ngh)a quân mai mÙt d§n. Bà TriÇu em tàn quân ¿n núi Tùng (Thanh Hóa) và tñ sát ß ¥y.

Vào nm 264, nhà Ngô chia ¥t Giao Châu ra, l¥y Nam H£i, Th°¡ng Ngô và U¥t Lâm làm Qu£ng Châu, l¥y ¥t Hãp PhÑ, Giao ChÉ, Cíu Chân và Nh­t Nam làm Giao Châu, ·t trË sß ß Long Biên. ¥t Giao Châu này là lãnh thÕ cça ViÇt Nam vÁ sau.

5. Nhà T¥n (265-460) và Nam TriÁu (TÑng, TÁ, L°¡ng, 420-588)

Nhà T¥n là mÙt triÁu ¡i không °ãc Õn Ënh vì nhiÁu thân v°¡ng cát cé t¡i các Ëa ph°¡ng ánh nhau liên tåc. Quan l¡i sang cai trË Giao Châu ph§n nhiÁu là ng°Ýi tham lam, cÙng vào ó là sñ kiÃm soát lÏng l»o cça chính quyÁn trung °¡ng, t¡o nên c£nh tranh giành quyÁn lñc không ngÛt. Phía Nam l¡i có n°Ûc Lâm ¥p th°Ýng sang qu¥y nhiÅu. ¥t Giao Châu lo¡n l¡c không dét.

Sau thÝi nhà T¥n, Trung Hoa l¡i phân liÇt ra thành B¯c triÁu và Nam triÁu. Giao Châu phå thuÙc vào Nam triÁu tr£i qua các nhà TÑng, TÁ, L°¡ng. Tình hình Giao Châu d°Ûi các triÁu v«n giÑng nh° d°Ûi thÝi nhà T¥n. CuÙc khßi ngh)a Lý Bôn x£y ra d°Ûi Ýi nhà L°¡ng, l­p nên n°Ûc V¡n Xuân, c¯t ét ách ô hÙ ph°¡ng B¯c trong thÝi gian h¡n nía th¿ k÷ (545-602).

6. Lý Nam ¿ - N°Ûc V¡n Xuân (544-602)

Vào nía §u th¿ k÷ thé 6, ¥t Giao Châu n±m d°Ûi sñ thÑng trË cça nhà L°¡ng. Thé sí Giao Châu là Tiêu T°, nÕi ti¿ng tham lam, tàn ác. Có °ãc mÙt cây dâu cao mÙt th°Ûc, ng°Ýi dân cing ph£i óng thu¿. Th­m chí có ng°Ýi nghèo khÕ, ph£i bán vã, ã con, nh°ng cing ph£i óng thu¿.

Lý Bí, mÙt ng°Ýi quê ß huyÇn Thái Bình (không ph£i thuÙc tÉnh Thái Bình ngày nay) éng lên chiêu t­p dân chúng. Ông ã tëng giï mÙt chéc quan nhÏ vÛi nhà L°¡ng, cÑ g¯ng giúp á nhïng ai bË hà hi¿p, nh°ng không làm °ãc viÇc gì áng kÃ, bèn bÏ quan trß vÁ quê nhà và cùng ng°Ýi anh là Lý Thiên B£o m°u khßi ngh)a. Ông °ãc nhiÁu ng°Ýi theo. Trong ó có Thç l)nh ¥t Chu Diên (vùng an Ph°ãng-Të Liêm, thuÙc Hà Tây và ngo¡i thành Hà NÙi) là TriÇu Túc và con là TriÇu Quang Phåc (?-571) em lñc l°ãng cça mình theo vÁ. Ngoài ra còn có nhïng nhân v­t nÕi ti¿ng khác cing kéo ¿n giúp séc nh° Tinh ThiÁu, Ph¡m Tu, Lý Phåc Man..

Mùa xuân nm 542, Lý Bí ti¿n quân vay thành Long Biên. Quân L°¡ng §u hàng còn Tiêu T° thì trÑn thoát vÁ °ãc Trung Hoa. CuÙc khßi ngh)a thành công. Vua nhà L°¡ng vÙi °a quân sang nh°ng bË ánh b¡i.

Nm 544, Lý Bí lên ngôi hoàng ¿, x°ng là Lý Nam ¿, ·t quÑc hiÇu là V¡n Xuân, l¥y niên hiÇu là Thiên éc, Lý Nam ¿ ·t kinh ô ß miÁn cía sông Tô LËch, dñng iÇn V¡n Xuân à vua quan có n¡i hÙi hÍp. Nhà vua còn cho dñng chùa Khai QuÑc (sau này là chùa Tr¥n QuÑc ß HÓ Tây, Hà NÙi).

Nm 545, nhà L°¡ng sai mÙt t°Ûng tài là Tr§n Bá Tiên em quân sang xâm l°ãc V¡n Xuân. Lý Nam ¿ cùng các t°Ûng s) chÑng không °ãc, ph£i vÁ vùng rëng núi V)nh Phú cÑ thç l¥y hÓ iÁn TriÇt (xã Té Yên, huyÇn L­p Th¡ch, tÉnh V)nh Phú) làm n¡i thao luyÇn quân lính. Ch³ng bao lâu, lñc l°ãng trß nên m¡nh m½. Tr§n Bá Tiên nhiÁu l§n em quân ánh phá nh°ng không °ãc. VÁ sau, nhân mÙt c¡n li dï dÙi tràn vào vùng cn cé, Tr§n Bá Tiên theo dòng li, thúc quân ti¿n ánh, Lý Nam ¿ ph£i rút vÁ Ùng Khu¥t Lão (còn gÍi là Ùng Khu¥t Liêu, là tên mÙt khu Ói hiÇn n±m bên hïu ng¡n sông HÓng, ß giïa hai xã Vn Lang và CÕ Tuy¿t thuÙc huyÇn Tam Nông, tÉnh V)nh Phú). Sau nhiÁu nm lao lñc, Lý Nam ¿ bË bÇnh mù m¯t, giao binh quyÁn l¡i cho TriÇu Quang Phåc và m¥t vào nm 548.

TriÇu Quang Phåc ánh nhau m¥y l§n vÛi Tr§n Bá Tiên nh°ng Áu th¥t b¡i, bèn l¥y §m D¡ Tr¡ch (H£i H°ng) làm cn cé. §m D¡ Tr¡ch n±m ven sông HÓng, chu vi không bi¿t là bao nhiêu d·m. Giïa §m có mÙt bãi ¥t céng. Ngoài ra, bÑn bÁ là bùn l§y, ng°Ýi ngña không thà nào i °ãc, chÉ có thà dùng thuyÁn Ùc mÙc, l¥y sào ©y trên cÏ, n°Ûc mà di chuyÃn. TriÇu Quang Phåc óng quân ß bãi ¥t nÕi và áp dång k¿ "trì cíu", téc là ánh lâu dài làm tiêu hao lñc l°ãng cça Ëch quân. Cn cé Ëa °ãc giï hoàn toàn bí m­t, ban ngày im h¡i, không n¥u n°Ûng, ban êm Ùt kích ra ánh phá tr¡i Ëch. Vì th¿ dân chúng tôn x°ng ông là D¡ Tr¡ch V°¡ng.

Sau khi Lý Nam ¿ m¥t, TriÇu Quang Phåc x°ng là TriÇu ViÇt V°¡ng, Nm 550, nhân lúc nhà L°¡ng suy y¿u, TriÇu Quang Phåc kéo quân vÁ chi¿m thành Long Biên, làm chç °ãc ¥t n°Ûc.

¿n nm 557, Lý Ph­t Tí, mÙt ng°Ýi cùng hÍ vÛi Lý Nam ¿, em quân ánh và òi chia hai ¥t n°Ûc cùng TriÇu ViÇt V°¡ng. Ã tránh c£nh chi¿n tranh, TriÇu ViÇt V°¡ng ành ch¥p thu­n, nh°ng b¥t ngÝ bË Lý Ph­t Tí ánh úp, ch¡y ¿n cía biÃn ¡i Nha (Hà Nam Ninh) gieo mình xuÑng biÃn tñ tí. Nm 571; Lý Ph­t Tí chi¿m c£ n°Ûc.

Sau khi l¥y °ãc thành Long Biên, Lý Ph­t Tí x°ng ¿ hiÇu là Lý Nam ¿. Ã phân biÇt Lý Ph­t Tí vÛi Lý Bí, sí sách gÍi Lý Ph­t Tí là H­u Lý Nam ¿ (571-602). Trong khi ¥y nhà Tùy (589-618) ã thÑng nh¥t và Õn Ënh °ãc n°Ûc Trung Hoa. Vua nhà Tùy sai L°u Ph°¡ng em quân sang ánh V¡n Xuân. L°u Ph°¡ng không c§n dång binh, cho ng°Ýi i chiêu hàng °ãc Lý Ph­t Tí. Të ¥y V¡n Xuân trß thành Giao Châu cça nhà Tùy.

7. Nhà °Ýng (618-907)-CuÙc khßi ngh)a cça Mai Thúc Loan (722) và cça Phùng H°ng (trong kho£ng 766-779)

Nhà Tùy làm chç n°Ûc Trung Hoa chÉ °ãc 28 nm thì bË nhà °Ýng l­t Õ vào nm 618. Nhà °Ýng cai trË Giao Châu cay nghiÇt nh¥t trong các chính quyÁn ô hÙ. Nhïng s£n v­t quý giá cça Giao Châu bË v¡ vét °a vÁ ph°¡ng B¯c. Trong sÑ ó, có qu£ v£i là l¡i trái cây mà giÛi quyÁn quý nhà °Ýng r¥t °a chuÙng. VÁ m·t chính trË, nhà °Ýng sía l¡i toàn bÙ ch¿ Ù hành chính, phân chia l¡i châu qu­n, Õi Giao Châu thành An Nam ô hÙ phç, chia ra làm 12 châu, 59 huyÇn.

D°Ûi Ýi nhà °Ýng, dân ViÇt liên ti¿p nÕi d­y, hai cuÙc khßi ngh)a có tính ch¥t rÙng lÛn nh¥t là cça Mai Thúc Loan và cça Phùng H°ng.

Mai Thúc Loan quê ß làng muÑi Mai Phå, thuÙc huyÇn Thiên LÙc, Châu Hoan (Hà T)nh ngày nay). Thuß nhÏ, nhà nghèo, Mai Thúc Loan theo m¹ sÑng ß làng NgÍc Trëng, huyÇn Nam àn. Ông là ng°Ýi m¡nh khÏe, có n°Ûc da en bóng.

Nm 722, nhân dËp dân phu gánh v£i sang cÑng cho nhà °Ýng, bË hành h¡, nhiÁu ng°Ýi bÏ xác dÍc °Ýng, lòng oán thán dâng cao, Mai Thúc Loan kêu gÍi nhïng ng°Ýi dân phu gánh qu£ v£i nÕi lên gi¿t quan quân áp t£i và cùng ông ph¥t cÝ khßi ngh)a. Mai Thúc Loan chÍn vùng Sa Nam (NghÇ An), mÙt vùng hiÃm trß có sông Lam rÙng và núi ån cheo leo làm cn cé. T¡i ây ông cho xây thành V¡n An, gÓm nhiÁu Ón liy, dài c£ ngàn mét. Ông x°ng ¿, l¥y thành V¡n An làm Kinh ô. Ông th°Ýng °ãc gÍi là Mai H¯c ¿ (vua en hÍ Mai) vì n°Ûc da en cça ông.

à l­p thành mÙt m·t tr­n liên hoàn chÑng quân °Ýng, Mai H¯c ¿ liên k¿t vÛi các n°Ûc Champa, Chân L¡p và c£ Malaysia. Sau khi quy tå °ãc nhiÁu lñc l°ãng, Mai H¯c ¿ cho quân ti¿n ra Óng b±ng B¯c bÙ, vây ánh thành TÑng Bình (Hà NÙi). Quan ô hÙ là Quang Sß Khách chÑng không l¡i, bÏ thành ch¡y trÑn. Mai H¯c ¿ giành l¡i Ùc l­p cho ¥t n°Ûc. Nh°ng °ãc ít lâu, nhà °Ýng sai D°¡ng Tu Húc em 10 v¡n quân, theo lÙ trình x°a cça Mã ViÇn, chÛp nhoáng ti¿n vào ¥t ViÇt thình lình t¥n công b£n doanh cça Mai H¯c ¿. Mai H¯c ¿ chÑng không l¡i, ph£i vào rëng cÑ thç. Ông bË bÇnh và ch¿t ß ¥y. Quân °Ýng, sau khi th¯ng tr­n, em dân ViÇt ra gi¿t vô sÑ. Thây ng°Ýi không kËp chôn, ch¥t cao thành gò.

Tuy th¯ng °ãc Mai H¯c ¿ và v«n còn ham thích qu£ v£i cça ¥t ViÇt, nh°ng nhà °Ýng không còn dám b¯t dân ViÇt cÑng qu£ v£i nïa. Ã nhÛ ¡n cça Mai H¯c ¿, dân gian có câu tuyÃn tång:

"CÑng v£i të nay °Ýng ph£i dét

Dân n°Ûc Ýi Ýi h°ßng ph°Ûc chung".

H¡n 40 nm sau cuÙc khßi ngh)a cça Mai H¯c ¿ là cuÙc khßi ngh)a cça Phùng H°ng.

Phùng H°ng vÑn gia ình giàu có ß xã °Ýng Lâm (thË xã S¡n Tây, tÉnh Hà Tây), thuÙc dòng dõi Quan Lang. Theo truyÁn thuy¿t, Phùng H°ng có hai ng°Ýi em cùng sinh ba là Phùng H£i và Phùng D)nh. C£ ba anh em Áu có séc khÏe h¡n ng°Ýi, tay không b¯t °ãc hÕ.

Vào kho£ng nm 767, anh em hÍ Phùng ph¥t cÝ khßi ngh)a. Phùng H°ng x°ng là ô Quân, Phùng H£i x°ng là ô B£o còn Phùng D)nh x°ng là ô TÕng. HÍ ·t ¡i b£n doanh t¡i °Ýng Lâm. Hào kiÇt theo vÁ r¥t ông. HÍ làm chç c£ miÁn trung du và miÁn núi B¯c BÙ. Vài nm sau, th¥y lñc l°ãng ã m¡nh, Phùng H°ng cho quân ti¿n vây thành TÑng Bình. Theo k¿ cça × Anh Hàn, cing ng°Ýi xã °Ýng Lâm, Phùng H°ng cho ng°Ýi i kh¯p n¡i, phao lên là s¯p l¥y °ãc thành TÑng Bình, Óng thÝi ti¿n hành vây thành r¥t ng·t. Cé ang êm, quân khßi ngh)a nÕi lía, ánh chiêng, ánh trÑng, reo hò §m ) Ã uy hi¿p tinh th§n Ñi ph°¡ng. Quan ô hÙ là Cao Chính Bình lo sã Õ bÇnh rÓi ch¿t. Phùng H°ng chi¿m °ãc thành, em l¡i Ùc l­p cho ¥t n°Ûc.

Phùng H°ng cai trË ¥t n°Ûc trong b£y nm thì m¥t. Dân chúng vô cùng th°¡ng ti¿c, tôn ông là danh hiÇu là BÑ Cái ¡i V°¡ng. "BÑ" có ngh)a là cha, "Cái" có ngh)a là m¹, ví công ¡n cça Phùng H°ng Ñi vÛi TÕ quÑc nh° công ¡n cça cha m¹ Ñi vÛi con cái. Dân chúng l­p Án thÝ ông ß ngay xã °Ýng Lâm. Không nhïng °ãc thÝ ß quê nhà, BÑ Cái ¡i V°¡ng còn °ãc thÝ làng TriÁu Khúc. ß ây ông °ãc thÝ làm Thành hoàng t¡i ngôi ình LÛn. Hàng nm Áu có lÅ hÙi t°ßng nhÛ ¿n chi¿n công cça ông.

Sau khi Phùng H°ng m¥t, nÙi bÙ thân thuÙc cça ông không giï °ãc sñ oàn k¿t. Dân chúng muÑn tôn Phùng H£i lên nÑi nghiÇp, nh°ng có mÙt t°Ûng là BÓ Phá L¡c, là ng°Ýi vi ding và có nhiÁu thuÙc h¡, không Óng ý, muÑn l­p con cça Phùng H°ng là Phùng An lên. BÓ Phá L¡c em quân chÑng l¡i Phùng H£i. Phùng H£i tránh giao tranh, lui vÁ vùng rëng núi, rÓi sau ó i âu, ch³ng ai rõ, Phùng An lên nÑi nghiÇp. Ch³ng bao lâu, nhà °Ýng sai TriÇu X°¡ng em quân sang, vëa ánh vëa chiêu då. Th¥y th¿ không chÑng °ãc, Phùng An ph£i §u hàng. Xé Giao Châu l¡i lÇ thuÙc nhà °Ýng l§n nïa.

Të ó cho ¿n khi Khúc Thëa Då (?-907) tñ x°ng là Ti¿t Ù sé, tình tr¡ng cça dân ViÇt vô cùng en tÑi, nh¥t là vào giïa th¿ k÷ thé 9. Quân Nam Chi¿u lãi dång sñ b¥t lñc cça nhà °Ýng sang qu¥y nhiÅu c°Ûp bóc ¥t Giao Châu. Nam Chi¿u là mÙt quÑc gia tñ trË n±m phía Tây B¯c Giao Châu. Vào th¿ k÷ thé 9, Nam Chi¿u trß nên c°Ýng thËnh và b¯t §u të ¥y i xâm l¥n các n°Ûc lân c­n. Giao Châu bË quân Nam Chi¿u sang ánh phá të nm 846 ¿n 866 mÛi ch¥m dét. Riêng hai nm 862 và 863, Nam Chi¿u ánh ¿n phç thành Giao Châu, gi¿t ch¿t h¡n 15 v¡n ng°Ýi dân ViÇt. ¿n nm 865, nhà °Ýng sai mÙt t°Ûng tài là Cao BiÁn sang ánh d¹p. Hai bên ánh nhau suÑt hai nm trÝi trên ¥t Giao Châu, Cao BiÁn mÛi diÇt °ãc quân Nam Chi¿u.

Sau lo¡n Nam Chi¿u, nhà °Ýng Õi tên An Nam ô hÙ phç thành T)nh H£i Quân (866), phong cho Cao BiÁn làm Ti¿t Ù sé. Chính Cao BiÁn là ng°Ýi ã cho xây thành ¡i La ß bên bÝ sông Tô LËch.

¿n cuÑi Ýi nhà °Ýng, tình hình xáo trÙn cça Trung Hoa t¡o thÝi c¡ cho Khúc Thëa Då xây nÁn tñ chç (906), °a ¥t n°Ûc thoát khÏi vòng nô lÇ kéo dài c£ ngàn nm.

II. Di s£n vn hóa tiêu biÃu

Trong suÑt thÝi kó B¯c thuÙc, ¥t n°Ûc n±m trong c£nh bË ô hÙ nên không à l¡i công trình ki¿n trúc Ó sÙ nào. VÁ phía nhà c§m quyÁn ph°¡ng B¯c, áng kà nh¥t là viÇc xây thành ¡i La ß bÝ sông Tô LËch. VÁ phía dân tÙc ViÇt Nam, theo sí liÇu, Mai Thúc Loan có xây thành V¡n An bên sông Lam làm kinh ô, nh°ng hiÇn nay không còn d¥u tích gì. ChÉ có chùa Tr¥n QuÑc, tuy ã tr£i qua nhiÁu thay Õi nh°ng dù sao cing có nguÓn gÑc të thÝi ¥t n°Ûc mang tên là V¡n Xuân.

Ngoài ra, có mÙt iÁu thú vË là d¥u v¿t cça cuÙc khßi ngh)a Phùng H°ng °ãc giï gìn mÙt cách chi ti¿t. Sñ l°u giï ¥y không thông qua ki¿n trúc hay b±ng các sí liÇu chính thÑng mà qua mÙt lÅ hÙi v«n °ãc truyÁn tång trong dân gian. ó là lÅ hÙi TriÁu Khúc.

Chùa Tr¥n QuÑc

Sau khi ánh th¯ng quân L°¡ng, lên ngôi vào nm 544, Lý Nam ¿ cho xây mÙt ngôi chùa bên bÝ sông HÓng, ·t tên là chùa Khai QuÑc (có ngh)a là mß n°Ûc). Tr£i qua nhiÁu Ýi, chùa v«n tÓn t¡i. ¿n triÁu vua Lê Thánh Tông (1460-1497), chùa °ãc Õi tên là chùa An QuÑc. Vào Ýi vua Lê Kính Tông (1599-1619), bãi ¥t chùa bË lß, dân chúng bèn dÝi chùa °a vào £o Cá Vàng ß giïa HÓ Tây. Chùa °ãc Õi tên mÙt l§n nïa d°Ûi Ýi vua Lê Hy Tông (1675-1705) là Tr¥n QuÑc (giï n°Ûc). Tên gÍi này °ãc giï cho ¿n nay.

K¿t c¥u chùa theo thé tñ të ngoài vào là nhà Bái °Ýng, nhà Tam B£o và phía sau là hai dãy hành lang th­p iÇn và gác chuông. Trong chùa có nhiÁu t°ãng ¹p, ·c biÇt béc t°ãng Thích Ca nh­p Ni¿t Bàn có giá trË nghÇ thu­t cao. Chùa có nhiÁu bia cÕ, trong ó áng chú ý là bia dñng vào nm 1639 do Tr¡ng nguyên NguyÅn Xuân Chinh so¡n. Bia này ghi l¡i lËch sí xây dñng chùa.

C£nh quan u tËch tr°Ûc ây cça chùa Tr¥n QuÑc thích hãp cho sñ t)nh tâm, nh°ng ngày nay nét l¯ng Íng ¥y không còn nïa. Nhïng ki¿n trúc mÛi, nhïng sinh ho¡t náo nhiÇt không xa chùa bao nhiêu ã phá vá ph§n nào v» huyÁn diÇu, thâm u cça cía thiÁn.

LÅ hÙi TriÁu Khúc

TriÁu Khúc tr°Ûc nm 1945 là mÙt xã thuÙc tÕng Th°ãng Thanh Oai, huyÇn Thanh Oai, tÉnh Hà ông, sau này cùng thôn Yên Xá hãp thành xã Tân TriÁu. Tên nôm cça hai thôn là K» ¡, ngoài ra TriÁu Khúc còn có mÙt tên nôm khác là ¡ Thao. ¡ Thao là n¡i có truyÁn thÑng dÇt quai thao nÕi ti¿ng. Nguyên liÇu dÇt là nhïng sãi t¡ ph¿ ph©m, s§n sùi, có nÕi cåc, không thà dùng à dÇt låa, °ãc chuyÃn vÁ dÇt t¡i ây à làm ¹p cho các cô gái làng TriÁu Khúc.

TriÁu Khúc có hai ngôi ình, là ình S¯c, n¡i l°u giï s¯c phong cça TriÁu ình, và ình LÛn, n¡i thÝ BÑ Cái ¡i V°¡ng làm Thành hoàng. ình LÛn °ãc x¿p h¡ng b£o qu£n thuÙc diÇn qu£n lý cça thành phÑ Hà NÙi.

TriÁu Khúc nhÝ ß Ëa iÃm n±m sát kinh thành, trß thành chéng nhân cça nhiÁu sñ kiÇn quan trÍng cça lËch sí. Trong các sñ kiÇn lÛn lao ¥y, TriÁu Khúc không bao giÝ quên tr­n vây thành TÑng Bình cça Phùng H°ng. Hàng nm, dân chúng mß hÙi diÅn l¡i chi¿n th¯ng ¥y. LÅ hÙi TriÁu Khúc, vÛi nét Ùc áo, quy¿t ri cça riêng mình, ã lôi cuÑn r¥t ông £o ng°Ýi tham dñ.

LÅ hÙi °ãc tÕ chéc ngay sau T¿t Âm lËch, të ngày mÓng 10 ¿n 12 tháng Giêng. Ngày mÓng m°Ýi là ngày Phùng H°ng khßi binh vây thành, °ãc chÍn làm ngày chính hÙi vÛi buÕi lÅ r°Ûc triÁu phåc, long bào cça Phùng H°ng të ình S¯c vÁ ình LÛn. iÃm Ùc áo cça buÕi lÅ r°Ûc là ß Ùng tác di chuyÃn cça hàng quân r°Ûc. HÍ s¯p thành hai hàng, Ñi m·t nhau và r­p rình i ngang ché không i th³ng bình th°Ýng. Chi ti¿t ¥y tng thêm v» kó bí cho lÅ hÙi.

Trong khi ß ình trong ti¿n hành nghi lÅ cúng bái, èn nhang, h°¡ng khói nghi ngút trong không khí trang nghiêm thì ß ình ngoài l¡i rÙn ràng vÛi ti¿t måc múa "cô gái ánh bÓng". Hai chàng trai gi£ gái vÛi áo qu§n tha th°Ûc ç màu, nhiÁu lÛp, môi son má ph¥n, rng en h¡t huyÁn, m¯t lúng li¿ng. Khn mÏ qu¡, trông xinh ¹p ch³ng khác gì các cô thôn nï. HÍ nhí nha nhí nh£nh, vëa v× trÑng bÓng eo tr°Ûc bång, vëa nhún nh©y quay cuÓng, làm cho ám hÙi thêm ph§n linh Ùng.

Sau nghi lÅ là ¿n các trò ch¡i nh° múa lân, múa rÓng, sÛi v­t, Ñt pháo thi, hát chèo. SÛi v­t cça TriÁu Khúc thu hút nhiÁu chàng ô v­t ß các vùng nÕi ti¿ng nh° B¯c Ninh, Mai Ùng ¿n thi tài. NghÇ thu­t múa rÓng cça dân TriÁu Khúc r¥t nÕi ti¿ng vÛi các ti¿t måc rÓng dñng gây thán phåc cho ng°Ýi xem. Nhïng chàng trai khÏe m¡nh, nhanh nh¹n, éng chÓng lên vai nhau múa rÓng theo ti¿ng trÑng b­p bùng r¥t lâu mà không Õ. NhÝ v­y mà Ùi rÓng TriÁu Khúc th°Ýng °ãc các n¡i khác mÝi vÁ trình diÅn. Sau h¿t là làn iÇu chèo êm £, trong vút, cuÙn vào lòng ng°Ýi, khi¿n không ai muÑn rÝi ám hÙi, dù êm ã khuya, trng ã mÝ.

Ngày 12 là tan hÙi, °ãc ánh d¥u b±ng trò múa cÝ. Trò múa này kà l¡i sñ tích Phùng H°ng tuyÃn quân bÕ sung à vây thành TÑng Bình. Giïa sân ình, mÙt lá cÝ ¡i ph§n ph­t lÙng gió. Tëng chàng trai b­n quân phåc theo kiÃu cÕ, tay c§m xà mâu, mã t¥u, giáo mác, n°Ým n°ãp ra m¯t Phùng H°ng. RÓi ti¿ng thanh la, ti¿ng trÑng Óng lo¡t vang lên. âý là lúc Phùng H°ng, theo k¿ cça × Anh Hàn, phô tr°¡ng lñc l°ãng, uy hi¿p tinh th§n Cao Chính Bình, rÓi, theo hiÇu trÑng, các chàng trai ào ào ch¡y qua cÕng ình, tÏa thành hai toán quân, ch¡y theo °Ýng ruÙng, làm thành mÙt vòng tròn khép kín. ó là lúc quân lính cça Phùng H°ng vây thành vÛi ti¿ng chiêng, ti¿ng trÑng, ti¿ng tù và inh Ïi. CuÙc vây thành ch¥m dét trong ti¿ng reo hò cÕ vi cça ng°Ýi xem.

Tr°Ûc khi tan hÙi, mÙt bïa tiÇc vÛi §y ç r°ãu tr§u, cÕ bàn bày ch­t c£ ba gian ình à th°ßng cho nhïng ng°Ýi chi¿n th¯ng và ng°Ýi dñ lãm. MÍi ng°Ýi nâng chén, chúc tång nhau và cùng h¹n g·p l¡i vào kó lÅ hÙi nm sau. Chi¿n tích cça BÑ Cái ¡i V°¡ng, ng°Ýi con cça °Ýng Lâm, sÑng mãi trong ký éc cça dân tÙc.

HYPERLINK "http://www.avsnonline.net/library/ebooks/vn/lichsu/lsvn/lsvn_tchd/index.htm" INCLUDEPICTURE "http://www.avsnonline.net/library/ebooks/vn/lichsu/lsvn/lsvn_tchd/images/trco.gif" \* MERGEFORMATINET

B°Ûc §u nÁn Ùc l­p Tñ chç - Khúc - Ngô - inh - Lê (906-1009)

I. HÍ Khúc ·t nÁn móng tñ trË (906-923)

Khúc Thëa Då 906-907

Khúc H¡o 907-917

Khúc Thëa Mù 917-930

D°¡ng ình NghÇ 931-937

Vào §u th¿ k÷ thé 10, nhà °Ýng trß nên suy y¿u. Lãi dång thÝi c¡ này, Khúc Thëa Då (?-907), mÙt hào tr°ßng c° trú lâu Ýi ß HÓng Châu (H£i H°ng) nÕi lên, tñ x°ng là Ti¿t Ù sé (906). Nhà °Ýng b¯t buÙc ph£i công nh­n sñ viÇc ¥y và còn phong thêm t°Ûc "Óng binh Ch°¡ng sñ" cho ông nïa. Sí ci chép r±ng Khúc Thëa Då tính tình khoa hòa, nhân ái nên °ãc nhiÁu ng°Ýi theo vÁ.

Nhà °Ýng, dù trên danh ngh)a, phong t°Ûc và công nh­n Khúc Thëa Då, nh°ng thñc ch¥t là không thà kiÃm soát °ãc ¥t Giao Châu nïa. Khúc Thëa Då làm chç ¥t n°Ûc, xây dñng chính quyÁn tñ chç, khßi §u cho nÁn Ùc l­p cça n°Ûc nhà.

Khúc Thëa Då làm Ti¿t Ù sé mÙt nm thì m¥t, con là Khúc H¡o lên nÑi nghiÇp cha °ãc m°Ýi nm (907-917). Trong m°Ýi nm này, Khúc Thëa H¡o cho sía Õi các khu vñc hành chính, c¯t ·t ng°Ýi trông coi mÍi viÇc cho ¿n t­n ¡n vË xã, Ënh l¡i méc thu¿ ruÙng ¥t và miÅn bÏ các lao dËch n·ng nÁ.

Trong khi ¥y, t¡i Trung Hoa, mÙt Ti¿t Ù sé hÍ L°u chi¿m l¥y vùng Qu£ng Châu, l­p nên n°Ûc Nam Hán.

Nm 917, Khúc H¡o m¥t, con là Khúc Thëa Mù lên nÑi chéc Ti¿t Ù sé. Khúc Thëa Mù giao h£o cùng nhà L°¡ng (ã thay nhà °Ýng làm chç Trung Hoa). Vua Nam Hán l¥y cÛ ¥y cho quân sang ánh hÍ Khúc. Khúc Thëa Mù không chÑng cñ °ãc, bË b¯t °a vÁ Qu£ng Châu (930). Quân Nam Hán chi¿m óng thành ¡i La.

K¿ tåc sñ nghiÇp cça hÍ Khúc là D°¡ng ình NghÇ (?-937), mÙt ng°Ýi làm quan d°Ûi Ýi Khúc Thëa Mù.

Sau khi Khúc Thëa Mù bË b¯t, D°¡ng ình NghÇ d¥y binh ß làng Ràng (D°¡ng xá, Thanh Hóa), vÑn là quê cça ông. Các hào tr°ßng nh° Ngô QuyÁn, inh Công Tré em lñc l°ãng cça mình gia nh­p hàng ngi cça D°¡ng ình NghÇ.

Nm 931, D°¡ng ình NghÇ ti¿n quân ánh thành ¡i La, Thé sí Giao Châu là Lý Ti¿n chÑng không l¡i, ch¡y vÁ Qu£ng Châu (Trung Hoa) thì bË vua Nam Hán gi¿t ch¿t. MÙt toán quân Nam Hán °ãc cí sang à àn áp quân cça D°¡ng ình NghÇ, nh°ng bË ánh tan, ph£i bÏ ch¡y vÁ Trung Hoa. Th¯ng lãi, D°¡ng ình NghÇ tñ x°ng là Ti¿t Ù sé.

Cai qu£n ¥t n°Ûc °ãc sáu nm thì D°¡ng ình NghÇ bË mÙt thuÙc t°Ûng là KiÁu Công TiÅn sát h¡i. Ngô QuyÁn (897-944), t°Ûng tài và Óng thÝi là rà cça D°¡ng ình NghÇ, ang cai qu£n Châu ái, em quân i trëng ph¡t KiÁu Công TiÅn.

Ngô QuyÁn là ng°Ýi cùng quê vÛi Phùng H°ng, xã °Ýng Lâm (nay thuÙc thË xã S¡n Tây, tÉnh Hà Tây), ã tëng theo D°¡ng ình NghÇ të buÕi ban §u và có uy tín lÛn vÛi dân chúng.

Tr°Ûc sñ ti¿n công cça Ngô QuyÁn, KiÁu Công TiÅn lo sã, vÙi vàng i c§u céu nhà Nam Hán. Vua Nam Hán n¯m c¡ hÙi thñc hiÇn mÙng xâm lng, bèn phong cho con là Ho±ng Tháo làm T)nh H£i Quân Ti¿t Ù sé, sai em thçy quân i tr°Ûc còn b£n thân mình s½ theo °Ýng bÙ ti¿p éng.

Nm 938. Ngô QuyÁn chi¿m °ãc thành ¡i La, b¯t °ãc KiÁu Công TiÅn và em bêu §u trên thành. Dù bi¿t tin KiÁu Công TiÅn ã bË gi¿t ch¿t, và Ngô QuyÁn ã làm chç thành ¡i La, quân Nam Hán v«n ti¿n công. Ngô QuyÁn bèn bày th¿ tr­n thçy chi¿n, cho c¯m cÍc trên sông B¡ch ±ng, chß Ëch. Tháng 12 nm ¥y, Ho±ng Tháo em thçy binh ti¿n Ó ¡t vào sông B¡ch ±ng. Nhân lúc triÁu c°Ýng, Ngô QuyÁn cho thuyÁn nh¹ ra ánh, nhí quân Ho±ng Tháo lÍt qua tr­n Ëa cÍc ng§m. Khi thçy triÁu xuÑng m¡nh, tr­n Ëa cÍc ng§m nÕi lên, Ngô QuyÁn thúc ¡i quân ra ánh. Chi¿n thuyÁn cça Nam Hán n·ng nÁ, không thoát °ãc, bË cÍc âm vá r¥t nhiÁu. Ho±ng Tháo bË gi¿t t¡i tr­n, toàn bÙ Ùi thçy quân bË tiêu diÇt. Vua Nam Hán nghe tin b¡i tr­n và tin Ho±ng Tháo bË gi¿t ch¿t, th°¡ng khóc th£m thi¿t rÓi rút vÁ n°Ûc.

II. Các nhà Ngô - inh - Lê (939-1009)

1. Nhà Ngô (939-965)

Ngô V°¡ng 938-944

D°¡ng Bình V°¡ng 945-950

H­u Ngô V°¡ng 951-965

ánh uÕi quân Nam Hán, Ngô QuyÁn x°ng v°¡ng (939), óng ô ß CÕ Loa. Ngô V°¡ng ·t ra các chéc quan vn võ, qui Ënh triÁu nghi, l­p bÙ máy chính quyÁn mang tính ch¥t t­p quyÁn.

Ngô QuyÁn chÉ ß ngôi °ãc sáu nm. Lúc s¯p m¥t, Ngô QuyÁn em con là Ngô X°¡ng Ng­p çy thác cho ng°Ýi em vã là D°¡ng Tam Kha. D°¡ng Tam Kha là con cça D°¡ng ình NghÇ, em cça bà D°¡ng H­u. Nh°ng khi Ngô QuyÁn m¥t rÓi. D°¡ng Tam Kha ph£n bÙi lòng tin cça Ngô QuyÁn, c°Ûp l¥y ngôi, tñ x°ng là Bình V°¡ng (945-950). Ngô X°¡ng Ng­p ph£i ch¡y trÑn vào núi. D°¡ng Tam Kha bèn b¯t ng°Ýi con thé cça Ngô QuyÁn là Ngô X°¡ng Vn làm con nuôi. Ngô X°¡ng Vn, trong mÙt dËp i hành quân d¹p lo¡n, em quân trß ng°ãc l¡i b¯t °ãc D°¡ng Tam Kha, giáng Kha xuÑng b­c công.

Ngô X°¡ng Vn x°ng v°¡ng và cho ng°Ýi i r°Ûc anh vÁ cùng làm vua. Không bao lâu Ngô X°¡ng Ng­p bÇnh ch¿t (954). Th¿ lñc nhà Ngô ngày mÙt y¿u kém, kh¯p n¡i lo¡n l¡c. Trong mÙt chuy¿n i d¹p lo¡n (965), X°¡ng Vn bË trúng tên ch¿t. KÃ të ¥y, nhà Ngô không còn là mÙt th¿ lñc trung tâm cça ¥t n°Ûc nïa. Con cça X°¡ng Vn là Ngô X°¡ng Xí trß thành mÙt trong 12 sé quân.

Të ó ¥t n°Ûc tr£i qua mÙt thÝi kó nÙi chi¿n tranh quyÁn khÑc liÇt mà sí sách gÍi là lo¡n 12 sé quân. Sau nhÝ inh BÙ L)nh (924-979) ánh th¯ng t¥t c£ các sé quân, ¥t n°Ûc mÛi thoát c£nh nÙi chi¿n.

2. Nhà inh (968-980) - ¡i CÓ ViÇt

inh Tiên Hoàng 968-979

inh TuÇ 980

Sau khi d¹p tan lo¡n sé quân, inh BÙ L)nh lên ngôi Hoàng ¿ téc là inh Tiên Hoàng, ·t tên n°Ûc là ¡i CÓ ViÇt, óng ô ß Hoa L° (tÉnh Ninh Bình)

Óng thÝi vÛi gian o¡n này, ß Trung Hoa, nhà TÑng làm chç ¥t n°Ûc và tiêu diÇt n°Ûc Nam Hán (970). inh Tiên Hoàng sai sé sang thông hi¿u. ¿n nm 972 nhà vua sai inh LiÅn em quà sang cÑng. Vua TÑng bèn phong cho inh Tiên Hoàng làm An Nam Qu­n v°¡ng và inh LiÅn làm T)nh H£i Quân Ti¿t Ù sé.

inh Tiên Hoàng ·t ra nhïng lu­t lÇ hình ph¡t n·ng nÁ nh° bÏ ph¡m nhân vào d§u hay cho hÕ báo xé xác.

Quân Ùi d°Ûi thÝi inh Tiên Hoàng ã °ãc tÕ chéc ch·t ch½, phân ra làm các ¡n vË nh° sau:

¡o = 10 quân

Quân = 10 lï

Lï = 10 tÑt

TÑt = 10 ngi

Ngi = 10 ng°Ýi.

Nm 979, nhân lúc inh Tiên Hoàng và inh LiÅn say r°ãu, n±m ß sân iÇn, mÙt tên quan h§u là × Thích gi¿t ch¿t c£ hai.

inh Tiên Hoàng làm vua °ãc 12 nm, thÍ 56 tuÕi

Sau khi inh Tiên Hoàng bË × Thích gi¿t ch¿t, ình th§n tìm b¯t °ãc × Thích và em gi¿t ch¿t i rÓi tôn ng°Ýi con nhÏ là inh TuÇ, mÛi sáu tuÕi lên làm vua. QuyÁn bính ß c£ trong tay Th­p ¡o T°Ûng quân Lê Hoàn. Lê Hoàn l¡i có quan hÇ ch·t ch½ vÛi ng°Ýi vã góa cça inh Tiên Hoàng là D°¡ng Thái H­u nên uy th¿ r¥t lëng l«y. Các công th§n ci cça inh BÙ L)nh nh° NguyÅn B·c, inh iÁn em quân vây ánh Lê Hoàn nh°ng bË Lê Hoàn tiêu diÇt và gi¿t c£.

Nhà TiÁn Lê (980-1009)

Lê ¡i Hành 980-1005

Lê Long ViÇt 1005

Lê Long )nh 1005-1009

Nhà TÑng lãi dång sñ rÑi ren trong triÁu nhà inh, chu©n bË cho quân sang xâm l°ãc ¡i CÓ ViÇt. Thái h­u D°¡ng Vân Nga trao long cÕn (áo bào cça vua inh Tiên Hoàng - t°ãng tr°ng cho uy quyÁn cça nhà vua) cho Lê Hoàn và cùng quan l¡i, quân lính tôn Lê Hoàn lên làm vua.

Lê Hoàn lên ngôi, l¥y hiÇu là Lê ¡i Hành, l­p nên nhà TiÁn Lê. Ã có thÝi gian chu©n bË, nhà vua phái sé gi£ qua xin hòa hoãn cùng nhà TÑng. Óng thÝi nhà vua g¥p rút bày binh bÑ tr­n. §u nm 981, quân TÑng theo hai °Ýng thçy bÙ, vào ánh ¡i CÓ ViÇt. Lê ¡i Hành mÙt m·t cho quân ch­n toán quân bÙ ß Chi Lng (L¡ng S¡n). T°Ûng H§u Nhân B£o, c§m §u toán quân bÙ, m¯c m°u trá hàng cça Lê Hoàn, bË chém ch¿t. Toán quân bÙ bË diÇt quá nía, tan rã. Toán quân thçy bË ch·n ß B¡ch ±ng, nghe tin th¥t b¡i, bèn tháo ch¡y vÁ n°Ûc.

Dù chi¿n th¯ng, Lê ¡i Hành v«n giï °Ýng lÑi hòa hoãn, cho th£ các tù binh vÁ n°Ûc, Óng thÝi cho ng°Ýi sang nhà TÑng xin triÁu cÑng. Th¥y th¿ không th¯ng °ãc Lê ¡i Hành, vua TÑng ành ch¥p thu­n, phong cho Lê ¡i Hành làm Ti¿t Ù sé.

Không còn lo l¯ng viÇc chÑng TÑng nïa, Lê ¡i Hành sía sang mÍi viÇc trong n°Ûc. Ông mß mang kinh ô Hoa L°, cçng cÑ bÙ máy chính quyÁn trung °¡ng, s¯p x¿p các ¡n vË hành chính. Ã khuy¿n khích ho¡t Ùng nông nghiÇp, Lê ¡i Hành làm lÅ cày ruÙng TËch iÁn, mß §u cho tåc lÇ này ß ¥t n°Ûc. VÁ Ñi ngo¡i, nhà vua tuy th§n phåc nhà TÑng và chËu lÇ cÑng, nh°ng hoàn toàn không lÇ thuÙc gì c£.

Lê Hoàn làm vua °ãc 24 nm, m¥t nm 1005, thÍ 65 tuÕi.

Sau khi Lê ¡i Hành m¥t, Thái Tí Long ViÇt lên ngôi °ãc ba ngày thì bË Long )nh sai ng°Ýi gi¿t ch¿t. Các hoàng tí ánh nhau trong 8 tháng à tranh ngôi. CuÑi cùng Lê Long )nh diÇt °ãc các hoàng tí khác và lên ngôi vua cai trË ¥t n°Ûc.

Lê Long )nh là ng°Ýi hoang dâm, không thi¿t gì viÇc xây dñng ¥t n°Ûc, chÉ chú trong ¿n viÇc n ch¡i. Do bË bÇnh ho¡n, m×i khi thi¿t triÁu, Lê Long )nh không thà ngÓi °ãc mà ph£i n±m, nên sí sách gÍi ông tà là Lê NgÍa TriÁu. Lê Long )nh l¡i r¥t tàn ác, ·t ra nhiÁu hình ph¡t dã man à mua vui. Lê Long )nh ß ngôi 4 nm (1005-1009) thì ch¿t. TriÁu ình °a ng°Ýi dòng hÍ khác là Lý Công U©n lên ngôi vua.

III. Tình hình kinh t¿, vn hóa thÝi Ngô - inh - Lê

Kinh t¿: Nông nghiÇp óng vai trò chç y¿u trong sinh ho¡t kinh t¿. Ph§n lÛn ruÙng ¥t công cça làng xã. Nông dân °ãc làng xã chia ruÙng à cày c¥y, nÙp thu¿ và i lính cho nhà vua. Khi có nhïng công trình xây dñng lÛn nh° xây cung iÇn, xây thành, làm °Ýng thì hÍ ph£i tham gia. Các vua r¥t chú ý khuy¿n khích nông nghiÇp. Lê Hoàn là vua ViÇt Nam §u tiên cí hành lÅ cày tËch iÁn vào mùa xuân hàng nm. Të ó, các vua thÝi sau Áu giï lÇ ¥y.

Song song vÛi nông nghiÇp, v¥n Á thçy lãi cing °ãc các vua chú ý kênh ngòi °ãc ào vét nhiÁu n¡i vëa à t°Ûi ruÙng vëa à tiÇn lãi giao thông b±ng thuyÁn bè. Trên nhïng b¿n ò quan trÍng, nhà n°Ûc cho thuyÁn chß ng°Ýi qua l¡i. HÇ thÑng giao thông °Ýng bÙ °ãc mß mang. Nhïng °Ýng giao thông chính Áu có ·t các tr¡m xá.

Các nghÁ thç công nh° nghÁ gÑm, nghÁ dÇt, khai mÏ, luyÇn s¯t, úc Óng... Áu °ãc phát triÃn. NhÝ ngành thç công nghÇ phát triÃn cao nên Lê ¡i Hành xây °ãc mÙt cung iÇn làm n¡i coi ch§u, cÙt nhà °ãc th¿p vàng, ngói b±ng b¡c.

CuÙc sÑng v­t ch¥t cça dân chúng ã °ãc trß l¡i thanh nhàn h¡n tr°Ûc. Sách sí ghi l¡i r±ng vào nm 987 c£ n°Ûc °ãc mùa to. Nhïng sinh ho¡t lÅ hÙi, nghÇ thu­t ã trß vÁ l¡i vÛi ng°Ýi dân ViÇt. Ca hát nh£y múa °ãc triÁu ình khuy¿n khích. inh Tiên Hoàng ·t ra chéc ¯u bà Ã d¡y múa hát cho quân Ùi. Lê ¡i Hành ki¿n t¡o l¡i trò ch¡i ua thuyÁn, cé vào tháng b£y là tháng sinh nh­t cça vua, vua cho th£ thuyÁn ß giïa sông, l¥y tre k¿t làm núi gi£ trên thuyÁn, gÍi là Nam s¡n rÓi cho ua thuyÁn. LÅ hÙi này cing °ãc triÁu nhà Lý k¿ tåc. Lê ¡i Hành còn tÕ chéc hÙi hoa ng, hÙi ánh cá.

Ph­t giáo: MÙt iÃm ·c biÇt cça thÝi Ngô - inh - Lê là sñ h°ng thËnh cça ph­t giáo. Các nhà vua ã l¥y lý thuy¿t Ph­t giáo làm t° t°ßng chç ¡o cho viÇc trË dân và viÇc gi£i hóa £nh h°ßng cça nhà Hán sau ngàn nm B¯c thuÙc.

Ph­t giáo ã °ãc thâm nh­p vào ¥t n°Ûc të th¿ k÷ thé nh¥t, tr°Ûc Nho giáo. Nhïng ng°Ýi §u tiên mang tôn giáo này ¿n không ph£i là nhïng nhà truyÁn giáo hay là nhïng b­c chân tu mà là nhïng nhà buôn bán ng°Ýi ¥n Ù theo ¡o ph­t, hÍ ¿n buôn bán và trong thÝi gian l°u trú, hÍ n chay niÇm Ph­t cúng bái theo nghi lÅ Ph­t giáo, có ng°Ýi l¡i l¥y vã ViÇt và d§n dà nhïng sinh ho¡t tôn giáo cça hÍ lan ¿n ng°Ýi ViÇt. Lý thuy¿t ¡o ph­t cho r±ng Ýi là bà khÕ, con ng°Ýi bË r±ng buÙc trong ki¿p luân hÓi, muÑn thoát khÏi c£nh ¥y, con ng°Ýi ph£i diÇt dåc, ph£i diÇt lòng ham muÑn à ti¿n tÛi ni¿t bàn. Lý thuy¿t ¥y phù hãp vÛi tâm tr¡ng cça ng°Ýi ViÇt ang ß trong c£nh ô hÙ.

Vào th¿ k÷ thé hai thì các tng s) theo phái ¡i thëa ¿n truyÁn gi£ng ¡o ph­t. ¿n nm 580, phái thiÁn §u tiên cça ViÇt Nam °ãc Vinitaruci (Tó Ni a L°u Chi) thành l­p (ThiÁn hÍc là do Bodhidharma, ng°Ýi ¥n, sáng t¡o. Theo ông, nguÓn gÑc b£n ch¥t cça con ng°Ýi là thiÇn và con ng°Ýi có kh£ nng giao ti¿p trñc ti¿p vÛi Ph­t b±ng trái tim chân thành, "không bi¿t gì là bi¿t h¿t t¥t c£").

Vinitaruci là ng°Ýi dòng dõi Bà La Môn, gÑc ß phía Nam Thiên Trúc. Sau khi th¥m nhu§n giáo lý cça Ph­t, ông ¿n Trung Hoa và sau ó xuôi ¿n Giao Châu và trå trì t¡i chùa Pháp Vân ß làng CÕ Châu (Long Biên-580). Ông b¯t §u dËch kinh Ph­t, tác ph©m §u tiên là kinh "T°ãng §u tinh xá" mang tính ch¥t thiÁn hÍc, nói vÁ sñ giác ngÙ nh° mÙt cái gì không thà dùng lÝi nói và chï vi¿t à diÅn t£ °ãc, tuÇ giác °ãc truyÁn th³ng vào tâm ng°Ýi, th¥y °ãc nhân tâm và thành chính qu£. ThiÁn phái này truyÁn °ãc 19 Ýi ¿n nm 1213 mÛi dét. Nhïng ng°Ýi nÕi ti¿ng nh¥t trong phái thiÁn này là Të ¡o H¡nh, V¡n H¡nh.

Phái thiÁn thé hai cça ViÇt Nam do nhà s° Vô Ngôn Thông thành l­p vào th¿ k÷ thé chín. Vô Ngôn Thông gÑc ng°Ýi Qu£ng ông ¿n Giao Châu vào nm 820 vào trå trì t¡i ngôi chùa Ki¿n S¡, làng Phù Õng (B¯c Ninh). Vô Ngôn Thông tính tình tr§m l·ng ít nói, nh°ng l¡i hiÃu bi¿t mau chóng cho nên °ãc ng°Ýi Ýi t·ng cho danh hiÇu là Vô Ngôn Thông. Ông là ng°Ýi phát triÃn ph°¡ng pháp bích quan (thiÁn tÍa b±ng cách xây m·t vào vách). Ông phç nh­n viÇc i tìm chân lý, ni¿t bàn qua các kinh iÃn mà chÉ b±ng thiÁn t¡i tâm, ông chç tr°¡ng con ng°Ýi có thà trong gi¥y lát ¡t ¿n giác ngÙ téc kh¯c, khÏi c§n qua nhiÁu giai o¡n tiÇm ti¿n bßi vì "Ph­t t¡i tâm"

Vào thÝi Ngô - inh - Lê, sau khi ¥t n°Ûc giành l¡i °ãc Ùc l­p, nhïng nhà nho °ãc ào t¡o theo kiÃu Trung Hoa bË g¡t ra ngoài cuÙc sÑng chính trË, nhà n°Ûc trÍng dång các nhà s° và chính hÍ ã có mÙt vai trò quan trÍng trong viÇc cai trË ¥t n°Ûc.

inh Tiên Hoàng là ng°Ýi r¥t sùng ¡o Ph­t. Nm 973 nhà vua phân Ënh giai c¥p cho giÛi tng s), l­p ra mÙt h¿ thÑng tng lï, éng §u là nhà s° Ngô Chân L°u, mÙt vË TÕ thuÙc th¿ hÇ thé nm cça phái thiÁn Vô Ngôn Thông. HÇ thÑng tng lï này éng bên c¡nh vua, giúp vua trong viÇc cai trË. inh Tiên Hoàng phong cho Ngô Chân L°u danh hiÇu Khuông ViÇt ¡i s° (ngh)a là giúp n°Ûc ViÇt) cai qu£n toàn bÙ hÇ thÑng tng giá trong n°Ûc.

Trong n°Ûc, chùa tháp °ãc xây dñng. N 973 inh LiÅn cho dñng t¡i Hoa L° 100 cÙt á kh¯c kinh Ph­t, gÍi là kinh tràng. Các nhà s° t¡o thành mÙt t§ng lÛp có hÍc théc và có uy tín trong xã hÙi. Các tác ph©m vn hóa cça thÝi ¥y ph§n nhiÁu là cça các nhà s° nh° × Thu­n, Ngô Chân L°u, V¡n H¡nh.

Vào thÝi TiÁn Lê, các nhà s° ti¿p tåc °ãc trÍng dång Khuông ViÇt v«n °ãc Lê ¡i Hành °u ãi. Sách ThiÁn uyÃn t­p anh chép r±ng vua Lê ¡i Hành r¥t kính trÍng Khuông ViÇt ¡i s°, "phàm nhïng viÇc quân quÑc trong triÁu ình Áu °a cho ngài c£". Nhà vua l¡i còn mÝi các thiÁn s° Pháp Thu­n (téc là × Thu­n) và V¡n H¡nh cça phái thiÁn Tó Ni a L°u Chi làm cÑ v¥n chính trË.

IV. Di s£n vn hóa tiêu biÃu

BuÕi §u cça thÝi kó xây dñng nÁn tñ chç không có nhiÁu công trình ki¿n trúc Ó sÙ, nh°ng à l¡i cho chúng ta mÙt sÑ di s£n vô cùng có ý ngh)a. ó là vùng ¥t "Hai vua mÙt h­u" °Ýng Lâm, tuy ß ây không có ki¿n trúc cça ¥t n°Ûc vào thÝi kó §u xây dñng nÁn Ùc l­p tñ chç, nh°ng l¡i là quê h°¡ng cça Ngô QuyÁn, Phùng H°ng. ây cing là Ëa iÃm qui tå nhiÁu Án thÝ, mi¿u m¡o t°ßng nhÛ ¿n các ng°Ýi x°a, trong ó có lng Ngô QuyÁn và Án thÝ Phùng H°ng. Ngoài ra, vÁ ki¿n trúc, có di tích Hoa L°, kinh thành §u tiên cça thÝi kó Ùc l­p, mÙt tên gÍi g¯n bó vÛi các chuyÇn kà vÁ c­u bé chn trâu inh BÙ L)nh l¥y hoa lau làm cÝ.

Vùng cÕ tích °Ýng Lâm

°Ýng Lâm là vùng ¥t cÕ, mang giá trË lËch sí, vn hóa cao. Vùng cÕ tích này thuÙc thË xã S¡n Tây, tÉnh Hà Tây, vÛi diÇn tích chÉ chëng 4km2, gÓm 7 thôn là Cam Lâm, oài Giáp, ông Sàng, Hà Tân, H°ng ThËnh, Mông Phå và Phå Khang. °Ýng Lâm vÑn nÕi ti¿ng là mÙt vùng ¥t á ong. âu âu cing th¥y á ong, të cái gi¿ng cho ¿n cÕng nhà, cÙt ình, ngôi mÙ, nhà thÝ hÍ. Không gian tràn ng­p màu s¯c á ong em ¿n cho °Ýng Lâm mÙt v» cÕ kính không n¡i nào có °ãc. °Ýng Lâm còn °ãc bi¿t ¿n là mÙt vùng trÓng mía, làm °Ýng nÕi ti¿ng. Vì th¿ có nhïng Ëa danh liên quan ¿n các ho¡t Ùng này nh° °Ýng Lâm, chùa Mía, phÑ Mía, tÕng Mía. ó cing là hình £nh mía, m­t, °Ýng qua câu ca ví von nh° sau:

"Lên phÑ Mía,

G·p cô hàng m­t,

N¯m l¥y tay hÏi °Ýng"

Theo các t° liÇu kh£o cÕ hÍc thì cách ây 3.500 nm, °Ýng Lâm là n¡i tå c° cça ng°Ýi ViÇt CÕ. Và ây là quê h°¡ng cça hai vË nï t°Ûng cça hai bà Tr°ng là Chiêu Tr°ng và × Lý, là cn cé cça bà Man ThiÇn, m¹ cça Tr°ng Tr¯c và Tr°ng NhË. °Ýng Lâm °ãc gÍi là ¥t "Hai vua mÙt h­u" vì ây là quê h°¡ng cça hai vË anh hùng dân tÙc Phùng H°ng, Ngô QuyÁn và cça bà NguyÅn ThË Rong, quý phi chúa TrËnh Tráng (có tài liÇu cho là Ngô ThË NgÍc DiÇu). Vùng Ëa linh nhân kiÇt này, vì th¿, chéa ch¥t nhiÁu di tích lËch sí, vn hóa. Có nhiÁu ình, chùa, mi¿u °ãc xây dñng të nhiÁu th¿ k÷. Trong ó, có Án Phùng H°ng, lng Ngô QuyÁn, mi¿u thÝ bà Lê ThË Lan (nï t°Ûng cça hai Bà Tr°ng), chùa Mía, chùa Mèn (thÝ bà Man ThiÇn), ình Mông Phå... và các Ëa danh liên quan ¿n các vË anh hùng nh° Ói HÓ G¥m, n¡i Phùng H°ng ngày x°a t­p luyÇn, ho·c r·ng déa cÕ thå, n¡i buÙc voi cça Ngô QuyÁn. ·c biÇt, °Ýng Lâm còn có gi¿ng Xin Sïa, tuy nhÏ nh°ng khi nào cing §y n°Ûc trong ngÍt ngào, là n¡i các bà m¹ ¿n uÑng n°Ûc à c§u mong có nhiÁu sïa cho con bú.

Phùng H°ng (BÑ Cái ¡i V°¡ng) là ng°Ýi thôn Cam Lâm (mÙt trong b£y thôn cça xã °Ýng Lâm), ã cùng hai em t­p hãp dân làng °Ýng Lâm cùng dân chúng ß mÍi miÁn éng lên khßi ngh)a, l¥y °Ýng Lâm làm cn cé chÑng quân nhà °Ýng, të ¥y tÏa ra kh¯p n°Ûc, giành °ãc Ùc l­p (767) Phùng H°ng lên làm vua °ãc b£y nm thì m¥t. Nhân dân °Ýng Lâm l­p Án thÝ t°ßng nhÛ ông. Án thÝ Phùng H°ng tÍa l¡c ngay t¡i xã Cam Lâm, Án nhÏ nh°ng ¹p, còn giï °ãc nét dáng cÕ x°a.

Ngô QuyÁn, ng°Ýi chi¿n th¯ng tr­n B¡ch ±ng oanh liÇt, cing là ng°Ýi thôn Cam Lâm. Lng Ngô QuyÁn cách Án Phùng H°ng 300m. Lng hiÇn nay là ki¿n trúc cça l§n trùng tu nm 1821 có bia ghi bÑn chï "TiÁn Ngô V°¡ng lng". Sau l°ng ngôi mÙ, n¡i an nghÉ cça thân xác ng°Ýi anh hùng là ngôi Án thÝ ngài. H±ng nm vào ngày lÅ Ngô QuyÁn (të 16 ¿n 18 tháng Giêng Âm lËch), mÙt oàn hành h°¡ng chëng 150 ng°Ýi, n m·c theo kiÃu lÅ hÙi vÛi ç Ó t¿ lÅ và ban nh¡c dân tÙc, të hÙi Án xã ±ng H£i, H£i Phòng, n¡i x£y ra chi¿n th¯ng B¡ch ±ng lËch sí, kéo ¿n °Ýng Lâm cùng dñ lÅ hÙi.

Quán Sé, mÙt ngôi nhà cÕ n±m ven °Ýng ¥t Ï là n¡i quàn thi hài cça nhïng anh hùng, liÇt s). Quán Sé vÛi mái ngói dày n·ng có các cÙt vuông b±ng á ong chÑng á. Vòm mái uÑn cong nh° hình trng khuy¿t. Ëa iÃm này liên quan ¿n mÙt nhân v­t mà nhân dân °Ýng Lâm h±ng t°ßng nhÛ. ó là Thám Hoa Giang Vn Minh. Nhà Lê sau khi trung h°ng, sai Thám Hoa Giang Vn Minh i sé sang nhà Minh xin c§u phong (1673). Ông Minh vÑn là ng°Ýi ti¿t tháo, luôn luôn giï gìn quÑc thÃ. MÙt hôm vua Minh ra cho ông mÙt câu Ñi có ý khinh r» ng°Ýi ViÇt b±ng cách nh¯c l¡i chuyÇn Mã ViÇn dñng cÙt Óng có sáu chï "Óng trå chi¿t, Giao ChÉ diÇt":

"Óng CÕ chí kim ài d) låc"

Ngh)a là "CÙt Óng ¿n nay rêu ã xanh"

Téc thì ông Thám Hoa ng¡o nghÅ Ñi l¡i:

"±ng Giang tñ cÕ huy¿t do hÓng"

Ngh)a là: "Sông B¡ch ±ng të x°a máu v«n còn Ï"

Vua Minh téc gi­n sai mÕ bång sé th§n rÓi cho °Ûp xác °a vÁ n°Ûc. Thi hài °ãc r°Ûc i qua làng °Ýng Lâm. Dân làng ra ón xác và xin vua cho °ãc chôn sé th§n t¡i quê làng °Ýng Lâm. Vua phong cho ông t°Ûc "Công bÙ thË lang minh Qu­n công" và khen r±ng: "i sé không làm nhåc mÇnh n°Ûc, thñc là anh hùng thiên cÕ" và chu©n y cho ý nguyÇn cça dân làng. Thi hài cça Thám Hoa °ãc quàn t¡i ngôi nhà quán sé này tr°Ûc khi chôn c¥t. Ngày 2 tháng 6 âm lËch là ngày lÅ Giang Vn Minh. VÁ sau, nhà Quán Sé còn °ãc dùng làm n¡i quàn các chi¿n s) tr­n vong.

Chùa Mía ß ông Sàng, có tên chï là Sùng Nghiêm tñ (có ngh)a là tôn kính sñ nghiêm trang). Chùa Mía là mÙt công trình có giá trË nghÇ thu­t t¡o hình cao. Chùa °ãc xây dñng vào n 1632 do bà NguyÅn ThË Rong, vã chúa TrËnh Tráng và là con gái làng Mía (danh x°ng khác cça °Ýng Lâm) h°ng công. Chùa có ba khu, cách nhau b±ng hai kho£ng sân. Tr°Ûc chùa có mÙt cây cÕ thå rùm ròa thuÙc vào lo¡i lâu Ýi. Gác chuông hai t§ng, tám mái có hàng lan can con tiÇn. Khu thé hai là nhà TÕ và nhà tng. Sau cing là nhà bái °Ýng, chùa h¡, chùa trong và th°ãng iÇn. T¡i nhà bái °Ýng có t¥m bia kh¯c kà công ¡n làm chùa cça bà Rong. CÙt kèo cça chùa b±ng g× Áu °ãc ch¡m trÕ công phu. Trong chùa có 287 pho t°ãng b±ng g× hay b±ng ¥t luyÇn vÛi rÅ cây si, gi¥y b£n và m­t. Các pho Bát bÙ Kim C°¡ng, Tuy¿t S¡n, Quan Âm tÑng tí là nhïng tuyÇt tác nghÇ thu­t t¡o hình. Bát bÙ Kim C°¡ng là 8 pho t°ãng cao kho£ng 2m, éng hai bên t£ hïu cça chùa trong. Pho t°ãng Tuy¿t S¡n nÕi ti¿ng vÛi nhïng nét ch¡m kh¯c sÑng Ùng, §y ch¥t "th§n" cça con ng°Ýi. Pho Quan Âm tÑng tí là t°ãng ThË Kinh µm con, nét m·t hiÁn të, phúc h­u. Ngoài ra, g§n ây, dân °Ýng Lâm ã cùng nhau óng góp, xây mÙt chi¿c tháp 9 t§ng, cao 13,5m. ß t§ng 7 cça tháp có chi¿c khánh niên hiÇu C£nh H°ng (1740-1786), ß t§ng 8 treo mÙt chi¿c chuông n·ng 400 kg, niên hiÇu C£nh ThËnh (1792-1802). Chùa Mía ã °ãc BÙ Vn hóa Thông tin công nh­n là di tích lËch sí và vn hóa.

Xã °Ýng Lâm, vÛi bÁ dày lËch sí cça mình suÑt të 2.000 nm là mÙt vùng cÕ tích, mÙt vùng vn hóa áng °ãc tham quan và tôn t¡o.

Thành Hoa L°

Thành Hoa L° °ãc xây të Ýi inh Tiên Hoàng và ¿n Ýi Lê ¡i Hành thì °ãc tu bÕ l¡i. Thành Hoa L° ß xã Tr°Ýng Yên, HuyÇn Gia Khánh, tÉnh Ninh Bình, cách Hà NÙi kho£ng 100km vÁ phía Nam, cách thË xã kho£ng 10km vÁ phía Tây B¯c.

Thành n±m trên mÙt khu ¥t °ãc núi á vôi bao quanh ba m·t Tây, Nam, ông. Phía B¯c và ông B¯c có con sông Hoàng Long ch£y ngang. Sông Hoàng Long b¯t nguÓn të vùng rëng núi Hòa Bình Nho Quan và ch£y vào sông áy t¡o nên con °Ýng thçy B¯c - Nam tiÇn lãi.

Cing giÑng nh° khi xây thành CÕ Loa, dân ViÇt ã t­n dång Ëa hình thiên nhiên, dùng chiÁu cao cça dãy núi á vôi à làm nên nhïng béc t°Ýng thành kiên cÑ. Có t¥t c£ m°Ýi o¡n t°Ýng thành °ãc ¯p thêm, nÑi nhïng ngÍn núi l¡i. o¡n dài nh¥t 500m. o¡n ng¯n nh¥t 65m, cao kho£ng 10m, rÙng chëng 15m.

Thành Hoa L° gÓm hai vòng thành riêng biÇt, n±m c¡nh nhau. Vòng thành ß phía ông °ãc gÍi là thành Ngoài, vòng thành ß phía Tây °ãc gÍi là thành Trong.

Thành Ngoài bao quanh mÙt khu ¥t có diÇn tích chëng 140ha, gÓm hai thôn Yên Th°ãng và Yên Thành cça xã Tr°Ýng Yên, là n¡i có cung iÇn, l§u gác cça vua. Thành Trong có diÇn tích t°¡ng °¡ng vÛi thành Ngoài, bao gÓm khu ¥t nay là thôn Chi Phong, xã Tr°Ýng Yên.

Hai tòa thành ch¡y g§n nhau ß ngách núi QuÁn Vòng (phía Tây cça thành Ngoài và phía ông cça thành Trong). Ngách núi QuÁn Vòng cing là n¡i thông th°¡ng cça hai vòng thành.

Vì dña theo th¿ núi à xây nên, cho nên c£ hai tòa nhà thành Áu không có hình dáng rõ rÇt, giÑng nhau ß iÃm là hình dài và eo l¡i ß chính giïa. Và chính ß ch× eo này là béc t°Ýng v§u, ngn m×i thành ra hai ph§n, làm tng thêm méc Ù quanh co hiÃm hóc cho tòa thành.

C£ hai thành Áu có nhánh cça Sông Hoàng Long ch£y vào, nhÝ v­y viÇc chuyÃn ra vào thành Áu dÅ dàng.

ß nhïng ch× ¥t dÅ lún, móng t°Ýng °ãc chôn sâu ¿n 2 mét, ch¥t liÇu là tëng lÛp cành cây l«n cùng ¥t. Các lÛp ¥t này có cÍc óng sâu xuÑng à giï cho móng khÏi trôi. CÍc thì có cÍc kép và cÍc chi¿c. CÍc kép gÓm hai thanh g× nÑi vÛi nhau b±ng à ngang qua l× mÙng, trên à l¡i còn có nhiÁu thanh g× dài. NhÝ cách xây móng c©n th­n th¿ nên các o¡n thành xây bên trên tÓn t¡i cho ¿n ngày nay.

Thân t°Ýng bên trong °ãc xây b±ng g¡ch ch¯c ch¯n dày kho£ng 0,45m. Chân t°Ýng có kè á t£ng và cÍc g× chòng chéo.

Kinh ô Hoa L°, mÙt Kinh ô °ãc xây dñng sau mÙt ngàn nm B¯c thuÙc ã ph£n ánh ph§n nào tính dân tÙc cça ng°Ýi ViÇt. Trong khi t¡i Trung QuÑc, nhïng thành liy thÝi Hán Áu có hình dáng Áu ·n hình hÍc, °Ýng ngang lÑi dÍc ngay hành th³ng lÑi thì Hoa L° l¡i ngo±n ngoèo không theo khuôn m«u cça nhà Hán mà theo Ëa th¿ thiên nhiên. Qua ó ta th¥y °ãc tính Ùc l­p ngay c£ trong ki¿n trúc cça dân tÙc.

Nhà Lý (1010-1225)

Lý Thái TÕ 0110-1028

Lý Thái Tông 1028-1054

Lý Thánh Tông 1054-1072

Lý Nhân Tông 1072-1127

Lý Th§n Tông 1127-1138

Lý Anh Tông 1138-1175

Lý Cao Tông 1176-1210

Lý HuÇ Tông 1211-1225

Lý Chiêu Hoàng 1225

I. Lý Bát ¿

Nm 1009, sau khi Lê Long )nh ch¿t, TriÁu ình tôn Lý Công U©n, mÙt ng°Ýi có uy tín và th¿ lñc trong triÁu lên làm vua.

Lý Công U©n ng°Ýi làng CÕ Pháp (Tiên S¡n, Hà B¯c) không có cha, m¹ hÍ Ph¡m. ThÝi niên thi¿u cça Lý Công U©n tr£i qua trong môi tr°Ýng Ph­t giáo. Nm lên ba, Lý Công U©n làm con nuôi cho nhà s° Lý Khánh Vân (vì th¿ ông mang hÍ Lý). Sau ó ông l¡i là Ç tí cça S° V¡n H¡nh và ß h³n trong chùa Låc TÕ (còn gÍi là chùa CÕ Pháp)

LÛn lên, Lý Công U©n °ãc giï mÙt chéc nhÏ trong Ùi c¥m quân cça vua Lê ¡i Hành. Ông nÕi ti¿ng là ng°Ýi liêm khi¿t và °ãc giÛi Ph­t giáo çng hÙ. Nm 1005, sau khi Lê ¡i Hành m¥t, các hoàng tí tranh ngôi, Thái tí Long ViÇt lên ngôi chÉ mÛi ba ngày thì bË Lê Long )nh gi¿t. Lý Công U©n không ng¡i ng§n, ôm xác ng°Ýi vua mÛi mà khóc. Lê Long )nh, Lý Công U©n làm T£ thân vÇ iÇn tiÁn chÉ huy sé, thÑng l)nh toàn thà quân túc vÇ.

Lê Long )nh ch¿t vào nm 1009 sau mÙt thÝi gian trË vì tàn b¡o. Lúc b¥y giÝ giÛi Ph­t giáo vÛi các vË cao tng danh ti¿ng nh° s° V¡n H¡nh ang có uy tín trong xã hÙi và trong triÁu ình. HÍ cùng quan ¡i th§n là ào Cam MÙc °a Lý Công U©n lên làm vua.

Lý Công U©n lên ngôi, l¥y hiÇu là Lý Thái TÕ, l­p nên nhà Lý. Nhà Lý truyÁn °ãc tám Ýi nên sí sách th°Ýng gÍi là Lý Bát ¿ (không kà Ýi Lý Chiêu Hoàng)

Lý Thái TÕ là mÙt vË vua hiÁn të, r¥t lo cho dân. Vua ß ngôi °ãc 19 nm, m¥t vào nm 1028. ViÇc tang lÅ ch°a kËp hoàn t¥t thì các hoàng tí tranh nhau ngôi vua dù Lý Ph­t Mã ã °ãc l­p làm Thái tí të lâu. NhÝ sñ giúp séc §y ding mãnh cça Lê Phång HiÃu mà Lý Ph­t Mã °ãc lên ngôi, l¥y hiÇu là Lý Thái Tông. Các hoàng tí ã tëng tranh ngôi vÛi Lý Ph­t Mã xin vÁ chËu tÙi, vÛi tinh th§n të bi hÉ x£ cça ¡o Ph­t, nhà vua tha tÙi và phåc chéc cho hÍ l¡i nh° ci.

Lý Thái Tông cing là mÙt vË vua nhân të. Nhà vua th°Ýng tha thu¿ cho dân chúng m×i khi trong n°Ûc g·p n¡n m¥t mùa ho·c vëa có chi¿n tranh. Ngay Ñi vÛi k» làm nÙi lo¡n, nhà vua cing dùng chï nhân à Ñi xí. Nh° tr°Ýng hãp Nùng Trí Cao, sau khi nÕi lên cát cé, bË b¯t, vua Thái Tông không nhïng tha tÙi làm lo¡n mà còn phong t°Ûc cho nïa. Vua Lý Thái Tông làm vua °ãc 27 nm thì m¥t.

Lý Thánh Tông lên ngôi vào nm 1054 và cing trong nm ¥y nhà vua ·t quÑc hiÇu là ¡i ViÇt. Lý Thánh Tông nÕi ti¿ng nhân të, yêu dân nh° yêu con. Nhà vua còn th°¡ng ¿n c£ nhïng ng°Ýi bË tù tÙi, c¥p cho hÍ chn chi¿u à ¯p, cho c¡m n ngày hai bïa. Vì th¿, d°Ûi triÁu này, trong n°Ûc ít có nÙi lo¡n, cuÙc sÑng t°¡ng Ñi thanh bình. Nguyên phi cça vua là bà ÷ Lan, nÕi ti¿ng giÏi viÇc trË n°Ûc thay vua khi vua b­n i ánh Champa. B¥y giÝ, c°¡ng vñc cça ¡i ViÇt có thêm ph§n ¥t Qu£ng Bình, Qu£ng TrË ngày nay.

Vua Thánh Tông m¥t vào nm 1072, Thái Tí Càn éc, là con cça vua Lý Thánh Tông cùng bà ÷ Lan, mÛi 7 tuÕi, lên làm vua, l¥y hiÇu là Lý Nhân Tông. Quan Thái s° là Lý ¡o Thành làm phå chính. ·c biÇt d°Ûi triÁu Lý Nhân Tông có cuÙc phá TÑng cça Lý Th°Ýng KiÇt.

Lý Nhân Tông m¥t nm 1127, làm vua °ãc 56 nm. Vì vua Nhân Tông không con nên ã l­p con cça ng°Ýi em lên làm thái tí. ó là Lý Th§n Tông, lúc ¥y mÛi có 13 tuÕi. Tuy vua nhÏ tuÕi nh°ng các quan ¡i th§n h¿t lòng giúp á, nên trong n°Ûc cing °ãc yên Õn, ít có lo¡n l¡c. Lý Th§n Tông chÉ làm vua °ãc m°Ýi nm thì m¥t. Con là Lý Anh Tông mÛi ba tuÕi ã làm vua, °ãc Tô Hi¿n Thành phå tá ¯c lñc nên viÇc triÁu chính v«n Õn Ënh.

Lý Cao Tông lên nÑi ngôi cha cing chÉ có ba tuÕi. Nhà Lý b¯t §u suy vong të ây. Vào §u triÁu Lý Cao Tông, Tô Hi¿n Thành còn làm phå tá vài nm thì m¥t, triÁu th§n v«n còn giï °ãc nÁn n¿p cça các triÁu tr°Ûc nên cing t¡m Õn. Nh°ng khi lÛn lên, Lý Cao Tông ham ch¡i bÝi, sn b¯n, bê trÅ viÇc n°Ûc l¡i thêm tiêu hoang phung phí, cho xây cung iÇn b¯t dân chúng ph£i phåc dËch. Quan l¡i thì nhing nhiÅu nên trong n°Ûc lo¡n l¡c nÕi lên nh° ong.

Nhïng cuÙc nÕi lo¡n lÛn nh¥t và có £nh h°ßng ¿n ngai vàng cça hÍ Lý là lo¡n Ph¡m Du và lo¡n Quách BÑc.

Nm 1208, Ph¡m Du nÕi lên làm lo¡n ß NghÇ An, vua sai quan phång ngñ là Ph¡m BÉnh Gi i ánh d¹p. BÉnh Gi ánh uÕi °ãc Ph¡m Du, tËch biên cça c£i và Ñt phá cía cça Ph¡m Du. Ph¡m Du cho ng°Ýi vÁ kinh ô, em vàng b¡c út lót cho các quan l¡i à vu cho BÉnh Gi tÙi gi¿t ng°Ýi vô tÙi. Lý Cao Tông nghe lÝi, cho b¯t BÉnh Gi. ThuÙc t°Ûng cça BÉnh Gi là Quách BÑc nÕi lên, ti¿n ánh ¿n t­n kinh thành. Lý Cao Tông cho gi¿t BÉnh Gi rÓi cùng gia quy¿n ch¡y trÑn. Thái Tí Sam ch¡y ¿n n°¡ng náu t¡i nhà Tr§n Lý, tr°ßng hÍ mÙt gia ình ánh cá giàu có và có th¿ lñc ß làng Téc M·c, tÉnh Nam Ënh. T¡i ây, thái tí Sam th¥y con gái cça Tr§n Lý là Tr§n ThË Dung xinh ¹p nên c°Ûi làm vã. Gia ình hÍ Tr§n em cça c£i ra mÙ quân d¹p lo¡n và hÙ tÑng °ãc nhà vua vÁ Thng Long.

VÁ kinh °ãc mÙt nm thì vua m¥t, thái tí Sam lên nÑi ngôi, ó là Lý HuÇ Tông, Tr§n ThË Dung làm hoàng h­u.

Të ¥y hÍ Tr§n uy th¿ nh¥t triÁu, hai ng°Ýi anh cça hoàng h­u là Tr§n Thëa và Tr§n Tñ Khánh cùng ng°Ýi em hÍ là Tr§n Thç Ù giï các chéc vå chç chÑt trong triÁu. Tr§n Thëa làm NÙi thË phán thç, Tr§n Tñ Khánh làm Phå chính, Tr§n Thç Ù làm iÇn tiÁn chÉ huy sé. QuyÁn hành ß trong triÁu n±m c£ trong tay cça Tr§n Tñ Khánh, khi Tr§n Tñ Khánh ch¿t rÓi thì Tr§n Thç Ù n¯m quyÁn.

Lý HuÇ Tông không có con trai, chÉ có hai ng°Ýi con gái cùng Tr§n ThË Dung. Công chúa Thu­n Thiên, g£ cho Tr§n LiÅu, con tr°ßng cça Tr§n Thëa. Ng°Ýi con gái thé hai là Chiêu Thánh, r¥t °ãc Lý HuÇ Tông yêu m¿n và l­p làm Thái tí. Nm 1224, Lý HuÇ Tông nh°Ýng ngôi cho Chiêu Thánh và vào ß trong chùa Chân Giáo.

D°Ûi sñ s¯p ·t cça Tr§n Thç Ù, Lý Chiêu Hoàng l¥y con trai thé cça Tr§n Thëa là Tr§n C£nh làm chÓng và sau ó nh°Ýng ngôi cho Tr§n C£nh, triÁu Lý ch¥m dét, triÁu Tr§n thay th¿. MÙt cuÙc £o chánh không Õ máu ã thành công.

II. Chính quyÁn Nhà Lý

Sau khi lên làm vua, Lý Thái TÕ th¥y ¥t Hoa L° ch­t h¹p nên cho dÝi ô vÁ ¡i La (1010) và Õi tên ¡i La thành Thng Long (Hà NÙi). Thng Long b¥y giÝ n±m vào vË trí trung tâm cça ¥t n°Ûc, là n¡i hÙi tå cça °Ýng bÙ, °Ýng sông. Theo quan niÇm cça ng°Ýi x°a, Thng Long có "°ãc cái th¿ rÓng cuÙn hÕ ngÓi; vË trí ß giïa bÑn ph°¡ng ông Tây Nam B¯c; tiÇn hình th¿ núi rëng sau tr°Ûc... Xem kh¯p n°Ûc ViÇt ta ch× ¥y là n¡i h¡n c£, th­t là ch× hÙi hÍp cça bÑn ph°¡ng, là n¡i ô thành b­c nh¥t cça ¿ v°¡ng muôn Ýi" (Chi¿u dÝi ô).

ThÝi nhà Lý, các hoàng tí Áu °ãc nhà vua phong t°Ûc v°¡ng và Áu có bÕn ph­n i ánh d¹p các cuÙc nÙi lo¡n, nên ai cing giÏi viÇc quân sñ. Các công chúa thì °ãc phân công trông coi viÇc tr°ng thu các thé thu¿. SÑ h­u phi và cung nï °ãc Ënh rõ ràng d°Ûi triÁu vua Lý Thánh Tông: hoàng h­u và phi 13 ng°Ýi, ngñ nï 18 ng°Ýi, nh¡c kù 100 ng°Ýi.

C¡ c¥u hành chính trong n°Ûc °ãc vua Lý Thái TÕ c£i tÕ. Toàn quÑc °ãc chia ra làm 24 lÙ, phç do quan l¡i cai trË. D°Ûi lÙ, phç là huyÇn và h°¡ng. Làng xã tñ b§u ng°Ýi qu£n lý và có bÕn ph­n óng thu¿ cho Nhà n°Ûc.

BÙ lu­t §u tiên cça n°Ûc ta °ãc vi¿t ra d°Ûi triÁu Lý Thái Tông (1042). ó là bÙ Hình th°, nh°ng hiÇn nay vn b£n cça bÙ lu­t này ã th¥t truyÁn. Các sách sí chÉ ghi l¡i r±ng nhà vua Ënh các b­c hình ph¡t, các cách tra hÏi và cho phép nhïng ng°Ýi già ho·c vË thành niên °ãc l¥y tiÁn mà chuÙc tÙi khi ph¡m ph£i tÙi n·ng. Có iÁu lÇ c¥m không cho mua bán hoàng nam (téc là àn ông të 18 tuÕi trß lên) làm nô tì và c¥m mÕ trâu bò n thËt

Thu¿ °ãc Ënh ra sáu lo¡i:

Thu¿ ruÙng, §m, ao

Thu¿ ¥t trÓng dâu và bãi phù sa

Thu¿ s£n v­t ß núi

Thu¿ m¯m muÑi i qua £i quan

Thu¿ s£n v­t quý nh° sëng tê, ngà voi h°¡ng tr§m

Thu¿ tre, g×, hoa, qu£.

Quân Ùi nhà Lý °ãc tÕ chéc có quy mô. D°Ûi Ýi Lý Thánh Tông, tÕ chéc quân Ùi °ãc chia làm bÑn lÙ là t£, hïu, tiÁn, h­u. T¥t c£ gÓm có 100 Ùi, m×i Ùi có lính k?và lính b¯n á. Binh pháp nhà Lý r¥t nÕi ti¿ng, nhà TÑng bên Trung Hoa ã tëng b¯t ch°Ûc, áp dång binh pháp này cho quân Ùi cça mình. ¿n thÝi Lý Th§n Tông có mÙt ít thay Õi trong c¡ ch¿ quân Ùi. Quân lính °ãc sáu tháng mÙt l§n Õi phiên nhau vÁ làm ruÙng. NhÝ th¿, nhân lñc cho nÁn nông nghiÇp v«n °ãc b£o £m.

III. Phát triÃn kinh t¿

1. Nông nghiÇp

¡i bÙ ph­n ruÙng ¥t trong n°Ûc là ruÙng ¥t cça công xã. Công xã có °ãc uy quyÁn tñ trË rÙng rãi. RuÙng ¥t cça công xã nào là do công xã ¥y qu£n lý. Tuy th¿, nhà vua v«n có quyÁn sß hïu tÑi cao tên ruÙng ¥t, nên nông dân cày ruÙng công xã v«n ph£i nÙp tô thu¿, lao dËch và i lính cho nhà vua. Méc thu¿ °ãc Ënh là 100 thng m×i m«u.

Ngoài ra còn có ruÙng c¥p cho quý tÙc quan l¡i có công và °ãc gÍi là thác ao iÁn (ruÙng ném ao, të sñ tích Lê Phång HiÃu). Të ó hình thành thái ¥p cça mÙt sÑ quý tÙc và quan l¡i cao c¥p. Nông dân trong thái ¥p không có ngh)a vå óng thu¿ cho nhà n°Ûc mà chÉ óng cho chç thái ¥p. Chç thái ¥p óng thu¿ cho nhà n°Ûc t°¡ng °¡ng vÛi méc thu¿ cça ruÙng ¥t công xã.

Nhà n°Ûc có ruÙng riêng cça nhà n°Ûc gÍi là ruÙng quÑc khÑ, ng°Ýi cày ruÙng là tù binh hay ph¡m nhân. Tô thu¿ ruÙng quÑc khÑ n·ng h¡n so vÛi các lo¡i ruÙng trên.

Nhà Lý coi trÍng nghÁ nông và Á ra nhiÁu chính sách khuy¿n khích nông nghiÇp. Séc lao Ùng và séc kéo °ãc b£o vÇ. Quân lính thay phiên nhau làm ruÙng, nhïng ng°Ýi i phiêu b¡t °ãc trß vÁ quê h°¡ng nh­n ruÙng cày c¥y. Trâu bò °ãc b£o vÇ. Không nhïng viÇc trÙm trâu bË trëng ph¡t n·ng mà ngay c£ viÇc gi¿t trâu sß hïu cça mình cing bË ngn c¥m. Nhà n°Ûc quy Ënh cé ba nhà hãp thành mÙt "b£o" Ã kiÃm soát l«n nhau và cùng liên Ûi chËu trách nhiÇm vÁ tÙi gi¿t trâu bò.

V¥n Á thçy lãi °ãc ti¿n hành vÛi qui mô lÛn. ê C¡ Xá °ãc ¯p vào triÁu Lý Nhân Tông ã giúp chÑng °ãc låt cça sông HÓng. Nông nghiÇp d°Ûi thÝi nhà Lý nhÝ v­y ã °ãc phát triÃn và nuôi °ãc dân chúng.

2. Thç công nghiÇp

NghÁ dÇt ã phát triÃn áng kÃ, s£n xu¥t ç lo¡i të g¥m o¡n, låa cho ¿n v£i sãi. Nm 1040, Lý Thái Tông quy¿t Ënh dùng g¥m vóc trong n°Ûc à may lÅ phåc cho vua quan mà không ph£i mua g¥m vóc cça n°Ûc ngoài nïa.

NghÁ gÑm ti¿n mÙt b°Ûc khá dài và ¡t °ãc trình Ù cao vÁ s£n xu¥t cing nh° vÁ nghÇ thu­t. Ngói g¡ch °ãc s£n xu¥t §y ç Ã phåc vå cho viÇc xây dñng nhà cía cùng lâu ài, cung iÇn. Có lo¡i ngói tráng men, ngói b±ng sé tr¯ng, g¡ch cá lÛn có trang trí hoa vn và có kh¯c niên hiÇu nhà Lý. Các Ó dùng b±ng sành sé °ãc ch¿ t¡o tinh x£o vÛi các lÛp men nâu, men ngÍc, men tr¯ng ngà cùng nhïng hoa vn trang nhã ho·c kh¯c chìm, nÕi r¥t công phu.

NghÁ kh¯c b£n in ã xu¥t hiÇn, chç y¿u dùng à in các kinh Ph­t.

Giao thông và buôn bán cing °ãc phát triÃn. Các con °Ýng giao thông thçy bÙ °ãc mß mang. Të Thng Long có nhïng con °Ýng thçy i ¿n t­n biên giÛi phía B¯c và phía Nam. DÍc các °Ýng bÙ quan trÍng có nhà tr¡m và các å ¥t c¯m biÃn g× ß trên à chÉ ph°¡ng h°Ûng.

ViÇc buôn bán vÛi n°Ûc ngoài r¥t phát triÃn. C£ng Vân Ón (Qu£ng Ninh) là n¡i tàu thuyÁn n°Ûc ngoài t¥p n­p ¿n trao Õi.

IV. Phát triÃn vn hóa - xã hÙi

Nho giáo: Nhà Lý b¯t §u chm lo viÇc mß mang hÍc t­p và thi cí à tuyÃn lña nhân tài ra làm quan. Nm 1070, Lý Thánh Tông cho dñng Vn mi¿u (thÝ KhÕng Tí, Chu Tí và 72 vË tiÁn hiÁn) và mß QuÑc Tí Giám. NÁn ¡i hÍc ViÇt Nam b¯t §u të ¥y. Nm 1075 triÁu ình mß khoa thi §u tiên à chÍn nhân tài. ây là khoa thi tam tr°Ýng gÓm có ç Ph­t, Lão, Nho. VË Tr¡ng nguyên §u tiên cça n°Ûc ta là Lê Vn ThËnh ­u ß khoa thi này.

T§ng lÛp nho s) th¥m nhu§n ý théc Nho giáo b¯t §u xu¥t hiÇn. Tr°Ûc ây t§ng lÛp có hÍc trong xã hÙi h§u h¿t là các nhà s°. Të Ýi Lý, Nho giáo b¯t §u có Ëa vË trong xã hÙi. Tuy th¿, ch¿ Ù giáo dåc và thi cí theo tinh th§n Nho giáo cing chÉ mÛi b¯t §u. SÑ nho s) °ãc t¡o ra hãy còn quá ít, Ph­t giáo v«n chi¿m °u th¿ và các nhà s° v«n giï vai trò quan trÍng trong xã hÙi.

Ph­t giáo: Ph­t giáo °ãc truyÁn bá rÙng rãi trong qu§n chúng và có d¥u ¥n lên mÍi sinh ho¡t vn hóa. Nhà vua và t§ng lÛp quý tÙc r¥t tôn sùng ¡o Ph­t. T¥t c£ tám Ýi vua nhà Lý, vua nào cing sùng tín ¡o ph­t. Lý Thái TÕ b£n thân là con nuôi cça s° Lý Khánh Vân và tëng °ãc nuôi d¡y trong chùa të nhÏ. ó là vË vua Ph­t tí §u tiên cça ViÇt Nam. Còn vua Lý Thái Tông là TÕ thé b£y cça phái thiÁn Vô Ngôn Thông, Lý Thánh Tông là TÕ thé hai cça phái thiÁn Th£o °Ýng.

Phái thiÁn Th£o °Ýng là phái thiÁn thé ba °ãc thành l­p t¡i ViÇt Nam vào nm 1068. ViÇc hiÇn diÇn cça vË thiÁn s° này t¡i ¥t ¡i CÕ ViÇt là mÙt sñ tình cÝ. Th£o °Ýng vÑn ng°Ýi Trung Hoa ang hành ¡o t¡i Champa, thì vào nm 1069 bË quân ¡i ViÇt b¯t trong chuy¿n vua Lý Thánh Tông i chinh ph¡t. Ông bË °a vÁ Thng Long. T¡i ây, ông giúp viÇc cho mÙt vË tng låc và bÙc lÙ ra ki¿n théc thiÁn hÍc cça mình. Vua bi¿t ¿n, vÝi ông làm quÑc s° và cho ông trå trì t¡i chùa Khai QuÑc ß Thng Long. Phái thiÁn này truyÁn sáu th¿ hÇ. KÃ c£ thiÁn s° Th£o iÁn, có t¥t c£ 19 thiÁn s°. Lý Thánh Tông là vË TÕ thé hai, Lý Anh Tông thuÙc th¿ hÇ thé t°, Lý Cao Tông thuÙc th¿ hÇ thé sáu.

HÇ thÑng tng già (sangha) °ãc duy trì, quÑc s° có vai trò nh° ng°Ýi cÑ v¥n tÑi cao. Nhà vua cho các nhà s° °ãc b­n lÅ phåc riêng cça hÍ. Quý tÙc, quan l¡i thi nhau cúng tiÁn b¡c cho nhà chùa. Các nhà s° °ãc c¥p phát b±ng, °ãc miÅn thu¿ và lao dËch cùng i lính. Chùa chiÁn mÍc lên kh¯p n¡i, không nm nào mà không có xây chùa mÛi, triÁu ình l¡i miÅn thu¿ cho dân chúng. Nm 1018, Lý Thái TÕ cho ng°Ýi i thÉnh kinh Tam T¡ng (Tripitaka) vÁ sao l¡i và c¥t vào kho ¡i H°ng.

Vua Lý Thái Tông cho xây ngôi chùa MÙt CÙt. ây là mÙt ngôi chùa nÕi ti¿ng không ph£i vì tính ch¥t kù thu­t mà vì tính nghÇ thu­t cça nó.

Ki¿n trúc phát triÃn m¡nh d°Ûi thÝi nhà Lý và chËu £nh h°ßng cça Ph­t giáo r¥t sâu ­m. Cung iÇn, lâu ài, thành quách và chùa tháp °ãc xây dñng vÛi qui mô lÛn. Thành Thng Long là mÙt công trình xây dñng lÛn trong các triÁu ¡i phong ki¿n. Thành gÓm hai vòng dài kho£ng 25 km. Trong hoàng thành có nhïng cung iÇn cao ¿n bÑn t§ng. ViÇc xây dñng các chùa tháp r¥t °ãc coi trÍng. Nm 1031 Lý Thái Tông cho xây 950 ngôi chùa. Nm 1056, Lý Thánh Tông l­p chùa Sùng Khánh ß ph°Ýng Báo Thiên, ph£i dùng 11 ngàn cân Óng à úc chuông chùa, nm sau l¡i dñng T° Thiên B£o tháp tr°Ûc chùa Báo Thiên, cao vài chåc tr°ãng (kho£ng 50-60m) và có 30 t§ng. Ngoài ra còn có nhiÁu chùa tháp khác cing Ó sÙ và huy hoàng không kém.

iêu kh¯c Ýi Lý Ùc áo, chç y¿u trên gÑm và trên á. Á tài th°Ýng là thiên nhiên nh° mây, n°Ûc, hoa sen, hoa cúc và ·c biÇt là hình t°ãng con rÓng vÛi nhiÁu n¿p cong mÁm m¡i t°ãng tr°ng cho nguÓn n°Ûc, niÁm m¡ °Ûc cça c° dân trÓng lúa.

Hình t°ãng con rÓng cça triÁu ¡i này không l«n °ãc vÛi các triÁu ¡i khác. Nhïng hình iêu kh¯c ß chùa Ph­t Tích cho ta th¥y r±ng nghÇ thu­t iêu kh¯c thÝi Lý không nhïng ti¿p thu nghÇ thu­t Trung Hoa mà còn cça Champa nïa: Nh¡c công và vi nï, hình t°ãng th§n iÁu Garuda.

Ca hát nh£y múa là nhïng sinh ho¡t phÕ c­p trong dân chúng. Hát £ ào ã xu¥t hiÇn. C£nh vi nï múa dân hoa hay vi công vëa múa vëa sí dång nh¡c cå °ãc kh¯c trên các phù iêu. ua thuyÁn, múa rÑi n°Ûc là sinh ho¡t lÅ hÙi không thà thi¿u °ãc trong cuÙc sÑng vn hóa cça ng°Ýi dân Ýi Lý.

Ta có thà nói Ýi Lý là mÙt giai o¡n phát triÃn rñc rá cça nÁn vn hóa dân tÙc.

V. Nhân v­t tiêu biÃu

Ngoài nhïng ông vua l×i l¡c cça nhà Lý nh° Lý Thái TÕ, Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông, Lý Nhân Tông, n°Ûc ViÇt thÝi Lý còn có nhïng nhân v­t nÕi ti¿ng nh° Lê Phång HiÃu, Lý ¡o Thành, Lê Vn ThËnh... ·c biÇt có Lý Th°Ýng KiÇt, mÙt nhà quân sñ tài ba và ÷ Lan Nguyên phi, mÙt ng°Ýi phå nï ã phát huy °ãc kh£ nng trong viÇc cai trË ¥t n°Ûc.

÷ Lan nguyên phi

÷ Lan quê ß làng ThÕ L×i (Thu­n Thành, Hà B¯c). Nm 1062 vua Lý Thánh Tông ã 40 tuÕi mà không có con nên th°Ýng i các n¡i à c§u tñ. MÙt hôm vua qua làng ThÕ L×i, trong khi mÍi ng°Ýi Õ ra °Ýng xem xa giá thì bà ang hái dâu, chÉ éng dña cây lan mà nhìn. Vua th¥y th¿ làm l¡, cho gÍi ¿n à hÏi. Th¥y bà xinh ¹p, Ñi áp dËu dàng l¡i thông minh s¯c s£o, vua °a vÁ cung và phong làm ÷ Lan phu nhân. Nm 1066 bà sinh Thái tí Càn éc và °ãc phong là Nguyên phi.

Lúc b¥y giÝ giïa ¡i ViÇt và Champa ang x£y ra chi¿n tranh biên giÛi. Vua Lý Thánh Tông ph£i thân chinh i ánh (1069). Vua giao cho bà quyÁn giám quÑc. Sau nhiÁu tr­n không thành công, Lý Thánh Tông rút quân vÁ n°Ûc. Trên °Ýng vÁ kinh ô, nghe báo là bà ÷ Lan thay vua trË n°Ûc °ãc yên vui, Thánh Tông ngh): "Ng°Ýi àn bà trË n°Ûc còn °ãc nh° th¿, ta i ánh Chiêm Thành không thành công, th¿ ra àn ông hèn l¯m à! Vua em quân trß l¡i và l§n này chi¿n th¯ng.

Nm 1072, Lý Thánh Tông m¥t, Thái tí Càn éc mÛi b£y tuÕi lên nÑi ngôi. Bà °ãc phong làm Thái phi. Có tài liÇu ghi r±ng lúc b¥y giÝ Thái h­u hÍ D°¡ng buông rèm lo viÇc triÁu chính. ÷ Lan lên làm Hoàng Thái H­u (téc Linh Nhân Thái H­u) giúp vua trË n°Ûc. Tr°Ûc hÍa nhà TÑng lm le xâm lng ¡i ViÇt, bà ã nghe theo lÝi Lý Th°Ýng KiÇt gÍi Lý ¡o Thành trß l¡i giï chéc Thái phó Bình Ch°¡ng quân quÑc trÍng sñ à lo viÇc triÁu chính. ây là lúc triÁu ình nhà Lý tÕ chéc th¯ng lãi cuÙc kháng chi¿n chÑng quân TÑng. Lý Th°Ýng KiÇt ã em quân ánh sang t­n Ung Châu, Liêm Châu, nm sau ch­n éng quân xâm lng ß sông Nh° NguyÇt buÙc chúng ph£i rút vÁ n°Ûc. Trong viÇc trË n°Ûc, Thái h­u coi trÍng viÇc phát triÃn nông nghiÇp, b£o vÇ trâu bò dùng làm séc kéo. Th°¡ng nhïng phå nï nghèo khÕ ph£i em thân th¿ nã, không thà l­p gia ình, bà cho xu¥t tiÁn chuÙc hÍ và tìm ng°Ýi g£ chÓng cho. Thái h­u cing chú ý mß mang ¡o Ph­t. T°¡ng truyÁn bà ã cho xây dñng ¿n 100 ngôi chùa à mong chuÙc l¡i l×i ã béc tí D°¡ng Thái H­u cùng các cung nï tr°Ûc kia.

Lý Th°Ýng KiÇt

Lý Th°Ýng KiÇt vÑn tên là Ngô Tu¥n, tñ là Th°Ýng KiÇt, quê ß làng An Xá, huyÇn Qu£ng éc (C¡ Xá, Gia Lâm, Hà NÙi). Të nhÏ ông ã ham chuÙng c£ vn l«n võ, thích Íc sách và t­p luyÇn võ nghÇ. Nm 20 tuÕi, ông °ãc bÕ làm mÙt chéc quan nhÏ trong Ùi k?binh. Sau theo lÝi khuyên cça vua Lý Thái Tông, ông tñ ho¡n à vào làm quan trong cung. Ông °ãc thng d§n lên ¿n chéc ô tri nÙi thË s£nh, trông coi mÍi viÇc trong cung vua. ¿n nm 1069, ông °ãc cí làm ¡i t°Ûng theo vua Lý Thánh Tông ti¿n công Champa. Lý Th°Ýng KiÇt b¯t °ãc Ch¿ Cç trong dËp này khi ti¿n quân ¿n t­n biên giÛi Chân L¡p (vùng Phan Rang, Phan Thi¿t ngày nay). Chi¿n th¯ng trß vÁ, ông °ãc phong làm Phå quÑc Thái phó, t°Ûc Khai quÑc công và °ãc vua Lý nh­n làm con nuôi, vì th¿ ông Õi sang hÍ Lý và có tên là Lý Th°Ýng KiÇt.

Nm 1072, Lý Thánh Tông m¥t, Thái tí Càn éc (7 tuÕi, con cça ÷ Lan Nguyên phi) lên nÑi ngôi, téc là Lý Nhân Tông, Thái h­u Th°ãng D°¡ng cùng Thái s° Lý ¡o Thành là phå chính nh°ng Lý Th°Ýng KiÇt giúp ÷ Lan (ã trß thành Linh Nhân Thái h­u) tru¥t quyÁn phå chính cça Thái h­u Th°ãng D°¡ng, giáng Lý ¡o Thành xuÑng làm T£ gián nghË ¡i phu và Õi i tr¥n nh­m ß NghÇ An. ÷ Lan lên làm Phå chính còn Lý Th°Ýng KiÇt làm TÃ t°Ûng.

Lúc b¥y giÝ ß Trung QuÑc, nhà TÑng ang g·p khó khn vÁ mÍi m·t. Tà t°ßng cça nhà TÑng là V°¡ng An Th¡ch °a ra Tân pháp à gi£i quy¿t nhïng b¿ t¯c cça Trung QuÑc. MÙt trong nhïng biÇn pháp cça Tân pháp V°¡ng An Th¡ch là ph£i t¡o nên uy danh cho nhà TÑng b±ng cách bành tr°Ûng xuÑng phía Nam, xâm lng ¡i ViÇt. Do v­y nhà TÑng cho tích trï l°¡ng th£o, quân dång t¡i các thành Ung Châu (Qu£ng Tây), Khâm Châu và Liêm Châu (Qu£ng ông) à chu©n bË cho cuÙc xâm lng. Tr°Ûc tình th¿ ó Lý Th°Ýng KiÇt chç tr°¡ng nh° sau: "NgÓi yên ãi gi·c không b±ng em quân ra ánh tr°Ûc à ch·n mii nhÍn cça gi·c". Tr°Ûc h¿t à cçng cÑ nÙi bÙ, ông Á nghË cùng ÷ Lan mÝi Lý ¡o Thành vÁ l¡i triÁu ình giï chéc Thái phó trông coi viÇc triÁu chính. Tr°Ûc hÍa n°Ûc, Lý ¡o Thành hãp lñc cùng Lý Th°Ýng KiÇt tích cñc chu©n bË viÇc Ñi phó.

CuÑi nm 1075, Lý Th°Ýng KiÇt em 10 v¡n quân ti¿n sang ¥t TÑng ánh vào Khâm Châu, Liêm Châu và Ung Châu. Sau 42 ngày vây hãm quân ViÇt chi¿m °ãc thành Ung Châu. Sau khi phá hçy ph§n lÛn cn cé h­u c§n cça quân TÑng, tháng 4.1076, Lý Th°Ýng KiÇt cho rút quân vÁ. CuÑi nm ¥y, nhà TÑng cí t°Ûng Quách Quó em 30 v¡n quân theo hai °Ýng thçy bÙ sang xâm l°ãc ¡i ViÇt. Lý Th°Ýng KiÇt cho l­p phòng tuy¿n kiên cÑ dÍc theo sông Nh° NguyÇt à ch·n Ëch. Óng thÝi ông cing cho quân ón ánh thçy binh Ëch và ã ngn °ãc hai cánh quân thçy bÙ cça Ëch phÑi hãp vÛi nhau. Trên phòng tuy¿n Nh° NguyÇt, chi¿n tr­n diÅn ra ác liÇt. à cÕ vi quân s), ông làm nên bài th¡ và cho ng°Ýi êm khuya vào Án thÝ Tr°¡ng Hát ß bÝ Nam sông Nh° NguyÇt gi£ th§n nhân Íc vang lên:

Nam quÑc s¡n hà Nam ¿ c°

TiÇt nhiên Ënh ph­n t¡i thiên th°

Nh° hà nghËch l× lai xâm ph¡m

Nhï ³ng hành khan thç b¡i h°.

(Sông núi n°Ûc Nam vua Nam ß

Rành rành Ënh ph­n ß sách trÝi

CÛ sao li gi·c sang xâm ph¡m

Chúng bay s½ bË ánh t¡i bÝi)

NhÝ th¿ tinh th§n quân s) thêm hng hái. Sau h¡n ba tháng ánh không th¯ng lñc l°ãng bÙ binh, không thà sang sông vì thi¿u thçy binh h× trã, quân TÑng bË ch¿t m¥t quá nía l¡i thêm bÇnh t­t e dÍa, Quách Quó lâm vào th¿ qu«n bách. Lý Th°Ýng KiÇt chç Ùng Á nghË hòa à mß lÑi thoát cho quân Ëch nh±m sÛm ch¥m dét chi¿n tranh. ¿n tháng ba nm 1077 Quách Quó rút quân vÁ n°Ûc. Të ¥y quân TÑng të bÏ ý Ënh xâm l°ãc ¡i ViÇt.

VI. Di s£n vn hóa tiêu biÃu

Nhà Lý Ã l¡i nhiÁu công trình ki¿n trúc có tính ch¥t Ph­t giáo nh° tháp Báo Thiên (Hà NÙi) cao vài m°¡i tr°ãng (trên 60m), tháp Sùng ThiÇn Diên Linh (chùa Íi) cao 13 t§ng... ·c biÇt có chùa MÙt CÙt, tuy không cao lÛn, Ó sÙ nh°ng l¡i thanh thoát nh¹ nhàng, biÃu tr°ng chiÁu sâu vn hóa. Ã t°ßng nhÛ triÁu Lý, ng°Ýi Ýi sau có xây Án ô (còn gÍi là Án Lý Bát ¿) t¡i ¥t phát tích cça nhà Lý. Án ô, tuy không °ãc xây dñng vào thÝi nhà Lý, nh°ng v«n mang nhïng °Ýng nét cça thÝi ¥y vÛi hình t°ãng nhïng con rÓng, hoa sen, lá sen... Ngoài ra, nhà Lý còn truyÁn l¡i nhiÁu lo¡i hình nghÇ thu­t Ùc áo nh° múa khiên, ánh c§u và ·c biÇt là múa rÑi n°Ûc.

1. Chùa MÙt CÙt

Chùa °ãc xây dñng vào nm 1049. Chùa có tên là Diên Hñu, ngh)a là phúc lành dài lâu. Tåc truyÁn r±ng mÙt êm vua Lý Thái Tông n±m mÙt th¥y Ph­t Bà Quan Âm d«n i thm mÙt tòa sen. Vua em gi¥c mÙng kà l¡i cho bá quan vn võ nghe. TriÁu th§n cho là iÁm gá, khuyên vua nên xây mÙt ngôi chùa à c§u phúc.

Chùa có hình dáng nh° mÙt hoa sen mÍc trên n°Ûc. Tòan bÙ ngôi chùa °ãc ·t trên mÙt cÙt á cao chëng 20m. Các cÙt g× á mái °ãc bÑ trí uÑn l°ãn chÓng chéo t¡o nên °Ýng nét cça cánh sen. Bên d°Ûi là ao vuông t°ãng tr°ng cho ¥t. Chung quanh là cây cÑi xum xuê. TÕng thà khu ki¿n trúc t¡o nên °ãc không khí thanh tËnh cça chï ThiÁn.

Chùa MÙt CÙt ngày nay có quy mô nhÏ h¡n chùa nguyên thçy vì bË tàn phá và trùng tu l¡i nhiÁu l§n, nh°ng v«n còn mang dán d¥p Ùc áo cça ngôi chùa Diên Hñu x°a.

2. Án Lý Bát ¿

Làng CÕ Pháp x°a, nay thuÙc làng ình B£ng (huyÇn Tiên S¡n, tÉnh Hà B¯c), quê h°¡ng cça Lý Thái TÕ, là n¡i hÙi tå nhiÁu ki¿n trúc cÕ. Trong ó có Án Lý Bát ¿ thÝ tám vË vua cça triÁu Lý. Án còn gÍi là Án ô vì do ô nguyên soái Vi Kó Sù xây nên vào nm 1600-1602.

Të khi °ãc xây vào th¿ k÷ XVII, Án tr£i qua nhiÁu thÝi kó bË h° hao n·ng. Và ¿n nm 1952 Án l¡i bË quân Pháp phá ho¡i à truy kích du kích ình B£ng. Vào nm 1989, à k÷ niÇm 980 nm lên ngôi cça Lý Thái TÕ, Án °ãc trùng tu l¡i y nh° ci. Vì th¿, do qua nhiÁu l§n trùng tu, ngôi Án hiÇn nay không t°ãng tr°ng °ãc hoàn toàn cho nghÇ thu­t ki¿n trúc thÝi Lý, tuy nhiên, ây là n¡i cÕ kính mang dáng d¥p triÁu Lý, mÙt triÁu ¡i ã ·t nÁn móng vïng ch¯c cho vn hóa dân tÙc.

Tr°Ûc khi b°Ûc vào Án là hÓ bán nguyÇt và thçy ình, n¡i ây hàng nm, vào dËp hÙi Án ô tháng ba âm lËch v«n th°Ýng °ãc tÕ chéc biÃu diÅn múa rÑi n°Ûc. CÕng tam quan có nm cía rÙng. Sân rÙng có lát á Ã i ¿n nhà tiÁn t¿ và iÇn thÝ trung tâm. Có hai con voi lÛn b±ng vôi vïa phç phåc ch§u t¡i ây. Có nhà vn chÉ, võ chÉ, nhà hiÇu, nhà Ã kiÇu, nhà chç t¿. Hình t°ãng con rÓng uÑn l°ãn, ©n trong mây, trong lá sen °ãc trang trí trên g× hay trên á gãi nhÛ ¿n thÝi ¡i La trß thành Thng Long.

Hàng nm hÙi Án °ãc tÕ chéc trÍng thà të ngày 14 ¿n ngày 16 tháng ba âm lËch. Các nghi théc cça hÙi này gÓm có lÅ dâng h°¡ng, lÅ t¿ "hi¿n sinh" và lÅ r°Ûc. LÅ hi¿n sinh °ãc cí hành trong c£ ba ngày lÅ. V­t t¿ là mÙt con trâu thui. LÇ t¿ trâu thui xu¥t phát të viÇc vua Lý Th§n Tông Án ¡n cho sñ Minh Không. Nguyên vua Lý Th§n Tông bË bÇnh mÍc lông §y ng°Ýi, trông giÑng hÕ. Nhà s° Minh Không trË °ãc cho vua. Vì th¿, khi ông m¥t, vua phá lÇ c¥m gi¿t trâu, cho phép gi¿t mÙt con trâu à t¿ cho ông. LÅ r°Ûc thì °ãc ti¿n hành të Án Lý Bát ¿ ¿n chùa CÕ Pháp. SÑ kiÇu °ãc r°Ûc là tám chi¿c, t°ãng tr°ng cho tám ông vua cça triÁu Lý. Sau ó là các trò ch¡i nh° ¥u v­t, u dây, chÍi gà, cÝ ng°Ýi. Nhïng trò ch¡i này t°ãng tr°ng cho sñ ¥u trí, thi tài chi¿n l°ãc cça các chinh nhân thÝi Lý.

Trong sÑ con cháu nhà Lý còn sót l¡i, ·c biÇt có h­u duÇ cça Hoàng tí Lý Long T°Ýng, hiÇn ang sinh sÑng t¡i Hàn QuÑc. Nguyên vào nm 1226, sau khi nhà Tr§n l­t Õ nhà Lý, Hoàng tí Lý Long T°Ýng, con thé hai cça vua Lý Anh Tông, em cça vua Lý Cao Tông, cùng thuÙc h¡ v°ãt biÃn ch¡y trÑn, bË bão ánh d¡t vào lãnh thÕ Cao Ly (Hàn QuÑc ngày nay). T¡i ây Hoàng tí ã có công giúp n°Ûc Cao Ly chi¿n th¯ng quân xâm l°ãc Nguyên Mông vào nm 1253 và °ãc vua Cao Ly °u ãi, phong t°Ûc là Hoa S¡n T°Ûng Quân, ngoài ra còn c¥p cho thái ¥p 30 lý, nhân kh©u 20 hÙ. Con cháu cça ông cing tëng giï nhiÁu chéc vå quan trÍng trong các v°¡ng triÁu Cao Ly, TriÁu Tiên. HiÇn nay h­u duÇ cça Hoàng tí gÓm có chëng 200 gia ình, ang sinh sÑng t¡i Thç ô Seoul và Youdo-dong và ã truyÁn ¿n Ýi thé 31. HÍ v«n giï °ãc gia ph£ cça mình và luôn luôn h°Ûng vÁ ¥t quê TÕ.

Lý X°¡ng Cn, ng°Ýi cháu thé 26 cça Hoàng tí ã trß vÁ quê h°¡ng và ã ¿n Án ô th¯p h°¡ng t°ßng nhÛ ¿n TÕ tiên oanh liÇt cça mình (1994). MÙt hÙi th£o khoa hÍc vÛi Á tài: "LÅ hÙi k÷ niÇm Hoàng tí Long T°Ýng" °ãc "HiÇp hÙi Hãp tác phát triÃn Vn hóa Kinh t¿ Hàn-ViÇt" tÕ chéc të 17 ¿n 22 tháng 10 nm 1994 t¡i hai Ëa iÃm Seoul và tr¥n Hoa S¡n (tÉnh Hoàng H£i) có sñ tham gia cça nhiÁu nhà sí hÍc ViÇt Nam và Hàn QuÑc. Ngoài ra, mÙt cuÙc hành trình cça các ¡i biÃu dòng hÍ vÁ vi¿ng ¥t TÕ °ãc tÕ chéc vào dËp k÷ niÇm ngày Lý Thái TÕ lên ngôi vào tháng ba (âm lËch) nm 1995. Ngày 13.4.1995 cuÙc hành h°¡ng b¯t §u b±ng mÙt buÕi lÅ diÅu hành dÍc °Ýng Lý Thái TÕ ß Hà NÙi. Ngày hôm sau, c£ oàn ¿n Án ô dñ lÅ hÙi. CuÙc trß vÁ cça di duÇ hÍ Lý ß Hàn QuÑc càng th¯t ch·t mÑi quan hÇ giao l°u giïa hai n°Ûc ViÇt Nam-Hàn QuÑc.

3. Múa rÑi n°Ûc

Vào thÝi Lý, các lo¡i hình vn nghÇ ã trß nên a d¡ng. Lý Thái TÕ có ·t chéc "quan giáp" à trông coi ng°Ýi ca múa. Lý Nhân Tông cho xây nhà múa (vi Ënh). Các trò tiêu khiÃn nh° múa khiên, ánh c§u r¥t phÕ bi¿n trong giÛi quý tÙc cing nh° trong dân gian. Múa rÑi n°Ûc, mÙt nghÇ thu­t dân gian Ùc áo cça ViÇt Nam, ã °ãc phôi thai të tr°Ûc thÝi nhà Lý t¡i Óng b±ng sông HÓng. D°Ûi thÝi nhà Lý, thà lo¡i nghÇ thu­t này trß nên tinh x£o và të ó truyÁn ¿n bây giÝ. Có tài liÇu xác Ënh nm 1121 là mÑc mà múa rÑi n°Ûc trß thành mÙt nghÇ thu­t phÕ bi¿n. ó là bia á Sùng ThiÇn Diên Linh (chùa ChÍi, Duy Tiên, Nam Hà), ghi l¡i viÇc diÅn rÑi n°Ûc nh° mÙt nghi lÅ mang tính nghÇ thu­t à mëng thÍ nhà vua. HiÇn nay, ß tr°Ûc cía chùa Th§y (Sài S¡n, QuÑc Oai, Hà Tây), trên hÓ Long Trì, còn l¡i mÙt di tích g§n nh° nguyên v¹n cça mÙt sân kh¥u rÑi n°Ûc °ãc xây c¥t të thÝi Lê.

Múa rÑi n°Ûc là mÙt nghÇ thu­t biÃu diÅn b±ng con rÑi trên m·t n°Ûc, k¿t hãp mÙt cách kó £o hai y¿u tÑ rÑi và n°Ûc. Sân kh¥u cça rÑi n°Ûc là ao, hÓ cça làng m¡c thôn quê. Khán ài là bãi cÏ quanh ¥y. R¥t thu­n tiÇn cho dân chúng ¿n th°ßng lãm.

Trên n°Ûc là mÙt tòa thçy ình hai t§ng, t§ng trên dùng à thÝ TÕ, t§ng d°Ûi là h­u tr°Ýng có mành che. Khác vÛi các lo¡i hình biÃu diÅn khác, nghÇ nhân cça trò múa rÑi n°Ûc không xu¥t hiÇn trên sân kh¥u. HÍ éng trong n°Ûc, núp sau béc mành tre, iÁu khiÃn các con rÑi b±ng mÙt hÇ thÑng que, dây phéc t¡p, òi hÏi trình Ù kù thu­t, nghÇ thu­t tinh x£o.

Các con rÑi °ãc làm b±ng g×, th°Ýng là g× sung, vì g× sung nh¹, nÕi trên n°Ûc °ãc. RÑi cao không quá 50cm và °ãc iêu kh¯c mÙt cách tinh x£o. Chúng °ãc s¡n ph¿t lÙng l«y b±ng s¡n ta à không bË Õi màu khi xuÑng n°Ûc và không th¥m n°Ûc. M×i con rÑi là mÙt tác ph©m iêu kh¯c cça các nghÇ nhân. HÍ ph£i nghiên céu kËch b£n, phác ra trên gi¥y mÙt hình t°ãng rÑi vÛi ç tính ch¥t, th§n s¯c cùng vóc dáng, trang phåc phù hãp vÛi nhân v­t, sau ó mÛi ¿n giai o¡n åc kh¯c trên g×. G× sung ph£i có sÑ tuÕi të 4 ¿n 5 nm mÛi thích hãp, vì n¿u g× non quá thì dÅ bË måc. Do n°Ûc hçy ho¡i, các con rÑi chÉ °ãc sí dång nhiÁu l¯m là 100 buÕi diÅn. Hình t°ãng các con rÑi th°Ýng là nhïng con ng°Ýi, con v­t quen thuÙc cça cuÙc sÑng ViÇt Nam nh° nông dân, ông câu, con cá, ¿ch, nhái, rùa...

Tr°Ûc ây, múa rÑi n°Ûc biÃu diÅn không lÝi, chÉ dùng Ùng tác à diÅn t£. VÁ sau, múa rÑi trß nên phong phú h¡n, không nhïng có lÝi mà còn °ãc tng c°Ýng thêm nh¡c và c£ pháo bông nïa. Mß §u buÕi diÅn th°Ýng có trò b­t cÝ. Sau hÓi chiêng trÑng inh Ïi pháo nÕ dòn tan, tëng chi¿c cÝ s·c sá Ùt nhiên të d°Ûi n°Ûc phóng lên, t¡o nên mÙt b§u không khí háo héc. Sau ó là các màn diÅn. NÙi dung cça các vá diÅn là nhïng câu chuyÇn th§n tiên hay chuyÇn Ýi th°Ýng ý nhË. Các con rÑi xu¥t hiÇn b¥t ngÝ tho¯t ©n, tho¯n trên làn n°Ûc lung linh, r¥t th§n diÇu. ó là c£nh ôi rÓng vàng uÑng l°ãn, nh£y vÝn, miÇng phu n°Ûc, b×ng nhiên l·n xuÑng, bi¿n m¥t, rÓi b¥t chãt phóng lên, phun §y lía khói. Ho·c có khi là c£nh nông dân, trâu cày lÙi chìm trong n°Ûc. Tr» con b¡i lÙi, nô ùa, ¿ch nhái nh£y tung tng. MÙt chú chÓn b¯t °ãc vËt con, phóng tuÑt lên cao. Có chàng n¡m cá. C£ àn cá con nÑi uôi theo cá m¹, th¿ mà chàng chài không n¡m °ãc, l¡i chÙp trúng vào mÙt cô thôn nï ang bì bõm lÙi. Ho·c ¥y là c£nh hai ô v­t ang tranh tài. HÍ xông vào nhau, ôm ghì l¥y nhau, lëa mi¿ng, ©y, chÑng, thiÇn nghÇ ch³ng khác gì ô v­t th­t. ·c biÇt, rÑi n°Ûc có nhân v­t chú TÅu, mÙt chàng trai có thân hình lñc l°áng, nét m·t vui t°¡i, chuyên óng vai hÁ nh° trong hát chèo. Ngoài ra còn có các vá diÅn có nÙi dung là nhïng truyÇn cÕ ViÇt Nam nh° "T¥m Cám", "Th¡ch Sanh".

Múa rÑi n°Ûc th°Ýng °ãc biÃu diÅn t¡i các lÅ hÙi, nh° hÙi Gióng Phù Õng, hÙi chùa Th§y, hÙi chùa Trm Gian... ·c biÇt làng NguyÅn ß xã Nguyên Xá, huyÇn ông H°ng, tÉnh Thái Bình là có truyÁn thÑng, còn sáng tác thêm các vß hiÇn ¡i nh° "Bình dân hÍc vå", "Chi¿n th¯ng sông Lô".

Múa rÑi n°Ûc là s£n ph©m tinh th§n Ùc áo cça c° dân lúa n°Ûc vùng Óng b±ng sông HÓng. HiÇn nay múa rÑi n°Ûc ã phát triÃn kh¯p n°Ûc và càng kh³ng Ënh giá trË nghÇ thu­t cça mình. Múa rÑi n°Ûc không nhïng chÉ chinh phåc lòng ng°áng mÙ cça ng°Ýi ViÇt Nam mà còn cça th¿ giÛi nïa. Các cuÙc l°u diÅn n°Ûc ngoài ã giÛi thiÇu thành công thà lo¡i vn hóa tuyÇt diÇu này, làm thành mÙt nhËp c§u giao l°u giïa ViÇt Nam và các n°Ûc b¡n.

4. Hình t°ãng con rÓng ViÇt Nam

Con rÓng là mÙt hình t°ãng có vË trí ·c biÇt trong vn hóa, tín ng°áng cça dân tÙc ViÇt Nam và ã tëng là biÃu t°ãng linh thiêng liên quan ¿n truyÁn thuy¿t con rÓng cháu tiên cça ng°Ýi ViÇt. RÓng là hình £nh mà các vua ViÇt Nam ph£i xm lên ùi mình à giï truyÁn thÑng cça c° dân ven biÃn. ¿n Ýi vua Tr§n Anh Tông (1293-1314) mÛi ch¥m dét tåc xm rÓng trên ùi cça các vua. RÓng là t°ãng tr°ng cho quyÁn uy tuyÇt Ñi cça các ¥ng thiên tí (bÇ rÓng, mình rÓng). RÓng là hình t°ãng cça m°a thu­n gió hòa, là v­t linh éng vào hàng b­c nh¥t trong té linh "long, lân, quy, phång". Vì th¿, hình t°ãng con rÓng ViÇt Nam t°¡ng ph£n vÛi hình t°ãng con rÓng Ùc ác, t°ãng tr°ng cho cái x¥u cça các n°Ûc ph°¡ng Tây.

Hình t°ãng rÓng ã °ãc hình dung lên të thÝi ¡i Hùng V°¡ng qua con v­t thân dài có v©y nh° cá s¥u °ãc ch¡m trên các Ó Óng thÝi ¥y.

Qua thÝi kó B¯c thuÙc dài ±ng µng, con rÓng ViÇt Nam xu¥t hiÇn rõ nét d°Ûi thÝi Lý. Hình £nh "rÓng bay lên" Thng Long t°ãng tr°ng cho khí th¿ v°¡n lên cça dân tÙc, °ãc em ·t cho ¥t ¿ ô. RÓng thÝi Lý t°ãng tr°ng cho m¡ °Ûc cça c° dân trÓng lúa n°Ûc nên luôn luôn °ãc t¡o trong khung c£nh cça n°Ûc, cça mây cuÙn. RÓng thÝi Lý là con v­t mình dài nh° r¯n, thân tr¡n n¿u là con nhÏ, còn con lÛn thì thân có v©y và l°ng có vây. Thân rÓng uÑng cong nhiÁu vòng uyÃn chuyÃn theo hình "Omega", mÁm m¡i và tho£i nhÏ d§n vÁ phía uôi. RÓng có bÑn chân, m×i chân có ba móng cong nhÍn. §u rÓng ng©ng cao, há miÇng rÙng vÛi hai hàm rng nhÏ ang vÝn Ûp viên ngÍc quý. Të mii thoát ra mào rÓng có d¡ng ngÍn lía, vì th¿ °ãc gÍi là mào lía. Trên trán rÓng có mÙt hoa vn giÑng hình chï "S", cÕ tñ cça chï "lôi", t°ãng tr°ng cho s¥m sét, mây m°a.

Hình t°ãng con rÓng thÝi Tr§n có nhiÁu bi¿n Õi so vÛi thÝi Lý. RÓng thÝi Tr§n không còn mang n·ng ý ngh)a m¡ °Ûc nguÓn n°Ûc nïa. D¡ng tñ chï "S" d§n d§n m¥t i ho·c bi¿n d¡ng thành hình con, Óng thÝi xu¥t hiÇn thêm hai chi ti¿t là c·p sëng và ôi tay. §u rÓng uy nghi và °Ýng bÇ vÛi chi¿c mào lía ng¯n h¡n. Thân rÓng tròn l³n, m­p m¡p, nhÏ d§n vÁ phía uôi, uÑn khúc nh¹, l°ng võng hình yên ngña. uôi rÓng có nhiÁu d¡ng, khi thì uôi th³ng và nhÍn, khi thì xo¯n Ñc. Các v£y cing a d¡ng. Có v©y nh° nhïng nía hình hoa tròn nhiÁu cánh Áu ·n, có v©y chÉ là nhïng nét cong nh¹ nhàng.

RÓng thÝi Lê (th¿ k÷ XV) thay Õi h³n. RÓng không nh¥t thi¿t là mÙt con v­t mình dài r¯n uÑn l°ãn Áu ·n nïa mà ß trong nhiÁu t° th¿ khác nhau. §u rÓng to, bÝm lÛn ng°ãc ra sau, mào lía m¥t h³n, thay vào ó là mÙt chi¿c mii to. Thân rÓng l°ãn hai khúc lÛn. Chân có nm móng s¯c nhÍn qu¯p l¡i dï tãn. RÓng thÝi Lê t°ãng tr°ng cho quyÁn uy phong ki¿n. Cing chính b¯t §u të thÝi ¡i này xu¥t hiÇn quan niÇm té linh (bÑn con v­t thiêng) t°ãng tr°ng cho uy quyÁn cça v°¡ng triÁu RÓng éng §u trong té linh. Ba v­t thiêng kia là lân (t°ãng tr°ng cho sñ thái bình và minh chúa), qui (con rùa - t°ãng tr°ng sñ bÁn vïng cça xã t¯c) và phång (t°ãng tr°ng cho sñ thËnh v°ãng cça triÁu ¡i).

RÓng thÝi TrËnh NguyÅn v«n còn éng §u trong bÙ té linh nh°ng ã °ãc nhân cách hóa, °ãc °a vào Ýi th°Ýng nh° hình rÓng m¹ có b§y rÓng con quây qu§n, rÓng uÕi b¯t mÓi, rÓng trong c£nh léa ôi.

Con rÓng thÝi NguyÅn trß l¡i v» uy nghi t°ãng tr°ng cho séc m¡nh thiêng liêng. RÓng °ãc thà hiÇn ß nhiÁu t° th¿, ©n mình trong ám mây, ho·c ng­m chï thÍ, hai rÓng ch§u m·t trÝi, ch§u hoa cúc, ch§u chï thÍ... Ph§n lÛn mình rÓng không dài ngo±n mà uÑn l°ãn vài l§n vÛi Ù cong lÛn. §u rÓng to, sëng giÑng sëng h°¡u ch)a ng°ãc ra sau. M¯t rÓng lÙ to, mii s° tí, miÇng há lÙ rng nanh. V­y trên l°ng rÓng có tia, phân bÑ dài ng¯n Áu ·n. Râu rÓng uÑn sóng të d°Ûi m¯t chìa ra cân xéng hai bên. Hình t°ãng rÓng dùng cho vua có nm móng, còn l¡i là bÑn móng.

HiÇn nay hình t°ãng con rÓng tuy không còn tính ch¥t thiêng liêng, tÑi th°ãng nh°ng v«n °ãc °a vào trang trí cho các công trình ki¿n trúc, hÙi hÍa, ch¡m, kh¯c nghÇ thu­t... Trong mÍi thÝi iÃm nào, con rÓng v«n là mÙt ph§n trong cuÙc sÑng vn hóa cça ng°Ýi ViÇt.

Nhà Tr§n (1225-1400)

Các vua triÁu Tr§n

Tr§n Thái Tông: 1225-1258

Tr§n Thánh Tông: 1258-1278

Tr§n Nhân Tông: 1279-1293

Tr§n Anh Tông: 1293-1314

Tr§n Minh Tông: 1314-1329

Tr§n HiÃn Tông: 1329-1341

Tr§n Då Tông: 1341-1369

Tr§n NghÇ Tông: 1370-1372

Tr§n DuÇ Tông: 1372-1377

Tr§n Ph¿ ¿: 1377-1388

Tr§n Thu­n Tông: 1388-1398

Tr§n Thi¿u ¿: 1398-1400

I. Giai o¡n h°ng thËnh cça nhà Tr§n

Tr§n C£nh (1218-1277) lên làm vua l¥y hiÇu là Tr§n Thái Tông, cha là Tr§n Thëa làm Th°ãng hoàng, chú là Tr§n Thç Ù làm QuÑc Th°ãng phç. Të ó, vì Tr§n Thái Tông còn nhÏ, Tr§n Thç Ù ã chi phÑi r¥t nhiÁu ¿n công viÇc chính trË nh° viÇc béc tí Th°ãng hoàng Lý HuÇ Tông (1226), viÇc xây dñng l¡i thành Thng Long (1230), viÇc th£m sát t­p thà tôn th¥t nhà Lý (1232).

Khi lÛn lên, Tr§n Thái Tông tÏ rõ ra có b£n l)nh, °a °ãc xã hÙi ã bË rÑi lo¡n cuÑi triÁu Lý trß l¡i Õn Ënh. Ã sía l¡i k÷ c°¡ng ã quá lÏng l»o cuÑi triÁu Lý, nhà vua Ënh ra pháp lu­t khá nghiêm kh¯c. Nhïng ng°Ýi ph¡m tÙi trÙm c¯p Áu ph£i ch·t chân, ch·t tay, th­m chí bË voi giày.

Khác vÛi các vua nhà Lý, các vua Tr§n có lÇ nh°Ýng ngôi sÛm cho con à lên làm Thái Th°ãng hoàng. Thái Th°ãng hoàng cùng vua trông nom viÇc n°Ûc. Thñc ch¥t ây là giai o¡n thñc t­p thu­t trË n°Ûc cho vË vua mÛi.

HÇ thÑng quan l¡i cing °ãc Ënh ch¿ l¡i d°Ûi triÁu vua Tr§n Thái Tông. Cao h¡n h¿t là Tam Công, Tam Thi¿u, Thái úy, T° Mã, T° Ó, T° Không. ß d°Ûi là các quan vn võ chia làm hai chéc: nÙi chéc (quan t¡i triÁu ß các bÙ) và ngo¡i chéc (quan Ëa ph°¡ng). Cé 10 nm thì các quan °ãc thng thêm mÙt hàm và 15 nm thì lên mÙt chéc. Ai có quan t°Ûc thì con °ãc thëa ¥m làm quan, còn nhïng ng°Ýi khác b¥t kà giàu nghèo Áu ph£i i lính. Tuy th¿, nhïng ng°Ýi có hÍc v«n có thà tham chính qua con °Ýng thi cí.

Các vua Tr§n r¥t chú ý ¿n viÇc chiêu hiÁn ãi s). Të nm 1232 vua Tr§n Thái Tông ã mß khoa thi Thái hÍc sinh, ¿n nm 1247 l¡i ·t ra Tam khôi: Tr¡ng nguyên, B£ng nhãn, Thám hoa. Chính trong kó thi này ã xu¥t hiÇn nhiÁu kó tài nh° Tr¡ng nguyên 13 tuÕi NguyÅn HiÁn, B£ng nhãn và vÁ sau là sí gia Lê Vn H°u.

TriÁu Tr§n phân ra hai lo¡i ruÙng công: ruÙng quÑc khÑ và ruÙng thác iÁn. RuÙng thác iÁn là ruÙng th°ßng công cho các quan, óng thu¿ r¥t ít. Thu¿ thân thì cn cé vào sÑ ruÙng có °ãc mà óng b±ng tiÁn còn thu¿ ruÙng thì óng b±ng thóc.

Trong n°Ûc có mÙt sÑ thay Õi vÁ hành chính. Nm 1242, Tr§n Thái Tông chia n°Ûc ra làm 12 lÙ, m×i lÙ có An Phç sé chánh và phó cai trË và có sÕ dân tËch riêng. D°Ûi lÙ là phç, châu huyÇn do các ¡i T° xã hay TiÃu T° xã trông coi, ¡n vË sau cùng là làng xã. Xã quan do dân b§u, °ãc gÍi là chánh sí giám.

Ng°Ýi trong n°Ûc °ãc phân ra tëng h¡ng: con trai vào 18 tuÕi thì gÍi là tiÃu hoàng nam, të 20 tuÕi là ¡i hoàng nam, 60 tuÕi trß lên là lão h¡ng.

D°Ûi triÁu vua Tr§n Thái Tông, vào nm 1258, quân Mông CÕ sang xâm l°ãc ¡i ViÇt. Nhà vua lãnh ¡o toàn dân, ©y lui °ãc cuÙc xâm lng này. Sau chi¿n th¯ng, vua nh°Ýng ngôi cho Thái tí Ho£ng và lên làm Thái Th°ãng hoàng. Ngài vÁ quê Téc M·c, l­p cung Trùng Quang à ß, dành thì giÝ i ngao du s¡n thçy và nghiên céu ThiÁn hÍc. Ngài tr°Ûc tác mÙt sÑ tác ph©m quan trÍng nh° "Ki¿n trung th°Ýng lÇ" (nm quyÃn), "QuÑc triÁu thông ch¿", mÙt sÑ thi vn và quan trÍng nh¥t là cuÑn c£o lu­n tri¿t hÍc 'Khóa h° låc". Ngài làm Thái Th°ãng hoàng 19 nm thì m¥t (1277).

Tr§n Thánh Tông là mÙt ông vua nhân të. D°Ûi triÁu cça nhà vua, trong n°Ûc bình yên không có nÙi lo¡n ho·c ngo¡i xâm. Nhà vua chú trÍng ¿n nông nghiÇp, b¯t các v°¡ng h§u công chúa chiêu t­p nhïng ng°Ýi nghèo ói l°u l¡c à khai kh©n ¥t hoang. iÁn trang cça v°¡ng h§u b¯t §u có të ¥y.

Nm 1278 vua Tr§n Thánh Tông nh°Ýng ngôi cho con là Thái tí Tr§n Khâm và lên làm Th°ãng Hoàng.

Thái Tí Tr§n Khâm lên làm vua, l¥y hiÇu là Tr§n Nhân Tông.

D°Ûi thÝi Tr§n Nhân Tông, chï Nôm b¯t §u °ãc trÍng dång. NguyÅn Thuyên, quan Hình bÙ Th°ãng th° ã làm th¡ phú b±ng chï Nôm, vÁ sau nhiÁu ng°Ýi làm theo và gÍi ó là Hàn lu­t.

MÙt iÃm son khác cça thÝi này là công cuÙc ánh uÕi quân Nguyên. ¿ quÑc Nguyên Mông bành tr°Ûng th¿ lñc, diÇt °ãc nhà TÑng, phát Ùng hai l§n xâm l°ãc ¡i ViÇt të 1284 ¿n 1288. Nh°ng vua Tr§n Nhân Tông cùng các kiÇt t°Ûng Tr§n H°ng ¡o, Tr§n Quang Kh£i, Tr§n Nh­t Du­t, Tr§n Khánh D°, Tr§n Bình TrÍng, Ph¡m Ngi Lão, Tr§n QuÑc To£n... ã oanh liÇt ánh b¡i toán quân °ãc mÇnh danh bách chi¿n bách th¯ng này.

Nm 1293, khi viÇc n°Ûc ã Õn Ënh, vua Nhân Tông nh°Ýng ngôi cho Thái tí Tr§n Thuyên và lên làm Thái Th°ãng hoàng rÓi i tu ß núi Yên Tí l¥y hiÇu là Trúc Lâm §u à. Sau khi Th°ãng hoàng m¥t, các môn Ç tôn ông là Ç nh¥t TÕ phái Trúc Lâm.

Thái tí Tr§n Thuyên lên ngôi, ¥y là Tr§n Anh Tông. ây là mÙt b­c minh quân bi¿t trÍng ãi tôi trung, th°ßng ph¡t phân minh và có mÙt chính sách cai trË vïng vàng.

Vua Anh Tông không kà gì ¿n thân hay s¡ trong viÇc dùng ng°Ýi, nhà vua chÉ cn cé vào tài nng mà cho ch¥p chánh ché không cé ph£i là ng°Ýi hÍ Tr§n. Vì th¿ nhà vua °ãc nhiÁu nhân tài giúp séc nh° oàn Nhï Hài, Tr°¡ng Hán Siêu, Ph¡m Ngi Lão.

MÙt nhân v­t khá ·c biÇt và tài ba là M¡c )nh Chi, ng°Ýi hÍc trò thi × Tr¡ng Nguyên vào nm 1304, ã giúp vua tích cñc trong viÇc ngo¡i giao vÛi nhà Nguyên. Trong chuy¿n i sé vào nm 1308, vÛi tài nng éng Ñi linh Ùng ông ã thu phåc °ãc sñ kính nà cça vua Nguyên và °ãc vua Nguyên phong danh hiÇu "L°áng quÑc Tr¡ng nguyên".

oàn Nhï Hài là mÙt ng°Ýi hÍc trò có tài ã giúp vua Õn Ënh °ãc hai châu Ô và Lý. Tr°¡ng Hán Siêu vÑn là m¡c khách cça Tr§n H°ng ¡o, °ãc Tr§n H°ng ¡o ti¿n cí lên vua. Vua trÍng dång ông, sai ông so¡n nên nhïng bÙ sách quan trÍng vÁ tÕ chéc chính quyÁn và vÁ lu­t pháp nh° "Hoàng TriÁu ¡i iÃn", "Hình Lu­t Th°".

D°Ûi thÝi Tr§n Anh Tông, ¡i ViÇt có thêm °ãc ¥t hai châu Ô và Lý (vùng ¥t Bình TrË Thiên ngày nay) do cuÙc hôn nhân giïa công chúa HuyÁn Trân, em vua vÛi Ch¿ Mân, vua Champa. Ã c°Ûi °ãc công chúa HuyÁn Trân, Ch¿ Mân (Shinhavarman III) l¥y hai châu ¥y làm lÅ d«n c°Ûi. MÙt nm sau khi g£ HuyÁn Trân, vào nm 1307, vua Anh Tông cho thu nh­n hai Châu Ô và Lý, Õi tên l¡i là Hóa Châu và Thu­n Châu, sai oàn Nhï Hài vào kinh lý và ·t quan cai trË.

D°Ûi thÝi Anh Tông, tåc lÇ ViÇt Nam có nhiÁu thay Õi nh° tåc xâm mình cça các vua °ãc bãi bÏ. Të thÝi Hùng V°¡ng cho ¿n b¥y giÝ, các vua ViÇt có tåc lÇ l¥y chàm v½ rÓng vào ùi nh°ng Anh Tông të chÑi thñc hiÇn tåc lÇ ¥y. Vì th¿ các vua thÝi sau cing không theo nïa. MÙt hç tåc khác cing °ãc bÏ d§n, ó là tåc hôn nhân c­n huy¿t cça hÍ Tr§n. Dù ch°a °ãc ch¥m dét h³n nh°ng hôn nhân trong hÍ ã d§n d§n ít i.

Vua Tr§n Anh Tông làm vua ¿n nm 1314 thì nh°Ýng ngôi cho Thái tí M¡nh và lên làm Thái Th°ãng Hoàng.

Thái tí M¡nh (Minh Tông) lên làm vua, thëa h°ßng °ãc sñ thËnh trË cça các triÁu vua tr°Ûc. Các quan ¡i th§n tài nng tr°Ûc nh° oàn Nhï Hài, Tr°¡ng Hán Siêu ti¿p tåc giúp vua cai trË ¥t n°Ûc. Ngoài ra còn có các nhân v­t khác nÕi lên nh° M¡c )nh Chi, Chu An góp ph§n vào viÇc ch¥p chánh.

D°Ûi thÝi vua Minh Tông, các quân s) không ph£i v½ mình nh° tr°Ûc nïa (1323) và të ¥y n°Ûc ta bÏ lÇ v½ mình. Ã Á cao tình gia tÙc, nhà vua ra lÇnh c¥m ng°Ýi trong hÍ i kiÇn nhau. Danh nho Chu An × Thái hÍc sinh nm 1314, nh°ng không ra làm quan. Mãi sau, nghe danh ti¿ng cça ông, vua Minh Tông mÝi ông ra bÕ nhiÇm làm T° nghiÇp QuÑc Tí Giám và d¡y hÍc cho Thái tí Tr§n H¡o.

2. Công cuÙc chi¿n ¥u chÑng Nguyên Mông (1258-1288)

2.1 Chi¿n th¯ng quân Mông CÕ l§n thé nh¥t (1258)

Chi¿n công §u tiên x£y ra d°Ûi thÝi vua Tr§n Thái Tông vào nm 1258. Vào §u th¿ k÷ XIII quÑc gia Mông CÕ °ãc thành l­p d°Ûi quyÁn uy cça Thành Cát T° Hãn (Thi¿t MÙc Chân), tung hoành vó ngña xâm l°ãc kh¯p Âu á và thành l­p °ãc mÙt ¿ quÑc rÙng lÛn të bÝ Thái Bình D°¡ng cho ¿n bÝ biÃn H¯c H£i.

Vào nm 1258, Chúa Mông CÕ b¥y giÝ là Mong-ké (Mông Kha, cháu nÙi cça Thành Cát T° Hãn) sai em là HÑt T¥t LiÇt (Kubilay) ánh l¥y n°Ûc ¡i Lý (Vân Nam bây giÝ) và chu©n bË ánh nhà TÑng. Ã dùng ¡i ViÇt làm bàn ¡p t¥n công nhà TÑng të phía Nam, HÑt T¥t LiÇt cho sé sang b£o vua Tr§n ph£i th§n phåc. Vua Tr§n Thái Tông cho giam oàn sé gi£ l¡i rÓi sai Tr§n H°ng ¡o em quân lên giï phía B¯c.

Không th¥y oàn sé gi£ trß vÁ, quân Mông CÕ do NgÙt L°¡ng Hãp Thai (Wouleangotai) tràn xuÑng sông Thao, xâm l¥n ¡i ViÇt. Tr§n Thái Tông thân chinh ra cñ Ëch nh°ng không th¯ng ph£i rút vÁ Thng Long. Tr°Ûc séc uy hi¿p cça ba v¡n quân Mông thiÇn chi¿n, nhà vua l¡i ph£i rút khÏi Kinh thành vÁ óng ß sông Thiên M¡c (ông An, H°ng Yên).

Quân Mông CÕ chi¿m °ãc thành Thng Long, tìm th¥y oàn sé gi£ bË trói trong ngåc, l¡i có mÙt ng°Ýi ã ch¿t nên vô cùng téc gi­n, ra séc chém gi¿t dân chúng trong thành.

Trong tình th¿ nguy nan ¥y vua Tr§n Thái Tông hÏi k¿ triÁu th§n. Ng°Ýi em ruÙt cça vua là Tr§n Nh­t HiÇu khuyên nên "nh­p TÑng" nh°ngThái s° Tr§n Thç Ù kh£ng khái tr£ lÝi: "§u tôi ch°a r¡i xuÑng ¥t, xin bÇ h¡ ëng lo". °ãc khích lÇ, Tr§n Thái Tông yên tâm chu©n bË lñc l°ãng.

Không quá m°Ýi ngày sau khi chi¿m thành Thng Long, quân Mông CÕ ã g·p khó khn vì không ki¿m ra °ãc l°¡ng thñc l¡i thêm không phç hãp thçy thÕ, nên bË Ñm bÇnh r¥t nhiÁu. Tr§n Thái tông liÁn ph£n công, cho ti¿n quân ng°ãc dòng sông HÓng ánh l¥y ông BÙ §u (b¿n sông HÓng ß Hà NÙi) và uÕi b­t quân Mông CÕ ra khÏi Thng Long. Quân Mông CÕ thua, ch¡y rút vÁ Vân Nam, trên °Ýng tháo ch¡y, vì quá mÏi mÇt và khi¿p sã nên không qu¥y nhiÅu dân chúng, do ó °ãc gÍi là gi·c Ph­t.

Ngày mÓng mÙt T¿t nm M­u NgÍ (1258), vua Tr§n Thái Tông ngñ triÁu làm lÅ phong th°ßng cho các ng°Ýi có công. MÙt tháng sau ó, nhà vua truyÁn ngôi cho Thái tí Ho£ng và lên làm Thái Th°ãng hoàng. ¡i ViÇt có °ãc mÙt thÝi gian yên bình të sau chi¿n th¯ng này cho ¿n nm 1285.

Tuy tình hình trong n°Ûc yên Õn, nh°ng quan hÇ ngo¡i giao giïa ¡i ViÇt và Mông CÕ g·p nhiÁu r¯c rÑi. Nhân dËp vua Tr§n Thái Tông nh°Ýng ngôi cho vua Tr§n Thánh Tông, vua Mông CÕ sai sé sang phong v°¡ng và ·t iÁu lÇ là ba nm ph£i cÑng mÙt l§n. LÇ cÑng gÓm có nho s), th§y thuÑc, th§y bói, th§y toán sÑ và thã thuyÁn. M×i thành ph§n ba ng°Ýi, cùng vÛi các s£n v­t quý nh° sëng tê, ngà voi, Ói mÓi... Ngoài ra, vua Mông CÕ còn ·t quan giám trË (¡t l× hoa xích) Ã kiÃm tra các châu qu­n cça ¡i ViÇt.

Tuy bÁ ngoài th§n phåc Mông CÕ nh°ng vua Tr§n Thánh Tông chú trÍng viÇc quân sñ Ã phòng bË. Vua cho tuyÃn inh tráng ß các lÙ làm lính, phân quân Ùi ra làm quân và ô, m×i quân có 30 ô, m×i ô có 80 ng°Ýi.

Nm 1266, vua sai sé sang Mông CÕ th°¡ng l°ãng à không ph£i cÑng ng°Ýi nïa. Vua Mông CÕ Óng ý nh°ng ra 6 iÁu kho£n khác:

Vua Tr§n ph£i qua Mông CÕ ch§u

Vua Tr§n ph£i cho con hay em sang Mông CÕ làm con tin

¡i ViÇt ph£i n¡p sÑ dân trong n°Ûc cho Mông CÕ

¡i ViÇt ph£i chËu viÇc binh dËch

¡i ViÇt ph£i nÙp thu¿

Mông CÕ v«n duy trì ch¿ Ù quan giám trË.

Vua Thánh Tông cé l§n lïa không ch¥p nh­n. B¥y giÝ HÑt T¥t LiÇt ã lên làm vua Mông CÕ (1260), cho sé sang då vua Tr§n sang ch§u. Vua Tr§n Thánh Tông cáo bÇnh không i.

Nm sau, HÑt T¥t LiÇt l¡i cho sé sang xác Ënh vË trí cça cÙt Óng Mã ViÇn. Vua Thánh Tông cho tr£ lÝi là cÙt ¥y lâu ngày m¥t i rÓi, không tìm ra.

¿n nm 1275 vua Thánh Tông cho sé sang nhà Nguyên (HÑt T¥t LiÇt Õi quÑc hiÇu thành ¡i Nguyên vào nm 1271) xin miÅn chéc giám trË i, mà thay vào mÙt lo¡i có t° cách nh° sé th§n. Nhà Nguyên không chËu, cé b¯t ¡i ViÇt ph£i tuân thç 6 iÁu lÇ nh° ã Ënh. Vua Tr§n Thánh Tông cing không nh°ãng bÙ.

Nm 1279 nhà Nguyên ánh b¡i nhà TÑng, làm chç Trung Hoa. Të ó nhà Nguyên ti¿p tåc mß rÙng ¥t ai vÁ phía Nam. ¡i ViÇt trß thành måc tiêu cça ¡i quân tinh nhuÇ nhà Nguyên.

Nghe tin vua Tr§n Nhân Tông lên ngôi (1279) vua Nguyên sai sé là Sài Thung sang h¡ch hÏi, l¥y cé vua Tr§n dám tñ l­p làm vua không xin phép triÁu ình nhà Nguyên. Sài Thung buÙc vua Nhân Tông ph£i sang ch§u Nguyên chç Ã chuÙc l×i nh°ng vua të chÑi.

Nm 1282, nhà Nguyên l¡i cho sé sang då vua qua ch§u, vua cí ng°Ýi chú là Tr§n Di ái i thay mình. Vua Nguyên không b±ng lòng, l­p ra "tuyên phç ty" à giám trË ¡i ViÇt. Khi phái oàn nhà Nguyên ¿n à ti¿n hành viÇc giám trË, vua nhân Tông cho uÕi vÁ.

HÑt T¥t LiÇt bèn mua chuÙc Tr§n Di ái, phong ái làm An Nam quÑc v°¡ng và sai Sài Thung d«n 1.000 quân hÙ tÑng vÁ n°Ûc. Vua Tr§n cho quân ón ánh ß £i Nam Quan, Sài Thung bË b¯n mù mÙt m¯t ph£i tháo ch¡y vÁ n°Ûc còn Tr§n Di ái thì bË b¯t, bË tÙi Ó làm lính.

2.2 Chi¿n th¯ng quân Mông CÕ l§n thé hai (1285)

Nm 1282. Nguyên chç sai con là Thoát Hoan làm Tr¥n Nam V°¡ng, cùng Toa ô và Ô Mã Nhi d«n 50 v¡n quân gi£ l¥y ti¿ng m°ãn °Ýng sang Champa. Riêng Toa ô chÉ huy mÙt toán thçy binh, ti¿n ánh Champa b±ng °Ýng biÃn.

Tr°Ûc m°u toan xâm l°ãc cça quân Nguyên, vua Tr§n triÇu t­p công h§u, quan l¡i t¡i Bình Than (H£i H°ng) bàn k¿ phòng ánh và chia quân óng giï các n¡i hiÃm y¿u. Tr§n H°ng ¡o °ãc phong làm ti¿t ch¿ thÑng l)nh toàn quân, Tr§n Quang Kh£i làm th°ãng t°Ûng, Tr§n Khánh D° làm phó ô t°Ûng quân.

à khích lÇ mÍi ng°Ýi éng lên chi¿n ¥u vì ¡i ngh)a Tr§n H°ng ¡o vi¿t và truyÁn bài hËch nÕi ti¿ng "Hích T°Ûng S)"

Trong hËch có o¡n tha thi¿t: "... HuÑng chi ta cùng các ng°Ýi, sinh ra vào lúc rÑi ren, lÛn lên vào buÕi ho¡n n¡n, th¥y sé gi£ cça gi·c qua l¡i dÍc ngang ngoài °Ýng, khua t¥t l°ái cú vÍ mà khinh r» triÁu ình, em cái thân dê chó mà ng¡o m¡n tà t°Ûng... Ta th°Ýng tÛi bïa quên n, nía êm v× gÑi, n°Ûc m¯t §m ìa, ruÙt nh° nh° c¯t, chÉ gi­n không °ãc n thËt n±m da, Ñt gan uÑng máu thù, d«u cho trm thân này ph¡i ngoài nÙi cÏ, nghìn xác này gói trong da ngña, ta cing cam lòng..."

T°Ûng s) °ãc khích lÇ, ai n¥y mÙt lòng diÇt gi·c. HÍ l¥y mñc xâm lên tay hai chï "sát át" Ã tÏ lòng quy¿t tâm cça mình.

Tr§n H°ng ¡o phân công Tr§n Khánh D° em quân ra tr¥n giï c£ng Vân Ón, còn Tr§n Bình TrÍng thì i óng Ón trên sông Bình Than. Ph¡m Ngi Lão óng të biên giÛi cho ¿n Chi Lng, Tr§n Nh­t Du­t óng ß Tuyên Quang ¿n Tam ái (Nam Phú ThÍ, ông B¯c V)nh Yên). Các t°Ûng khác cing em quân óng giï các n¡i quan y¿u. Riêng Tr§n H°ng ¡o óng ß NÙi Bàng (vùng xã Bình NÙi, B¯c Giang), trên con °Ýng i vÁ V¡n Ki¿p (H£i D°¡ng) à ti¿p éng cho các n¡i. Trong khi ¥y, vua Nhân Tông cho ng°Ýi mang lÅ v­t sang xin nhà Nguyên hoãn binh nh°ng nhà Nguyên không ch¥p nh­n. Thoát Hoan °ãc lÇnh ti¿n quân. Vua Nhân Tông bèn triÇu t­p hÙi nghË Diên HÓng à bàn xem nên hòa hay nên ánh. Các bô lão Áu Óng thanh xin ánh (1.1285).

Tháng 1.1285, ¡i quân do Thoát Hoan chÉ huy ào ¡t ti¿n qua L¡ng S¡n, nh±m ¿n NÙi Bàng. Trên °Ýng i, tuy bË quân cça ¡i ViÇt ch­n ánh kËch liÇt, ¡i quân cça Thoát Hoan v«n kéo ¿n °ãc NÙi Bàng và bao vây quân ¡i ViÇt t¡i ây. Ngày 2.2.1285, mÙt tr­n chi¿n ác liÇt nÕ ra. Th¥y th¿ quân Nguyên quá m¡nh, Tr§n H°ng ¡o cho quân rút vÁ V¡n Ki¿p. Thoát Hoan l¡i cho quân truy uÕi, dùng lñc l°ãng k?binh hùng h­u bao vây V¡n Ki¿p. MÙt l§n nïa, Tr§n H°ng ¡o l¡i cho rút quân. MÙt bÙ ph­n ¿n óng ß H£i ông (H£i D°¡ng), mÙt bÙ ph­n khác ti¿n vÁ L¡ng S¡n, còn ¡i bÙ ph­n rút vÁ giï Nam ng¡n sông HÓng. C§m cñ mÙt thÝi gian, ¡i quân rút vÁ Thiên Tr°Ýng (Nam Ënh). Vua và triÁu ình cùng rÝi bÏ Thng Long vÁ tå t¡i ây.

Quân Nguyên vào thành Thng Long, g·p ph£i c£nh "nhà không v°Ýn trÑng", mÙt chi¿n thu­t cça nhà Tr§n °ãc nhân dân h°ßng éng. Thoát Hoan cho mÙt toán quân truy uÕi quân Tr§n H°ng ¡o ¿n Thiên Tr°Ýng. à ch·n b°Ûc ti¿n cça Ëch, Tr§n H°ng ¡o cho ánh mÙt tr­n ß sông Thiên M¡c (H°ng Yên). T¡i ây Tr§n Bình TrÍng bË b¯t và tí ti¿t vÛi lÝi nói b¥t hç: "Ta thà làm qu÷ n°Ûc Nam còn h¡n làm v°¡ng ¥t B¯c".B¥y giÝ 100.000 quân cça Toa ô không ánh th¯ng °ãc Champa, bèn kéo quân theo °Ýng bÙ ra ánh NghÇ An à hãp quân vÛi Thoát Hoan. Thoát Hoan liÁn sai Ô Mã Nhi em quân theo °Ýng bà ti¿p éng. Tr§n H°ng ¡o cho Tr§n Quang Kh£i °a binh vào óng ß NghÇ An ch­n °Ýng Toa ô. Toa ô liÁn dùng thuyÁn nhÏ °a quân theo °Ýng biÃn ra Tr°Ýng Yên (Ninh Bình ngày nay).

Tình hình h¿t séc nguy c¥p. Quân Ëch hai gÍng të phía B¯c và d°Ûi phía Nam, cùng ánh thÑc à hãp quân. Tr§n H°ng ¡o ph£i °a vua ch¡y ¿n H£i D°¡ng, sau ó ¿n Qu£ng Yên rÓi l¡i theo °Ýng sông trß vÁ l¡i Thanh Hóa. Trong hoàng tÙc hÍ Tr§n có ng°Ýi ra §u hàng mà iÃn hình là Tr§n ích T¯c, con thé nm cça Tr§n Thái Tông.

à ch·n không cho Toa Ù hÙi quân cùng Thoát Hoan, Tr§n H°ng ¡o iÁu Ùng Tr§n Nh­t Du­t cùng Tr§n QuÑc To£n ón ánh Toa ô ß b¿n Hàm Tí (H°ng Yên). Toa ô thua to ph£i rút vÁ chÑng giï. Óng thÝi Tr§n H°ng ¡o phái Tr§n Quang Kh£i cùng Ph¡m Ngi Lão và Tr§n QuÑc To£n i vòng °Ýng bÃ, ánh th³ng vào quân Nguyên ß Ch°¡ng D°¡ng và ti¿n sát thành Thng Long. Thoát Hoan em quân ra chÑng cñ không l¡i ph£i bÏ thành Thng Long ch¡y vÁ B¯c Ninh. Quân ¡i ViÇt chi¿m l¡i °ãc thành Thng Long. à ánh d¥u chi¿n th¯ng này, Tr§n Quang Kh£i làm bài th¡ "Tång giá hoàn kinh s°".

Trong khi ¥y, Tr§n H°ng ¡o cho ti¿n quân ánh Toa ô và Ô Mã Nhi ß Tây K¿t. Toa ô bË trúng tên ch¿t còn Ô Mã Nhi thì ch¡y trÑn vÁ n°Ûc.

Nghe tin Toa ô tí tr­n, Thoát Hoan vÙi em quân ch¡y, Ënh rút vÁ, nh°ng Tr§n H°ng ¡o ã oán °ãc ý Ó ¥y, cho Ph¡m Ngi Lão ãi ß V¡n Ki¿p, khi quân Nguyên ch¡y sang thì Õ ra ánh. Quân Nguyên thua to, m¥t h¿t nía quân sÑ còn Thoát Hoan thì ph£i chun vào Ñng Óng cho quân ©y ch¡y vÁ. Quân ¡i ViÇt ¡i th¯ng.

2.3. Chi¿n th¯ng quân Nguyên Mông l§n thé ba (1287-1288)

Th¥t b¡i n·ng nÁ ¥y làm HÑt T¥t LiÇt h¿t séc téc gi­n, quy¿t Ënh ình viÇc i ánh Nh­t B£n và sai óng thêm chi¿n thuyÁn, chu©n bË sang ánh l¡i ¡i ViÇt. Sang nm 1287 quân Nguyên Ó ¡t kéo sang. Quân bÙ v«n do Thoát Hoan chÉ huy, v°ãt biên giÛi, ánh vào L¡ng S¡n rÓi ti¿n xuÑng phía Nam và óng t¡i V¡n Ki¿p. Quân thçy gÓm 600 chi¿n thuyÁn lÛn, do Ô Mã Nhi chÉ huy, ti¿n vào ¡i ViÇt b±ng °Ýng biÃn và hÙi quân cùng Thoát Hoan ß V¡n Ki¿p.

Bi¿t ¡i quân nh° th¿ t¥t ph£i có nhu c§u cao vÁ l°¡ng thñc, Tr§n H°ng ¡o phân công Tr§n Khánh D° em quân ch·n ánh °Ýng v­n l°¡ng cça quân Nguyên. Tr§n Khánh D° t­p kích Ëch ß Vân Ón, phá °ãc thuyÁn l°¡ng cça Ëch. ãi mãi không th¥y thuyÁn l°¡ng, Thoát Hoan xua quân ti¿n ¿n Thng Long. TriÁu ình nhà Tr§n ph£i rút vÁ Thanh Hóa. Thoát Hoan Ñt phá kinh thành rÓi rút quân vÁ V¡n Ki¿p. Nh°ng Thoát Hoa không thÃ ß ây °ãc lâu. Thi¿u l°¡ng thñc tr§m trÍng, Thoát Hoan ph£i rút quân. Trên °Ýng tháo ch¡y, ¿n sông B¡ch ±ng, quân cça Thoát Hoan lÍt vào tr­n Ëa cÍc ng§m do Tr§n H°ng ¡o bÑ trí sµn. Ô Mã Nhi bË b¯t, Thoát Hoan thoát °ãc vÁ n°Ûc (1288).

Tuy th¯ng tr­n, nh°ng tr°Ûc séc m¡nh cça quân Nguyên vua Tr§n Nhân Tông cho ng°Ýi sang xin gi£ng hòa. Vua Nguyên cing ành b±ng lòng.

Vua Tr§n Ënh công tÙi cho quan l¡i, ghi chép công tr¡ng cça t°Ûng s) vào sách gÍi là Trung H°ng thñc låc. Còn nhïng ng°Ýi trong hoàng tÙc ã §u hàng và hãp tác vÛi quân Nguyên thì bË b¯t buÙc ph£i Õi hÍ khác. Ngoài ra à yên lòng dân chúng, vua và Thái Th°ãng hoàng cho Ñt h¿t t¥t c£ hàng biÃu i. Të ó dân chúng yên tâm xây dñng l¡i ¥t n°Ûc.

Sñ nghiÇp cçng cÑ ¥t n°Ûc, sñ nghiÇp chÑng xâm lng cça triÁu Tr§n ã Ã l¡i trong lòng dân chúng mÙt niÁm m¿n phåc sâu xa. Cho nên khi HÓ Quý Ly giành ngôi nhà Tr§n, dù có nhiÁu c£i cách quan trÍng và tích cñc, nh°ng lòng ng°Ýi v«n còn nhÛ ¿n các vua Tr§n.

II. Giai o¡n suy vong

NÙi bÙ hÍ Tr§n m¥t oàn k¿t vào kho£ng cuÑi thÝi trË vì cça vua Minh Tông. Nhà vua vì nghe lÝi dèm pha, gi¿t h¡i Tr§n QuÑc Chân, mÙt công th§n và Óng thÝi là cha cça Hoàng h­u. Të ó m§m mÑng chia r½ nÕi lên.

Vua Minh Tông nh°Ýng ngôi cho Thái Tí vào nm 1329 lên làm Th°ãng hoàng. Th­t ra Th°ãng hoàng v«n n¯m trÍn quyÁn hành vì Tr§n HiÃn Tông khi làm vua chÉ có 10 tuÕi và ¿n nm 23 tuÕi thì ch¿t. MÙt ng°Ýi con khác cça Minh Tông lên làm vua là Tr§n Då Tông.

B¯t §u të ây triÁu ¡i nhà Tr§n suy y¿u d§n. Vua Då Tông là ng°Ýi r°ãu chè, hoang phí, hay xây cung iÇn và ánh b¡c. Các ng°Ýi tài giÏi cça thÝi tr°Ûc thì ã qua Ýi, th¿ hÇ ti¿p ch°a có ai, chÉ còn l¡i Chu An. Th¥y triÁu ình chính nghiêng ng£, Chu An dâng sé xin chém 7 nËnh th§n (v«n th°Ýng °ãc gÍi là "Th¥t tr£m sÛ") nh°ng vua không nghe, Chu An bèn të quan vÁ ß ©n.

Trong n°Ûc lo¡n l¡c kh¯p n¡i. Ngoài ra, ng°Ýi Chm, d°Ûi sñ lãnh ¡o cça vË vua tài ba Ch¿ BÓng Nga, òi l¡i ¥t Hóa Châu và Thu­n Châu.

Të ¥y cho ¿n khi bË HÓ Quý Ly c°Ûp ngôi, triÁu Tr§n lâm vào c£nh rÑi lo¡n. Quân Chm ánh phá liên tåc. Các ông vua không ç séc b£o vÇ ¥t n°Ûc. MÙt ông vua bË gi¿t t¡i tr­n chi¿n (vua Tr§n DuÇ Tông) còn quân Chm thì "ra vào ¡i ViÇt nh° ch× không ng°Ýi". Trong các nm 1377, 1378 quân Chm vào ánh t­n Thng Long, vua Tr§n ph£i bÏ thành mà ch¡y. Mãi ¿n 1389. Trong mÙt tr­n quy¿t chi¿n, Tr§n Khát Chân gi¿t °ãc Ch¿ BÓng Nga, ¥t n°Ûc mÛi t¡m yên vÁ m·t Ñi ngo¡i, nh°ng trong nÙi bÙ thì th¿ lñc cça nhà Tr§n ã h¿t. MÙt th¿ lñc khác nÕi lên chi phÑi toàn bÙ viÇc triÁu chính, ó là cça Lê Quý Ly.

Lê Quý Ly vÑn có tÕ tiên hÍ HÓ, ng°Ýi Chi¿t Giang (Trung QuÑc) sang sinh sÑng ß Quónh L°u. ¿n ông tÕ bÑn Ýi cça Quý Ly l¡i dÝi ra Thanh Hóa làm con nuôi cho mÙt gia ình hÍ Lê nên Õi ra hÙ Lê. Quý Ly có hai ng°Ýi cô Áu l¥y vua Tr§n Minh Tông, mÙt ng°Ýi là m¹ cça vua Tr§n NghÇ Tông, ng°Ýi kia là m¹ cça Tr§n DuÇ Tông. D°Ûi triÁu vua Tr§n NghÇ Tông (1370-1372), Lê Quý Ly làm ¿n chéc Khu M­t ¡i sé và r¥t °ãc NghÇ Tông tin dùng. Vào Ýi Tr§n DuÇ Tông (1372-1377), ngoài viÇc b£n thân vua là con ng°Ýi cô cça Quý Ly, thì hoàng h­u cing là em hÍ cça Quý Ly. Uy quyÁn cça Quý Ly vì th¿ nghiêng trÝi lÇch ¥t.

Sau khi vua Tr§n DuÇ Tông ch¿t trong tr­n ánh vÛi quân Chm, con là Tr§n NghiÇn lên nÑi ngôi, sí sách th°Ýng gÍi là ¿ HiÃn (1377-1388). Nhà vua th¥y Lê Qúy Ly quá chuyên quyÁn muÑn trë i nh°ng âm m°u b¡i lÙ. Quý Ly bèn tâu vÛi Th°ãng hoàng NghÇ Tông r±ng ¿ HiÃn chÉ là cháu cça NghÇ Tông mà l¡i °ãc làm vua, x°a nay thiên h¡ bÏ cháu nuôi con ché không ai bÏ con nuôi cháu. NghÇ Tông nghe lÝi, giáng Tr§n NghiÇn xuÑng rÓi b¯t th¯t cÕ ch¿t và l­p con út cça mình lên làm vua, ó là Tr§n Thu­t Tông (1388-1398).

Quý Ly em con gái g£ cho Thu­t Tông còn b£n thân thì giï chéc Phå chính Thái s°. Vào nm 1397 Quý Ly cho xây dñng kinh ô mÛi ß Thanh Hóa, gÍi là Tây ô (téc là thành ) rÓi ép vua ph£i vào ¥y ß.

Nm sau, Quý Ly l¡i ép Tr§n Thu­n Tông ph£i nh°Ýng ngôi cho con là Tr§n án (cing là cháu ngo¡i cça Quý Ly). Nh°ng rÓi Thu­n Tông cing bË Quý Ly béc tí ch¿t.

Tr§n án chÉ mÛi ba tuÕi, lên làm vua là Tr§n Thi¿u ¿. Quý Ly x°ng là QuÑc tÕ Ch°¡ng hoàng ¿, m·c áo màu bÓ hoàng, ß cung Nhân thÍ, l¡m dång nghi vÇ cça thiên tí, ra vào dùng ¿n 12 chi¿c lÍng vàng. MÙt sÑ quan ¡i th§n m°u lo¡i trë Quý Ly nh°ng b¥t thành, bË Quý Ly tr£ thù, gi¿t ¿n 370 ng°Ýi, trong sÑ ¥y có t°Ûng Tr§n Khát Chân.

Vào nm 1400, Quý Ly ph¿ Tr§n án và tñ x°ng làm vua thay cho nhà Tr§n. Nhà Tr§n ch¥m dét sau 175 nm trË vì, tr£i qua 12 Ýi vua.

III. Kinh t¿ - Xã hÙi d°Ûi Ýi Tr§n

D°Ûi thÝi Tr§n ã xu¥t hiÇn nhïng sß hïu ¥t ai r¥t lÛn, ó là nhïng iÁn trang cça quý tÙc và quan l¡i. Nhà Tr§n khuy¿n khích viÇc kh©n hoang, ·t ra chéc Ón iÁn chánh sé và phó sé Ã phå trách viÇc kh©n hoang. Vua Tr§n Thánh Tông chç tr°¡ng cho các v°¡ng h§u, công chúa, phò mã chiêu t­p dân nghèo i khai kh©n các vùng ¥t ven biÃn. NhÝ v­y mà nhïng iÁn trang ho·c thái ¥p rÙng lÛn ã xu¥t hiÇn. Nh° thái ¥p cça Tr§n H°ng ¡o ß Nam Ënh ho·c iÁn trang cça nhà s° Pháp Loa, Ç nhË tÕ phái thiÁn Trúc Lâm. Nhà s° này có ¿n kho£ng 15.000 Ç tí, 1.000 tá iÁn và g§n 2000 m«u ruÙng.

Công viÇc ê iÁu cing °ãc các vua §u Ýi Tr§n chm sóc, các chéc Hà ê phó chánh sé °ãc ·t ra d°Ûi triÁu vua Tr§n Thái Tông ã °a công viÇc b£o vÇ ê iÁu vào quy cç. Nm 1244, ê )nh Nh) (ê Quai V¡c) °ãc ¯p dÍc theo hai bên bÝ sông HÓng, ngn °ãc n°Ûc li cho các Ón iÁn ven sông. Nhà Tr§n còn ra lÇnh bÓi th°Ýng cho nông dân n¿u ê ¯p l¥n vào ruÙng cça dân. Hàng nm, vào tháng giêng quan Hà ê ph£i Ñc thúc viÇc bÓi ¯p các ê ­p cho ¿n mùa hè thì ph£i xong. Vào mùa m°a lß, quan ph£i thân hành i kiÃm tra tình hình ê iÁu và khi hïu sñ thì b¥t phân giàu nghèo, già tr» ai ai Áu ph£i tham gia viÇc b£o vÇ ê.

Công th°¡ng nghiÇp ã có nhïng b°Ûc phát triÃn mÛi. Kinh ô Thng Long có vùng phå c­n, có chã, có phÑ xá và các ph°Ýng thç công. Buôn bán °ãc mß rÙng trao Õi vÛi n°Ûc ngoài. H£i c£ng cho tàu buôn n°Ûc ngoài ¿n là Vân Ón, các tàu buôn të Trung QuÑc và các n°Ûc ông Nam á t¥p n­p ra vào th°¡ng c£ng này.

Trong cuÙc chi¿n tranh chÑng Nguyên Mông, nÁn kinh t¿ n°Ûc nhà bË chñng l¡i. Kinh thành Thng Long bË quân thù chi¿m óng ba l§n. NhiÁu công trình ki¿n trúc bË thiêu hçy, nhiÁu làng xóm bË phá ho¡i. Sau chi¿n tranh, nÁn kinh t¿ °ãc phåc hÓi nhanh chóng. Kinh thành °ãc xây dñng l¡i, chùa chiÁn mÍc lên.

IV. Phát triÃn vn hóa

Vn hÍc

Vào thÝi Tr§n, Ùi ngi trí théc ti¿p thu t° t°ßng tu, tÁ, trË, bình cça Nho giáo phát triÃn m¡nh. T° t°ßng này hòa l«n vÛi lòng yêu n°Ûc, vÛi hòa khí cça dân tÙc ã °ãc phát huy cao Ù qua ba cuÙc kháng chi¿n chÑng Nguyên Mông. áng vn tiêu biÃu nh¥t cho hào khí này là "HËch t°Ûng s)" cça Tr§n H°ng ¡o. Bài hËch ã vi¿t të 700 nm tr°Ûc nh°ng tinh th§n "c£m tí Ã cho TÕ quÑc quy¿t sinh" v«n còn làm rung Ùng ng°Ýi ngày nay.

Bên c¡nh bài hËch b¥t tí ¥y, còn có nhiÁu tác ph©m bÙc lÙ khí phách dân tÙc nh° bài th¡ éng kh©u "Tång giá hoàn kinh s°" cça Tr§n Quang Kh£i sau khi th¯ng tr­n Ch°¡ng D°¡ng, uÕi quân Nguyên ra khÏi thành Thng Long.

o¡t sáo Ch°¡ng D°¡ng Ù,

C§m HÓ Hàm Tí quan

Thái bình tu n× lñc

V¡n cÕ thí giang s¡n

(Ch°¡ng D°¡ng c°Ûp giáo gi·c,

Hàm Tí b¯t quân HÓ

Thái bình nên g¯ng séc

Non n°Ûc nÍ nghìn thu).

Ho·c bài "Thu­t hoài" cça Ph¡m Ngi Lão:

Hoành sáo giang s¡n cáp k÷ thu,

Tam quân tó hÕ khí thôn Ng°u.

(Ngang giáo non sông tr£i m¥y thâu

Ba quân hùng ding khí thôn Ng°u...)

Các vua quan và vn nhân ã sáng tác r¥t nhiÁu: các vua Thái Tông, Thánh Tông, Nhân Tông, Thánh Tông, NghÇ Tông Áu có làm th¡, vua Anh Tông so¡n "Thçy Vân tùy bút", Tr§n Quang Kh£i có "L¡c ¡o T­p", Chu An có "TiÁu ©n thi t­p", Tr§n Nguyên án có "Bng HÓ NgÍc Hán t­p", NguyÅn Phi Khanh có "NhË Khê t­p", s° HuyÁn Quang có "NgÍc Tiên t­p".

Tr°¡ng Hán Siêu là ng°Ýi có tài vn ch°¡ng và chç tr°¡ng bài xích tÇ mê tín dË oan, ông th°Ýng dùng vn ch°¡ng à £ kích các tÇ h¡i trên. Bài phú B¡ch ±ng Giang cça ông là mÙt kiÇt tác ca ngãi ý chí tñ c°Ýng cça dân tÙc vùng v» ¹p cça giang s¡n g¥m vóc.

Khoa hÍc lËch sí ã có mÙt b°Ûc ti¿n áng kÃ. Tr°Ûc h¿t là bÙ "¡i ViÇt sí ký" cça Lê Vn H°u (1230-1322), °ãc so¡n xong vào nm 1272 sau ó là các tác ph©m "ViÇt Nam th¿ chí" và "ViÇt Sí c°¡ng måc" cça HÓ Tông ThÑc (th¿ k÷ 14); "An Nam chí l°ãc" cça Lê T¯c; "ViÇt sí l°ãc" cça tác gi£ khuy¿n danh (1377). Ngoài ra còn có các vn kiÇn quan trÍng nh° "Bình Th° y¿u l°ãc", "V¡n ki¿p bí truyÁn", "HËch t°Ûng s)" cça Tr§n H°ng ¡o, "Th¥t tr£m sÛ" cça Chu An, "NgÍc T)nh liên phú" cça M¡c )nh Chi "B¡ch ±ng Giang phú" cça Tr°¡ng Hán Siêu, "ViÇt iÇn u linh t­p" cça Lý T¿ Xuyên, "Khóa h° låc" cça Tr§n Thái Tông, "ThiÁn uyÃn t­p anh" cça tác gi£ khuy¿n danh... T¥t c£ Áu là nhïng tuyÇt tác có giá trË vô cùng to lÛn cho kho sí liÇu cça n°Ûc nhà.

Ki¿n trúc thÝi Tr§n không huy hoàng nh° thÝi Lý nh°ng cing có nhïng công trình quan trÍng nh° tháp mÙ cça vua Tr§n Nhân Tông tr°Ûc chùa PhÕ Minh ß Téc M·c (Nam Ënh) xây nm 1310, thành ß Thanh Hóa (1397).

Âm nh¡c thÝi Tr§n có chËu £nh h°ßng cça Champa. Chi¿c trÑng c¡m r¥t thËnh hành thÝi ¥y nguyên là nh¡c khí cça Champa. ó là lo¡i °ãc dán hai §u b±ng c¡m nghiÁn, °ãc dùng à hòa cùng vÛi dàn nh¡c trong các dËp lÅ T¿t.

NghÇ thu­t hát chèo ã manh nha të thÝi này. Theo Ph¡m ình HÕ trong "Vi Trung Tùy bút" thì vào nhïng lúc có quÑc tang, ng°Ýi xúm en xem ch­t ních không thà r°Ûc tang °ãc, nên mÛi sinh ra mÙt nhóm ng°Ýi chuyên i d¹p °Ýng. à lôi kéo sñ chú ý cça ám ông, nhóm ng°Ýi có bÕn ph­n i mß °Ýng bèn i hát diÅn trên °Ýng, mÍi ng°Ýi Õ xô tÛi xem. Nh° th¿ mÛi có thà r°Ûc ám tang i. Të ó, nhïng bài hát cça nhïng ng°Ýi này phong phú h¡n và °ãc gÍi là "ph°Ýng chèo".

Tôn giáo

Vào Ýi Tr§n, Nho giáo phát triÃn song song cùng ph­t giáo và Óng thÝi Lão giáo cing °ãc °a chuÙng.

Ph­t giáo Sau khi thay nhà Lý, triÁu Tr§n ti¿p tåc truyÁn thÑng sùng tín ¡o Ph­t và Óng thÝi phát huy lý thuy¿t Nho giáo nh° là mÙt hÇ tri¿t lý chính trË c§n thi¿t à cai trË ¥t n°Ûc. Ph­t giáo v«n là mÙt tôn giáo có th¿ lñc nh¥t trong t¥t c£ các lo¡i tôn giáo thÝi ¥y và có £nh h°ßng sâu ­m trong mÍi t§ng lÛp cing nh° mÍi lãnh vñc.

Vua Tr§n Thái Tông là mÙt nhà nghiên céu uyên thâm vÁ Ph­t hÍc, khi làm Thái Th°ãng hoàng, ã chú tâm nghiên céu lý thuy¿t nhà Ph­t và là tác gi£ cça tác ph©m c£o lu­n ThiÁn hÍc "Khóa h° låc".

Tác ph©m "Khóa h° låc" v«n còn l°u truyÁn cho ¿n ngày nay và ã °ãc dËch ra chï QuÑc ngï. Trong tác ph©m này Tr§n Thái Tông nêu lên thuy¿t tu hành là à diÇt khÕ ché không ph£i v¥t bÏ cuÙc Ýi à i tu.

Ng°Ýi sáng l­p ra phái Trúc Lâm Yên Tí, phái thiÁn t° cça ViÇt Nam là vË vua thé ba cça nhà Tr§n téc là Tr§n Nhân Tông. Là ng°Ýi ã oanh liÇt thÑng l)nh toàn quân và dân ánh th¯ng hai l§n xâm l°ãc cça nhà Nguyên, ã áp dång nhïng chính sách "nÛi séc dân" khi còn t¡i vË, ¿n khi nh°Ýng ngai vàng cho con trai, ng°Ýi ã i chu du kh¯p n¡i rÓi lên ß tu h³n trên núi Yên Tí, l¥y pháp danh là Trúc Lâm ¡i §u à. Nhân Tông vi¿t r¥t nhiÁu tác ph©m ph­t hÍc nh°ng ph§n nhiÁu ã th¥t truyÁn. VÛi lý thuy¿t Á cao thái Ù h°Ûng tâm, i tìm sñ giác ngÙ b±ng cái tâm t)nh l·ng cça chính mình, là "Ph­t t¡i tâm" ché không c§n gò bó kh° kh° theo khuôn phép giáo iÁu nào, nhà vua ã Ã l¡i mÙt £nh h°ßng r¥t lÛn trong viÇc phát triÃn ¡o Ph­t và thÝi Tr§n. Chùa °ãc xây dñng lên vô kÃ, các hÙi hè Ph­t giáo °ãc tÕ chéc không ngëng.

TÕ thé hai cça phái thiÁn Trúc Lâm là ThiÁn s° Pháp Loa. Nhân v­t này có mÙt uy quyÁn ·c biÇt, có c£ hàng ngàn Ç tí, sß hïu g§n hai ngàn m«u ruÙng và ã cho úc ba ngàn béc t°ãng Ph­t. ó là mÙt hiÇn t°ãng không bình th°Ýng mà chÉ có thà gi£i thích °ãc b±ng sñ cñc thËnh cça Ph­t giáo.

Ta có thà nói, d°Ûi £nh h°ßng cça các vË vua ph­t tí và các nhà thiÁn s° thÝi ¥y, Ph­t giáo ã ¡t ¿n méc phát triÃn huy hoàng cça mÙt tôn giáo, n¿u không muÑn nói r±ng Ph­t giáo ã trß thành nh° quÑc giáo v­y.

Nh°ng ¿n cuÑi Ýi Tr§n, Ph­t giáo bË l¡m dång và bË phéc t¡p nhiÁu y¿u tÑ mê tín, dË oan. Óng thÝi, sÑ tng s) th¥t hÍc tng lên, nhiÁu tÇ n¡n x£y ra. Các vua Tr§n HiÃn Tông và Tr§n Thu­n Tông ph£i mß các kó thi sát h¡ch ki¿n théc Ph­t hÍc cùng hÍ, Ã b¯t các tng s) th¥t hÍc, gi£ danh, ph£i hoàn tåc.

Trong khi ¥y thì giÛi nho s) l¡i °ãc ào t¡o theo tr°Ýng lÛp, tham chính qua °Ýng thi cí gian nan, b¯t §u t¥n công nhïng tÇ n¡n trong giÛi Ph­t giáo. iÃn hình là Tr°¡ng Hán Siêu, chç tr°¡ng bài xích mê tín dË oan. Th¥y các chùa tháp mÍc lên kh¯p n¡i, ông vi¿t bài ký châm bi¿m: 'Trong thiên h¡ ba ph§n, chùa chi¿m ß mÙt ph§n, bÏ rét luân th°Ýng, hao tÕn cça báu, ngây ngây mà ch¡i, ng©n ng©n mà theo..."

Nh° th¿, vào cuÑi Ýi Tr§n, Ph­t giáo không nhïng tñ b£n thân bË suy y¿u i mà còn Nho giáo t¥n công à chi¿m Ëa vË °u th¿ trong xã hÙi.

Nho giáo: Khác h³n vÛi Ph­t giáo có lý thuy¿t thiên vÁ nÙi tâm, vÁ sñ giác ngÙ, vÁ sñ gi£i thoát con ng°Ýi ra khÏi bà khÕ là cuÙc Ýi, Nho giáo òi hÏi con ng°Ýi ph£i nh­p th¿. Lý thuy¿t cça Nho giáo dùng làm khuôn m«u cho viÇc trË n°Ûc, cho viÇc tÕ chéc gia ình và cho viÇc tu thân, ã g·p môi tr°Ýng thu­n lãi trong xã hÙi ViÇt Nam d°Ûi Ýi Tr§n, mÙt xã hÙi ang phát triÃn òi hÏi mÙt thái Ù nh­p th¿ thi¿t thñc.

Ngay të d°Ûi thÝi nhà Lý, Nho giáo ã °ãc b°Ûc §u phát triÃn. Các vua Lý ã mß các khoa thi nho hÍc. Vua Lý Thánh Tông cing ã l­p Vn mi¿u à thÝ KhÕng Tí, Chu Công và 72 vË tiÁn hiÁn. ¿n thÝi nhà Tr§n các khoa thi °ãc mß Áu ·n và qui cç h¡n. Nhà Tr§n mß ra QuÑc sí viÇn à d¡y té th° ngi kinh cho con cháu các nhà quý tÙc, QuÑc hÍc viÇn à cho các nhà nho có n¡i rèn luyÇn viÇc hÍc hành. Ngoài ra các tr°Ýng t° cing °ãc khuy¿n khích, nh° tr°Ýng t° cça Chu An, n¡i ã ào t¡o nên các nhà nho nÕi ti¿ng nh° Ph¡m S° M¡nh, Lê Quát, ho·c tr°Ýng cça Tr§n ích T¯c giúp các vn nhân ß xa ¿n hÍc và c¥p c¡m áo cho các hàn s).

T§ng lÛp nhà nho °ãc ào t¡o qua các tr°Ýng, các kó thi càng ngày càng ông tí s). Hàng ngi hÍ ngày càng có uy tín trong quan tr°Ýng. Ta có thà kà nhïng tên tuÕi nÕi ti¿ng nh° Lê Vn H°u, Chu An, M¡c )nh Chi, Hàn Thuyên, Tr°Ûng Hán Siêu, Ph¡m S° M¡nh, Lê Quát, HÓ Tông ThÑc... HÍ l§n l§n chi¿m l¥y vai trò lãnh ¡o cça các nhà s° trong Ýi sÑng chính trË và Óng thÝi công kích các nhà s° ham mê nhà cía lÙng l«y, v°Ýn xinh c£nh ¹p, phung phí cça công vào viÇc xây dñng chùa chiÁn quá nhiÁu và quá to, mà l¡i trÑn tránh lao Ùng trong chi¿c áo tu hành.

Vào cuÑi Ýi Tr§n, Nho giáo chi¿m °u th¿ và ©y ph­t giáo ra khÏi diÅn àn chính trË. Të ó, các triÁu ¡i nÑi ti¿p cing chÉ dùng Nho giáo nh° khuôn m«u cho viÇc trË n°Ûc chn dân.

V. Nhân v­t, di tích tiêu biÃu

Nhà Tr§n ã à l¡i mÙt d¥u ¥n lÛn trong lËch sí ViÇt Nam vÛi sñ nß rÙ áng kà vÁ sÑ l°ãng danh nhân. Ta có thà phân biÇt các danh nhân d°Ûi triÁu Tr§n ra làm hai: Danh nhân thuÙc hÍ Tr§n và danh nhân ngoài dòng hÍ Tr§n. Trong hÍ Tr§n, ó là Tr§n Thái Tông (Tr§n C£nh, 1218-1277), Tr§n Thánh Tông (Tr§n Ho£ng, 1240-1290), Tr§n Nhân Tông (Tr§n Khâm, 1258-1308), Tr§n H°ng ¡o (12??-1300), Tr§n Quang Kh£i (1241-1294), Tr§n Khánh D° (?-1285), Tr§n Thç Ù (1194-1264), Tr§n HuyÁn Trân, Tr§n Khát Chân (?-1399), Tr§n QuÑc To£n... Nhïng danh nhân ngoài dòng hÍ Tr§n có thà kà nh° sau: Lê Vn H°u (1230-1322), NguyÅn Thuyên, Chu An (1292-1370), M¡c )nh Chi (1272-1346), Ph¡m Ngi Lão (1255-1320), Y¿t Kiêu, Dã T°ãng, NguyÅn HiÁn, Tr°¡ng Hán Siêu (?-1354), Ph¡m S° M¡nh, HÓ Tông ThÑc... Trong sÑ các danh nhân ¥y, xin giÛi thiÇu mÙt ng°Ýi trong dòng hÍ Tr§n là thi¿u niên anh hùng Tr§n QuÑc To£n và mÙt nhân v­t ngoài dòng hÍ Tr§n là Lê Vn H°u, sí gia §u tiên cça ¥t n°Ûc.

Tr§n QuÑc To£n (1266-?)

HÙi nghË Bình Than là mÙt hÙi nghË giïa nhà vua cùng các v°¡ng h§u, quan l¡i, t°Ûng soái cao c¥p cça nhà Tr§n à bàn sách l°ãc chÑng l¡i sñ xâm lng cça Nguyên Mông. Trong không khí bëng bëng ¥y, mÙt thi¿u niên tôn th¥t nhà Tr§n là Tr§n QuÑc To£n có theo ¿n nh°ng vì còn nhÏ (16 tuÕi) nên không °ãc dñ bàn. QuÑc To£n u¥t éc, tay °¡ng c§m qu£ cam bóp b¹p ra lúc nào không bi¿t. Khi tan hÙi, các v°¡ng h§u ai n¥y ra vÁ, lo viÇc s¯m sía binh thuyÁn à cñ Ëch. Tr§n QuÑc To£n cing th¿, vÁ nhà cho may mÙt lá cÝ to vÛi sáu chï "Phá c°Ýng Ëch, báo hoàng ân" (phá gi·c m¡nh, báo ¡n vua). Ông tå hÍp °ãc h¡n nghìn ng°Ýi thân thuÙc, cùng nhau chu©n bË vi khí à chÑng gi·c. ¿n khi xu¥t tr­n, QuÑc To£n luôn i tr°Ûc, khí th¿ ding mãnh, ánh ch× nào quân Ëch cing ph£i lùi.

Trong hai cuÙc chi¿n th¯ng chÑng quân Nguyên (1284-1288), Tr§n QuÑc To£n Áu l­p °ãc công lÛn. Trong tr­n Hàm Tí (1284), QuÑc To£n °ãc cí làm phó t°Ûng cho Tr§n Nh­t Du­t, th¯ng tr­n, QuÑc To£n °ãc hân h¡nh là ng°Ýi °a tin vÁ cho Tr§n H°ng ¡o. ¿n tr­n Ch°¡ng D°¡ng, QuÑc To£n ã cùng Tr§n Quang Kh£i, Ph¡m Ngi Lão Ñc quân tí Thanh Hóa i vòng °Ýng bà ¿n t¥n công b¥t ngÝ vào quân Nguyên ß Ch°¡ng D°¡ng. Trong tr­n uÕi quân Thoát Hoan ra khÏi thành Thng Long, QuÑc To£n cing góp ph§n áng kÃ.

Không rõ vË ding t°Ûng thi¿u niên này hy sinh trong tr­n nào và vào nm nào. ChÉ bi¿t mÙt chi ti¿t là khi QuÑc To£n ch¿t tr­n, vua Tr§n Nhân Tông th°¡ng khóc làm bài vn t¿ có nÙi dung nh° sau:

CÝ Á sáu chï gi£i hÝn này

Ln lóc muôn quân v«n ánh say

Công th¯ng quân Nguyên à ch¯c tr°Ûc,

Të khi cam nát ß trong tay (b£n dËch)

Lê Vn H°u (1230-1322)

Lê Vn H°u là mÙt hÍc gi£ xu¥t s¯c cça Ýi Tr§n, và là ng°Ýi h­u th¿ xem là sí gia §u tiên cça ViÇt Nam. Ông quê làng Phú Lý (thôn Phç Lý Nam, xã ThiÇu Trung), huyÇn ông S¡n, tÉnh Thanh Hóa. Ông nÕi ti¿ng là ng°Ýi thông minh và hÍc giÏi të nhÏ. Nm 1247 nhà Tr§n mß khoa thi §u tiên l¥y tam khôi (Tr¡ng nguyên, B£ng nhân, Thám hoa), Lê Vn H°u ­u B£ng Nhãn, lúc ó ông mÛi 17 tuÕi, Ông °ãc bÕ làm KiÃm pháp quan (mÙt chéc quan vÁ hình lu­t), sau l¡i °ãc sung chéc Hàn lâm viÇn HÍc s) kiêm QuÑc sé viÇn Tu giám. ThÝi gian này Lê Vn H°u °ãc vua Tr§n Thái Tông sai so¡n bÙ "¡i ViÇt sí ký" vi¿t vÁ lËch sí ViÇt Nam të Ýi TriÇu à (207 tr°Ûc Công nguyên) ¿n Ýi Lý Chiêu Hoàng. Không rõ Lê Vn H°u so¡n bÙ này të lúc nào, chÉ bi¿t ¿n nm 1272 thì hoàn t¥t. BÙ sí gÓm t¥t c£ ba m°¡i quyÃn, °ãc °a lên cho vua Tr§n Thánh Tông xem và °ãc nhà vua khen ngãi.

Lê Vn H°u có thÝi gian làm ¿n Th°ãng Th° bÙ binh và là phó cça Th°ãng t°Ûng Tr§n Quang Kh£i, °ãc phong t°Ûc Nhân Uyên h§u. Ông m¥t ngày 23.3 nm Nhâm Tu¥t (13322) thÍ 92 tuÕi, an táng t¡i xé M£ Giòm, nay thuÙc thôn Phç Lý Nam xã TriÇu Trung, huyÇn ông S¡n, Thanh Hóa.

Tác ph©m cça Lê Vn H°u °ãc bi¿t duy nh¥t chÉ có bÙ "¡i ViÇt sí ký" nh°ng nay ã th¥t truyÁn. Tuy th¿, chính të c¡ sß chç y¿u cça bÙ sí này mà Ngô S) Liên, mÙt sí gia Ýi Lê ã so¡n °ãc bÙ "¡i ViÇt sí ký toàn th°" có giá trË Ã ng°Ýi Ýi sau hiÃu vÁ cÙi nguÓn cça dân tÙc.

Chùa PhÕ Minh

Chùa PhÕ Minh tÍa l¡c trên quê h°¡ng cça hÍ Tr§n ß thôn Téc M·c, xã LÙc V°ãng, huyÇn Mù LÙc, cách thành phÑ Nam Ënh kho£ng chëng 3 km vÁ phía B¯c.

Các vua nhà Tr§n, dù b­n viÇc triÁu chính ß Thng Long nh°ng luôn h°Ûng vÁ quê h°¡ng, và khi lên làm Thái Th°ãng hoàng thì th°Ýng vÁ sÑng ß ¥y. Vua Tr§n Thái Tông, sau khi uÕi quân Mông CÕ ra khÏi ¥t n°Ûc, liÁn nh°Ýng ngôi cho con (1258), vÁ sÑng ß Téc M·c, cho xây cung Trùng Quang ß ây và thng làng Téc M·c lên làm phç Thiên Tr°Ýng. Chùa PhÕ Minh °ãc xây vào buÕi §u cça v°¡ng triÁu (1262) nên có quy mô khá to lÛn. Chùa n±m vÁ phía Tây cça cung Trùng Quang. Chùa PhÕ Minh còn °ãc gÍi là chùa Téc M·c hay chùa Tháp. Không bi¿t chùa °ãc xây të nm nào, nh°ng ki¿n trúc quan trÍng nh¥t cça chùa là chi¿c tháp thì °ãc hoàn thành vào nm 1305.

C¥u trúc cça chùa dña theo tråc cân xéng të cÕng Tam Quan qua nhà bia, tháp và Án toàn Tam B£o. Trong toàn Tam B£o có nhiÁu t°ãng ¹p và sinh Ùng nh° t°ãng "Ph­t nh­p Ni¿t Bàn", "Vn Thù BÓ Tát", "PhÕ HiÁn BÓ Tát".

HiÇn v­t t°ãng tr°ng cho nghÇ thu­t kh¯c g× cça Ýi Tr§n còn l°u l¡i áng chú ý nh¥t là bÑn cánh cía b±ng g× lim lÛn (m×i t¥m cao 1m92, rÙng 0m79) °ãc l¯p ráp ß nhà Bái °Ýng, ngay ß lÑi i vào chính giïa cça chùa. BÑn cánh cía này hiÇn nay v«n còn ch¯c ch¯n và nguyên v¹n dù ã tr£i qua 700 nm. M×i cánh cía °ãc ch¡m rÓng công phu và tinh x£o, con rÓng uÑn l°ãn theo hình lá Á r¥t uyÃn chuyÃn. T¥t c£ hoa vn ¥y °ãc bÑ trí cân xéng nhau, cho nên khi óng l¡i t¡o nên mÙt không gian trang trí hoàn chÉnh. Ngoài bÑn cánh cía lim ¥y ra thì chùa không còn Ó g× nào khác cça th¿ k÷ ¥y.

Còn chi¿c tháp, vì là cÙt k¿t c¥u b±ng g¡ch á nên v«n còn tÓn t¡i. Tháp °ãc xây muÙn h¡n chùa g§n nía th¿ k÷ (1305). Tháp quay m·t vÁ h°Ûng Nam, có hình chóp, cao 21m gÓm 14 t§ng. Tháp °ãc xây trên mÙt hÓ c¡n, vuông. HÓ có hành lang bao bÍc, bÑn phía có cía. Ã tháp hình vuông m×i c¡nh 5,2m. T§ng ¿ tháp cao 2,2m xây b±ng á xanh, có hình dáng bông sen nß xòa m×i c¡nh Áu có cía. Các t§ng tháp Áu có mái cong ß bÑn phía và bÑn c¡nh cing Áu có cía tò vò, t§ng trên nhÏ h¡n t§ng d°Ûi và cé th¿ vút lên t¡o nên dáng v» cách iÇu và °Ûc lÇ cça mÙt chi¿c hoa sen khÕng lÓ ang hé nß. Phía cao trên Énh tháp là mÙt chÏm nhÍn có hình b§u r°ãu.

Vào nm 1987 chùa và tháp Áu °ãc trùng tu l¡i à b£o toàn di tích ki¿n trúc này cho h­u th¿.

nhà hÓ - giai o¡n ThuÙc Minh (1400-1428)

I. Nhà HÓ (1400-1407)

1. Nhïng ho¡t Ùng cça HÓ Quý Ly 1400 HÓ Hán Th°¡ng 1401

Quý Ly lên làm vua, l¥y l¡i hÍ HÓ cça TÕ tiên, Õi tên n°Ûc là ¡i Ngu (vì hÍ HÓ vÑn dòng dõi nhà Ngu bên Trung Hoa). Ch°a §y mÙt nm thì b¯t ch°Ûc nhà Tr§n, HÓ Quý Ly nh°Ýng ngôi cho con, lên làm Thái th°ãng hoàng. Tuy th¿, HÓ Quý Ly v«n n¯m quyÁn trË n°Ûc.

Con thé cça Quý Ly là HÓ Hán Th°¡ng lên làm vua. HÓ Hán Th°¡ng có m¹ là công chúa Huy Ninh, con cça vua Tr§n Minh Tông. Vì th¿, khi sai sé sang cáo vÛi nhà Minh, Quý Ly l¥y cÛ là nhà Tr§n ã tuyÇt tñ nên ph£i cho cháu ngo¡i lên thay, t¡m giï quyÁn iÁu hành quÑc sñ. Nhà Minh phong cho Hán Th°¡ng làm An Nam QuÑc v°¡ng. Quý Ly thñc hiÇn °ãc nhiÁu công trình áng kà dù thÝi gian n¯m quyÁn cça hÍ HÓ không bao nhiêu (7 nm).

Tr°Ûc h¿t ph£i kà ¿n viÇc c£i cách dùng tiÁn gi¥y cça . Cách dùng tiÁn gi¥y ã °ãc HÓ Quý Ly cho áp dång të nm 1396. Song song vÛi viÇc phát hành tiÁn gi¥y là hçy bÏ viÇc dùng tiÁn Óng. ây là l§n §u tiên trong lËch sí ViÇt Nam có viÇc dùng tiÁn gi¥y. Sí liÇu cho ta bi¿t chi ti¿t vÁ tiÁn gi¥y cça nh° sau:

TÝ m°Ýi Óng: có hình cây rêu biÃn

Ba m°¡i Óng: sóng

MÙt tiÁn: ám mây

Hai tiÁn: rùa

Ba tiÁn: lân

Nm tiÁn: ph°ãng

MÙt quan: rÓng

VÁ viÇc giáo dåc, có mÙt sÑ c£i cách. Ngay sau khi lên ngôi °ãc 5 tháng, HÓ Quý Ly ã cho tÕ chéc kó thi Thái hÍc sinh, chÍn °ãc 20 ng°Ýi ×, trong ó có NguyÅn Trãi.

Ba nm sau, nhà HÓ ¥n Ënh cách théc thi cí. LÇ thi ti¿n hành liÁn trong ba nm, vào tháng 8 hàng nm. Thí sinh ­u thi h°¡ng rÓi thì °ãc miÅn lao dËch nh°ng nm sau ph£i thi l¡i ß bÙ LÅ, ai × °ãc bÕ dång. Qua nm thé ba mÛi thi hÙi, n¿u ­u, mÛi °ãc gÍi là Thái hÍc sinh. Trong ch°¡ng trình thi có môn toán và vi¿t t­p. Ngoài ra còn có thi L¡i viên à tuyÃn ng°Ýi làm viÇc trong các lãnh vñc sñ vå, hành chính. Quân nhân, ph°Ýng chèo, ng°Ýi có tÙi không °ãc dñ thi.

ß các châu phç Áu có quan giáo thå trông coi viÇc hÍc hành. GiÛi nhà giáo °ãc quan tâm mÙt cách thi¿t thñc. Các quan làm giáo chéc Áu °ãc c¥p ruÙng të 10 m«u trß lên. M×i cuÑi nm ph£i chÍn k» hÍc giÏi ti¿n vào triÁu à nhà vua sát h¡ch bÕ sung.

Chính sách khuy¿n hÍc cça nhà HÓ ã °a ¿n k¿t qu£ áng kÃ. Nm 1405 có ¿n 170 ng°Ýi thi × và °ãc bÕ dång vào bÙ máy quan chéc cça nhà HÓ.

Ch¿ Ù thu¿ má: Các thuyÁn buôn bán Áu ph£i chËu thu¿ tùy theo h¡ng. H¡ng nh¥t ph£i óng 5 quan, h¡ng nhì 4 quan, h¡ng ba 3 quan.

Nhà HÓ ban hành chính sách h¡n iÁn, quy Ënh sÑ ruÙng ¥t mà các v°¡ng h§u, quan l¡i cùng Ëa chç °ãc phép có. Không ai có quyÁn sá hïu trên 10 m«u ruÙng. N¿u quá con sÑ ¥y thì bi¿n thành tài s£n cça nhà n°Ûc. Ch¿ Ù h¡n nô cing °ãc ban hành, quy Ënh m×i h¡ng ng°Ýi chÉ có °ãc mÙt sÑ nô tó nh¥t Ënh.

Thu¿ inh cn cé vào sÑ ruÙng. Ai có 2 m«u 6 sào trß lên thì óng 3 quan, ai có ít h¡n sÑ ¥y thì óng ít h¡n, ai không có ruÙng thì °ãc miÅn. Thu¿ ruÙng °ãc Ënh nh° sau: t° iÁn óng m×i m«u 5 thng. RuÙng dâu cing chia làm ba h¡ng à óng thu¿.

HÙ tËch: Ã tng quân sÑ hòng chÑng giï vÛi nhà Minh, nhà HÓ b¯t t¥t c£ mÍi ng°Ýi të hai tuÕi trß lên Áu ph£i ghi vào sÕ hÙ tËch. NhÝ th¿ quân sÑ tng thêm.

Nhà HÓ l­p ra bÑn kho và tr°ng t­p các thã thç công giÏi vào làm ß ¥y.

Nhà HÓ còn c£i cách óng chi¿n thuyÁn. ThuyÁn có sàn, trên sàn dùng à i l¡i, d°Ûi sàn là n¡i à chèo chÑng.

C°¡ng vñc cça ¡i ViÇt d°Ûi thÝi nhà HÓ °ãc mß rÙng vÁ ph°¡ng Nam. Nm 1042. HÓ Hán Th°¡ng thân chinh i ánh Champa. Vua Chm dâng ¥t Chiêm Ùng à xin hàng. HÓ Quý Ly b¯t vua Chm ph£i nh°Ýng thêm ¥t CÕ Liy, gÙp l¡i thành bÑn châu Thng, Hoa, T°, Ngh)a (sau này ghép tên l¡i thành Thng Hoa và T° Ngh)a, t°¡ng éng vÛi vùng Qu£ng Nam, à Nµng ngày nay).

2. Th¥t b¡i cça nhà HÓ

Trong lúc nhà HÓ ang ra séc xây dñng ¥t n°Ûc thì l¡i có mÙt th¿ lñc khác l¡i v­n Ùng à l­t Õ nhà HÓ. Có ng°Ýi tên là Tr§n Thiêm Bình, tñ x°ng là con cça vua Tr§n NghÇ Tông, v°ãt biên giÛi sang Trung Hoa, tÑ cáo vÛi nhà Minh viÇc hÍ HÓ c°Ûp ngôi nhà Tr§n. Nhà Minh nhân cÛ ¥y cing muÑn xu¥t thân ánh hÍ HÓ.

HÓ Quý Ly bi¿t tin nên tng c°Ýng phòng thç. Ông cho ¯p thành a Bang (Ba Vì, Hà NÙi), óng cÍc g× trong lòng sông B¡ch H¡c và chia quân i tr¥n giï các n¡i hiÃm y¿u.

Nm 1406, nhà Minh sai t°Ûng cùng 5.000 quân °a Tr§n Thiêm Bình vÁ n°Ûc. HÓ Quý Ly cho quân ch­n ánh quân Minh ß Chi Lng, b¯t °ãc Thiêm Bình, em gi¿t i rÓi mÙt m·t sai sé sang nhà Minh biÇn b¡ch viÇc Thiêm Bình nói dÑi, xin theo lÇ ti¿n công nh° ci, mÙt m·t cho tng c°Ýng phòng thç, mÙ thêm lính, óng c° ß phía Nam sông NhË Hà dài ¿n h¡n 700 d·m.

Nhà Minh cí các danh t°Ûng nh° MÙc Th¡nh, Tr°¡ng Phå, Lý Bân em hai ¡o quân sang ánh nhà HÓ. Hai ¡o quân ¥y v°ãt biên giÛi tÛi óng ß bÝ B¯c sông B¡ch H¡c. Bi¿t r±ng lòng dân còn luy¿n ti¿c nhà Tr§n, t°Ûng nhà Minh sai vi¿t kËch kà tÙi nhà HÓ, tuyên truyÁn là quân Minh sang à l­p nhà Tr§n lên làm vua. HËch °ãc kh¯c vào các t¥m ván nhÏ và th£ trôi sông. Quân ViÇt b¯t °ãc, lòng chi¿n ¥u tan rã, vì th¿ quân Minh i ¿n âu th¯ng ¿n ¥y. HÓ Quý Ly ph£i vào cÑ thç trong thành a Bang (Ba Vì, Hà NÙi), nh°ng không bao lâu sau, Tr°¡ng Phå vào MÙc Th¡nh phá °ãc thành a Bang, HÓ Quý Ly ph£i ch¡y lên Hoàng Giang rÓi vÁ NghÇ An, ¿n cía Kó La (Cía Nh°ãng, Hà T)nh) thì bË quân Minh b¯t °ãc. HÓ Quý Ly, HÓ Hán Th°¡ng cùng gia quy¿n bË °a vÁ Kim Lng (Trung Hoa, 1407).

Trong sÑ ng°Ýi bË b¯t, có con tr°ßng cça HÓ Quý Ly là HÓ Nguyên Trëng, mÙt nhà sáng ch¿ ra súng th§n công và là tác gi£ cça tác ph©m "Nam Ông MÙc Låc", vi¿t vÁ 31 nhân v­t nÕi ti¿ng trong lËch sí cça ¡i ViÇt. Sau này, nhÝ HÓ Nguyên Trëng dâng lên cho Hoàng ¿ nhà Minh cách théc ch¿ súng th§n công, mà cha con HÓ Quý Ly °ãc th£ và sinh sÑng t¡i Trung Hoa cho ¿n ch¿t. TriÁu HÓ ã th¥t b¡i dù có nhiÁu c£i cách ti¿n bÙ. Nhïng c£i cách cça HÓ Quý Ly ång ch¡m ¿n h§u h¿t các giai t§ng xã hÙi, nh¥t là t§ng lÛp quý tÙc vÛi các phép h¡n iÁn, h¡n nô. Vì th¿ ph£n éng cça t§ng lÛp này r¥t quy¿t liÇt. Nhïng biÇn pháp kinh t¿ cça HÓ Quý Ly l¡i ch°a có thÝi gian à trß thành hiÇn thñc nên ch°a lôi kéo °ãc qu§n chúng nhân dân. Bên c¡nh ó, viÇc c°Ûp ngôi nhà Tr§n ã làm b¥t bình giÛi nho s) tëng th¥m nhu§n t° t°ßng trung quân ái quÑc. Do ó nhà HÓ ã không Ùng viên °ãc sñ oàn k¿t toàn dân, cuÙc chi¿n chÑng Minh vì th¿ th¥t b¡i.

3. Thành nhà HÓ

Nhà HÓ tuy n¯m quyÁn trong thÝi gian ng¯n ngçi nh°ng ã kËp à l¡i mÙt công trình ki¿n trúc quan trÍng. ó là thành nhà HÓ.

Tòa thành này °ãc HÓ Quý Ly cho xây të tr°Ûc khi o¡t ngôi nhà Tr§n vào nm 1397. Vào nm ¥y, HÓ Quý Ly sai Th°ãng th° L¡i bÙ là × TÉnh ¿n Ùng An Tôn (Thanh Hóa) kh£o sát thñc Ëa rÓi xây thành và cung iÇn. Thành xây trên Ëa ph­n ¥y nên °ãc gÍi là thành An Tôn. Ngày nay, thành nhà HÓ thuÙc hai xã Vinh Long và Vinh Ti¿n, huyÇn V)nh LÙc, Thanh Hóa.

Thành xây xong, HÓ Quý Ly cho Õi tr¥n Thanh Hóa thành tr¥n Thanh ô và béc vua Tr§n Thu­n Tông bÏ Thng Long dÝi ô vÁ ¥y (1397). Nm sau, HÓ Quý Ly ép vua ph£i nh°Ýng ngôi cho con là Tr§n án, mÛi ba tuÕi. Tr§n án lên ngôi t¡i thành An Tôn. Të ¥y thành An Tôn °ãc xem nh° kinh ô mÛi và °ãc Õi tên là Tây ô.

Vào nm 1400, sau khi ph¿ Tr§n án, lên làm vua, HÓ Quý Ly cing óng ô ß ¥y. Tây ô °ãc Õi tên thành QuÑc ô. Cing të ây HÓ Quý Ly iÁu hành ¥t n°Ûc, °a ra nhïng ch°¡ng trình c£i cách cça mình. Các khoa thi nm Canh Thìn (1400), nm ¥t D­u (1400) Áu °ãc tÕ chéc t¡i ây. Cing të ây, HÓ Hán Th°¡ng c§m §u ¡i binh xu¥t phát të cía chính Nam lên °Ýng t¥n công Champa, l¥y °ãc hai ¥t Chiêm Ùng và CÕ Liy (1402).

CuÙc chi¿n kháng Minh cça nhà HÓ th¥t b¡i, quân Minh vào chi¿m l¥y QuÑc ô, Õi tên QuÑc ô thành phç Thanh Hóa. ¿n sau khi Lê Lãi chi¿n th¯ng quân Minh, lên ngôi vua, óng ô t¡i ông Kinh (Thng Long), thành Thanh Hóa °ãc trß l¡i tên ci cça thÝi nhà Tr§n là Tây ô. Vào thÝ nhà NguyÅn, nhiÁu Ëa danh tÉnh, huyÇn, thành, l?sß °ãc thay Õi à phù hãp vÛi ch¿ Ù chính trË cça triÁu NguyÅn. Thành Thng Long °ãc Õi thành tÉnh Hà NÙi, thành Tây ô l¥y tên cça làng ß phía cía Tây cça thành là Tây Nhai. ¿n Ýi Minh M¡ng (1820-1840) l¡i Õi thành Tây Giai.

Tên thành nhà HÓ mÛi xu¥t hiÇn sau này, të khi triÁu ¡i nhà HÓ °ãc xem là triÁu ¡i chính thÑng trong lËch sí.

Theo mô t£ cça các sách sí ci thì trong thành nhà HÓ ã tëng có nhiÁu công trình ki¿n trúc nh° iÇn Hoàng Nguyên, cung Diên ThÍ, cung Phù Cñc, Thái Mi¿u... Nh°ng hiÇn nay không còn mÙt d¥u tích gì áng kÃ. ChÉ còn tÓn t¡i béc t°Ýng thành Ó sÙ, chu vi dài tÛi h¡n 3 km, cao trung bình 5-6m.

Thành nhà HÓ °ãc xây vÛi mÙt bình Ó g§n vuông. ChiÁu dài (B¯c và Nam) có 90m, chiÁu rÙng (ông và Tây) h¡n 700m. BÑn m·t thành Áu còn t°¡ng Ñi ç. M·t ngoài Ñp á, phía trong là t°Ýng ¥t ¯p tho£i xuÑng à quân lính di chuyÃn dÅ dàng. Nét ·c s¯c cça các béc t°Ýng thành này là ph§n Ñp b±ng nhïng khÑi á xanh ß bên ngoài. Các khÑi á °ãc ½o vuông véc, ph§n nhiÁu có chiÁu dài là 1,4m, rÙng 0,7m và dày 1m. Riêng ß cía Tây có nhïng khÑi á r¥t to, dài ¿n 5,1m, cao và dày 1,2m, n·ng h¡n 15 t¥n. Các khÑi á °ãc x¿p theo hình chï công chÓng lên nhau, t¡o nên Ù dÑc th³ng éng ß m·t ngoài, gây trß ng¡i ¿n méc tÑi a cho k» Ëch muÑn v°ãt thành.

á °ãc l¥y ß dãy núi á cách thành vÁ phía Nam chëng vài cây sÑ. á °ãc ch¿ tác, ½o gÍt t¡i ây rÓi mÛi °ãc v­n chuyÃn vÁ thành.

Ng°Ýi x°a ã v­n chuyÃn và chÓng nhïng khÑi á to lÛn và n·ng nÁ ¥y nh° th¿ nào? Các nhà kh£o cÕ hÍc ã tìm th¥y nhïng hòn bi b±ng á ß quanh thành và °a ra gi£ thuy¿t là ng°Ýi x°a có thà sí dång các hòn bi á này à di chuyÃn á. KhÑi á °ãc ·t trên các hòn bi á, ng°Ýi v­n chuyÃn dùng òn b©y à b©y cho á tr°ãt trên các hòn bi ¥y. Sau khi ã tr°ãt qua mÙt sÑ hòn, ng°Ýi ta l¡i em bi ·t ón phía tr°Ûc cho khÑi á ti¿p tåc tr°ãt qua. Và cé th¿, khÑi á nhích l§n l§n ¿n n¡i. Ngoài ra còn có gi£ thuy¿t cho là á °ãc v­n chuyÃn b±ng nhïng chi¿c cÙ, téc là lo¡i xe bÑn bánh b±ng g×, bên trên có sàn à hàng hóa.

Còn viÇc x¿p chÓng các khÑi á lên nhau theo hình chï công l¡i °ãc phÑi hãp vÛi viÇc ¯p t°Ýng ¥t bên trong. T°Ýng ¥t °ãc ¯p thành nhïng con °Ýng thoai tho£i à b©y á lên °ãc dÅ dàng, sau ó các khÑi á °ãc x¿p, lÛp sau chÓng lên lÛp tr°Ûc. Công viÇc này r¥t n·ng nhÍc và ã gây ra tai n¡n. Ng°Ýi ta ã tìm th¥y mÙt bÙ x°¡ng ng°Ýi ß mÙt ch× t°Ýng á lß. H³n là ng°Ýi x¥u sÑ ¥y bË è giïa hai khÑi mà Óng Ùi không thà nào l¥y thây ra °ãc vì khÑi á quá n·ng.

Tr°Ûc kia, trên m·t thành có ph§n g¡ch xây lên bên trên m·t á theo lÇnh cça HÓ Hán Th°¡ng (1401), nh°ng ngày nay không còn nïa. NhiÁu o¡n m·t thành bË phá l¥y á, chiÁu cao chÉ còn 0,5m. Có o¡n m¥t h³n.

Thành có bÑn cía ông, Tây, Nam, B¯c. M×i cía Áu ß vË trí chính giïa các m·t thành và °ãc xây thành vòm cuÑn b±ng á khÑi, kích th°Ûc r¥t lÛn. Riêng cía Nam là cía chính, l¡i có ¿n ba vòm cuÑn, vòm giïa to h¡n hai vòm hai bên. Cía Nam là cía lÛn nh¥t, rÙng 38m, coa h¡n 10m, xây nhô ra ngoài t°Ýng thành 4m. C£ ba vòm cuÑn Áu rÙng 5,8m. Vòm cía giïa cao 8,5m, hai vòm bên cao 7,8m. Phía trên cía Nam có lát á b±ng ph³ng, nguyên là nÁn cça l§u cía, n¡i vua ngñ Ã duyÇt binh ho·c chç trì các nghi lÅ.

Các cía ông, Tây và B¯c rÙng 5,8m, sâu kho£ng h¡n 13m, cao 5,4m. M×i vòm cuÑn Áu có hai cánh cía g× n·ng, d§y và ch¯c. D¥u v¿t cça các cánh cía ¥y là nhïng l× åc vào á và nhïng l× cÑi l¯p ng°áng cía.

Có thà gi£i thích cách xây các vòm cuÑn nh° sau: Tr°Ûc h¿t, ¥t °ãc ¯p thành hình vòm cía, sau ó á mÛi °ãc x¿p lên. á ghép vòm °ãc ½o theo hình múi b°ßi. Các ch¥t k¿t dính °ãc mi¿t vào các khe hß. Xây xong, ph§n ¥t bên trong °ãc moi ra à lÙ vòm cuÑn.

Thành °ãc bao quanh bÑn m·t bßi mÙt con hào rÙng ¿n 50m, nh°ng ngày nay nhiÁu ch× ã bË l¥p. °Ýng qua hào ch¡y th³ng vào bÑn cía thành °ãc xây cÑng g¡ch. HiÇn nay ß cía Tây còn lo¡i cÑng g¡ch này.

Thành còn có mÙt vòng tre gai bao quanh vÁ phía Tây và phía B¯c, còn phía Nam và ông có mÙt liy ¥t cách vòng hào kho£ng 1km. Liy khá lÛn, ch¡y suÑt hai phía m·t thành. T¥t c£ t¡o thành mÙt hÇ thÑng tuy¿n phòng ngñ tiÁn duyên, b£o vÇ cho thành.

Thành nhà HÓ °ãc nhà n°Ûc công nh­n là di tích lËch sí vn hóa vào ãt §u tiên, nm 1962. Thành °ãc quy Ënh làm hai khu vñc: Khu vñc b¥t kh£ xâm ph¡m là toàn bÙ béc thành. Tuy ã °ãc quy Ënh b±ng vn b£n, nh°ng khu tích này v«n bË xâm ph¡m. C§n thi¿t ph£i có biÇn pháp b£o vÇ di s£n vn hóa này tích cñc h¡n.

II. Giai o¡n thuÙc Minh (1407-1427)

Quân Minh chi¿m °ãc ¡i ViÇt rÓi chia ra làm 17 phç và ·t chính sách cai trË. Con cháu nhà Tr§n nÕi lên (Gi£n Ënh ¿, Tr§n Quý Khoách) chÑng cñ nh°ng không thành công.

CuÙc ô hÙ cça nhà Minh có ng¯n ngçi nh°ng cing à l¡i nhïng h­u qu£ tai h¡i cho ¡i ViÇt. Ta có thà ¡n cí:

Sau khi th¯ng °ãc nhà HÓ, quân Minh ã b¯t r¥t nhiÁu phå nï, tr» em, th§y thuÑc, thã giÏi vÁ Trung QuÑc. Chúng phá nhiÁu công trình vn hóa nh° chuông Quy iÁn, v¡c PhÕ Minh...

Cùng vÛi viÇc trên, quân Minh em r¥t nhiÁu sách vß cça ¡i ViÇt vÁ Kim Lng và thiêu hçy. MÙt sÑ trong nhïng sách cça ta bË th¥t truyÁn cho ¿n ngày nay có thà kÃ:

Hình Th° cça Lý Thái Tông, Hình Lu­t cça Tr§n Thái Tông, Khóa H° Låc cça Tr§n Thái Tông, Binh Gia Y¿u L°ãc và V¡n Ki¿p Bí truyÁn cça Tr§n H°ng ¡o, TiÃu ©n Thi cça Chu An L¡c, ¡o T­p cça Tr§n Quang Kh£i, Bng HÓ NgÍc Hán t­p cça Tr§n Nguyên án, ¡i ViÇt Sí Ký (30 quyÃn) cça Lê Vn H°u, NhË Khê thi t­p cça NguyÅn Phi Khanh, Phi Sa t­p cça Hàn Thuyên.

III. CuÙc kháng chi¿n chÑng Minh (1418-1427)

§u nm 1416 t¡i Ling Nhai thuÙc vùng rëng núi Lam S¡n (huyÇn ThÍ Xuân, tÉnh Thanh Hóa), Lê Lãi và 18 ng°Ýi cùng chí h°Ûng làm lÅ n thÁ nguyÇn cùng sÑng ch¿t à ánh uÕi quân Minh do Mã Kó c§m §u ti¿n ánh Lam S¡n. Sau khi phåc binh ánh th¯ng tr­n §u, ngh)a quân hãy còn y¿u séc, ch°a quá 2000 ng°Ýi, không chÑng cñ nÕi. Bình Ënh V°¡ng ph£i bÏ c£ vã con cho Ëch b¯t, cùng ngh)a quân rút lên núi Chí Linh. Khi quân Minh rút i, ngh)a quân l¡i trß vÁ Lam S¡n, xây dñng cn cé, lñc l°ãng chÉ còn kho£ng 100 ng°Ýi.

Tháng 4 nm 1419, Lê Lãi em quân ánh chi¿m Ón Nga L¡c (Nga S¡n, Thanh Hóa). Quân Minh em lñc l°ãng ¿n ánh ngh)a quân ph£i rút lên núi Chí Linh l§n thé hai và bË quân Minh vây ch·t. Trong tình hình nguy c¥p ó, Lê Lai ã tình nguyÇt m·c ngñ bào, gi£ làm Lê Lãi c°ái voi xông tr­n à bË gi·c b¯t. Gi¿t xong Lê Lai, t°ßng là ã trë °ãc Lê Lãi, quân Minh rút i. Ngh)a quân chuyÃn vÁ L° S¡n (phía Tây huyÇn Quang Hóa) à xây dñng cn cé khác.

Nm 1420, sau khi ánh th¯ng quân Minh mÙt tr­n lÛn ß Thi Lang, Bình Ënh V°¡ng cho óng b£n doanh t¡i L×i Giang (tên cça mÙt o¡n sông Mã). T¡i ây, NguyÅn Trãi ã ¿n y¿t ki¿n Lê Lãi và dâng t­p Bình Ngô sách (b£n chi¿n l°ãc ánh uÕi quân Minh). Lê Lãi phong NguyÅn Trãi làm tham m°u.

CuÑi nm 1422, quân Minh ti¿n ánh ngh)a quân ß Quan Gia (có n¡i ghi là Quan Du). Lê Lãi ph£i rút quân vÁ Chí Linh l§n thé ba. Ngh)a quân thi¿u l°¡ng thñc, Lê Lãi ph£i gi¿t c£ con ngña ang c°ái à nuôi quân. Tr°Ûc tình th¿ khó khn ó, à cçng cÑ lñc l°ãng, Lê Lãi xin hòa vÛi quân Minh. Á nghË ¥y °ãc quân Minh ch¥p nh­n vì ã ánh nhau vÛi ngh)a quân mãi mà v«n không tiêu diÇt °ãc (tháng 5.1423).

Lui vÁ phía Nam

Qua nm 1424, sau nhiÁu l§n mua chuÙc då d× ngh)a quân b¥t thành, quân Minh chu©n bË dùng võ lñc àn áp. Theo lÝi bàn cça NguyÅn Chích, Bình Ënh V°¡ng ti¿n vào NghÇ An à xây dñng cn cé mÛi. Tháng 10 nm 1424, Lê Lãi cho quân i ánh chi¿m Ón a Cng (Thanh Hóa). Ngh)a quân ánh tan quân Minh ß BÓ LiÇp và TrËnh S¡n (NghÇ An).

§u nm 1425 t°Ûng nhà Minh là Tr§n Trí huy Ùng lñc l°ãng ß NghÇ An ch·n ánh ngh)a quân làm chç c£ vùng NghÇ An. Bình Ënh V°¡ng mÙt m·t sai inh LÅ em quân ánh DiÅn Châu rÓi ti¿n ra vây thành Tây ô, mÙt m·t sai Tr§n Nguyên Hãn, Lê N× em quân vào Nam gi£i phóng hai châu Tân Bình, Thu­n Hóa, uy th¿ cça Bình Ënh V°¡ng ngày càng lÛn, dân chúng gia nh­p ngh)a quân càng nhiÁu. Các t°Ûng gÍi ông là ¡i Thiên Hành Hóa (thay trÝi làm mÍi viÇc).

Nhà H­u Lê (1428-1527)

I. Chính trË - xã hÙi ¡i viÇt d°Ûi Ýi các vua

1. Lê Thái TÕ (1385 - 1433)

Lê Lãi sau khi th¯ng quân Minh, lên ngôi vua l¥y hiÇu là Lê Thái TÕ, l¥y l¡i quÑc hiÇu là ¡i ViÇt. ThÝi gian làm vua cça ông ng¯n ngçi, chÉ có sáu nm. Tuy th¿, ông v«n thñc hiÇn °ãc mÙt sÑ viÇc, ·t nÁn t£ng cai trË các vua k¿ vË.

à tránh chi¿n tranh, Lê Thái TÕ sai sé sang c§u phong nhà Minh và thu­n theo yêu sách cça nhà Minh là cé ba nm l¡i công hai ng°Ýi vàng gÍi là "¡i thân kim nhân" à thay th¿ cho LiÅu Thng và L°¡ng Minh, ã bË gi¿t trong cuÙc chi¿n vëa qua.

à bÙ máy nhà n°Ûc thích éng vÛi tình hình ¥t n°Ûc trong thÝi kó xây dñng, vua Lê Thái TÕ buÙc các quan l¡i të té ph©m trß xuÑng Áu ph£i thi l¡i khoa Minh Kinh. Khoa thi này còn dành cho các ng°Ýi ©n d­t ra thi à vua chÍn nhân tài. Nhïng tng s), ¡o s) cça Ph­t giáo và Lão giáo Áu oh£i thi l¡i kinh iÃn cça tôn giáo mình, n¿u ­u mÛi cho ti¿p tåc viÇc tu hành, còn rÛt thì ph£i hoàn tåc làm n sinh sÑng nh° ng°Ýi th°Ýng.

Vua cho l­p tr°Ýng QuÑc Tí Giám t¡i Kinh ô Ã cho con cháu các quan l¡i và c£ con cái th°Ýng dân vào hÍc.

Vua chia n°Ûc ra làm 5 ¡o. M×i ¡o có quan Hành khiÃn giï sÕ sách vÁ quân và dân. Các xã h¡n 100 ng°Ýi thì gÍi là ¡i xã có ba xã quan trông coi. Xã có h¡n 50 ng°Ýi °ãc gÍi là trung xã, có hai xã quan. Còn tiÃu xã thì có 10 ng°Ýi trß lên và chÉ có mÙt xã quan.

Quân Ùi cing °ãc vua phiên ch¿ l¡i. Trong công cuÙc kháng chi¿n chÑng Minh, sÑ quân cça Bình Ënh V°¡ng lên ¿n 25 v¡n. ¿n nay vua cho 15 v¡n vÁ l¡i nông thôn làm n. SÑ còn l¡i thì chia làm nm phiên, mÙt phiên ß l¡i làm lính còn bÑn phiên kia cing cho vÁ làm ruÙng và cé th¿ thay phiên nhau.

2. Lê Thái Tông (1423 - 1442)

Lê Thái Tông lên nÑi ngôi vua khi mÛi có 11 tuÕi, có quan phå chính và là công th§n Lê Sát quy¿t Ënh h¿t mÍi viÇc. Nh°ng khi lÛn lên, th¥y Lê Sát quá chuyên quyÁn, vua Lê Thái Tông bèn gi¿t i và thân chính.

Vua chÉnh Ñn l¡i viÇc thi cí, Ënh lÇ là cé 5 nm thì mÙt l§n thi h°¡ng, 6 nm mÙt l§n thi hÙi. Të nm 1442 vua cho kh¯c tên các ti¿n s) vào bia á. Të ¥y ¡i ViÇt có tåc lÇ này.

Giïa nm 1442, sau chuy¿n i duyÇt quan ß Chí Linh và ghé thm NguyÅn Trãi t¡i Côn S¡n, vua m¥t thình lình t¡i hành cung ß LÇ chi viên (Hà B¯c), bên c¡nh NguyÅn ThË LÙ, ng°Ýi thi¿p cça NguyÅn Trãi. TriÁu ình Õ cho NguyÅn Trãi và NguyÅn ThË LÙ gi¿t vua và cho tru di tam tÙc dòng hÍ cça NguyÅn Trãi.

3. Lê Nhân Tông (1441 - 1459)

Lê Nhân Tông lên làm vua khi mÛi hai tuÕi nên bà Thái H­u làm nhi¿p chính, nh°ng ¿n nm 1459 thì vua bË ng°Ýi anh là Nghi Dân gi¿t i à c°Ûp ngôi. Nghi Dân ß ngôi 8 tháng l¡i bË triÁu ình gi¿t. Ng°Ýi con thé t° cça vua Lê Thái Tông °ãc tôn lên làm vua. ó là Lê Thánh Tông.

4. Lê Thánh Tông (1442 - 1497)

Lê Thánh Tông là mÙt vË minh quân vào hàng b­c nh¥t cça lËch sí ViÇt Nam. TriÁu ¡i cça nhà vua ã à l¡i d¥u ¥n rõ rÇt cho nÁn vn hóa dân tÙc. Các thành tñu có °ãc d°Ûi triÁu cça nhà vua không chÉ thà hiÇn ß mÙt sÑ l)nh vñc, mà trái l¡i r¥t toàn diÇn, tÕng hãp c£ vÁ chính trË, kinh t¿, quân sñ l«n vn hóa, xã hÙi.

VÁ c¥u trúc hành chính, c¡ c¥u chính quyÁn °ãc nhà vua c£i tÕ të trung °¡ng xuÑng ¿n t­n xã. C¡ ch¿ sáu bÙ, sáu khoa (L¡i, HÙ, LÅ, Binh, Hình, Công) ã °ãc l­p ra të thÝi Nghi Dân, °ãc giï l¡i và Óng thÝi thêm sáu b­c (lñc tñ). Các s) phu Nho giáo °ãc tham chính rÙng rãi. HÍ °ãc tuyÃn qua con °Ýng thi cí. Các quan l¡i có cuÙc sÑng v­t ch¥t t°¡ng Ñi b£o £m, °ãc c¥p ruÙng ¥t và tu¿ bÕng.

C£ n°Ûc °ãc chia làm 12 ¡o, là Thanh Hóa, NghÇ An, Thu­n Hóa, Thiên Tr°Ýng, Nam Sách, QuÑc Oai, B¯c Giang, An Ban, H°ng Hóa, Tuyên Quang,Thái Nguyên và L¡ng S¡n. VÁ sau có thêm ¡o Qu£ng Nam. Vua Lê Thánh Tông cho v½ b£n Ó toàn quÑc, °ãc gÍi là HÓng éc b£n Ó. ây là b£n Ó toàn quÑc §u tiên cça ¥t n°Ûc, °ãc hình thành b±ng cách t­p hÍp t¥t c£ b£n Ó các ¡o mà thành. Óng thÝi, mÙt bÙ sách quan trÍng vÁ lËch sí cça n°Ûc nhà °ãc biên so¡n. ó là bÙ "¡i ViÇt sí ký toàn th°" cça Ngô S) Liên. Tác ph©m này dña trên c¡ sß cça cuÑn "¡i ViÇt sí ký" cça Lê Vn H°u, vi¿t të thÝi HÓng Bàng cho ¿n Ýi vua Lê Thái TÕ. BÙ sí này hiÇn v«n còn °ãc b£o tÓn, ché không th¥t truyÁn nh° bÙ "¡i ViÇt sí ký" cça Lê Vn H°u. Lê Thánh Tông chm lo ¿n nÁn nông nghiÇp và các công trình thçy lãi. Con ê l¥n biÃn còn d¥u v¿t ß Hà Nam Ninh là h­u thân cça con ê °ãc ¯p d°Ûi Ýi cça nhà vua, nên °ãc gÍi là Lê HÓng éc.

Nm 1471, Lê Thánh Tông ích thân c§m quân i ánh Champa, l¥y thêm ¥t cho ¿n núi Th¡ch Bi, ·t ra ¡o Qu£ng Nam. Nhà vua còn sai quân i ánh, buÙc Lão qua và BÓn Man ph£i quy phåc (1479). ß biên giÛi phía B¯c, Lê Thánh Tông cho phòng giï ch¯c ch¯n.

Nm 1483, nhà vua cho so¡n mÙt bÙ lu­t mÛi, ó là bÙ "Lê TriÁu hình lu­t", v«n th°Ýng °ãc gÍi là "Lu­t HÓng éc" bao gÓm nhiÁu l)nh vñc vÁ lu­t hình, lu­t hôn nhân, lu­t hành chính, lu­t dân sñ, lu­t tÑ tång... BÙ lu­t có m·t ti¿n bÙ áng chú ý là quan tâm ¿n ng°Ýi nghèo, Ñi xí t°¡ng Ñi công b±ng vÛi phå nï h¡n so vÛi thÝi tr°Ûc.

Nm 1494, Lê Thánh Tông l­p ra hÙi Tao àn gÓm có vua và 25 vn th§n. Nhà vua x°ng là Tao àn Nguyên soái, cùng nhau x°Ûng hÍa. HÙi Tao àn chéng tÏ sinh ho¡t vn hóa thanh cao cça thÝi ¥y. Nhïng bài th¡ x°Ûng hÍa giïa các tao nhân m·c khách ¥y °ãc t­p hãp thành t­p "Quyành UyÃn cíu ca", gÓm 300 bài ca tång thiên nhiên, cuÙc sÑng, con ng°Ýi, tình th°¡ng. HÙi Tao àn ng°ng ho¡t Ùng vào nm 1497, lúc ng°Ýi Nguyên Soái m¥t. B£n thân nhà vua cing sáng tác nhiÁu th¡ vn. ó là có "HÓng éc quÑc âm thi t­p", "Th­p giÛi cô hÓn quÑc ngï vn", vi¿t b±ng chï Nôm, "LiÇt truyÇn t¡p chí", "Chinh Tây k÷ hành", "Minh L°¡ng c©m tú", "Vn minh cÕ xúy", "Xuân Vân thi t­p"... vi¿t b±ng chï Hán.

TriÁu ¡i Lê Thánh Tông kéo dài 38 nm vÛi hai niên hiÇu là Quang Thu­n (1460 - 1496) và HÓng éc (1469 -1497). ây là giai o¡n c°Ýng thËnh cça n°Ûc ¡i ViÇt.

Các vua sau Lê Thánh Tông, trë Lê HiÃn Tông là ng°Ýi hiÁn lành, bi¿t lo cho dân, còn l¡i thì sÑng xa xÉ, b¡o ng°ãc và l¡i lÏng viÇc triÁu ình. Vì th¿ hÍ M¡c mÛi nÕi lên °ãc.

II. Kinh t¿

Vào buÕi §u cça triÁu ¡i mình, nhà Lê ã khôi phåc °ãc nÁn kinh t¿ và c£i thiÇn °ãc Ýi sÑng nhân dân.

Vua Lê Thái TÕ Ënh ra phép "quân iÁn" vào nm 1429. Chính sách này vÁ sau °ãc vua Lê Thánh Tông hoàn chÉnh vào nm 1477. Theo chính sách này, công iÁn công thÕ °ãc em chia cho mÍi ng°Ýi, të quan l¡i th§n cho ¿n ng°Ýi già y¿u cô qu£ Áu có ph§n ruÙng làm cho kho£ng cách giïa ng°Ýi giàu và nghèo không chênh lÇch l¯m. Phép quân iÁn này duy trì và phát triÃn vào các Ýi sau. Nhïng ruÙng bÏ hoang °ãc nh­p vào ruÙng công làng xã Ã chia cho nông dân. VÁ sau, viÇc chia ruÙng °ãc thñc hiÇn sáu nm mÙt l§n. Các c¡ quan phå trách các v¥n Á liên quan ¿n nông nghiÇp °ãc ·t ra:

* Khuy¿n nông: C¡ quan này chiêu t­p các nông dân xiêu tán tha ph°¡ng c§u thñc, °a hÍ trß vÁ quê quán làm n.

* Ón iÁn: °a nông dân ¿n ¥t mÛi ß khai hoang

* Hà ê: Sn sóc hÇ thÑng ê iÁu.

Sinh ho¡t th°¡ng m¡i s§m u¥t. Thng Long vÛi 36 phÑ ph°Ýng °ãc hình thành. NhiÁu làng thç công chuyên nghiÇp xu¥t hiÇn nh° gÑm Bát Tràng, úc Óng ¡i Bái. Các chã °ãc nhà n°Ûc khuy¿n khích thành l­p, hÅ ch× nào có dân là có chã. ViÇc buôn bán vÛi n°Ûc ngoài t¡i Vân Ón tuy có h¡n ch¿ nh°ng v«n phát triÃn. Các mÏ Óng, vàng b¯t §u °ãc khai thác.

III. Phát triÃn vn hóa

1. T° t°ßng

Nhà Lê l¥y thuy¿t Nho giáo cça Chu Tí làm m«u mñc cho cách cai trË cça triÁu ¡i. Nho giáo trß thành hÇ t° t°ßng chính thÑng cça thÝi ¡i. Có thà nói r±ng Nho giáo ã trß thành quÑc giáo Ùc tôn trong triÁu ình cing nh° trong dân gian. Nho giáo b¯t mÍi ng°Ýi ph£i tuyÇt Ñi phåc tùng quyÁn hành tÑi th°ãng cça nhà vua, th§n thánh hóa nhà vua và phân biÇt r¡ch ròi ranh giÛi giïa vua, quan, dân.

Các nho s) °ãc ào t¡o bßi hÍc thuy¿t KhÕng M¡nh tng lên g¥p bÙi và thay th¿ hoàn toàn các tng s) trong cuÙc sÑng chính trË, kinh t¿ vn hóa. Công viÇc giáo dåc Nho hÍc trß thành quy cç. Nhà n°Ûc khuy¿n khích hÍc à làm quan, giúp vua trË n°Ûc. Nhà Lê tôn vinh viÇc hÍc b±ng các cuÙc lÅ x°¡ng danh (lÅ Íc tên ng°Ýi thi ­u), lÅ vinh quy (lÅ ón r°Ûc ng°Ýi thi ­u vÁ làng) và nh¥t là lÇ kh¯c tên và lý lËch ti¿n s) vào bia á Vn Mi¿u (b¯t §u të 1422). Vì th¿ ai n¥y ua nhau hÍc hành à tôn tuÕi °ãc ghi vào b£ng vàng, à gia môn °ãc mß m·t và à làng quê °ãc vinh hiÃn.

Nh° th¿ công viÇc giáo dåc Nho hÍc ã trß thành quy cç. Ngoài tr°Ýng QuÑc Tí Giám ra còn có các tr°Ýng hÍc ß các ¡o, phç vÛi r¥t ông hÍc trò. Các kó thi °ãc các s) tí kh¯p n¡i h°ßng éng. Ví då nh° kó thi hÙi nm 1475 có ê¿n 3.000 thí sinh Nho Giáo ã áp £o tuyÇt Ñi Ph­t giáo l«n ¡o giáo.

2. Vn hÍc

Vn hÍc thÝi Lê có nÙi dung yêu n°Ûc, tiêu biÃu là các tác ph©m cça NguyÅn Trãi nh° "Quân trung të mÇnh t­p", "Bình Ngô ¡i cáo". Nhóm Tao àn t°ãng tr°ng cho nÁn vn hÍc cung ình, ca ngãi phong c£nh và cing lÓng vào ¥y lòng yêu n°Ûc, yêu thiên nhiên. Có nhïng tác ph©m khoa hÍc quan trÍng nh° "Toán pháp ¡i thành" cça L°¡ng Th¿ Vinh, "¡i ViÇt sí ký toàn th°" cça Ngô S) Liên, "D° Ëa chí" cça NguyÅn Trãi, "B£n th£o thñc v­t toát y¿u" cça Phan Phu Tiên.

Vn hÍc chï Nôm ti¿p tåc phát triÃn. Lê Thánh Tông sáng tác th¡ vn Nôm và khuy¿n khích triÁu th§n sáng tác theo. iÃn hình là "HÓng éc quÑc âm thi t­p" do nhiÁu tác gi£ vi¿t chéng tÏ ã có mÙt phong trào tr°Ûc tác b±ng th¡ chï Nôm vào thÝi ¥y. Bên c¡nh "HÓng éc quÑc âm thi t­p" còn có "Th­p giÛi cô hÓn quÑc ngï vn" (M°Ýi iÁu rn cô hÓn vi¿t b±ng ngôn ngï n°Ûc ta). Tác ph©m này có nÙi dung rn m°Ýi giÛi trong xã hÙi thÝi ¥y. ó là thiÁn tng, ¡o s), quan l¡i, nho s), thiên vn Ëa lý, th§y thuÑc, t°Ûng võ, hoa n°¡ng, buôn bán và ãng tí. Qua m°Ýi iÁu rn này, tác ph©m ph£n £nh °ãc ho¡t Ùng cça tëng h¡ng ng°Ýi trong khung c£nh xã hÙi thÝi ¥y.

IV. Nhân v­t tiêu biÃu

TriÁu ¡i nhà Lê ghi vào sí sách nhïng nhân v­t anh hùng, l×i l¡c Ùc áo nh° Lê Lãi, lãnh tå cuÙc khßi ngh)a Lam S¡n; Lê Lai (?-1419) liÁu mình céu chúa; NguyÅn Chích (1382 -1448), danh t°Ûng ã °a ra chi¿n l°ãc l¥y NghÇ An làm h­u ph°¡ng lÛn cho cuÙc khßi ngh)a Lam S¡n; NguyÅn Xí (1398 - 1465), vË t°Ûng tr» ã b¯t sÑng °ãc hai t°Ûng Minh là Hoàng Phúc và Thôi Tå; Tr§n Nguyên Hãn (?-1428), ng°Ýi chi¿n th¯ng tr­n X°¡ng Giang; Lê Thánh Tông, b­c minh quân cça lËch sí ViÇt Nam; nhà toán hÍc Tr¡ng nguyên L°¡ng Th¿ Vinh (1441-?); sí gia Ngô S) Liên, tác gi£ cuÑn ¡i ViÇt sí ký toàn th°; TÕ nghÁ in, nhà vn Thám hoa L°¡ng Nhï HÍc... và ·c biÇt là NguyÅn Trãi, mÙt con ng°Ýi toàn tài, ã °ãc UNESCO phong làm danh nhân vn hóa th¿ giÛi.

NguyÅn Trãi không nhïng giÏi th¡ phú, vn ch°¡ng mà còn là mÙt nhà chính trË uyên bác Óng thÝi l¡i tinh thông lu­t pháp, Ëa lý, lËch sí... Thêm vào ó, ông ã cÑng hi¿n h¿t mình cho sñ nghiÇp gi£i phóng dân tÙc, cho công cuÙc xây dñng ¥t n°Ûc và ào t¡o các th¿ hÇ ti¿p nÑi. CuÙc Ýi cça con ng°Ýi sÑng vì lý t°ßng ích quÑc lãi dân ¥y, éo le thay, l¡i g·p ph£i th£m c£nh "tru di tam tÙc".

NguyÅn Trãi vÑn là dòng dõi Tr§n Quang Kh£i vÁ phía m¹, là cháu ngo¡i cça Tr§n Nguyên án, T° Ó d°Ûi thÝi Tr§n NghÇ Tông. Phía nÙi cça NguyÅn Trãi l¡i là nhà khoa b£ng. Cha là NguyÅn Phi Khanh, Õ B£ng nhãn vào nm 1374.

Trong cuÙc kháng chi¿n chÑng Minh, NguyÅn Trãi em h¿t tài nng, séc lñc phò trã cho Lê Lãi. Nhïng chi¿n thu­t chi¿n l°ãc cça ông ã °ãc Lê Lãi sí dång thành công trong công cuÙc ánh uÕi quân Minh. T° t°ßng lÛn cça ông "l¥y ¡i ngh)a à th¯ng hung tàn, em chí nhân à thay c°Ýng b¡o" là °Ýng lÑi cça cuÙc kháng chi¿n. áng vn b¥t hç "Bình Ngô ¡i cáo" là b£n tuyên ngôn vÁ sñ Ùc l­p, tñ c°Ýng cça dân tÙc.

CuÙc kháng chi¿n thành công, là ng°Ýi có công lÛn, NguyÅn Trãi °ãc vua Lê Thái TÕ phong t°Ûc h§u và ban cho quÑc tính. Ông éng §u hàng ngi quan vn, nh­n trÍng trách so¡n th£o các chi¿u, chÉ cça vua. VÁ sau, ông phå trách các kó thi ti¿n s). Vå án LÇ chi viên x£y ra, ông bË gi¿t oan. Hai m°¡i hai nm sau, nm 1464, d°Ûi triÁu b­c minh quân Lê Thánh Tông, ông mÛi °ãc minh oan.

NguyÅn Trãi à l¡i cho h­u th¿ nhiÁu tác ph©m b¥t hç. Ngoài "Bình ngô ¡i cáo", ông là tác gi£ cça công trình Lam S¡n thñc låc, vi¿t vÁ lËch sí cuÙc khßi ngh)a Lam S¡n; Lu­t th°, nÁn t£ng cho pháp ch¿ thÝi Lê; D° Ëa chí, ghi chép vÁ Ëa lý ¡i ViÇt; Bng HÓ di sñ låc, vi¿t vÁ Tr§n Nguyên án, úc Trai thi t­p...

Nm 1980, ghi nh­n vÁ giá trË cça cuÙc Ýi và sñ nghiÇp cça NguyÅn Trãi, tÕ chéc UNESCO công nh­n NguyÅn Trãi là danh nhân vn hóa th¿ giÛi.

V. Di s£n vn hóa tiêu biÃu

TriÁu Lê là triÁu phong ki¿n §u tiên trong lËch sí ViÇt Nam ã áp dång ch·t ch½ hÍc thuy¿t Nho giáo vào viÇc trË n°Ûc. £nh h°ßng Nho giáo bao trùm lên mÍi hành vi, hành Ùng cça con ng°Ýi. GiÛi nho s) xu¥t hiÇn và óng mÙt vai trò quy¿t Ënh trong xã hÙi. Sñ kiÇn thoát khÏi £nh h°ßng cça Ph­t giáo cing ·t d¥u ¥n lên ki¿n trúc cça nhà Lê. Không nh° nhïng triÁu ¡i tr°Ûc, nhïng công trình quan trÍng cça thÝi này không ph£i là chùa chi¿n nïa mà là cung ình, lng t©m, n¡i t°ãng tr°ng cho quyÁn uy thiên sí. Thành Thng Long (tên gÍi chính théc cça thÝi này là ông Kinh), °ãc xây thêm hai vòng thành phía trong là Hoàng Thành và Cung thành. Bên c¡nh các ki¿n trúc cung ình, còn có mÙt ki¿n trúc t°ãng tr°¡ng cho t° t°ßng Nho giáo, cho tâm hÓn, tâm huy¿t cça k» s) thÝi ¥y là Vn Mi¿u.

Vn mi¿u - quÑc tí giám

Vn mi¿u t¡i Hà NÙi, n¡i t°ãng tr°ng cho Nho hÍc ViÇt Nam, °ãc xây dñng d°Ýi Ýi vua Lý Thánh Tông vào mùa thu, tháng tám, nm Canh Tu¥t (1070). Óng thÝi t°ãng cça KhÕng Tí và 72 Ó Ç cing °ãc t¡c và thÝ t¡i ây. Sáu nm sau (1076), vua Lý Nhân Tông l¡i l­p thêm QuÑc Tí Giám à làm n¡i d¡y hÍc. Tho¡t §u ¥y chÉ là n¡i hÍc t­p cça các hoàng tí, d§n d§n vÁ sau mß rÙng ra ¿n con quan và con dân. Sang Ýi nhà Tr§n, vào nm 1234, Vn Mi¿u và QuÑc Tí Giám °ãc sía sang l¡i. ¿n Ýi nhà Lê, là mÙt nhà n°Ûc trÍng Nho, xem Nho giáo nh° là quÑc giáo, thì Vn Mi¿u và QuÑc Tí Giám l¡i càng °ãc chú trÍng h¡n nïa. Ki¿n trúc này °ãc trùng tu c£ th£y 4 l§n vào các nm 1511, 1567, 1762 và 1785, nhiÁu công trình mÛi °ãc thñc hiÇn nh° bia á Á tên ti¿n s). Qua ¿n Ýi nhà NguyÅn, Vn Mi¿u - QuÑc Tí Giám cing °ãc trùng tu và bÕ sung thêm Khuê Vn Các, iÇn Kh£i Thánh.

HiÇn tr¡ng khu di tích ngày nay ã qua nhiÁu l§n trùng tu nh°ng v«n giï °ãc v» cÕ kính, thâm nghiêm vÛi diÇn tích là 24.000m2. T°Ýng bao quanh Vn Mi¿u cing nh° các béc t°Ýng ngn chia tëng khu bên trong Áu °ãc xây b±ng g¡ch Bát Tràng. MÍi ki¿n trúc ß ây Áu °ãc x¿p ·t cân xéng theo tråc B¯c Nam. N¿u không tính ph§n TiÁn án, thì có t¥t c£ nm khu.

Ph§n TiÁn án là të Té trå cho ¿n t°Ýng ngoài bao quanh các ki¿n trúc bên trong. Th­t ra, tr°Ûc ây, Té trå °ãc nÑi liÁn vÁ phía tr°Ûc vÛi mÙt bÑi c£nh thiên nhiên là Thái hÓ và gò Kim Châu ß giïa. Nh°ng vÁ sau, vì nhu c§u giao thông, ng°Ýi ta không à ý ¿n viÇc duy trì di tích vn hóa, ã phóng mÙt con °Ýng, tách Thái hÓ vÛi toàn cåc cça Vn Mi¿u - QuÑc Tí Giám.

Sau Té trå là ¿n cÕng Tam quan vÛi chï "Vn Mi¿u Môn". CÕng Tam quan có mÙt c¥u trúc bÁ th¿, gÓm hai t§ng, cía cuÑn tròn cùng cía thông gió hình chï thÍ, k¿t hãp vÛi lan can và các hoa vn t¡o nên mÙt giá trË nghÇ thu­t cao.

CÕng "¡i Trung môn" b¯t §u khu thé hai. Énh mái °ãc trang trí b±ng iÃn tích cá v°ãt vi môn. Hai bên ¡i Trung môn có hai cÕng nhÏ Á chï "Thành éc" và "¡t Tài". Theo cÕng ¡i Trung môn i th³ng vào là "Khuê Vn Các" (Gác ¹p cça Sao Khuê, t°ãng tr°ng cho vn hÍc). Hai bên Khuê Vn Các cing có hai cÕng nhÏ có tên là "Súc vn" (vn chung hàm súc) và "BÉ vn" (vn ch°¡ng sáng ¹p). Khuê Vn Các °ãc xây dñng vào thÝi nhà NguyÅn nm 1805. Khuê Vn Các b±ng g×, nh¹ nhàng tña trên bÑn cÙt g¡ch lÛn, có tám mái cong, 4 m·t có bÑn cía sÕ hình tròn, dáng d¥p r¥t thanh thoát.

Ti¿p ¿n là "Thiên Quang TÉnh" (Gi¿ng trÝi trong sáng). Thiên Quang TÉnh là mÙt chi¿c hÓ hình vuông, m×i c¡nh 28m. HÓ lÙng bóng Khuê Vn Các vÛi các cía sÕ tròn, nói lên quan niÇm trÝi tròn, ¥t vuông, âm d°¡ng hòa hãp cça ng°Ýi x°a. Hai bên hÓ là khu v°Ýn bia á ti¿n s). Nhïng bia này °ãc dñng d°Ûi thÝi nhà Lê, Ã biÃu d°¡ng nhïng ng°Ýi thi ­u. T¥t c£ bia Áu dñng trên l°ng rùa, t°ãng tr°ng cho sñ v)nh cíu. HiÇn nay còn 82 bia ghi tên các ti¿n s) thÝi Lê të nm 1442 ¿n 1779 (vÁ sau, nhà NguyÅn cho xây Vn Mi¿u t¡i Hu¿, n±m g§n chùa Thiên Må). 82 t¥m bia ghi tên 1305 nhân v­t, trong ó có 17 tr¡ng nguyên, 19 b£ng nhãn, 47 thám hoa, 284 hoàng giáp và 938 ti¿n s). Các t¥m bia, °ãc kh¯c l§n l°ãt theo nm tháng suÑt të §u Ýi Lê (1428 - 1458), qua Ýi M¡c (1528 - 1529), ¿n thÝi TrËnh NguyÅn (1600 - 1771) là mÙt chéng liÇu quý báu cça lËch sí. Các bia cça th¿ k÷ 15 có nhïng nét ch¡m kh¯c ¡n s¡ vÛi nhïng hoa vn viÁn bia là nhïng chu×i hình cong, th¥p thoáng mÙt sÑ nét cça hoa, lá. Các bia cça th¿ k÷ 17 l¡i °ãc trang trí thêm các mô típ mÛi nh° hoa sen, hoa phù dung, là, ph°ãng, khÉ. Các t¥m bia cça th¿ k÷ 18 thì càng phong phú h¡n, có mây hóa rÓng, cá hóa rÓng, l°áng long ch§u nguyÇt...

Khu ti¿p nÑi là nhà bái °Ýng cùng hïu vu và t£ vu. Nhà bái °Ýng là n¡i thÝ KhÕng Tí, hai dãy nhà t£ vu hïu vu ß hai bên dùng làm n¡i thÝ 72 vË tiÁn hiÁn. Các b­c danh nho ViÇt Nam nh° NguyÅn Trãi, Tr°¡ng Hán Siêu... cing °ãc thÝ ß ¥y. Ngoài ra, ß bên trái, còn có chi¿c chuông lÛn tên là "Bích Ung ¡i chung" (chuông lÛn cça nhà Giám). Chuông này do Xuân Qu­n công NguyÅn NghiÅm (Thân phå cça thi hào NguyÅn Du) éng r¡ iÁu hành úc vào nm 1768. Bên ph£i là mÙt t¥m khánh b±ng á hai m·t Áu kh¯c chï. MÙt m·t có hai chï ThÍ X°¡ng, m·t kia là mÙt bài minh.

Sau cùng là QuÑc Tí Giám. QuÑc Tí Giám °ãc Õi thành Án Kh£i Thánh d°Ûi triÁu NguyÅn vì vào thÝi này QuÑc Tí Giám °ãc dÝi vào hu¿. Khu này ã bË tàn phá të thÝi chi¿n tranh, không còn l°u l¡i gì.

Vn Mi¿u - QuÑc Tí Giám hiÇn nay ang °ãc tôn t¡o l¡i. Các bia ti¿n s) vÑn tr°Ûc ây °ãc à ngoài trÝi, ã °ãc làm nhà che à chÑng l¡i sñ tàn phá cça thÝi gian. Các nhà che bia ã °ãc khánh thành vào ngày 28.10.1994. Giïa các khu nhà che bia có nhà ình bia, bên trong dñng hai t¥m bia cÕ nh¥t cça nm 1442 và 1448.

Do yêu c§u hài hòa vÛi c£nh quan cÕ kính cça khu v°Ýn bia, nhà che bia °ãc t¡o dñng vÛi dáng v» ki¿n trúc Ýi Lê, Óng thÝi l¡i thiên vÁ thÝi NguyÅn à phÑi hòa vÛi Khuê Vn Các và Thiên Quang TÉnh.

Vn mi¿u - QuÑc Tí Giám là tr°Ýng ¡i hÍc §u tiên cça ViÇt Nam, t¡i ây, hàng ngi trí théc, "r°Ýng cÙt" cça ¥t n°Ûc °ãc ào t¡o të th¿ k÷ này sang th¿ k÷ khác, nhïng nhân tài ã xu¥t thân të ¥y. Nhïng nhân v­t ¥y ã cÑng hi¿n cho TÕ quÑc nh° các nhà sí hÍc Ngô S) Liên, Phan Huy ích, nhà bác hÍc Lê Quý ôn, Phùng Kh¯c Khoan, nhà chính trË Ngô Thì Nh­m, Ph¡m Công Tré... Vn Mi¿u - QuÑc Tí Giám th­t là mÙt biÃu t°ãng sâu s¯c cho tinh hoa cça lËch sí và vn hóa ViÇt Nam.

MÙt di tích khác, cing không kém ph§n quan trÍng vÁ m·t lËch sí vn hóa cça triÁu Lê là Lam Kinh, kinh ô thé hai cça triÁu Lê và Óng thÝi là n¡i an nghÉ thân xác cça các vË vua Lê.

Lam Kinh n±m bên c¡nh sông Chu, ß xã Xuân Lam, huyÇn ThÍ Xuân, tÉnh Thanh Hóa, cách trung tâm thành phÑ 50 km vÁ phía Tây. ây là ¥t khßi ngh)a Lam S¡n x°a. Dòng NgÍc Khê (tên gÍi cça sông Chu ß o¡n ch£y qua Lam Kinh) uÑng cong d°Ûi chân núi Måc S¡n, mÙt ngÍn núi á vôi, vÑn là tiÁn Ón x°a cça ngh)a quân Lam S¡n.

Lam Kinh °ãc xây dñng sau khi Lê Lãi m¥t. Theo di chúc cça ng°Ýi anh hùng Lam S¡n muÑn °ãc an táng t¡i quê h°¡ng, vua Lê Thái Tông °a ng°Ýi vÁ chôn c¥t t¡i ây (1433) và cho xây dñng nhiÁu cung iÇn à có ch× nghÉ ng¡i và thi¿t triÁu m×i khi vÁ thm mÙ và làm lÅ. Các vua sau ti¿p tåc xây c¥t thêm l§u ài, thành quách, lng mÙ. 13 Ýi vua và hoàng h­u triÁu Lê Áu °ãc an táng t¡i ây t¡o nên mÙt qu§n thà ki¿n trúc có quy mô lÛn.Theo d¥u tích còn sót l¡i, thì Lam Kinh gÓm hai ph§n chính, khu cung iÇn ß phía trong t°Ýng thành và khu lng mÙ n±m ngoài t°Ýng thành. Khu cung iÇn x°a có nghi môn, hÓ bán nguyÇt, b¡ch kiÁu, chính iÇn hình chï công, t£ vu, hïu vu, sân ch§u, nhà h­u t©m, vòng t°Ýng bao quanh b±ng á chu vi 940m, cao 2,5m. T¥t c£ l§u ài, cung iÇn Áu ã bË såp Õ hoang tàn chÉ còn l¡i nhïng b­c thÁm b±ng á ch¡m trÕ mây, rÓng cùng h¡n 50 viên á t£ng, °Ýng kính chëng 80cm, n±m r£i rác trên mÙt m·t b±ng rÙng lÛn, giúp ta hình dung °ãc ph§n nào hình £nh cça mÙt cung iÇn xa x°a.

Khu bia mÙ n±m ngoài vòng t°Ýng thành thì l¡i °ãc b£o qu£n g§n nh° nguyên v¹n. ó là bia mÙ V)nh Lng (Lê Thái TÕ), xây vào nm 1433; bia Chiêu Lng (Lê Thánh Tông - 1498); bia Du Lng (Lê HiÃn Tông - 1505); bia Hoàng h­u Ngô ThË NgÍc Dao... Các mÙ Áu có t°Ýng g¡ch hình vuông bao quanh, m×i c¡nh 4,33m, phía trên mÙ là ¥t phç cÏ ¡n gi£n. Hai bên mÙ có t°ãng quan h§u, s° tí, tê giác... M×i mÙ Áu có bia ghi công tích, ·t cách xa mÙ kho£ng 100m. Trong các bia, bia V)nh Lng là to và bÁ th¿ nh¥t. Bia b±ng á, cao 2,97m, rÙng 2,4m, dày 0,27m. Bia °ãc ·t trên mÙt con rùa b±ng á nguyên khÑi, dài 3m. Énh bia t¡c theo hình vòng cung 120o. Ba c·p rÓng Ñi xéng nhau vòng theo Énh bia. Hai bên thành bia cing t¡c rÓng ©n mây. ¿ bia là nhïng hÍa ti¿t hình sóng n°Ûc. Bia gÓm 300 chï, do NguyÅn Trãi so¡n, ghi l¡i thân th¿ và sñ nghiÇp cça vua Lê Thái TÕ. Nét chï kh¯c s¯c s£o chéng tÏ trình Ù tinh vi cça nghÇ nhân. MÙt ngôi nhà che bia °ãc xây dñng cách ây h¡n 30 nm à b£o vÇ tác ph©m iêu kh¯c Ùc áo này.

Vì giá trË lËch sí vn hóa cça Lam Kinh, chính phç ã phê chu©n dñ án phåc h°ng, trùng tu, tôn t¡o khu di tích này të nm 1995 ¿n nm 2005. Riêng nm 1995, ã có trùng tu mÙt sÑ di tích quan trÍng nh° bia V)nh Lng, mÙ vua Lê Thái TÕ, nhà bia và mÙ vua Lê Thánh Tông, mÙ cça Hoàng h­u Ngô ThË NgÍc Dao...

Hàng nm, vào ngày 22 tháng 8 âm lËch, dân chúng tå t­p vÁ Lam Kinh à t°ßng nhÛ ¿n vua Lê Thái TÕ cùng các minh quân cça triÁu Lê. MÙt lÅ hÙi t°ng bëng °ãc tÕ chéc vào dËp này, th°Ýng °ãc gÍi là HÙi Án vua Lê. BuÕi lÅ, thñc ra, ã °ãc cí hành vào ngày 21 vì tr°Ûc khi m¥t, Lê Thái TÕ có d·n dò con cháu ph£i làm gi× cho Lê Lai, ng°Ýi ã hy sinh thân mình à céu Lê Lãi trong l§n bË vây khÕn trên núi Chí Linh vào nm 1419. Con cháu và Ýi sau thñc hiÇn lÝi nói ¥y, nên trong dân gian có câu: "Hai mÑt Lê Lai, hm hai Lê Lãi".

Phå hÍa cho buÕi t¿ lÅ là các iÇu hát, múa huê tình, ·c biÇt có lÇ ánh trÑng Óng. TrÑng °ãc ·t úp trên miÇng mÙt hÑ nhÏ, ti¿ng trÑng ánh ra, vì th¿, trß nên âm vang và ding mãnh.

Nhân dËp này, dân chúng miÁn núi em các s£n v­t Ëa ph°¡ng ¿n, t¡o thành ra mÙt phiên chã Ùc áo, có ç các lo¡i quý hi¿m nh° m­t ong rëng, tr§m, qu¿, nhung h°u, nai, là nhïng thé mà dân miÁn xuôi ít có dËp °ãc mua t­n gÑc. Vì th¿, ngày hÙi ã lôi cuÑn ông £o ng°Ýi dñ lãm, c£ miÁn xuôi l«n miÁn ng°ãc.

Nhà M¡c - Nam B¯c TriÁu (1527 - 1592)

1. Nhà M¡c °ãc thành l­p

M¡c ng Dung: 1527 - 1529

M¡c ng Doanh: 1529 - 1539

M¡c Phúc H£i: 1539 - 1547

M¡c Phúc Nguyên: 1547 - 1562

M¡c M­u Hãp: 1562 - 1592

Vào §u th¿ k÷ 16, nhà Lê suy y¿u d§n. D°Ûi triÁu vua Lê T°¡ng Dñc (1510 - 1516) viÇc triÁu chính h¿t séc rÑi ren. Vua ham ch¡i bÝi bÏ bê viÇc n°Ûc, bên ngoài gi·c giã nÕi lên kh¯p n¡i. Trong ám gi·c ¥y có Tr§n Cao là m¡nh nh¥t. Tr§n Cao tå t­p °ãc nhiÁu ng°Ýi, l­p thành quân Ùi, có khi ¿n ánh t­n sông NhË Hà, suýt chi¿m thành Thng Long.

Tình hình cng th³ng ¿n th¿ mà Lê T°¡ng Dñc không màng à ý ¿n. MÙt thuÙc t°Ûng là TrËnh Duy S£n b¥t mãn, ang êm en quân vào gi¿t Lê T°¡ng Dñc i à l­p vua khác (1516). Sau ó, c£ triÁu ình l«n TrËnh Duy S£n °a lên rÓi gi¿t i m¥y l§n vua. Kinh ô rÑi lo¡n, có khi không bi¿t ai là vua nïa.

CuÑi cùng, Lê Chiêu Tông °ãc °a lên ngôi, nh°ng vì nÙi lo¡n ph£i vào trú ß Tây Kinh (1516). Qua nm 1519, ¡i th§n M¡c ng Dung r°Ûc °ãc vua vÁ l¡i Kinh thành rÓi tóm thâu mÍi quyÁn hành và lo¡i trë d§n d§n các ¡i th§n có th¿ lñc khác.

M¡c ng Dung (1483 - 1541) vÑn ng°Ýi CÕ Trai, huyÇn Nghi D°¡ng (H£i Phòng), là cháu b£y Ýi cça M¡c Énh Chi. Lúc còn nhÏ, gia ình r¥t nghèo, làm nghÁ ánh cá. Sau này nhÝ séc m¡nh h¡n ng°Ýi, thi × ô lñc s), làm ¿n chéc ô chÉ huy sé d°Ûi triÁu Lê Uy Måc.

Sau khi giúp vua Lê Chiêu Tông trß vÁ l¡i °ãc Kinh thành thì uy quyÁn cça M¡c ng Dung r¥t lÛn, l¥n át c£ vua, hÑng hách ra vào cung c¥m, các quan có ai can gián thì sai ng°Ýi gi¿t i.

Vua Lê Chiêu Tông th¥y th¿ lo sã, tìm cách gi¿t M¡c ng Dung, nh°ng âm m°u không thành, vua ph£i bÏ ch¡y trÑn lên S¡n Tây (1522). T¡i ây Lê Chiêu Tông l¡i bË mÙt thuÙc t°Ûng buÙc ph£i vÁ Thanh Hóa. ß Kinh thành, M¡c ng Dung l­p hoàng Ç Xuân lên ngôi, ó là Lê Cung Hoàng. Õn Ënh xong viÇc ß Kinh thành, vào nm 1524 M¡c ng Dung em quân vào ánh Thanh Hóa, b¯t °ãc vua Chiêu Tông và gi¿t i.

Ba nm sau (1527), M¡c ng Dung ép triÁu th§n th£o bài chi¿u truyÁn ngôi cho nhà M¡c rÓi lên làm vua, l­p triÁu ¡i mÛi, ·t niên hiÇu là Minh éc.

à trë h­u lo¡n, M¡c ng Dung cho gi¿t vua Lê và bà Thái h­u i. Các quan trong triÁu, các b­c khoa giáp tñ tí à giï chï trung cça Nho giáo r¥t nhiÁu.

à vÕ yên lòng ng°Ýi, M¡c ng Dung giï l¡i h§u h¿t lu­t lÇ cça nhà Lê. Công viÇc gì cing theo lÇ tr°Ûc mà gi£i quy¿t.

M¡c ng Dung còn truy t·ng cho nhïng ng°Ýi tu«n ti¿t vì nhà Lê, Óng thÝi tìm con cháu cça các quan ¡i th§n ci mÝi ra phong quan t°Ûc, mong hÍ vÁ giúp mình.

Làm vua °ãc ít lâu, ¿n nm 1529 M¡c ng Dung truyÁn ngôi cho con là M¡c ng Doanh còn mình thì tñ x°ng là Thái Th°ãng Hoàng.

Nhà Minh nhân dËp ¡i ViÇt g·p nÙi lo¡n, em quân ¿n óng g§n cía Nam Quan, truyÁn hËch héa s½ th°ßng quan t°Ûc và hai v¡n b¡c cho ai b¯t °ãc cha con M¡c ng Dung Óng thÝi sai ng°Ýi sang b£o M¡c ng Dung vÙi vàng sai sé sang hàng.

Nm 1540, quân Minh ti¿n ¿n £i Nam Quan, M¡c ng Dung sã hãi, bèn cùng các quan l¡i c£ th£y h¡n 40 ng°Ýi tñ trói mình ¿n £i Nam Quang l¡y phåc xuÑng ¥t, nÙp Õ iÁn thÕ và sÕ dân inh, rÓi l¡i xin dng ¥t nm Ùng à sáp nh­p vào ¥t Khâm Châu cça Trung QuÑc. Ngoài ra, hÍ M¡c còn em vàng b¡c t·ng riêng cho quan nhà Minh nïa. NhÝ th¿, nhà Minh phong cho M¡c ng Dung chéc ô thÑng sé, hàm quan nhË ph©m nhà Minh.

2. CuÙc nÕi d­y cça nhóm Phù Lê

Trong suÑt thÝi kó trË vì, nhà M¡c ph£i Ñi phó v¥t v£ chÑng các nhóm phù Lê. TriÁu th§n nhà Lê, ph§n tñ tí theo vua, ph§n vÁ mai danh ©n tích. Ph§n còn l¡i tích cñc chiêu t­p ng°Ýi éng lên phù Lê. CuÙc phù Lê lúc §u g·p nhiÁu th¥t b¡i, nhiÁu tôn th¥t nhà Lê bË gi¿t ch¿t. CuÑi cùng phong trào phù Lê d°Ûi sñ lãnh ¡o cça NguyÅn Kim, óng °ãc cn cé t¡i S§m Châu (Lào) và phát triÃn lñc l°ãng

NguyÅn Kim là ng°Ýi làng Gia Miêu, phç Hà Trung, tr¥n Thanh Hóa. Ông là con trai cça NguyÅn Ho±ng Då, ¡i t°Ûng cça nhà Lê, ã có công b£o vÇ thành Thng Long khi lo¡n Tr§n Cao nÕi lên.

NguyÅn Kim °ãc vua Lào cho n°¡ng náu ß S§m Châu. Ông chiêu mÙ hào kiÇt rÓi cho ng°Ýi tìm ra con út cça vua Lê Chiêu Tông và tôn lên làm vua. ó là Lê Trang Tông (1533). HÍ ß chi¿n khu S§m Châu tám nm tr°Ýng, ¿n nm 1540 mÛi ç thñc lñc và thÝi c¡ Ã trß vÁ, ti¿n ánh l¥y °ãc NghÇ an rÓi thâu phåc °ãc Tây ô (Thanh Hóa - 1543).

Nhóm phù Lê làm chç °ãc phía Nam, °ãc sách sí gÍi là Nam triÁu (të Thanh Hóa trß vào). Trong khi ¥y nhà M¡c v«n c§m quyÁn ß Thng Long, và °ãc gÍi là B¯c TriÁu.

Các hào kiÇt kéo vÁ Nam h°ßng éng r¥t ông nh° Phùng Kh¯c Khoan, L°¡ng Hïu Khánh, TrËnh KiÃm... thanh th¿ cça Nam triÁu ngày càng lÛn, chÉ chÝ c¡ hÙi là tràn ra ánh B¯c triÁu.

3. Th¿ cuÙc Nam B¯c triÁu

Trong khi lñc l°ãng cça Nam triÁu ang phát triÃn thì NguyÅn Kim bË mÙt hàng t°Ûng nhà M¡c là D°¡ng Ch¥p Nh¥t ánh thuôc Ùc ch¿t trong mÙt cuÙc hành quân ti¿n ánh B¯c triÁu. T¥t c£ binh quyÁn lÍt vào tay ng°Ýi con rà l¡ TrËnh KiÃm.

TrËnh KiÃm liÁn tÕ chéc h­u cé vïng m¡nh, l­p hành iÇn t¡i Ón V¡n L¡i (Thanh Hóa) Ã cho vua Lê ß rÓi lo ch¥n chÉnh lñc l°ãng, giï th¿ thç ß Thanh Hóa. Trong nÙi bÙ Nam triÁu có nhiÁu thay Õi. Vua Lê Trang Tông m¥t vào nm 1548, Thái tí Duy Huyên °ãc TrËnh KiÃm l­p lên làm vua chÉ 8 tháng, thì cing m¥t. TrËnh KiÃm ki¿m mÙt ng°Ýi cháu hÍ xa cça Lê Thái TÕ l­p lên làm vua. Ng°Ýi này ß ngôi °ãc 16 nm thì bË TrËnh Tùng gi¿t (TrËnh KiÃm ã m¥t vào nm 1570). MÙt ng°Ýi khác trong hÍ Lê °ãc hÍ TrËnh °a lên, ó là Lê Th¿ Tông.

Trong khi ¥y, vÁ phía nhà M¡c thì cing tr£i qua m¥y l§n Õi ngôi. ¿n Ýi M¡c Phúc Nguyên, lñc l°ãng cça phe này ã t°¡ng Ñi Õn Ënh l¡i thêm có M¡c Kính iÃn, chú cça M¡c Phúc Nguyên là mÙt vË t°Ûng thao l°ãc. Vì th¿ nhà M¡c toan tính viÇc ánh Nam triÁu, Óng thÝi Nam triÁu cing chu©n bË t¥n công ra B¯c. Phía B¯c triÁu ánh vào Thanh Hóa 10 l§n. Phía Nam triÁu ti¿n ra B¯c ánh c£ th£y sáu l§n, nh°ng hai bên b¥t phân th¯ng b¡i.

Cán cân lñc l°ãng hai bên thay Õi të sau khi M¡c Kính iÃn ch¿t (1580). Quân Nam triÁu l¡i càng ngày càng m¡nh d°Ûi sñ lãnh ¡o cça TrËnh Tùng. TrËnh Tùng nhiÁu l§n em quân ra ánh B¯c triÁu và ¿n nm 1592 thì b¯t °ãc vua M¡c là M¡c Mßu Hãp, em gi¿t i rÓi r°Ûc vua Lê Th¿ Tông vÁ Thng Long.

Tàn quân nhà M¡c ch¡y lên m¡n B¯c và °ãc sñ çng[\]Ô×ØÙ2 3 4 « ¬ ­ ® ¯ ° ±

J

óëçëÚÒÚ뾯¾›Œ›x›¾¯d¯S>)hÖShÖSB*

CJOJQJ^JaJph€!hÖShÖSB*

OJQJ^Jph€&j=hÖShÖSB* OJQJUph€&j+hÖShÞ6ËB*OJQJUphÿhÖShÖSB*OJQJphÿ&jhÖShÖSB*OJQJUphÿhÖShÖSB* OJQJph€&jhÖShÖSB* OJQJUph€hÞ6ËB*phÿjhÞ6ËB*UphÿhÞ6ËjhÞ6ËUhÞ6ËB* OJQJph€° ² L

º

ô

:ÂŽ v zÜ!

$h%Æ&ä+V,Ö-021272:ðáÙðððððððððððððððððððððð $a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdTn $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡r6

ýJ

L

Œ

,

Z

zÈÜ Îî

ä+T,';<<<'<¤>À>Â>ö>6AîÚîÆî±™±îÆîÆîÚîÚîƒî±i±N±5hB%>hÖS5�6�B* OJQJ\�]�^JmH

ph€sH

3hB%>hÖS5�B* CJ OJQJ\�^JmH

ph€sH

+hÖShÖS5�B* CJ OJQJ\�^Jph€/hB%>hÖS5�B* OJQJ\�^JmH

ph€sH

)hB%>hÖSB* OJQJ^JmH

ph€sH

'hÖShÖS6�B* OJQJ]�^Jph€'hÖShÖS5�B* OJQJ\�^Jph€!hÖShÖSB* OJQJ^Jph€2:';Þ;<<¢=¤>Â>ú>P?Ž@6AxDbEžFHäI0KHKÊLîMN,N&Q>Q2RððððððððÞÞÞðððððððððððððð$

F¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡6ADA0KFKîMNN*N&Q<Q®TÒTHWpWp@pŠršrœrÎ}Ð}ö„l...†•:-à˜ø˜ú˜J›x›z›|›ä¨©¤¾è×Á×­×Á×Á×Á׭׭ו†×†×r×rו†×è×W×è×5jhÖShÖSB* OJQJU^JmHnHph€u'hÖShÖS6�B* OJQJ]�^Jph€hÖShÖSB* OJQJph€/hÖShÖS5�B* CJ OJQJ\�^JaJ phÿ€'hÖShÖS5�B* OJQJ\�^Jph€+hÖShÖS5�B* CJ OJQJ\�^Jph€!hÖShÖSB* OJQJ^Jph€-hÖShÖS5�6�B* OJQJ\�]�^Jph€"2RDS®TÔTHWrW:Yš[œ^'^Ž'za�aTbzc6ef¶fÎgipBpŠrœrþs˜t\vwúwðððððððððððððððððððððððððððð $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡úwžzÐ}l�¬‚6„ö„n...VŠ

�à�>"†•<-æ-à˜ú˜J›z›°£ä¨

©N¬

®r¯Œ³^¸-½¤¾ðððððððððððððððððððððððððððð $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡¤¾Ì¾Î¾Ð¾„Ô¦ÔtÚ€Ú¬å®åêêðëòëôëöëøëì8ì:ìœìè×¼×è×è׼רפ��p\�D/h¾F•h¾F•5�B* CJ OJQJ\�^JaJ ph€'h¾F•h¾F•5�B*

OJQJ\�^Jph€!h¾F•h¾F•B*

OJQJ^Jph€h¾F•h¾F•B* OJQJph€&j±=h¾F•h¾F•B* OJQJUph€hEX 'hÖShÖS6�B* OJQJ]�^Jph€5jhÖShÖSB* OJQJU^JmHnHph€u!hÖShÖSB* OJQJ^Jph€-hÖShÖS5�6�B* OJQJ\�]�^Jph€¤¾Î¾øÀ‚ÂäÄêÅ ÇÊ®ÊæËÏþφÑ<ÓâÓ„Ô¨ÔôÕÖØtÚ‚ÚnÞüá¬åêêòëððððððððððððððððððððððððä

¤d ¤d[$\$gd'uU $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡òëôëøë:ìžìØìvóºôXõì÷ÆúBûhü"ü¾üîüýªýøýhþšþÈþ²ÿ\„÷÷èèèèèèèèèèÖÖÖÖÖÖÖÖÖèèè$

F¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $a$gdmm¡œìžìÖìÆúäú„¤¢ �

ÊF-(-Z-¨-¦*¼*Ð*ê*Ê01öMN$NhNtN˜NF'Î'Âyúyžº¼¾Šˆ¬ˆ®ˆ°ˆú¤ü¤þ¤¥íÙÈÙÈÙÈ'È'ÈÙÈÙÈÙÈÙÈÙÈÙÈÙÈÙÈ'ÈÙÈÙÈ™ÈÙșȊvkjh©ºh©ºU'h9T‡0JB*

CJOJQJ^JaJph€h¾F•h¾F•B* OJQJph€5jh¾F•h¾F•B* OJQJU^JmHnHph€u'h¾F•h¾F•6�B* OJQJ]�^Jph€!h¾F•h¾F•B* OJQJ^Jph€'h¾F•h¾F•5�B* OJQJ\�^Jph€#h¾F•h¾F•5�B* OJQJ\�ph€*„2*®†¢ '

º

Ê|¶ ò-'-°!F#&Ô(¦* +.Ê01B3 8°9ðððððäððäððððððððððððððððð

¤d ¤d[$\$gd'uU $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡°9è;âAÖF:H¼JöMÆNbRpS&U^YÖ^F'Ð'rapciÞlbqwzxÂyüyž}ž¼'ƒœ†ðððððððððððððððððððððððððððð $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡œ†Šˆ®ˆ0ŒÐ�¦�""Ô-¶œŒ¢ü¤þ¤®¦0§„§°§Ô§¨2¨ «î¬6¯þ¯R²³ððððððððððèèððÖÖÖÖðððððð$

F¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡¥²¥'¥¶¥¤¦¦¦¨¦ª¦¬¦®¦§.§0§n§ÎÂÃÃ2ÃÎÎ2ÎJ΢ӼÓÀÓØÓÜÓòÓöÓ ÔÔ0ÔùîÞÓÞÃÞ‰xdxdxdxdxdxPxPxPxPxP'h9T‡h9T‡6�B* OJQJ]�^Jph€'h9T‡h9T‡5�B* OJQJ\�^Jph€!h9T‡h9T‡B* OJQJ^Jph€)h9T‡h9T‡B*

CJOJQJ^JaJph€!h9T‡h9T‡B*

OJQJ^Jph€'h9T‡0JB*

CJOJQJ^JaJph€jM>h©ºh©ºB*Uphÿh©ºh©ºB*phÿjh©ºh©ºB*Uphÿjh©ºh©ºU

h©ºh©º-³Æ'T· ¹~ºœ¼ÎÂÃHÃnâÃÐÃ6Å'ÉtÌÎN΀ΜÎÄÏÒæÒ¢ÓððððððððÞÞÞðððððÌÌðððð$

F¤d ¤d[$\$a$gdmm¡$

F¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡¢ÓÀÓÜÓöÓÔ4Ô$Õ†Õ Ù>ÙjÙ�ÙÀÙÜÛúßÖáæäVå6çlêÖêPîÜð¨òíííííÞÞÞÞÌÌÌÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞ$

F ¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡$

F¤d ¤d[$\$a$gdmm¡0Ô Ù&ÙlêÔêÖêäêF÷X÷Àøæ,.Š ô ).)¼,Î,:1H1"6Z6l6ª6ü6<7P7ž7î;þ;H(Hî\ð\ò\ô\ö\îÚîÚîÃîÃîÚîÚî°îœîÚîÚîÚîœîœîœîœîÚîÚîŽk&jzWh©ºh©ºB* OJQJUph€h©ºh©ºB* OJQJph€h9T‡B* OJQJ^Jph€'h9T‡h9T‡6�B* OJQJ]�^Jph€$h9T‡h9T‡B* H*OJQJ^Jph€-h9T‡h9T‡5�6�B* OJQJ\�]�^Jph€'h9T‡h9T‡5�B* OJQJ\�^Jph€!h9T‡h9T‡B* OJQJ^Jph€'¨òF÷

ùRþ'"6

.

ŠÔÀúæ Š ö )¼,:1"6¬6ü6 7î;

GH*HöIøKðððððððððððððððððððððððððððð $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡øKNN‚OŽQæRþTÊUâXÈYð\ò\ö\]J]z]¬]Ü]

^:^h^-^À^Ú^Ì_TbððððððððððèðÖÖÖÖÖÖÖÖÖððð$

F¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ö\]]F]J]v]z]¨]¬]Ø]Ü]^

^6^:^d^h^'^-^¼^À^Ø^$‹P‹'œ�©>©ô±2²4²H²x¸Ž¸BÆTÆàËòËæÏÐÈÒòҜ՞վÕ8åTåTûêÛÊÛÊÛÊÛÊÛÊÛÊÛÊÛÊÛÊ۶ʶʶʶʶʟʟʟʟʟʶʶ‡Ê‡Ê/h©ºh©º5�B* CJ OJQJ\�^JaJ ph€-h©ºh©º5�6�B* OJQJ\�]�^Jph€'h©ºh©º5�B* OJQJ\�^Jph€!h©ºh©ºB* OJQJ^Jph€h©ºh©ºB* OJQJph€)h©ºh©ºB*

CJOJQJ^JaJph€/Tb'e°gæh€l€o€s†uâxZ|*}*ƒ„ò†'‰$‹R‹z�.'Þ"L-†-°-ô-˜X˜ðððððððððððððððððððððÞÞÞÞ$

F ¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡X˜¼˜î˜'œäœ�ªŸŠ¢Î£~§©@©îªj®ì®±ô±4²†µx¸"¼rÁ.ÅBÆàËÀÍííÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡$

F ¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ÀÍæÏ&ÒÈÒôÒžÕÀÕdÙÝ8åVå-ëðî\õTû8ýŒÆî n

N

ˆ F4p#ðððððððððððððððððððððððððððð $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡Tû6ýŒÄî

N

ž)¼)¤KâKþjkk(k*kNkÎmn

¤\¤t¤Ô¤ëÚÆÚ®Ú®Ú®Ú®Ú�‰xgSgSgSg=+h¸j»h¸j»5�B* CJ OJQJ\�^Jph€'h¸j»h¸j»5�B* OJQJ\�^Jph€!h¸j»h¸j»B* OJQJ^Jph€!h¸j»h¸j»B*

OJQJ^Jph€'h¸j»h¸j»5�B*

OJQJ\�^Jph€!h9T‡h©ºB* OJQJ^Jph€/h©ºh©º5�B* CJ OJQJ\�^JaJ ph€'h©ºh©º5�B* OJQJ\�^Jph€!h©ºh©ºB* OJQJ^Jph€'h©ºh©º6�B* OJQJ]�^Jph€#ž)¾)˜0„2J5l;FDH¤KäKrQ‚RY®]c'dìhþjk*kRkˆkÀkök*lðððððððððððððððððððððÞÞÞÞ$

F

¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡*l'l-lÈlþl2mbmšmÎmnöp6sàtÒx>{}~¤€...F‡ˆzˆÞ‰�úŽB�ííííííííÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡$

F

¤d ¤d[$\$a$gdmm¡B�('Â">-ÆšžÌž ¡

¤t¤Ö¤,§@ªà¬4®d°$'N¶@ºâ»Ü¼½Š½ì½2¾b¾ððððððððððððððððððððÞÞÞÞÞ$

F

¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡b¾¸¾

À2ÁŠÃêÄÞÆÜÈâÊBËòÌ<Ï(ÐøÓîÔŽÚ8à<æÈèDíXîÎð@ñ¸ôèùôúíÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞÞ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡$

F

¤d ¤d[$\$a$gdmm¡Ô¤âÊ@ËdÐöÓüâbãÎð>ñ¸ÿäÿp¶*D*R/¼0Ò0æ0 12È6è6š<®<8>F>ð?@œC¬CzDŽD>[R[*ifiøpqFu~u¢|-}®}Ä}戉V›X›ª›îØîÄîÄîØî°î°î°îÄîÄîÄî°î°î°î°î°î™î™î°î°î™îÄî°î°î•„!hkhkB*

OJQJ^Jph€h9T‡-h¸j»h¸j»5�6�B* OJQJ\�]�^Jph€'h¸j»h¸j»5�B* OJQJ\�^Jph€'h¸j»h¸j»6�B* OJQJ]�^Jph€+h¸j»h¸j»5�B* CJ OJQJ\�^Jph€!h¸j»h¸j»B* OJQJ^Jph€1ôú®ý¸ÿæÿŠ†t† @

-Ðlp¸P >%¦'*6*F* -R/¾0 12Ä4È6ðððððððððððððððððððððððððððð $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡È6š<8>ð?œC®CzDG H:JªPìR"TøV*Z>[‚^hcÀg*ihiøp(q0w{¢|®}Ü}œ„ðððððððððððððððððððððððððððð $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡œ„¼†æˆ‰*ŠB�ô�Œ•˜šV›X›¬›Ú›LœTž¦¡¤b¤Š¤°¤Î¤ê¤ ¥.¥‚¦ðððððððððèððððððÖÖÖÖÖÖÖð$

F

¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ª›¬›Ø›Ú›Jœ ¸@¸(ÌFÌ,û^ûZb€˜šÆÈ&(^ª#ä#L)†)'+ð+ZEpE$OROTOjOZYnY*bVbðÜ˵Ë�Ë�ËÜËÜË�Ë™‹‡zp'p'p'p'pzpzp'p'pzhz:Y0JCJ OJQJ^JaJ hz:YOJQJ^Jhz:Y5�OJQJ\�^Jhz:Yhz:YB*

OJQJ^Jph€hk/hkhk5�B* CJ OJQJ\�^JaJ ph€+hkhk5�B* CJ OJQJ\�^Jph€!hkhkB* OJQJ^Jph€'hkhk5�B* OJQJ\�^Jph€hkhkB* OJQJph€%‚¦2ª&¬D­J®®° ²Ü³l'Hµ ¸B¸²º¼Ê¾ÜÄ(ÌHÌ@ÍÐ~ÒÌÕ.ÚÛVÝtâ~ãXèìðððððððððððððððððððððððððððð $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ì í'ñ*ó8õÊö¶ø,ûvûÌü¦ý

ÿTr~ ú

:

b‚˜šÈ('4ðððððððððððððððððððððèàààà $a$gdmm¡ $a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡4tJ-X!ª#æ#ˆ%ò&L)ˆ)'+ò+p.'1Â8¼:\=ºBúCZErEHFÜJºKLdL$OTO÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷ $a$gdmm¡TOlO„R

WZYpY]*bXb&h6kòl*p(sœu¶vîv}L}„ä†Æ‰Š‹�‚™è�vŸø¡ˆ£÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷÷ $a$gdmm¡Vb¶vìv}J}è�¸ ¸nÅpŠźżÅîÅDß‚ßVéˆé õJRKTKdKfKöéöéöØÆØ»ª-‡sbsbsb'b\K<h uÍh uÍB* OJQJph€!h uÍh uÍB*

OJQJ^Jph€h‹U!h‹h‹B* OJQJ^Jph€'h‹h‹5�B* OJQJ\�^Jph€h‹h‹B* OJQJph€'h‹h‹5�B*

OJQJ\�^Jph€!h‹h‹B*

OJQJ^Jph€ hB%>hz:YmH

sH

#hB%>hz:YH*OJQJ^JmH

sH

hB%>hz:YOJQJ^JmH

sH

hz:Y5�OJQJ\�^Jhz:YOJQJ^Jˆ£@§®¨*«

³»h½�ÁÃnÅpżÅòÅ*ÆdÆšÆÖÆ

Ç¾É ÌöÍÐvјÔÂÕ÷÷÷÷÷÷÷÷÷ïààÎÎÎÎÎààààààà$

F

¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $a$gdmm¡ $a$gdmm¡ÂÕôÖâ× Ù"ÚúÛDß„ßœâä¬æôçVéŠé^ëˆïìò@õRKTKfKÈKÞKLFLððððððððððððððððððèðððÖÖ$

F ¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ $a$gdmm¡ $¤d ¤d[$\$a$gdmm¡ hÙ cça nhà Minh nên t­p hãp °ãc lñc l°ãng và hùng cé ß ¥t Cao B±ng. Të ¥y, tuy phía hÍ TrËnh ã làm chç Thng Long nh°ng không thà nào kiÃm soát °ãc vùng Cao B±ng.

¡i ViÇt

ThÝi kó phân liÇt - TrËnh - NguyÅn (1600 - 1777)

HÍ TrËnh:

TrËnh Tùng : 1570 - 1623

TrËnh Tráng: 1623 - 1657

TrËnh T¡c: 1657 - 1682

TrËnh Cn: 1682 - 1709

TrËnh C°¡ng: 1709 - 1729

TrËnh Giang: 1729 - 1740

TrËnh Doanh: 1740 - 1767

TrËnh Sâm: 1767 - 1782

TrËnh Cán: 1782 - 1783

TrËnh Kh£i: 1783-1786

HÍ NguyÅn:

NguyÅn Hoàng: 1600 - 1613

NguyÅn Phúc Nguyên: 1613 - 1635

NguyÅn Phúc Lan: 1635-1648

NguyÅn Phúc T§n: 1648-1687

NguyÅn Phúc Trn: 1687-1691

NguyÅn Phúc Chu: 1691-1725

NguyÅn Phúc Trú: 1725-1738

NguyÅn Phúc Khoát: 1738-1765

NguyÅn Phúc Thu§n: 1765-1777.

I. Quá trình phân ly hai àng

Trong lúc hÍ TrËnh loay hoay t­p trung séc lñc hòng tiêu diÇt hÍ M¡c thì mÙt th¿ lñc khác nÕi lên và l§n l§n tách ly khÏi quù ¡o cça hÍ TrËnh. ó là hÍ NguyÅn, mà khßi §u là NguyÅn Hoàng, con cça NguyÅn Kim.

Sau khi NguyÅn Kim bË h¡i ch¿t, quyÁn hành Áu ß trong tay cça TrËnh KiÃm, TrËnh KiÃm n¯m h¿t quyÁn lãnh ¡o nh°ng v«n lo sã các con cça NguyÅn Kim tranh giành nên ã gi¿t ng°Ýi con lÛn cça NguyÅn Hoàng là NguyÅn Uông, Ng°Ýi con khác cça NguyÅn Kim là NguyÅn Hoàng gi£ bË bÇnh tâm th§n à tránh nguy hiÃm và cho ng°Ýi ¿n hÏi k¿ Tr¡ng Trình NguyÅn BÉnh Khiêm. Tr¡nh Trình tr£ lÝi: "Hoành s¡n nh¥t ái, v¡n ¡i dung thân" (mÙt dãy Hoành S¡n kia có thà yên thân °ãc muôn Ýi). NguyÅn Hoàng bèn nhÝ chË là NgÍc B£o xin cùng TrËnh KiÃm cho ông vào tr¥n ¥t Thu­n Hóa.

Nm 1558 NguyÅn Hoàng °ãc phép vào Nam, bèn em theo hÍ hàng cça mình cùng nhiÁu quân s), nhân tài gÑc Thanh NghÇ. Ông óng t¡i xã ái Tí, huyÇn Vç X°¡ng, thành l­p bÙ máy hành chính trên vùng ¥t mÛi và t­p trung vào viÇc khai phá ¥t ai. Công viÇc cça ông ¡t °ãc nhiÁu k¿t qu£. Nm 1569, ông °ãc vua Lê cho tr¥n nh­m luôn c£ ¥t Qu£ng Nam.

Sau khi TrËnh Tùng uÕi °ãc hÍ M¡c lên M¡n B¯c và °a vua Lê vÁ thành Thng Long vào nm 1592, NguyÅn Hoàng ra ch§u vua và ß l¡i ¥y trong tám nm à giúp TrËnh Tùng ánh hÍ M¡c. Ông ã ánh th¯ng nhiÁu tr­n to ß S¡n Nam, H£i D°¡ng, Võ Nhai... hai l§n hÙ giá vua Lê ¿n Nam Quan hÙi ki¿n cùng sé nhà Minh.

Vào nm 1600, bi¿t TrËnh Tùng không tin t°ßng mình, nhân cÛ i d¹p lo¡n, NguyÅn Hoàng em binh t°Ûng th³ng vÁ Nam và ß l¡i ¥y luôn. NguyÅn Hoàng v«n giï hòa khí vÛi TrËnh Tùng, em con gái là NgÍc Tú g£ cho TrËnh Tráng, con cça TrËnh Tùng. Óng thÝi, NguyÅn Hoàng ra séc xây dñng c¡ Ó, chú trÍng ·c biÇt ¿n viÇc phát triÃn nông nghiÇp và trÍng dång nhân tài. Theo sách sí ci thì ông là ng°Ýi khoan hòa và công b±ng, °ãc dân hai tr¥n Thu­n Hóa và Qu£ng Nam yêu m¿n. CuÙc sÑng cça dân chúng ß ¥y t°¡ng Ñi sung túc và bình yên, chã không hai giá, nhiÁu nm °ãc mùa.

NguyÅn Hoàng là ng°Ýi mÙ ¡o Ph­t. Ông cho xây dñng nhiÁu chùa, trong ó có chùa Thiên Må xây c¥t vào nm 1601.

Nm 1613, NguyÅn Hoàng m¥t, ng°Ýi con thé sáu là NguyÅn phúc Nguyên lên nÑi nghiÇp, °ãc gÍi là chúa Sãi.

Chúa Sãi có nhiÁu nhân tài giúp séc nh° NguyÅn Hïu D­t, NguyÅn Hïu Ti¿n, ào Duy Të. ào Duy Të l­p Ón Tr°Ýng Dåc ß huyÇn Phong LÙc (Qu£ng Bình) và xây mÙt cái liy dài ß cía Nh­t LÇ (Óng HÛi). Liy này v«n th°Ýng °ãc gÍi là liy Th§y. Sau khi có °ãc Ón liy che chß, chúa Sãi ra m·t không phåc tùng hÍ TrËnh nïa và cho t°Ûng ra l¥n ¥t cho ¿n phía Nam sông Gianh.

Të ó hai bên ánh nhau. ¡i ViÇt bË chia làm hai, phía B¯c të sông Gianh trß ra thuÙc vÁ chúa TrËnh, °ãc gÍi là àng Ngoài. Phía Nam të sông Gianh trß vào thuÙc quyÁn hÍ NguyÅn. Trên danh ngh)a, c£ hai hÍ TrËnh NguyÅn v«n tôn x°ng vua Lê, nh°ng ß àng Ngoài, quyÁn hành n±m trong tay chúa TrËnh, còn ß àng Trong, sau nhiÁu l§n muÑn thå phong An Nam quÑc v°¡ng không thành thì ¿n nm 1744 NguyÅn Phúc Khoát tñ x°ng v°¡ng.

Hai Nhà TrËnh NguyÅn ánh nhau b£y l§n të 1627 ¿n 1672 b¥t phân th¯ng b¡i. Th¥y không thà áp £o °ãc nhau, cuÑi cùng c£ hai l¥y sông Gianh làm giÛi h¡n. Të ¥y dân chúng không thà v°ãt qua sông Gianh à buôn bán vÛi nhau nïa.

II. Các v¥n Á chính trË - kinh t¿

1. àng Ngoài

a. V¥n Á nhà M¡c

Chúa TrËnh ß àng Ngoài dù ã ành uÕi °ãc hÍ M¡c ra khÏi Thng Long nh°ng không tiêu diÇt °ãc lñc l°ãng này mà cuÑi cùng ph£i ch¥p nh­n cho hÍ M¡c hùng cé ß ¥t Cao B±ng. HÍ M¡c thÉnh tho£ng l¡i em quân qu¥y nhiÅu làm cho quân TrËnh ph£i v¥t v£ i ánh d¹p.

B¥y giÝ ß Trung Hoa, nhà Thanh uÕi °ãc nhà Minh à chi¿m ngôi Hoàng ¿ (1644). HÍ M¡c l¡i cing nh­n °ãc sñ çng hÙ cça triÁu ình này. NhÝ th¿ kà të khi M¡c Mßu Hãp bË TrËnh Tùng b¯t gi¿t i, hÍ M¡c truyÁn ¿n °ãc ba Ýi nïa là M¡c Kính Cung, M¡c Kính Khoan và M¡c Kính Vi. VÁ sau, hÍ M¡c theo Ngô Tam Qu¿, mÙt ph£n th§n cça nhà Thanh cai trË Vân Nam và Qu£ng Tây. Sau khi Ngô Tam Qu¿ ch¿t, hÍ TrËnh liÁn cho quân t¥n công Cao B±ng (1667), M¡c Kính Vi cùng tùy tùng ch¡y sang ¥t Trung Hoa, nh°ng bË nhà Thanh b¯t và em trao cho hÍ TrËnh. Të ó mÛi dét h³n nhà M¡c.

b. TÕ chéc cai trË àng Ngoài

Vua Lê °ãc tôn x°ng nh°ng thñc ch¥t chÉ làm vì mà thôi. Bao nhiêu quyÁn hành Áu ß trong tay chúa TrËnh c£. Phía vua Lê v«n °ãc gÍi là TriÁu ình còn phç chúa TrËnh thì gÍi là Phç Liêu. MÍi quy¿t Ënh Áu të Phç Liêu mà ra, th­m chí bÕng lÙc và viÇc th¿ t­p cça vua cing do Phç Liêu quy¿t Ënh. Chúa TrËnh l¡i hay l­p các vua tr» con, ph§n lÛn °ãc nuôi d°áng trong phç chúa cho dÅ iÁu khiÃn. Chúa TrËnh còn tñ quyÁn ph¿ l­p các vua nïa. Vua nào chÑng Ñi sñ chuyên quyÁn cça hÍ TrËnh Áu bË gi¿t h¡i nh° Lê Anh Tông (1573), Lê Kính Tông (1619), Lê Duy Ph°¡ng (1732)

Trong bÙ máy quan chéc cça hÍ TrËnh, ngoài quan vn và quan võ, còn có thêm quan giám. Quan giám °ãc chúa TrËnh tin dùng và cho tham dñ vào viÇc chính trË. ó là iÃm khác biÇt cça Ýi chúa TrËnh so vÛi các triÁu tr°Ûc. ViÇc này °ãc duy trì cho ¿n Ýi TrËnh Doanh thì bÏ (1740).

Quan l¡i °ãc tuyÃn lña qua các kó thi vn, võ, ho·c °ãc ti¿n cí. Cé vài nm, Phç Liêu l¡i tÕ chéc mÙt l§n kh£o h¡ch kh£ nng cça các quan. Ai không ¡t thì bË tru¥t chéc. à tránh viÇc éc hi¿p, tham nhing cça quan l¡i, chúa TrËnh c¥m các quan không °ãc l­p trang tr¡i t¡i Ëa ph°¡ng cai trË cça mình. Tuy th¿, vÁ sau lu­t lÇ cça chúa không còn nghiêm minh nïa. TÇ n¡n mua quan bán t°Ûc b¯t §u të thÝi TrËnh Giang và cé bành tr°Ûng lên mãi. Të ó, hÅ có tiÁn là có thà làm quan, không c§n thông qua hÍc v¥n.

c. VÁ kinh t¿

Nông nghiÇp: D°Ûi thÝi này, ruÙng ¥t công ngày càng bË thu h¹p, còn ruÙng ¥t t° ngày càng phát triÃn. Chi¿n tranh, n¡n c°Ýng hào làm cho nông dân xiêu tán, Ã ¥t l¡i cho c°Ýng hào chi¿m o¡t. Các trang tr¡i do các nhà quyÁn th¿ mua r» l¡i cça nông dân °ãc thành l­p và l¥n chi¿m ¥t công. Vì ruÙng ¥t công không còn nhiÁu nên phép lÙc iÁn cing không thñc hiÇn °ãc. Nhà n°Ûc chÉ ban r¥t ít ¥t cho mÙt sÑ quan l¡i h¡n ch¿. Các quan t¡i chéc °ãc ¥p tiÁn g¡o thu cça dân ché không có lÙc iÁn.

S£n xu¥t nông nghiÇp có phát triÃn vào §u th¿ k÷ 17. Có câu ca dao nói lên viÇc ¥y: "Ýi vua V)nh TÙ (1619-1628) lên ngôi. C¡m thÕi §y nÓi, tr» ch³ng thèm n". Nh°ng vÁ sau, nông nghiÇp càng ng°ng trÇ, ê iÁu không °ãc tu bÕ. ê vá, h¡n hán th°Ýng x£y ra làm cho nÁn s£n xu¥t nông nghiÇp suy såp.

Thç công nghiÇp: Trong khi nông nghiÇp không có nhïng b°Ûc thu­n lãi thì thç công nghiÇp l¡i phát triÃn Áu ·n. NhiÁu làng thç công nÕi ti¿ng xu¥t hiÇn nh° làng gÑm Bát Tràng (Hà NÙi), ThÕ Hà (B¯c Ninh), H°¡ng Canh, ình Trung (V)nh Yên) làng t¡ Thanh Oai, làng sa l)nh La C£, La Khê (Hà ông) làng nhuÙm Huê C§u, các làng dÇt v£i ß H£i D°¡ng... nhÝ sñ phát triÃn m¡nh cça thç công nghiÇp mà àng Ngoài ã mÙt thÝi phÓn thËnh trong viÇc buôn bán vÛi n°Ûc ngoài.

NghÁ khai mÏ cing phát triÃn r¥t m¡nh do nhu c§u kim lo¡i cça nhà n°Ûc. ó là các mÏ vàng, Óng, k½m, thi¿c ß t¡i các vùng Tuyên Quang, H°ng Hóa, Thái Nguyên, L¡ng S¡n. S£n l°ãng khai thác khá lÛn, ví då nh° mÏ Óng Tå Long ß Tuyên Quang nÙp thu¿ vào nm 1773 ¿n mÙt v¡n cân Óng.

Ho¡t Ùng th°¡ng m¡i trong n°Ûc và Ñi vÛi n°Ûc ngoài phát triÃn áng kÃ. Các trung tâm buôn bán thu hút khách ngo¡i quÑc là K» Chã (Thng Long) và PhÑ Hi¿n.

2. àng Trong

a. Khai thác ¥t ph°¡ng Nam

Sau khi ly khai khÏi àng Ngoài, Ñi vÛi chúa NguyÅn, viÇc mß mang lãnh thÕ trß thành mÙt nhu c§u béc thi¿t hòng có ç thñc lñc mà cân b±ng ho·c áp £o chúa TrËnh. Vì th¿ các chúa NguyÅn tích cñc ©y m¡nh cuÙc Nam ti¿n.

Nm 1611, có cÛ là ng°Ýi Chm xâm l¥n biên giÛi, NguyÅn Hoàng sai mÙt t°Ûng tài là Vn Phong em quân i ánh l¥y ph§n ¥t phía B¯c cça Champa và l­p ra phç Phú Yên. Sau ó, chúa cho chiêu t­p l°u dân ¿n Ënh c° ß ¥y và khai thác ¥t ai. Nm 1653, nhân ng°Ýi Chm hay ánh òi l¡i Phú Yên, quân chúa NguyÅn l¡i t¥n công xuÑng ¿n t­n bÝ B¯c sÙng Phan Rang. Vua Chm là Bà Th¥m ph£i xin hàng. Chúa NguyÅn l¥y ph§n ¥t mÛi chi¿m l­p thành dinh Thái Khang.

Sau khi ch¥m dét cuÙc chi¿n vÛi hÍ TrËnh (1727 - 1772), hÍ NguyÅn tích cñc ©y viÇc mß rÙng lãnh thÕ vÁ ph°¡ng Nam. Nm 1693, l¥y cÛ vua Chm ánh phá phç Diên Ninh, chúa NguyÅn Phúc Chu cí NguyÅn C£nh em quân i ánh Champa, b¯t °ãc vua Chm là Bà Tranh cùng các c­n th§n trong ó có K¿ Bà Tí. Vua Chm cùng thuÙc t°Ûng bË °a vÁ giam giï ß NgÍc Tr£n (Thëa Thiên). Chúa NguyÅn nh­p ph§n ¥t cuÑi cùng cça Champa vào àng Trong l­p nên tr¥n Thu­n Thành rÓi °a K¿ Bà Tí vÁ ¥y làm Phiên V°¡ng, hàng nm ph£i nÙp cÑng.

Vùng Óng b±ng sông Cíu Long °ãc các chúa NguyÅn khuy¿n khích khai hoang.

Nm 1659, nhÝ sñ h× trã cça chúa NguyÅn, Battom Reachea, mÙt hoàng thân Chân L¡p lên n¯m quyÁn và ¿n nm 1663 thì téc vË, trß thành Paramaraja VIII. Vì th¿, Batom Reachea ch¥p nh­n viÇc triÁu cÑng cho chúa NguyÅn, Óng thÝi cho phép ng°Ýi ViÇt °ãc Ënh c° trên lãnh thÕ Chân L¡p, °ãc quyÁn sß hïu ¥t ai mà hÍ ã khai thác cùng nhïng quyÁn lãi khác giÑng nh° mÙt công dân Khmer v­y.

Batom bË ng°Ýi con rà ám sát vào nm 1672, hoàng gia Chân L¡p lâm vào hoàn c£nh cñc kó rÑi ren. Phó V°¡ng Uday Surivans (téc là Ang Tan) cùng ng°Ýi cháu là Ang Non ch¡y sang n°¡ng nhÝ chúa NguyÅn, trong khi t¡i kinh ô Oudong cuÙc tranh ngôi vua x£y ra quy¿t liÇt giïa ng°Ýi con rà và các ng°Ýi con cça Batom Reachea. Ang Non °ãc chúa NguyÅn nâng á, óng quân ß Prey Nokor.

Nm 1679, mÙt nhóm ng°Ýi Trung QuÑc c§m §u là D°¡ng Ng¡n Ëch và Tr§n Th°ãng Xuyên không chËu th§n phåc nhà Thanh, ã bÏ xé, em 50 chi¿c thuyÁn ¿n §u chúa NguyÅn. Chúa NguyÅn thâu nh­n và phong t°Ûc cho hÍ rÓi sai quân °a hÍ vào ¥t ông phÑ (Gia Ënh) và Mù Tho à khai kh©n ¥t hoang, làm n buôn bán. HÍ l­p °ãc hai trung tâm buôn bán nÕi ti¿ng là Nông N¡i ¡i phÑ và Mù Tho ¡i phÑ.

¿n th­p niên 90 tình tr¡ng b¥t Õn cça Hoàng gia Chân L¡p v«n kéo dài. CuÑi cùng mÙt ng°Ýi con cça Batom Reachea lên ngôi vua. ó là Jayajettha III mà sách sí ViÇt Nam gÍi là N·c Thu.

Quan hÇ giïa Jayajettha III cùng chúa NguyÅn trß nên cng th³ng khi Jayajettha III cho ging xích s¯t ngang sông M?ong. Chúa NguyÅn h¡ lÇnh cho quân ti¿n phá xích s¯t ¥y i (1689) và nâng á hoàng thân Ang Non, khi ¥y ang óng t¡i Pey Nokor. Tho¡t tiên Jaysjettha Iii nhÝ Xiêm chÑng Ang Non, nh°ng sau l¡i ph£i r°Ûc Ang Non vÁ làm Phó v°¡ng. Sau khi Ang Non ch¿t (1697), ông l¡i gã con gái cça mình cho con trai cça Ang Non là Ang Em (N·c Yêm). Vào nm 1698 sai NguyÅn Hïu C£nh vào kinh l°ãc ¥t Óng Nai, ·c nÁn móng hành chính cça àng Trong t¡i ây NguyÅn Hïu C£nh thi¿t l­p các xã, thôn, ph°Ýng, ¥p, Ënh thu¿, l­p sÕ inh, sÕ iÁn. Ngoài ra ông còn l­p hai xã Thanh Hà và Minh H°¡ng à quy tå nhïng ng°Ýi Hoa. T¥t c£ nhïng công viÇc này °ãc ti¿n hành nhanh chóng và hòa bình d°Ûi sñ công nh­n m·c nhiên cça Jayajettha III.

Vào §u th¿ k÷ 18, lãnh thÕ cça àng Trong °ãc mß rÙng thêm nhÝ viÇc sáp nh­p cça ¥t Hà Tiên. Nguyên Hà Tiên do mÙt ng°Ýi Trung Hoa là M¡c Cíu mß mang, l­p °ãc 7 thôn nh°ng th°Ýng bË quân Xiêm qu¥y nhiÅu. Vì th¿ nm 1708,M¡c Cíu ¿n Thu­n Hóa xin quy phåc. Chúa NguyÅn Phúc Chu bèn l­p M¡c Cíu làm TÕng binh Hà Tiên và Õi ¥t Hà Tiên thành tr¥n.

Nm 1732, N·c Thu chính théc nh°Ýng cho chúa NguyÅn ¥t Mù Tho và Long HÓ.

Nm 1756 vua Chân l¡p lúc b¥y giÝ là N·c Nguyên nh°Ýng ti¿p hai phç T§m Bôn và Lôi L¡p (téc là Long An và Gò Công ngày nay - 1756). MÙt cuÙc nh°ãng ¥t khác x£y ra vào nm 1761 sau khi chúa NguyÅn giúp N·c Tôn lên làm vua. Quà t¡ ¡n cça N·c Tôn Ñi vÛi chúa NguyÅn là ¥t T§m Phong Long (Sóc Trng, Trà Vinh). Sau ó N·c Tôn còn t·ng cho M¡c Thiên Té (ã thay cha cai qu£n ¥t Hà Tiên) nm phç khác à t¡ ¡n ã giúp mình trong khi còn bôn ba. M¡c Thiên Té sáp nh­p nm phù này vào ¥t Hà Tiên.

Nh° th¿, trong mÙt th¿ k÷, chúa NguyÅn ã ti¿n ¿n mii Cà Mau, làm chç °ãc mÙt vùng rÙng lÛn të sông Gianh cho ¿n vËnh Thái Lan.

b. TÕ chéc cai trË

TÕ chéc bÙ máy cai trË cça chúa NguyÅn chuyÃn d§n theo quá trình phân ly cça mình, të bÙ máy cça mÙt chính quyÁn Ëa ph°¡ng d§n d§n trß thành bÙ máy chính quyÁn cça mÙt n°Ûc riêng biÇt, không nhïng Ùc l­p mà còn có phiên quÑc nïa.

ThÝi NguyÅn Hoàng bÙ máy cai trË v«n là bÙ máy chính quyÁn Ëa ph°¡ng do triÁu ình vua Lê cí vào. NguyÅn Phúc Nguyên lên thay cha (1613) ã sía Õi tÕ chéc cai trË, ông bÕ nh­m l¡i quan l¡i thay cho nhïng ng°Ýi ã °ãc chúa TrËnh cí vào tr°Ûc ây.

NguyÅn Phúc Nguyên Õi "dinh" Thu­n Hóa thành "phç" Thu­n Hóa. éng §u triÁu th§n là té trå ¡i th§n gÓm NÙi t£, Ngo¡i t£, NÙi hïu, Ngo¡i hïu.

Các tÕ chéc Ëa ph°¡ng v«n °ãc gÍi la dinh. Cho ¿n Ýi NguyÅn Phúc Khoát thì àng Trong có t¥t c£ 12 dinh và mÙt tr¥n:

Dinh BÑ Chính (dinh Ngói)

Dinh Qu£ng Bình (dinh Tr¡m)

Dinh Cñu (dinh Cát, dinh ái Tí)

Chính dinh (dinh Phú Xuân)

Dinh L°u Ón (dinh M°Ýi)

Dinh Qu£ng Nam

Dinh Phú Yên

Dinh Bình Khang

Dinh Bình Thu­n

Dinh Tr¥n Biên

Dinh Phiên Tr¥n

Dinh Long HÓ

Tr§n Hà Tiên

éng §u các dinh là Tr¥n Thç, Cai b¡, Ký låc. ß c¥p phç, huyÇn có tri phç, tri huyÇn. Ngoài ra còn có mÙt ng¡ch quan riêng gÍi là B£n °Ýng quan, chuyên trách viÇc thu thu¿.

Quan l¡i không có l°¡ng mà °ãc c¥p lÙc iÁn và thu thu¿ cça dân làm ngå lÙc. Lúc §u quan l¡i °ãc bÕ nhiÇm theo cách ti¿n cí nh°ng vÁ sau theo thi cí. ViÇc bÕ nhiÇm quan l¡i không ti¿n hành th°Ýng xuyên mà tùy theo nhu c§u cça bÙ máy.

Vào cuÑi thÝi kó chúa NguyÅn, tÇ n¡n mua quan bán t°Ûc cing bành tr°Ûng nh° ß àng Ngoài v­y. Các quan cing °ãc thng chéc n¿u nÙp mÙt sÑ tiÁn lÛn.

c. Kinh t¿

Trên vùng ¥t mÛi mß, ngoài mÙt sÑ vùng ã °ãc dân Ëa ph°¡ng khai phá, còn l¡i là ¥t hoang ngút ngàn. Chúa NguyÅn tích cñc khuy¿n khích viÇc °a l°u dân vào khai thác các vùng ¥t mÛi này. Các Ón iÁn °ãc thành l­p làm cho séc s£n xu¥t tng cao, nh¥t là ¥t Gia Ënh "ruÙng không c§n cày, phát cÏ rÓi c¥y, c¥y mÙt hÙt thóc, g·t °ãc 300 hÙt" (Lê Quý ôn, Phç biên t¡p låc, b£n dËch, Hà NÙi, 1964).

H× trã cho viÇc khai hoang t¡i Nam BÙ và t¡o thu­n tiÇn trong viÇc di chuyÃn, buôn bán, các chúa NguyÅn ã cho ào các con kênh quan trÍng. Nm 1705, mÙt con kênh °ãc ào, nÑi liÁn hai nguÓn cça hai con sông Ving Cù và Mù Tho. Nguyên ß hai nguÓn sông này có hai iÃm ô hÙi là chã ThË Cai và chã L°¡ng Phú. Con kênh ào ã nÑi °ãc hai iÃm ¥y l¡i. Tuy th¿, con kênh này có giáp n°Ûc (n¡i g·p nhau cça hai dòng thçy triÁu) nên bùn cÏ hay bË tích tå, ph£i £o vét luôn. Qua ¿n §u nhà NguyÅn, kênh °ãc ào vét quy mô h¡n và °ãc ·t tên là sông B£o Ënh. MÙt con kênh khác °ãc ào vào nm 1972 kéo dài sông Cát ra phía B¯c (Chã LÛn hiÇn nay). Kênh có hình th³ng nên °ãc mang tên là kênh RuÙt Ngña. Tuy th¿, vì áy kênh c¡n nên thuyÁn bè chÉ i l¡i °ãc khi n°Ûc lên mà thôi. ¿n §u Ýi nhà NguyÅn, kênh cing °ãc ào vét rÙng ra. Dù viÇc ào kênh t¡i Nam BÙ vào th¿ k÷ XVII, XVIII ch°a có quy mô lÛn, nh°ng nó ã t¡o °ãc tiÁn Á cho sñ phát triÃn m¡nh m½ vào th¿ k÷ XIX.

Ho¡t Ùng thç công cing phát triÃn, nhïng làng thç công nÕi ti¿ng nh° xã Phú Tr¡ch, huyÇn H°¡ng Trà chuyên dÇt chi¿u lát, xã ¡i Ph°Ûc và xã Tuy LÙc (huyÇn LÇ Thçy) chuyên dÇt chi¿u cói. ·c biÇt nghÁ làm °Ýng r¥t thËnh v°ãng. °Ýng ã tëng là món hàng thu hút khách n°Ûc ngoài và trß thành ph°¡ng tiÇn cho các chúa NguyÅn Õi l¥y vi khí cça Tây ph°¡ng. Ngoài ra, còn có nhïng nghÁ thç công mÛi hình thành nhÝ vào sñ giao l°u vÛi ng°Ýi Tây ph°¡ng nh° nghÁ làm Óng hÓ, nghÁ úc Óng. Có ng°Ýi thã Óng hÓ nÕi ti¿ng NguyÅn Vn Tú ã tëng theo hÍc hai nm t¡i Hà Lan và ã truyÁn nghÁ l¡i cho gia ình. Tay nghÁ cça hÍ ã làm cho ng°Ýi ngoài ph£i thán phåc. NghÁ úc Óng có °ãc nhïng b°Ûc phát triÃn kù thu­t Tây ph°¡ng, nh¥t là trong lãnh vñc úc súng th§n công nhÝ có sñ cÙng tác cça ng°Ýi thã úc BÓ ào Nha Joao Da Cruz.

Ho¡t Ùng khai mÏ cça àng Trong không °ãc sôi Ùng b±ng àng Ngoài nh°ng cing em l¡i cho chúa NguyÅn mÙt nguÓn lãn nhu­n áng kÃ. Khoáng s£n °ãc khai thác chç y¿u là s¯t và vàng. MÏ s¯t có ß xã Phú Bài thuÙc huyÇn Phú Vang, xã iÃn Phúc thuÙc BÑ Chính. MÏ vàng thì ß nhiÁu n¡i nh°ng nÕi ti¿ng nh¥t là các mÏ ß Qu£ng Nam. T¡i ây sông cing có vàng mà núi cing có vàng. MÙt ngày ría ãi ¥t có thà tìm §y c£ bong bóng trâu. Vàng cing nh° °Ýng ã làm cho khách buôn n°Ûc ngoài Õ xô ¿n HÙi An à tìm mua.

Buôn bán cing °ãc phát triÃn. Nhïng trung tâm buôn bán lÛn mÍc ra nh° Nông N¡i ¡i PhÑ, hà Tiên... và nh¥t là HÙi An.

Các chúa NguyÅn không duy trì °ãc tình tr¡ng phÓn thËnh này vào cuÑi th¿ k÷ 18. Tham nhing, c°Ýng hào ã là nhïng nguyên nhân chç y¿u °a t§ng lÛp nông dân vào cuÙc khßi ngh)a Tây S¡n.

3. ViÇc giao thiÇp vÛi các n°Ûc ph°¡ng Tây

C£ hai chúa TrËnh và NguyÅn Áu mß cía giao thiÇp vÛi n°Ûc ngoài nh¥t là vÛi các ng°Ýi ph°¡ng Tây. Hai thành phÑ quan trÍng trong viÇc ngo¡i th°¡ng thÝi ¥y là PhÑ Hi¿n ß àng Ngoài và HÙi An ß àng Trong. Các ng°Ýi ngo¡i quÑc có quyÁn l­p th°¡ng i¿m t¡i hai thành phÑ trên. Các hàng hóa xu¥t kh©u là t¡, låa, kó nam, tr§m h°¡ng, tiêu, qu¿, °Ýng, vàng, tÕ chim y¿n...

Hàng nh­p chç y¿u là vi khí và các Ó thç công tinh x£o cça Tây Ph°¡ng.

Vào §u th¿ k÷ 17, b¡n hàng quan trÍng cça c£ hai àng là Trung QuÑc và Nh­t B£n. C£ hai àng Áu cÑ g¯ng chi¿m Ùc quyÁn mÑi quan hÇ vÛi Nh­t B£n, nh°ng ng°Ýi Nh­t v«n duy trì cuÙc trao Õi tam ph°¡ng, cung c¥p vi khi cho chúa TrËnh l«n chúa NguyÅn. Th°¡ng buôn Nh­t nhÝ ó làm giàu nhanh chóng. ViÇc buôn bán này kéo dài cho ¿n nm 1636 khi nhà c§m quyÁn Nh­t B£n c¥m ng°Ýi Nh­t xu¥t d°¡ng thì ch¥m dét.

Ng°Ýi Tây Ph°¡ng §u tiên ¿n l­p quan hÇ buôn bán vÛi ¡i ViÇt là ng°Ýi BÓ ào Nha. hÍ ¿n HÙi An vào kho£ng giïa th¿ k÷ 16 và thñc hiÇn th°¡ng m¡i ¥n - ¥n (téc là viÇc buôn bán °ãc thñc hiÇn trong vùng të ¥n Ù ¿n ông á và ng°ãc l¡i). ¿n §u th¿ k÷ 17, téc là khi chúa NguyÅn Hoàng ã ly khai vÛi àng Ngoài rÓi, công cuÙc buôn bán cça ng°Ýi BÓ t¡i HÙi An r¥t phát ¡t và g§n nh° Ùc quyÁn. Vào nm 1615 các cha cÑ Thiên Chúa giáo theo th°¡ng nhân ¿n gi£ng ¡o t¡i àng Trong và b¯t §u viÇc phiên ti¿ng ViÇt ra chï QuÑc Ngï. Vào nm 1626, ng°Ýi BÓ ra àng Ngoài ·t quan hÇ buôn bán và °ãc chúa TrËnh ti¿p ãi niÁm nß. Të ¥y hÍ buôn bán vÛi c£ hai àng, nh°ng chç y¿u là vÛi àng Trong.

Nm 1636, ng°Ýi Hà Lan ¿n buôn bán t¡i HÙi An, mÙt thÝi gian sau, hÍ c¯t ét vÛi chúa NguyÅn mà chÉ buôn bán vÛi àng Ngoài, và trß thành Óng minh cça chúa TrËnh trong viÇc ánh phá àng Trong. Nm 1644, hÍ em ba chi¿n thuyÁn Ënh k¿t hãp cùng quân TrËnh ánh quân NguyÅn. NguyÅn Phúc T§n, lúc ¥y là Th¿ tí, ã ánh ¯m °ãc chi¿c thuyÁn chÉ huy cùng viên thuyÁn tr°ßng.

Ng°Ýi Pháp ¿n ¡i ViÇt vào th­p k÷ 60. ó là nhïng thëa sai thuÙc HÙi Thëa Sai Paris. Nh°ng nhïng thëa sai này mang danh ngh)a cça Hãng ông ¥n thuÙc Pháp, ¿n àng Ngoài d°Ûi bÙ áo th°¡ng buôn, còn ¿n àng Trong thì ph£i lén lút vì b¥y giÝ các chúa ã có chç tr°¡ng c¥m ¡o. HÍ thñc hiÇn viÇc truyÁn ¡o trong bí m­t.

Ng°Ýi Anh ¿n ¡i ViÇt vào nm 1762 t¡i PhÑ Hi¿n. Nh°ng cuÙc buôn bán cça ng°Ýi Anh t¡i ây không lâu bÁn. ThË tr°Ýng àng Ngoài không em l¡i nhiÁu mÑi lãi cho th°¡ng nhân nïa. Ng°Ýi Anh rÝi thË tr°Ýng này vào 1697. Ba nm sau ng°Ýi Hà Lan cing ngëng buôn bán vÛi àng Ngoài. Ng°Ýi BÓ cing rÝi bÏ àng Ngoài, Óng thÝi công viÇc buôn bán cça hÍ vÛi àng Trong cing trß nên rÝi r¡c.

Qua th¿ k÷ 18, ho¡t Ùng ngo¡i th°¡ng cça ¡i ViÇt ng°ng trÇ. ChÉ còn ß àng Ngoài là các thëa sai d°Ûi danh ngh)a th°¡ng nhân, hÍ làm nhïng công viÇc l·t v·t nh° sía Óng hÓ, sía các dång cå thiên vn, toán hÍc. ß àng Trong thì thÉnh tho£ng mÛi có tàu buôn cça BÓ ào Nha ¿n.

III. Các v¥n Á xã hÙi - vn hóa

1. Tôn giáo

Ti¿p theo thÝi Lê, Nho giáo v«n °ãc chúa TrËnh và chúa NguyÅn duy trì. Các kó thi nho hÍc Áu °ãc tÕ chéc ß c£ hai miÁn. Nh°ng chi¿n tranh, viÇc thay vua Õi chúa x£y ra liên tåc làm cho k÷ c°¡ng Nho giáo không còn céng nh¯c nh° tr°Ûc nïa. MÙt sÑ nhà nho xem hÍ M¡c, hÍ TrËnh, hÍ NguyÅn Áu là nhïng ng°Ýi theo bá ¡o nh°ng mÙt sÑ khác l¡i ch¥p nh­n sñ thay Õi chç, khi theo M¡c, khi theo TrËnh, lúc ang ß vÛi TrËnh l¡i vÁ NguyÅn, không lên án nhïng l§n thí vua cça hÍ TrËnh. Nguyên t¯c cça Nho giáo không còn °ãc xem nh° m«u mñc cho viÇc xí th¿ nïa.

* Ph­t giáo

Ph­t giáo d§n d§n h°ng thËnh trß l¡i. Các chúa TrËnh nâng á viÇc phát triÃn cça Ph­t giáo và cho xây c¥t cùng sía chïa nhiÁu chùa chiÁn. Cé m×i l§n có chùa ho·c chuông °ãc hoàn thành là dân chúng quanh các vùng ¥y °ãc miÅn thu¿ vì ã góp ph§n xây chùa. Chúa TrËnh Giang cho ng°Ýi sang Trung QuÑc thÉnh Kim Cang hòa th°ãng sang gi£ng thiÁn hÍc cho mình và cho dân chúng.

MÙt sÑ phái ThiÁn mÛi xu¥t hiÇn. Vào cuÑi th¿ k÷ 16, phái ThiÁn Tào MÙng cça Trung Hoa °ãc truyÁn vào àng Ngoài do nhà s° Thçy NguyÇt. VË thiÁn s° này ã theo hÍc vÛi vË tÕ thé 35 cça phái Tào Ùng t¡i Trung Hoa. Khi vÁ n°Ûc, ông l­p nên phái Tào Ùng ViÇt Nam. NhiÁu chùa cça giáo phái này °ãc xây lên ß Thng Long nh° chùa Hòa Giao, Hàm Long, Tr¥n QuÑc...

MÙt phái ThiÁn khác - phái Liên Tôn xu¥t hiÇn vào cuÑi th¿ k÷ 17 do thiÁn s° Chân Nguyên. Phái này là tái sinh cça phái thiÁn Trúc Lâm nhà Tr§n. ThiÁn s° Chân Nguyên ng°Ýi quê ß H£i D°¡ng, sinh nm 1614, xu¥t gia nm 19 tuÕi, tu t¡i núi Yên Tí... Chân Nguyên có mÙt Ç tí là v°¡ng công TrËnh Th­p, và chính vË v°¡ng công này, sau khi xu¥t gia, ã bi¿n nhà riêng cça mình thành chùa, ó là chùa Liên Phái (ß °Ýng B¡ch Mai, Hà NÙi).ThiÁn s° và các Ç tí h¿t mình khôi phåc l¡i phái thiÁn Trúc Lâm Yên Tí, ã cho kh¯c l¡i tác ph©m "Khóa H° Låc", "ThiÁn uyÃn t­p anh", "Tam tÕ thñc lñc"... cça Ýi Tr§n. Các tác ph©m này ã may m¯n thoát kho£i viÇc tËch thu cça nhà Minh nhÝ °ãc c¥t gi¥u t¡i các chùa xa xôi h»o lánh.

Cing nh° hÍ TrËnh, hÍ NguyÅn nâng á Ph­t giáo. Të nm 1601, khi mÛi tách ly ra khÏi chính quyÁn trung °¡ng ß Thng Long, NguyÅn Hoàng ã cho xây ngÓi chùa Thiên Må danh ti¿ng ß Hu¿. NguyÅn Hoàng cho phÕ bi¿n nguyên nhân viÇc xây chùa Thiên Må nh° sau: Dân chúng g·p bên bÝ sông H°¡ng mÙt bà lão m·c áo Ï ngÓi trên gò ¥t (hiÇn nay là n¡i tÍa l¡c cça chùa). Bà nói cho dân chúng bi¿t r±ng s½ có minh chç xu¥t hiÇn à xây dñng c¡ Ó bÁn vïng t¡i ¥y. Vì th¿, à ghi nhÛ ¿n viÇc này, chúa cho xây chùa và ·t tên là Thiên Må (ng°Ýi phå nï linh thiêng ß trên trÝi). Chùa này °ãc trùng tu nhiÁu l§n và trß nên mÙt danh th¯ng cça Hu¿.

Phái thiÁn Lâm T¿ ViÇt Nam xu¥t hiÇn d°Ûi thÝi chúa NguyÅn do T¡ Nguyên ThiÁu, mÙt thiÁn s° Trung QuÑc ph£i l°u vong vì bi¿n cÑ nhà Minh bË nhà Thanh l­t Õ. Nhà s° này ¿n Quy Nh¡n vào nm 1665, t¡i ây, ông xây chùa và truyÁn bá ¡o Ph­t. Vào nhïng nm 80 ông ¿n Hu¿ thuy¿t pháp và xây ngôi chùa QuÑc Ân. Ông °ãc chúa NguyÅn sai ¿n Qu£ng Châu à thÉnh t°ãng Ph­t cùng thÉnh các thiÁn tng vÁ àng Trong à hành pháp (cuÑi th¿ k÷ 17).

MÙt thiÁn s° xu¥t s¯c cça phái này là LiÅu Quán, ã có công l­p nhiÁu chùa quan trÍng nhu chùa ThiÁn Tôn ß núi Thiên Thai, chùa Viên Thông ß núi Ngñ Bình (Hu¿).

MÙt trong sÑ thiÁn tng °ãc T¡ NguyênThiÁu mÝi vÁ là Hòa th°ãng Th¡ch Liêm, téc là Thích ¡i Sán, tác gi£ cça tác ph©m H£i ngo¡i k÷ sñ. Tác ph©m này là mÙt sí liÇu quý báu, không nhïng chÉ cho ta bi¿t °ãc méc Ù sùng ¡o Ph­t cça các chúa NguyÅn mà còn thà hiÇn sÑng Ùng cuÙc sÑng, t­p tåc cça xã hÙi àng Trong thÝi ¥y.

Chính Thích ¡i Sán ã du nh­p giáo phái Tào Ùng vào àng Trong, và nhu nh­n chúa NguyÅn Phúc Chu làm Ç tí thé 29 cça giáo phái này.

M·c d§u °ãc khuy¿n khích, Ph­t giáo d°Ûi thÝi kó phân liÇt này v«n không tìm l¡i °ãc v» huy hoàng cça thÝi Lý và Tr§n, th­m chí có nhïng lúc vì nhu c§u chi¿n tranh, chúa TrËnh tËch thu chuông chùa à l¥y Óng úc súng và tiÁn.

Quang niÇm Tam giáo Óng nguyên phát triÃn. Theo quan niÇm này, c£ ba tôi giáo Nho, Ph­t, Lão Áu có cùng mÙt nguÓn gÑc Ùc nh¥t. Të ó, t° t°ßng này th¥m sâu vào dân chúng à bi¿n thành mÙt d¡ng tôn giáo h×n hãp, vay m°ãn të m×i tôn giáo mÙt sÑ lÅ nghi à thÝ cúng.

* Thiên chúa giáo

MÙt tôn giáo mÛi xu¥t hiÇn t¡i ViÇt Nam vào thÝi ¥y là Thiên Chúa giáo. Tr°Ûc thÝi kó này ã có mÙt sÑ giáo s) ¡i ViÇt truyÁn giáo, nh°ng nhïng ho¡t Ùng cça hÍ không à l¡i d¥u tích gì quan trÍng. Công cuÙc truyÁn giáo th­t sñ trß nên có hÇ thÑng chÉ të nm 1615. Nm ¥y, mÙt sÑ giáo s) thuÙc dòng Tên ¿n àng Trong xin gi£ng ¡o và °ãc chúa NguyÅn cho phép c° ngå t¡i HÙi An. M°Ýi nm sau, th¥y công cuÙc truyÁn giáp g·p °ãc thu­n lãi ß àng Trong, các giáo s) dòng Tên ¿n àng Ngoài (1626) và cing °ãc ti¿p ón niÁm nß. Trong sÑ này có Alexandre de Rhodes.

Tuy th¿, viÇc hành ¡o cça tôn giáo mÛi này i trái l¡i vÛi mÙt sÑ phong tåc cÕ truyÁn ch³ng h¡n nh° không ch¥p nh­n viÇc thÝ cúng TÕ tiên, quan niÇm tôn quân và các ¡o lý cça Nho giáo, vÑn ã n sâu trong xã hÙi ¡i ViÇt. Sñ quy tå các giáo dân và sñ phåc tùng truyÇt Ñi cça hÍ vào nhïng ng°Ýi ngo¡i quÑc làm cho c£ hai hÍ TrËnh NguyÅn lo sã. Vì th¿ hai nhà chúa ã h¡n ch¿ viÇc truyÁn ¡o và d§n d§n i ¿n viÇc c¥m ¡o.

Alexandre de Rhodes bË tråc xu¥t vào nm 1630. Vào nm 1643, TrËnh Tráng ra lÇnh c¥m ¡o. Nm 1663, TrËnh T¡c ban bÑ nhïng iÁu giáo hóa phong tåc cho toàn dân, trong ó có nh¯c ¿n viÇc c¥m "tà ¡o". Nm 1696, TrËnh Cn l¡i nh¯c ¿n lÇnh c¥m ¡o mà ông gÍi là ¡o Hoa Lang.

ß àng Trong, chúa NguyÅn cing c¥m ¡o. Chúa NguyÅn có vài l§n tråc xu¥t các nhà truyÁn giáo, nh°ng không ¿n n×i kh¯c khe vì chính các chúa ã dùng các nhà truyÁn giáo làm th§y thuÑc riêng, ho·c làm nhà thiên vn, nhà toán hÍc cho mình. Do ó, viÇc c¥m ¡o t¡i àng Trong không quá nghiên kh¯c nh° àng Ngoài.

Dù g·p ph£i nhiÁu khó khn trong viÇc truyÁn ¡i, các giáo s) v«n kiên trì ho¡t Ùng và l§n hÓi ¡o Thiên chúa trß thành mÙt trong nhïng tôn giáo quan trÍng cça ViÇt Nam.

2. Vn hÍc

Vào thÝi này dù có nhiÁu c£nh chi¿n tranh, nh°ng nÁn vn hÍc v«n phát triÃn. Các tác ph©m °ãc vi¿t b±ng chï Hán l«n chï Nôm. ·c biÇt chï Nôm không nhïng nhiÁu vÁ sÑ l°ãng mà còn phong phú vÁ nÙi dung và hình théc. MÙt sÑ thi xã °ãc hình thành nh° thi xã B¡ch Vân vÛi NguyÅn BÉnh Khiêm ß H£i D°¡ng vào cuÑi th¿ k÷ 16, Chiêu Anh Các vÛi M¡c Thiên Té ß Hà Tiên vào th¿ k÷ 17.

ThÝi này có mÙt khuynh h°Ûng vn hÍc r¥t tích cñc là viÇc s°u t§m và chép l¡i ho·c b±ng chï Nôm ho·c b±ng chï Hán các chuyÇn truyÁn kh©u trong dân gian, nhÝ th¿ mÙt sÑ truyÇn dân gian °ãc chép vào thÝi ¥y còn truyÁn ¿n ngày nay nh° truyÇn "Th¡ch Sanh", "TruyÁn kó m¡n låc", "TruyÁn kó tân ph£"...

Vn hÍc chï Hán r¥t phong phú vÛi các tác ph©m B¡ch Vân am t­p cça NguyÅn BÉnh Khiêm, Phùng công thi t­p, Mai l)nh sé hoa thi t­p cça Phùng Kh¯c Khoan, TruyÁn kó m¡n låc cça NguyÅn Dï, Chinh Phå ngâm cça ·ng Tr§n Côn, NgÍ Phongvn t­p cça Ngô Thì S), Công d° tiÇp ký cça Vi Ph°¡ng Á, Tåc TruyÁn kó cça oàn ThË iÃm, Hoàng Lê nh¥t thÑng chí cça Ngô Gia vn phái, Dao ình sé t­p cça HÓ D) Ñng, Th°ãng kinh ký sñ cça Lê Hïu Trác, Hà Tiên th­p vËnh cça M¡c Thiên Té và nh¥t là tác ph©m quan trÍng cça Lê Quý ôn nh° Phç biên t¡p låc, Vân ài Lo¡i ngí, Ki¿n vn tiÃu låc...

Các tác ph©m b±ng chï Nôm cing không kém ph§n phong phú, ·c biÇt là ã xu¥t hiÇn nhïng truyÇn dài chï Nôm. Có thà kà mÙt sÑ tác ph©m b±ng chï Nôm thÝi ¥y nh° NgÍa Long c°¡ng cça ào Duy Të, Chinh phå ngâm cça oàn ThË iÃm, Cung oán ng­m khúc cça NguyÅn Gia ThiÁu, Cung oán thi cça NguyÅn Hïu Chính, Hoa tiên truyÇn cça NguyÅn Huy Tñ... Ngoài ra còn có nhiÁu tác ph©m khuy¿n danh b±ng chï Nôm r¥t có giá trË nh° Trê cóc, Trinh thí, Th¡ch Sanh, Ph¡m Tí NgÍc Hoa, Ph¡m Công Cúc hoa, TÑng Trân Cúc Hoa, Quan Ânm thË kính, Phan Tr§n, NhË Ù mai, B¡ch Viên Tôn Các...

Các ca dao tåc ngï, bài vè, chuyÇn khôi hài, châm bi¿m chi¿mmÙt sÑ l°ãng quan trÍng trong kho tàng vn hÍc dân gian. Các vua quan, th§y tu không chân chính, th§y bói... Áu là nhïng Ñi t°ãng à châm bi¿m £ kích... nh° trong các truyÇn Tr¡ng Quónh, Tr¡ng Lãn...

MÙt sÑ sách sí quan trÍng °ãc ra Ýi. Nm 1663, TrËnh T¡c cho vi¿t ti¿p cuÑn "¡i ViÇt sí ký" cça Lê Vn H°u và Lê Quý ôn të 1533 ¿n 1662. Sau ó TrËnh Cn l¡i cho so¡n ti¿p cho ¿n 1675. BÙ sí tåc biên này °ãc kh¯c in vào nm Chính Hòa thé 18 (1697). ¿n Ýi TrËnh Sâm, cuÑn sí này l¡i °ãc ti¿p tåc të 1676 cho ¿n 1775. Ngoài ra còn có mÙt sÑ sách sí nh° Hoàng Lê ngÍc phÕ, TrËnh gia th¿ ph£ dùng à Ñn chi¿u các niên ¡i, ¡i ViÇt Thông sí cça Lê Quý ôn, ¡i ViÇt lËch triÁu ng khoa låc cça NguyÅn Hoàn, ViÇt sí bË lãm cça NguyÅn NghiÅm, ViÇt sí tiêu án cça Ngô Thì S)... ·c biÇt cuÑn Thiên Nam ngï låc là quyÃn sí §u tiên vi¿t b±ng th¡ Nôm gÓm h¡n 8.000 câu låc bát °ãc sáng tác d°Ûi Ýi TrËnh Cn.

MÙt sñ kiÇn áng chú ý d°Ûi thÝi này là sñ ra Ýi cça chï QuÑc ngï. Chï QuÑc ngï ra Ýi cho mÙt sÑ giáo s) ¡o Thiên Chúa muÑn cho viÇc truyÁn giáo ¡t °ãc k¿t qu£, ã phiên ti¿ng ViÇt b±ng m«u tñ Latin quen thuÙc cça hÍ. Công phiên chï quÑc ngï này là cça nhiÁu giáo s), trong ó áng kà là Alexandre de Rhodes ã hoàn thành bÙ tñ iÃn "ViÇt - BÓ - La" vào nm 1651.

3. NghÇ thu­t

Cing nh° vn hÍc, nghÇ thu­t thÝi này phát triÃn m¡nh m½ dù bÑi c£nh chi¿n tranh luôn luôn sµn sàng phá ho¡i nhïng tác ph©m tài hoa.

NghÇ thu­t úc Óng ti¿n tÛi viÇc úc nhïng tác ph©m có kích th°Ûc to lÛn. T°ãng Tr¥n Võ b±ng Óng en °ãc chúa TrËnh cho úc vào nm 1692 cao ¿n 3,28m, n·ng g§n 4 t¥n. ß àng Trong chúa NguyÅn cing cho úc nhiÁu v¡c Óng lÛn, trong sÑ v¡c Óng này có chi¿c n·ng ¿n 1.588kg, °Ýng kính 2,2m, cao 1,48. Trên v¡c có nhiÁu hình ch¡m nÕi hoa lá °Ýng nét tinh vi phóng khoáng.

NghÇ thu­t ch¡m kh¯c r¥t iêu luyÇn vÛi các Á tài mang ­m tính dân gian nh° các c£nh sinh ho¡t hàng ngày, chèo thuyÁn, hái hoa, gánh con, bÕ cçi, làm xi¿c... (ß ình Tây ±ng, Hà NÙi). ¿n giïa th¿ k÷ 18, cùng vÛi viÇc xây dñng chùa chi¿n, nghÁ ch¡m kh¯c càng phát triÃn và càng ¡t ¿n Énh cao cça nghÇ thu­t. Ch¡m kh¯c á cing công phu, tinh x£o nh° ß chùa Ninh Ph°Ûc, bia Lam S¡n, bia Nam Giáo. ß lng cça NguyÅn iÁn (B¯c Ninh) xây nm 1769 thì nhïng °Ýng nét trang trí l¡i mang tính ch¥t kù hà hÍc, nhïng °Ýng cong tr°Ûc ây °ãc thay th¿ b±ng nhïng °Ýng th³ng. Các chï, các c£nh Áu °ãc óng khuông trong nhïng ô vuông cân Ñi.

NghÇ thu­t ki¿n trúc và iêu kh¯c ã có nhïng công trình mang tính sáng t¡o Ùc áo. Vào nhïng nm Chính Hòa (1680 - 1705) chùa H°¡ng Tích °ãc xây dñng. NhÝ vào sñ hài hòa giïa ki¿n trúc và phong c£nh thiên nhiên mà chùa H°¡ng Tích °ãc mÇnh danh là "Nam Thiên Ç nh¥t Ùng" (Ùng ¹p nh¥t trÝi Nam). MÙt sÑ chùa khác °ãc xây dñng vÛi qui mô lÛn có giá trË vÁ nghÇ thu­t ki¿n trúc nh° chùa Bút Tháp (xây nm 1646) chùa Keo (th¿ k÷ 16), chùa Tây Ph°¡ng...

IV. Di tích, Danh th¯ng tiêu biÃu

* Chùa H°¡ng Tích

Chùa H°¡ng Tích tÍa l¡c t¡ Ëa ph­n xã H°¡ng S¡n, huyÇn Mù éc (Hà Tây), cách thç ô Hà NÙi chëng 60km vÁ phía Tây Nam. Chùa H°¡ng Tích còn °ãc gÍi là chùa H°¡ng S¡n, ho·c mÙt cách ng¯n gÍn là chùa H°¡ng. ß ây có s¡n thçy hïu tình, không gian khoáng ¡t và là n¡i chéa ñng nhiÁu truyÁn thuy¿t, huyÁn tho¡i.

Hàng nm cé vào ti¿t tháng hai, tháng ba âm lËch n¡i ây l¡i diÅn ra hÙi lÛn. Nhïng ph­t tí vá chân ¥t, nhïng tao nhân m·c khách, nhïng danh nhân vn hóa, nhïng b­c ¿ v°¡ng... Áu ¿n H°¡ng S¡n. Các thi s) cça các thÝi ¡i ã bao l§n xúc Ùng tr°Ûc v» ¹p kó diÇu cça H°¡ng Tích, ã Ã l¡i nhïng v§n th¡ ca ngãi danh th¯ng này.

Vào nm Canh D§n 1770, T)nh ô V°¡ng TrËnh Sâm võng lÍng ¿n ây và Ã l¡i nhïng bài th¡ trên vách á, trong ó có câu b¥t hç "Nam thiên Ç nh¥t Ùng" (Ùng ¹p nh¥t trÝi Nam). Qua nhiÁu Ýi, ng°Ýi ta khó mà thÑng kê h¿t °ãc bao nhiÁu dài th¡ ca ngãi vÁ v» ¹p H°¡ng S¡n. Thñc dân Pháp cing ph£i công nh­n giá trË vn hóa cça di tích này. Vào nm 1925, Phç Toàn quyÁn Pháp ß ông D°¡ng ã ký vn b£n liÇt h¡ng di tích cho H°¡ng S¡n. Khi miÁn B¯c °ãc gi£i phóng (1954), H°¡ng S¡n °ãc Nhà n°Ûc x¿p h¡ng ngay të ãt §u. Ngày 21 tháng 2 nm 1991, Nhà n°Ûc ã ra quy¿t Ënh cho BÙ Vn Hóa - Thông tin cùng các ngành hïu quan, tÉnh Hà Tây, çy Ban QuÑc gia UNESCO cça ViÇt Nam làm hÓ s¡ ng ký di tích H°¡ng S¡n (cùng H¡ Long, Hu¿, Hoa L°, V°Ýn quÑc gia Cúc Ph°¡ng) vào danh måc di s£n th¿ giÛi.

à i chùa H°¡ng, du khách có thà i të Hà NÙi qua thË xã Hà ông tÛi Vân ình và vào B¿n åc rÓi thâm nh­p vào c£nh quan cça danh th¯ng:

Kìa non non, n°Ûc n°Ûc, mây mây

"Ç nh¥t Ùng" hÏi là ây có ph£i?

(Th¡ cça Chu M¡nh Trinh)

Të b¿n åc ¿n H°¡ng S¡n có hai °Ýng thçy bÙ. i thuyÁn theo °Ýng thçy, dÍc theo suÑi Y¿n, hai bên bÝ là phong c£nh £o mÙng:

Réo r¯t suÑi °a quanh

Ven bÝ ngÍn núi xanh

DËp c§u xa nho nhÏ

C£nh ¹p g§n nh° tranh.

(Chùa H°¡ng cça NguyÅn Nh°ãc Pháp)

Të d°Ûi thuyÁn du khách có thà th¥y ©n hiÇn núi non mà ng°Ýi x°a ã ·t tên phÏng theo hình dáng: núi Ông S°, núi Bà Vãi, núi Mâm Xôi, núi Voi Phåc, núi TrÑng, núi Chiêng...

Sau núi O£n, Gà, Xôi

Bao nhiêu là khÉ ngÓi

TÛi núi con voi phåc

Có ç c£ §u uôi.

(NguyÅn Nh°ãc Pháp)

Tr°Ûc khi vào chùa Chính, thuyÁn ghé ¿n Án Trình à khách th­p ph°¡ng th¯p h°¡ng trình vÛi S¡n th§n. RÓi të Án Trình l¡i xuÑng thuyÁn len lÏi theo dòng suÑi à tÛi hang Bà. Tr°Ûc hang là mÙt th£m thñc v­t gÓm cây, cÏ, hoa và ·c biÇt là rau ¯ng ngÍt ngào.

RÝi hang Bà, thuyÁn °a khách th­p ph°¡ng i ti¿p theo dòng suÑi ¿n chùa Thiên trù (b¿p nhà trÝi), chùa còn °ãc gÍi là chùa Ngoài hay chùa Trò. T¡i ây, khách rÝi thuyÁn lên bÝ vào chùa làm lÅ. Chùa Thiên Trù có mÙt mõm á mÍc ng°ãc nh° hình cây tháp °ãc gÍi là tháp Th°¡ng Thçy. Quanh chùa bÑn bÁ núi cao sëng sïng và hàng trm ngÍn tháp xây të các triÁu ¡i tr°Ûc ã bË Õ nát bßi thÝi gian. TÛi Thiên Trù, khách có thà dëng chân, vn c£nh nghÉ ng¡i mÙt hai ngày vì ây có nhà ngh), sau ó ti¿p tåc cuÙc hành h°¡ng vào chùa Trong (Ùng H°¡ng Tích)

Chàng hai má Ï hÓng

Kêu vÛi th±ng tiÃu Óng

Mang túi th¡ b§u r°ãu

"Mai ta vào chùa Trong"

(NguyÅn Nh°ãc Pháp)

°Ýng vào Ùng H°¡ng Tích thì th­t diÇu kó. MÙt lÑi mòn len lÏi b±ng nhïng t¥m á °ãc thiên nhiên mài nhµn x¿p nÑi nhau g­p ghÁnh lúc lên cao, xuÑng th¥p quanh co l°ãn theo các triÁn núi á. BÑn bÁ v¯ng l·ng, h°¡ng hoa rëng th¡m ngát. Du hách °ãc hít thß khí trÝi trong s¡ch cça cÏ cây hoa lá.

Ùng H°¡ng S¡n n±m trong mÙt hang núi. Chính t¡i cía Ùng này có kh¯c dòng chï cça TrËnh Sâm: "Nam Thiên Ç nh¥t Ùng". Theo truyÁn thuy¿t, Ùng này °ãc tìm cách ây h¡n hai nghìn nm nh°ng mãi ¿n nm 1575 mÛi °ãc dân chúng dñng chùa và l­p bàn thÝ Ph­t. Trong Ùng có r¥t nhiÁu nhi á t¡o thành nhïng hình thù Ùc áo nh°: núi Cây G¡o, Cây Vàng, BuÓng T±m, Nong Kén, Núi Cô, núi Cßu (GÓm nhïng hòn á giÑng hÇt nh° §u tr» em. Theo quan niÇm cça ng°Ýi x°a, các bà, các chË hi¿m con th°Ýng ¿n ây vuÑt ve, xoa §u "c§u tñ" mong éc Ph­t ban cho mÙt "c­u"). Ngoài ra, Ùng còn có các t°ãng Vua Cha, Hoàng H­u, Ph­t Quan âm, Kim Óng, NgÍc Nï... ·c biÇt là tòa Cíu Long là nhïng nhç ã lÛn long lanh hình chín con rÓng të phía trên ch§u xuÑng.

H°¡ng S¡n còn có nhiÁu Án, chúa, hang Ùng h¥p d«n khác nh° Long Vân, Tuy¿t S¡n, Hinh BÓng... Nh¥t là hang Ông B£y. Hang này là n¡i c° trú cça ng°Ýi cÕ cách ây hàng chåc nghìn nm.

TÛi H°¡ng S¡n, du khách có thà mua m¡ H°¡ng Tích và rau ¯ng à làm quà. Trái m¡ ß ây có h°¡ng vË kó l¡ không n°i nào có °ãc: dài cùi, nhÏ h¡t, khi chín có vË ngÍt chua chua mà không chát.

H°¡ng Tích vÛi v» ¹p kó £o qu£ là mÙt danh th¯ng Ùc áo, là niÁm tñ hào cça dân tÙc.

* Làng gÑm Bát Tràng

Làng Bát Tràng n±m ven sông HÓng, cách thç ô Hà NÙi 15km vÁ phía ông Nam. Làng gÑm nÕi ti¿ng này ã xu¥t hiÇn të lâu và trß nên rõ nét là mÙt làng nghÁ të thÝi nhà Lê. ¿n cuÑi th¿ k÷ XVI danh ti¿ng Bát Tràng lëng l«y khi b°Ûc vào quá trình chuyên môn hóa vÛi viÇc s£n xu¥t gÑm sành tr¯ng hoa lam.

S£n ph©m gÑm hoa lam cça th¿ k÷ này t­p trung vào các v­t dång à n uÑng và thÝ cúng. Các v­t dång này có dáng v°¡n lên theo chiÁu cao, ngay c£ bát, d)a cing có chân cao. Ch¥t liÇu thuÙc lo¡i sành tr¯ng có Ù nung cao và kù thu­t hoàn nguyên tÑt.

S£n ph©m cça Bát Tràng có ch¥t l°ãng cao và nÕi ti¿ng ã có m·t trên ¥t n°Ûc Nh­t të th¿ k÷ 16. Ng°Ýi Nh­t thÝi b¥y giÝ ã s£n xu¥t phÏng theo gÑm Bát Tràng. Lo¡i gÑm này °ãc mang tên là gÓm Kotchi (Giao ChÉ). Ngày nay, trong b£o tàng Tokugawa v«n còn l°u giï mÙt sÑ gÑm Bát Tràng do th°¡ng thuyÁn Nh­t em vÁ të th¿ k÷ này.

GÑm Bát Tràng, vÛi kù thu­t iêu luyÇn ã không hÁ mai mÙt theo thÝi gian, mà trái l¡i ngày càng phát triÃn cho ¿n hôm nay.

Ch¥t liÇu chính cça sé Bát Tràng là ¥t cao lanh có séc chËu nhiÇt cao (135oC). NhÝ nung d°Ûi nhiÇt Ù cao nh° th¿ nên s£n ph©m Bát Tràng r¥t bÁn và ch¯c.

Men gÑm Bát Tràng ngày nay không chÉ thu§n là hoa lam mà có lo¡i men gi£ cÕ, men r¡n tam thái, men r¡n chàm, sé táp lía, sé trÙn s¡n...

Sé men gi£ cÕ có màu tr¯ng bóng và chÉ dùng màu lam à trang trí, mô phÏng theo các Ó sé thÝi Khang Hy, Càn Long cça nhà Thanh x°a.

Sé men r¡n có nhïng v¿t r¡n nh° nhïng hoa vn tñ nhiên và th°Ýng dùng ba màu à tranh trí nên gÍi là men r¡n tam thái. Sé men r¡n chàm cing giÑng sé tam thái nh°ng chÉ dùng mÙt màu trong trang trí.

Sé táp lía th°Ýng không tráng men, °ãc à trñc ti¿p trên ngÍn lía khi nung nên có màu s¯c tñ nhiên, th°Ýng là màu nâu Ï ng£ sang nâu en. Sé táp lía n·ng và bÁn, mô phÏng theo sé Ýi TÑng.

Sé trÙn s¡n °ãc làm b±ng cách trÙn bÙt á màu vÛi ¥t cao lanh. Tùy theo t÷ lÇ pha trÙn mà màu sé thay Õi të nâu Ï, thâm Ï sang Ï cam... Sé trÙn s¡n không có trang trí b±ng nhïng lo¡i men màu khác nên mang dáng v» cÕ kính. ó là s£n ph©m ·c biÇt cça Bát Tràng.

Chç Á sáng tác cça gÑm Bát Tràng a d¡ng nói lên cuÙc sÑng và thiên nhiên. ó là các con giÑng nh° con gà, con lãn, con mèo... ho·c ông câu, cô tiên, tháp, chùa, ¿n các Ó thÝ nh° chân èn, l° h°¡ng, bát nhang, bình hoa ho·c các v­t dång hàng ngày nh° lÍ, chén, d)a, hÙp...

Làng v«n duy trì cách s£n xu¥t thç công të viÇc chu©n bË ¥t cho ¿n khi ra lò. Bí quy¿t nhà nghÁ °ãc truyÁn të Ýi này sang Ýi khác và hiÇn v«n °ãc l°u giï trong các gia ình nghÇ nhân Bát Tràng. H×u h¿t các khâu Áu làm b±ng tay të luyÇn ¥t cho ¿n v½ trang trí và nung. Sau khi luyÇn ¥t mÙt cách công phu, nghÇ nhân vÛi bàn tay khéo léo t¡o dáng cho ¥t theo bàn xoay. Sau ó là trang trí, phun màu, phun men và cuÑi cùng là nung trong lò.

HiÇn nay có kho£ng 1500 lò nung gÑm sé cça các hÙ gia ình. Ngoài ra, còn có mÙt sÑ ¡n vË doanh nghiÇp nhà n°Ûc, hãp tác xã, công ty trách nhiÇm hïu h¡n. ó là môi tr°Ýng cho nhïng ng°Ýi thã thç công giÏi phát huy tài nng cça mình.

M·c dù °ãc phát triÃn và nÕi ti¿ng, nh°ng hiÇn nay Bát Tràng ang g·p ph£i mÙt sÑ khó khn, trong ó nghiêm trÍng nh¥t là c¡ sß h¡ t§ng y¿u kém cùng v¥n Á ô nhiÅm môi tr°Ýng. HÇ thÑng giao thông cça Bát Tràng hoàn toàn không áp éng °ãc nhu c§u cça phát triÃn. °Ýng sá h¹p, dÑc, bË cày xÛi th°Ýng xuyên bßi nhïng chi¿c xe chß hàng n·ng nÁ, l§y lÙi vào mùa m°a, båi b·m vào mùa n¯ng. CÙng vào ó là khói cça hàng ngàn lò nung lÛn, nhÏ, làm cho môi tr°Ýng làng nghÁ ô nhiÅm n·ng nÁ. NhiÁu c° dân bË lao phÕi, ung th° phÕi. HiÇn nay Bát Tràng ang cÑ g¯ng c£i t¡o môi tr°Ýng cça mình, trÓng thêm nhiÁu cây xanh, c£i t¡o mÙt sÑ con °Ýng, nh°ng k¿t qu£ ch°a áng kÃ.

GÑm Bát Tràng hiÇn nay r¥t có giá trË trên thË tr°Ýng quÑc t¿ vì tính truyÁn thÑng và thç công cça nó. Làng Bát Tràng thu hút nhiÁu khách du lËch. Du khách ¿n có thà t­n m¯t nhìn ng¯m các nghÇ nhân ang lao Ùng sáng t¡o, t­n tay mua s£n ph©m và còn có thà ·t hàng theo ý muÑn cça mình nïa. Ngoài ra, t¡i Bát Tràng còn có nhiÁu di tích vn hóa lËch sí nh° chùa Tiêu Dao, chùa Kim Trúc, ình Giang Cao, chùa B£o Minh... làm cho Bát Tràng thêm a d¡ng, lôi cuÑn nhiÁu du khách.

* Hà Tiên

ß àng Ngoài có "Nam thiên Ç nh¥t Ùng" thì àng Trong cing có Ç nh¥t th¯ng c£nh Hà Tiên, vùng ¥t °ãc hàng bao th¿ hÇ l°u dân tôn t¡o ß cñc Nam cça TÕ quÑc.

Hà Tiên x°a có tên là Mang Kh£m vÑn là n¡i hoang vu, ¿n th¿ k÷ XVII mÛi b¯t §u °ãc khai phá. Ng°Ýi có công áng kà nh¥t trong viÇc bi¿n vùng ¥t h»o lánh này thành n¡i ô hÙi là M¡c Cíu (1652-1735).

M¡c Cíu vÑn là th°¡ng gia ng°Ýi tÉnh Qu£ng ông (Trung QuÑc), có thuyÁn i l¡i buôn bán giïa Trung Hoa và các n°Ûc Philippines, Batavia (Indonesia). Sau khi nhà Minh såp Õ, nhà Thanh n¯m quyÁn, M¡c Cíu không th§n phåc nhà Thanh, rÝi xé ¿n xin vua Chân L¡p cho khai phá và mß mang ¥t Mang Kh£m. M¡c Cíu l­p nên b£y xã thôn ß vùng ven vËnh Thái Lan. Nh°ng ¿n nm 1688 quân Xiêm ¿n c°Ûp phá và M¡c Cíu bË b¯t °a vÁ Xiêm mãi ¿n nm 1700 mÛi °ãc th£ trß l¡i Hà Tiên.

à có mÙt chï dña vïng ch¯c, M¡c Cíu xin quy phåc chính quyÁn àng Trong (1708). Chúa NguyÅn Phúc Chu liÁn ch¥p nh­n, Õi vùng này thành Hà Tiên tr¥n và phong cho M¡c Cíu làm TÕng binh tr¥n. Ng°Ýi ViÇt và ng°Ýi Hoa i ¿n ¥y sinh sÑng l­p nên ruÙng Óng phì nhiêu, phÑ xá trù phú.

Hà Tiên là n¡i mÙt n¡i non sông kó tú. Theo truyÁn thuy¿t, Hà Tiên có tên gÍi nh° th¿ vì vào m¥y thiên niên k÷ mÛi, trong mÙt êm trng sáng lung linh, mÙt b§y tiên nï giáng tr§n ¿n ¥y vui ch¡i, múa hát rÓi cùng nhau xuÑng t¯m mát d°Ûi ông HÓ. Các nàng tiên vÁ trÝi, Ã l¡i hình £nh cça mình qua tên gÍi "Hà Tiên".

C£nh s¯c thiên nhiên cça Hà Tiên ã °ãc ng°Ýi °¡ng thÝi ca tång và cing chính n¡i ây xu¥t hiÇn nhóm Tao àn Chiêu Anh Các do M¡c Thiên Té (con cça M¡c Cíu) l­p. Chiêu Anh Các gÓm nhiÁu nhà th¡ ViÇt Nam và Hoa cùng hÙi l¡i vÛi nhau à sáng tác, ngâm vËnh, àm lu­n. Có tác ph©m °ãc chú ý h¡n c£ là "Hà Tiên th­p vËnh" t£ m°Ýi c£nh ¹p cça Hà Tiên lÓng trong sinh ho¡t cça c° dân à t¡o dñng lên béc tranh ng° tiÁu canh måc:

Kim Dï lan ào (£o Vàng ch¯n sóng)

Bình S¡n iÇp thúy (núi Bình S¡n xanh bi¿c)

Tiêu Tñ th§n chung (Ti¿ng chuông chùa Tiêu Tñ)

Giang Thành d¡ cÕ (Ti¿ng trÑng êm ß Giang Thành)

Th¡ch Ùng thôn vân (mây luÓn Th¡ch Ùng)

Châu Nham l¡c lÙ (Châu Nham cò ­u)

ông HÓ ¥p nguyÇt (ông HÓ trng soi)

Nam PhÑ trëng ba (Sóng trong Nam PhÑ)

LÙc Tr) thôn c° (Xóm dân ß LÙc Tr))

L° khê ng° b¡c (C£nh chài cá ß L° Khê)

"Th¡ch Ùng thôn vân" cách thË xã Hà Tiên kho£ng 3km c¡nh quÑc lÙ 17. Có °Ýng xe i ¿n t­n cía hang. Hang ß cao Ù chëng 50m, n±m trong mÙt hòn núi á xanh tr¡ trÍi trên mÙt vùng b±ng ph³ng. Hang Th¡ch Ùng sâu hun hút và khá rÙng. T¡i ây, mây và mây. Mây bao trùm c£nh v­t, mây trôi lïng lÝ ây ó, mây phiêu lãng luÓn vào Ùng. MÙt chÑn trï tình.

ông HÓ, n¡i hân h¡nh °ãc các nàng tiên xuÑng t¯m là mÙt hÓ n°Ûc khá rÙng n±m phía ông thË xã Hà Tiên, chiÁu ngang cça hÓ kho£ng chëng 2km, chiÁu dài kho£ng chëng 3km. Chung quanh hÓ có núi Ngi HÕ, núi Tô Châu che ch¯n. áy hÓ phç §y cát tr¯ng mËn màng, n°Ûc xanh trong v¯t. Nhïng êm trng tÏ, ánh trng xuyên t­n áy hÓ qua làn n°Ûc lung linh t¡o nên mÙt c£nh huyÁn £o, th§n tiên làm say ¯m bao thi nhân.

Nam PhÑ là mÙt vùng bãi biÃn có hai bãi cát là bãi Heo và bãi Ût. ây là nhïng bãi t¯m lý t°ßng, nh¥t là bãi Ût quanh nm trÝi yên biÃn l·ng. Tr°Ûc nm 1945 có mÙt sÑ ng°Ýi Pháp ã ¿n ây l­p Ón iÁn trÓng cà phê, nông tr¡i nuôi heo nh°ng th¥t b¡i ph£i rút lui, tr£ thiên nhiên trß vÁ thành ci.

Ngoài ra còn có bãi D°¡ng vÛi nhïng hàng d°¡ng l£ l°Ût theo gió, Hòn Tr¹m, mÙt qu£ Ói nhÏ nhô ra biÃn. Cách hòn Tr¹m chëng mÙt cây sÑ là hòn Phå Tí, n±m giïa biÃn cách bÝ chëng 200m. Ngày tr°Ûc, hòn Phå tí có tên là ThÑ £o (£o Con ThÏ) vì ng°Ýi x°a nhìn th¥y là hình £nh con thÏ ang gián n°Ûc, khác vÛi sñ t°ßng t°ãng cça các th¿ hÇ sau, qua hình dáng vïng ch¯c cça các cÙt á mà g¯n cho tình cha con. Hai trå á cao, nghiên song song vùng chiÁu, ß giïa hai trå á cao ¥y là mÙt t£ng á th¥p, c£ ba t£ng Áu dính liÁn nhau. Trå á phía tr°Ûc là cha, con ß giïa, sau l°ng con là m¹. Th­t xéng áng là Ç nh¥t th¯ng c£nh cça Nam BÙ.

Cing nh° mÍi miÁn ¥t n°Ûc, Hà Tiên còn có các c£nh chùa thanh u nh° chùa Ling Kó do M¡c Cíu xây nên vào nm 1715, chùa Ëa T¡ng trong núi Ëa T¡ng, chùa Hang ß không xe hòn Tr¹m. Nhïng Ëa iÃm ¥y bÕ sung cho sñ hoàn thiÇn cça danh th¯ng Hà Tiên. Bên c¡nh v» ¹p thiên nhiên Ùc áo, Hà Tiên còn là mÙt miÁn kinh t¿ ·c s¯c vÛi miÇt v°Ýn tiêu ngút ngàn và cing là n¡i sinh sÑng cça giÑng Ói mÓi, góp ph§n làm nên nét riêng cça Hà Tiên.

Nhà Tây S¡n (1771 - 1802)

Biên niên các sñ kiÇn:

- 1771: Anh em Tây S¡n nÕi d­y

- 1776: NguyÅn Nh¡c x°ng là Tây S¡n v°¡ng

- 1777: NguyÅn HuÇ tiêu diÇt chúa NguyÅn t¡i Gia Ënh

- 1778: NguyÅn Nh¡c x°ng ¿, ·t tên hiÇu là Thái éc

- 1780: NguyÅn ánh x°ng v°¡ng t¡i Gia Ënh

- 1782: NguyÅn ánh bË quân Tây S¡n uÕi, ch¡y ra Phú QuÑc.

- 1783: NguyÅn ánh lánh n¡n t¡i Côn S¡n.

- 1785: NguyÅn HuÇ ánh b¡i quân Xiêm t¡i R¡ch G§m - Xoài Mút. NguyÅn ánh ch¡y sang Xiêm.

- 1786: NguyÅn HuÇ l­t Õ chúa TrËnh

- 1787: NguyÅn ánh trß vÁ l¡i Long Xuyên

- 1788: NguyÅn HuÇ lên ngôi Hoàng ¿

- 1789: NguyÅn HuÇ ¡i phá quân Thanh NguyÅn ánh l¥y thành Gia Ënh

- 1792: Vua Quang Trung m¥t - 1793: NguyÅn Nh¡c m¥t

- 1799: NguyÅn ánh chi¿m thành Qui Nh¡n

- 1801: NguyÅn ánh l¥y °ãc Phú Xuân

I. Tình hình ¡i ViÇt trong ba th­p niên cuÑi th¿ k÷ XVIII

1. BÑi c£nh xã hÙi àng Trong

Vào nhïng nm 60, 70 cça th¿ k÷ 18, ch¿ Ù chúa NguyÅn ß àng Trong b¯t §u buÕi thoái trào. Bên trong nÙi bÙ chính quyÁn lçng cçng còn ngoài xã hÙi thì gi·c giã, th¥t mùa và ói kém.

D°Ûi thÝi chúa NguyÅn Phúc Khoát, quyÁn th§n Tr°¡ng Phúc Loan b¯t §u lÙ diÇn. Tr°¡ng Phúc Loan vÑn có chË ruÙt là Nguyên phi cça chúa NguyÅn Phúc Chú. Bà này là m¹ cça chúa NguyÅn Phúc Khoát. Khi NguyÅn Phúc Khoát lên làm chúa, Tr°¡ng Phúc Loan °ãc phong ¿n Ngo¡i t£ ¡t Qu­n công. Khi chúa NguyÅn Phúc Khoát ch¿t, theo di chi¿u, áng l½ ng°Ýi con thé hai là NguyÅn Phúc Luân lên nÑi ngôi (Th¿ tí ã ch¿t, con cça Th¿ tí còn nhÏ) nh°ng Phúc Loan ph¿ Phúc Luân i và b¯t giam rÓi gi¿t ng°Ýi th§y hÍc cça NguyÅn Phúc Luân và Cai c¡ Tr°¡ng Vn H¡nh. Uy hi¿p °ãc nhïng ng°Ýi çng hÙ NguyÅn Phúc Khoát là NguyÅn Phúc Thu§n, mÛi 12 tuÕi lên ngôi chúa. Vì NguyÅn Phúc Thu§n còn nhÏ nên mÍi viÇc trong ngoài Áu do Tr°¡ng Phúc Loan quy¿t Ënh. Loan lên làm QuÑc phó, c§m §u bÙ HÙ và kiêm mÙt chéc vå béo bß thÝi ó là Cai Tàu vå, chuyên trách viÇc thu và ánh thu¿ các tàu buôn. Hai ng°Ýi con trai cça Loan l¥y hai Công nï cça chúa NguyÅn Phúc Khoát, Áu giï chéc Ch°ßng binh, Cai c¡. Th¿ lñc cça gia ình Loan bao trùm lên ngôi chúa. BÕng lÙc cça Loan r¥t lÛn. Do vË trí c§m §u bÙ HÙ và Tàu vå, m×i nm Loan thu vào không d°Ûi 3,4 vn quan. Loan l¡i cho chân tay giï nhïng cía sông, cía biÃn trÍng y¿u à thu thu¿ s£n v­t ß các nguÓn Óng H°¡ng, Trà Vân, Trà S¡n m×i nm ¿n 4,5 v¡n quan. Thêm vào ó, Loan còn bán quan, buôn ngåc. Loan giàu có lÛn l¡i tham lam, ·t ra nhiÁu thé thu¿ n·ng nÁ, nhiÁu hình ph¡t ác Ùng nên dân chúng gÍi Loan là Tr°¡ng T¥n CÑi.

Bên c¡nh n¡n tham nhing, ng°Ýi dân àng Trong còn ph£i chËu c£nh thiên tai nh° Ùng ¥t, núi lß, n°Ûc Ï. N¡n ói x£y ra, to nh¥t là n¡n ói vào nm 1774 ß Thu­n Hóa. Lê Quý ôn ghi l¡i trong Phç biên t¡p låc nh° sau: "B¥y giÝ Thu­n Hóa m¥y nm m¥t mùa ói kém, l¡i ph£i ánh tr­n b¯t lính không thôi, quân dân lìa lòng, sùng såc mong làm lo¡n".

Tình hình nh° th¿ ã làm nÕ ra nÙi lo¡n nh° cuÙc nÕi d­y cça dân tÙc á Vách ß Qu£ng Ngãi vào nm 1770 ho·c cça Chàng Lía ß Bình Ënh. CuÙc nÕi d­y này ã Ã l¡i d¥u ¥n sâu s¯c trong dân gian qua câu ca dao:

"ChiÁu chiÁu én liÇng Truông Mây

C£m th°¡ng chú Lía bË vây trong thành"

2. BuÕi ban §u cça phong trào Tây S¡n

Nm 1771, anh em NguyÅn Nh¡c, NguyÅn Lï và NguyÅn HuÇ nÕi lên l­p Ón £i ß ¥t Tây S¡n, tÉnh Bình Ënh. Anh em Tây S¡n truyÁn hËch i kh¯p n¡i tuyên cáo måc ích cça cuÙc nÕi d­y là ánh Õ quyÁn th§n Tr°¡ng Phúc Loan và phù l­p Hoàng tôn NguyÅn Phúc D°¡ng, con cça Th¿ tí ã m¥t. Vì th¿ có câu ng¡n ngï:

"Binh TriÁu, binh QuÑc phó,

Binh ó, binh Hoàng tôn".

(Binh ó là ám chÉ quân Tây S¡n vì quân Tây S¡n khi lâm tr­n thì la ó lên l¥y khí th¿, còn Hoàng tôi là NguyÅn Phúc D°¡ng, ông cung cça Chúa NguyÅn Phúc Thu§n).

Thanh th¿ cça anh em Tây S¡n ngày càng lÛn, hÍ °ãc sñ h°ßng éng không nhïng cça ng°Ýi nghèo mà còn cça các ng°Ýi giàu có, các thÕ hào nïa. ¿n nm 1773 quân Tây S¡n ti¿n l¥y thành Qui Nh¡n. Sau ó, quân Tây S¡n chi¿m thêm Qu£ng Ngãi rÓi l¥y luôn hai phç Diên Khánh và Bình Khang.

Chúa TrËnh lãi dång tình hình rÑi ren cça àng Trong, phái vË ¡i t°Ûng lão luyÇn cça mình là Hoàng Ngi Phúc d«n quân v°ãt sông Gianh, ti¿n vào Nam, l¥y danh ngh)a là giúp chúa NguyÅn trë Tr°¡ng Phúc Loan. Chúa NguyÅn th¥y th¿ quân cça Hoàng Ngi Phúc quá m¡nh nên ành b¯t Tr°¡ng Phúc Loan em nÙp cho quân ThËnh. Có °ãc Tr°¡ng Phúc Loan rÓi, nh°ng Hoàng Ngi Phúc v«n cho quân ti¿n ánh Phú Xuân. Tr°Ûc tình th¿ nguy c¥p, chúa NguyÅn ph£i bÏ Thu­n Hóa ch¡y vào Qu£ng Nam. T¡i ây, chúa l­p cháu là NguyÅn Phúc D°¡ng làm ông cung. Nh°ng chúa NguyÅn không trå °ãc lâu t¡i ¥y, mà ph£i ch¡y ti¿p vào Gia Ënh, ông cung D°¡ng ß l¡i tr¥n giï Qu£ng Nam. Ch³ng bao lâu, ông cung D°¡ng bË NguyÅn Nh¡c b¯t.

NguyÅn Nh¡c cho ng°Ýi em lÅ v­t ¿n th§n phåc Hoàng Ngi Phúc, xin coi giï ba phç Qu£ng Ngãi, Qui Nh¡n và Phú Yên. Hoàng Ngi Phúc bèn liên k¿t vÛi NguyÅn Nh¡c, dâng biÃu lên chúa TrËnh, xin phong cho NguyÅn Nh¡c làm Tiên phong T°Ûng quân, Tây S¡n hiÇu tr°ßng. Xong viÇc, Hoàng Ngi Phúc kéo quân trß ra B¯c, i nía chëng thì ch¿t. Të ¥y vÁ sau, hÍ TrËnh không còn can thiÇp vào chính sñ àng Trong nïa vì chính b£n thân nÙi bÙ hÍ TrËnh cing không vïng ch¯c gì.

3. NguyÅn Nh¡c x°ng v°¡ng rÓi x°ng ¿

Sau khi Hoàng Ngi Phúc kéo quân i rÓi, NguyÅn Nh¡c lo xây dñng lñc l°ãng. Ông cho ¯p thành Ó Bàn cao h¡n và ch¯c ch¯cn h¡n. Bên trong thành Ó Bàn, NguyÅn Nh¡c cho xây lên nhïng tòa cung iÇn b±ng á ong. Ngoài ra ông còn cho tích trï l°¡ng thñc, luyÇn t­p binh lính, iÃm duyÇt t°Ûng s), thu dùng ç h¡ng ng°Ýi të nhïng ng°Ýi phiêu b¡t cho ¿n các hào kiÇt b¥t ¯c chí. NhÝ th¿ NguyÅn Nh¡c °ãc r¥t nhiÁu ng°Ýi phò theo.

Qua nm 1776 NguyÅn Nh¡c tñ x°ng là Tây S¡n V°¡ng, l¥y Ó Bàn làm Kinh ô và úc ¥n vàng. NguyÅn HuÇ °ãc phong làm Phå chính, NguyÅn Lï làm Thi¿u phó. NguyÅn Nh¡c còn sai ng°Ýi thông hi¿u cùng Chúa TrËnh, °ãc chúa TrËnh phong cho Qu£ng Nam Tr¥n thç, Tuyên úy ¡i sé, Cung quÑc công.

Thñc lñc cça Tây S¡n ngày càng lÛn, NguyÅn Nh¡c tính ¿n viÇc chi¿m ánh ¥t Gia Ënh, truy uÕi chúa NguyÅn. NguyÅn HuÇ và NguyÅn Lï °ãc lÇnh d«n hai ¡o quân thçy bÙ vào ánh l¥y Gia Ënh. HÍ uÕi °ãc chúa NguyÅn và ông cung D°¡ng (ã trÑn °ãc vào Gia Ënh të tr°Ûc) ¿n Long Xuyên thì b¯t °ãc và gi¿t ch¿t c£ hai t¡i ó. ChÉ có NguyÅn ánh, con cça NguyÅn Phúc Luân là ch¡y thoát.

D¹p °ãc chúa NguyÅn ß àng Trong, NguyÅn Nh¡c lên ngôi vua. ·t niên hiÇu là Thái éc, Õi tên Kinh ô Ó Bàn thành Hoàng ¿ thành, phong NguyÅn HuÇ là Long Nh°ãng T°Ûng quân (1778).

NguyÅn HuÇ là ng°Ýi có thiên tài vÁ quân sñ, binh c¡ cça ông th§n tÑc, hiÇu lÇnh r¥t nghiêm minh. Ông tung hoành të Nam ra B¯c, phá vá hai th¿ lñc cát cé là hÍ NguyÅn và hÍ TrËnh, t¡o tiÁn Á cho sñ thÑng nh¥t cça ¥t n°Ûc vÁ sau.

4. Tây S¡n uÕi hÍ NguyÅn

Nói vÁ NguyÅn ánh, lúc ¥y mÛi 17 tuÕi, l©n lút trÑn trong vùng Óng b±ng sông Cíu long Óng thÝi chiêu t­p l¡i triÁu th§n ci, cçng cÑ lñc l°ãng. Sau khi NguyÅn HuÇ và NguyÅn Lï rút trß vÁ Qui Nh¡n, NguyÅn ánh vÛi sñ h× trã cça × Thành Nhân, em quân i ánh uÕi °ãc lñc l°ãng Tây S¡n ang óng giï t¡i ¥y rÓi lên làm ¡i nguyên soái, Nhi¿p quÑc chính, l­p nên bÙ máy quan l¡i, cai qu£n ¥t Gia Ënh. Qua ¿n nm 1780, NguyÅn ánh x°ng v°¡ng, phong cho × Thành Nhân làm chéc Ngo¡i hïu Phå chính, Th°ãng t°Ûng công và thng th°ßng cho các binh s).

NguyÅn ánh l¡i ·t °ãc quan hÇ tÑt ¹p vÛi n°Ûc Xiêm. Nguyên do là NguyÅn Vn Tho¡i, ¡i t°Ûng cça NguyÅn ánh có giao k¿t b±ng hïu, thÁ céu nhau trong c¡n ho¡n n¡n vÛi Ch¥t Tri, mÙt t°Ûng Xiêm sau này Ch¥t Tri lên ngôi vua, l­p ra triÁu ¡i Chakkri. Vì th¿ NguyÅnánh có mÙt ch× sñ vïng ch¯c cho nhïng buÕi l°u vong.

Nh°ng NguyÅn ánh không ß yên °ãc t¡i ¥t Gia Ënh qua ba nm qua, nm 1782 NguyÅn Nh¡c và NguyÅn HuÇ em h¡n 100 chi¿n thuyÁn vào cëa C§n GiÝ ti¿n ánh quân NguyÅn ánh, uy hi¿p Gia Ënh. NguyÅn ánh ph£i bÏ thành Sài Gòn ch¡y vÁ Ba GiÓng rÓi ra Phú QuÑc.

Anh em Tây S¡n uÕi °ãc NguyÅn ánh rÓi, không ß l¡i giï Gia Ënh mà chÉ Ã l¡i mÙt hàng t°Ûng trông coi rÓi kéo vÁ Trung. Phe NguyÅn ánh l¡i nÕi lên vÛi sñ h× trã cça mãnh t°Ûng Châu Vn Ti¿p, chi¿m l¡i °ãc thành Gia Ënh và ón NguyÅn ánh vÁ.

NguyÅn ánh ch°a kËp chÉnh Ñn lñc l°ãng thì nm sau (1783) NguyÅn Lï và NguyÅn HuÇ kéo quân vào quy¿t tâm tiêu diÇt cho b±ng °ãc NguyÅn ánh. Không chÑng c° nÕi, NguyÅn ánh l¡i mÙt l§n nïa ch¡y ra phú QuÑc. T¡i ây, bË truy nã ti¿p, NguyÅn ánh l¡i ch¡y ¿n Côn £o. Quân Tây S¡n ¿n vây nh°ng bË lão ¯m thuyÁn, nhÝ th¿ NguyÅn ánh thoát khÏi trùng vây, l¡i ch¡y vÁ Phú QuÑc.

Tuy thoát °ãc c£nh truy uÕi nh°ng NguyÅn ánh không còn bao nhiêu lñc l°ãng. Chính trong thÝi iÃm này, NguyÅn ánh móc nÑi vÛi Giám måc Bá a LÙc thuÙc HÙi TruyÁn Giáo Paris, giao cho ông này toàn quyÁn thay mình i c§u céu vÛi chính phç Pháp. NguyÅn ánh còn cho ng°Ýi con tr°ßng cça mình mÛi 4 tuÕi là Hoàng tí C£nh theo Bá a LÙc à làm tin. Bá a LÙc hng hái nh­n lÝi.

Óng thÝi vÛi k¿ ho¡ch c§u céu n°Ûc Pháp, NguyÅn ánh thân hành sang Xiêm c§u viÇn. Vua Xiêm sai hai t°Ûng là Chiêu Tng và Chiêu S°¡ng em 20.000 quân cùng 300 chi¿n thuyÁn theo NguyÅn ánh vÁ ánh l¥y R¡ch Giá, Ba Tr¯c, Trà Ôn...

T°Ûng Tây S¡n ang giï thành Gia Ënh vÙi phi báo vÁ Qui Nh¡n. NguyÅn HuÇ mÙt l§n nïa °ãc lÇnh vào ánh NguyÅn ánh. NguyÅn huÇ c£ phá xuân Xiêm ß R¡ch G§m - Xoài Mút (1785). Quân Xiêm chÉ còn vài nghìn ng°Ýi theo °Ýng núi ch¡y vÁ n°Ûc. Të ¥y, quân Xiêm sã quân Tây S¡n nh° "sã cÍp". Còn NguyÅn ánh l¡i ch¡y theo °Ýng biÃn qua Xiêm lánh n¡n và °ãc vua Xiêm trÍng ãi và cho trú ngå t¡i Ngo¡i ô cça VÍng Các (Bangkok).

5. Tây S¡n dét hÍ TrËnh

B¥y giÝ ß àng ngoài, viÇc chính sñ vô cùng rÑi ren. Chúa TrËnh là TrËnh Sâm bÏ tr°Ýng l­p thé làm cho quan l¡i chia ra hai phe. MÙt bên çng hÙ TrËnh Kh£i, ng°Ýi con tr°ßng. Bên kia çng hÙ TrËnh Cán, ng°Ýi con thé mÛi ba tuÕi, con cça vã yêu cça chúa là ·ng ThË HuÇ. Nm 1782 TrËnh Sâm bÇnh ch¿t, truyÁn ngôi chúa l¡i cho TrËnh Cán, có quan ¡i th§n Hoàng ình B£o làm phå chính. ám quân Tam phç b¥t mãn, tñ Ùng nÕi lên tôn phù TrËnh Kh£i, gi¿t Hoàng ình B£o và ph¿ TrËnh Cán i.

Të khi °a °ãc TrËnh Kh£i lên ngôi chúa, quân Tam phç m×i ngày mÙt kiêu cng, kéo nhau i c°Ûp phá các làng. Các quan có ai không vëa lòng chúng là chúng gi¿t ch¿t. Có mÙt sÑ quan muÑn r°Ûc TrËnh Kh£i lên S¡n Tây rÓi tiÅu trë quân ¥y i. Nh°ng chúng hay °ãc, liÁn canh giï các cía ô và vây phç chúa không cho TrËnh Kh£i xu¥t thành. Vì th¿ chúng °ãc mÇnh danh là Kiêu binh. Tình th¿ càng rÑi lo¡n h¡n.

Trong tình hình ¥y m°u s) B¯c Hà là NguyÅn Hïu ChÉnh l¡o bÏ àng Ngoài vào th§n phåc NguyÅn Nh¡c. NguyÅn Hïu ChÉnh ng°Ýi NghÇ An, Õ H°¡ng cÑng khi chÉ mÛi 16 tuÕi nên °ãc gÍi là CÑng ChÉnh. Nguyên ChÉnh vÑn là ng°Ýi phe Hoàng B£o bË gi¿t, ChÉnh bèn theo Tây S¡n, r¥t °ãc NguyÅn Nh¡c tin dùng. ChÉnh h¿t lòng bày m°u chÉ k¿. MÙt trong nhïng m°u k¿ cça ChÉnh °ãc Nh¡c ch¥p nh­n là viÇc ti¿n chi¿m Thu­n Hóa, nÛi rÙng lãnh thÕ cho Tây S¡n.

¥t Thu¥n Hòa të khi Hoàng Ngi Phúc m¥t n±m d°Ûi quyÁn cai trË cça Ph¡m Ngô C§u. Ph¡m Ngô C§u là ng°Ýi tham làm mà l¡i không phòng bË, nên Thu­n Hóa thành mi¿ng mÓi ngon cho Tây S¡n. NguyÅn Nh¡c nghe lÝi khuyên cça ChÉnh, ra lÇnh cho NguyÅn HuÇ kéo quân ra ánh Thu­n Hóa. NguyÅn HuÇ làm ti¿t ch¿, ChÉnh làm Hïu quân ô Ñc, còn T£ quân ô Ñc là do Vi Vn Nh­m, rà cça NguyÅn Nh¡c £m nhiÇm. Quân Tây S¡n chi¿m l¥y Thu­n Hóa mÙt cách dÅ dàng. NguyÅn HuÇ b¯t °ãc Ph¡m Ngô C§u cho ng°Ýi gi£i vÁ Qui Nh¡n chém i (1786).

L¥y xong Thu­n Hóa, NguyÅn Hïu ChÉnh l¡i khuyên NguyÅn HuÇ ánh ra luôn B¯c Hà dét hÍ TrËnh. NguyÅn HuÇ nghe lÝi, cho NguyÅn Hïu ChÉnh em thçy binh i tr°Ûc còn mình em bÙ binh i sau. Quân Tây S¡n dÅ dàng h¡ °ãc NghÇ An rÓi l¥y danh ngh)a là phù Lê diÇt TrËnh kéo tuÑt ra Thng Long. TrËnh Kh£i lên voi thúc quân ra ch·n, nh°ng Ëch không l¡i ph£i ch¡y lên S¡n Tây thì bË b¯t. Trên °Ýng bË gi£i vÁ, TrËnh Kh£i l¥y g°¡m c¯t cÕ tñ tí. NguyÅn huÇ cho l¥y v°¡ng lÅ tÑng táng TrËnh Kh£i.

NguyÅn HuÇ vào Thng long y¿t ki¿n vua Lê. Vua Lê lúc b¥y giÝ là HiÃn Tông, ã già và au y¿u. Vua phong cho NguyÅn HuÇ là Nguyên soái Uy quÑc công và g£ công chúa NgÍc Hân cho HuÇ. ChÉ vài hôm sau là vua m¥t, Hoàng tôn Lê Duy Kó lên nÑi ngôi, ·t niên hiÇu là Chiêu ThÑng.

Nghe tin NguyÅn HuÇ l¥y thành Thng long, NguyÅn Nh¡c không b±ng lòng, téc tÑc kéo quân ra B¯c Hà. Sau lÅ t°ãng ki¿n cùng vua Chiêu ThÑng, anh em Tây S¡n l¡i b¥t th§n kéo quân vÁ Nam, không báo cho NguyÅn Hïu ChÉnh theo. NguyÅn Hïu ChÉnh ho£ng hÑt lên thuyÁn con ch¡y theo ¿n NghÇ An thì b¥t g·p °ãc. NguyÅn Nh¡c cho ChÉnh giï ¥t NghÇ An.

Dù chúa TrËnh ã ch¿t nh°ng phe phái nhà TrËnh v«n còn. Sau khi quân Tây S¡n kéo i, hÍ TrËnh l¡i nÕi lên, vua Lê ph£i l­p l¡i phç chúa nh°ng ng§m cho ng°Ýi vào NghÇ An nhÝ ChÉnh ra trë hÍ TrËnh. ChÉnh em h¡n mÙt v¡n quân ra giúp vua Lê uÕi °ãc hÍ TrËnh. ChÉnh ß l¡i luôn Thng Long và të ó n¯m mÍi quyÁn hành.

VÁ phía anh em Tây S¡n, sau khi kéo quân të B¯c Hà vÁ, NguyÅn Nh¡c tñ x°ng là Trung °¡ng Hoàng ¿, óng ô ß Quy nh¡n, phong cho NguyÅn Lï làm ông Ënh V°¡ng, óng ß Gia Ënh, phong cho NguyÅn HuÇ là B¯c Bình V°¡ng, óng ß Thu­n Hóa. Nh°ng không °ãc bao lâu, nÙi bÙ anh em Tây S¡n m¥t oàn k¿t. NguyÅn HuÇ em quân vây thành Qui Nh¡n, t¥n công NguyÅn Nh¡c. Tr°Ûc c£nh huynh Ç t°¡ng tàn, các quan c­n th§n khuyên b£o NguyÅn huÇ nên gi£ng hòa cùng anh, NguyÅn HuÇ nghe theo, không t¥n công nïa, nh°ng cing không còn phåc tùng nh° x°a.

Gi£ng hòa xong, NguyÅn HuÇ trß l¡i Thu­n Hóa, bi¿t tin NguyÅn Hïu C£nh ang lëng l«y ß B¯c Hà và ang muÑn òi l¡i ¥t NghÇ An, NguyÅn huÇ bèn sai Vi Vn Nh­m ra b¯t ChÉnh.

Nm 1787, Nh­m em quân ra B¯c gi¿t ChÉnh i, vua lê Chiêu ThÑng ho£ng sã ch¡y trÑn. Vi Vn nh­m bèn °a mÙt hoàng thân lên làm Giám quÑc nh°ng thñc ch¥t Nh­m l¡i giï h¿t quyÁn hành, l¥n áp c£ vË Giám quÑc. NguyÅn HuÇ °ãc thông báo vÙi kéo quân k?ngày êm i g¥p ra Thng Long, nía êm thì ¿n dinh Nh­m, ­p vào cho quân gi¿t Nh­m téc thì.

Trë xong Vi Vn Nh­m, NguyÅn HuÇ s¯p ·t l¡i quan quân, duy trì Giám Ñc, cho Ngô ThÝi NhiÇmlà L¡i bÙ T£ thË lang và Ã thuÙc t°Ûng tin c©n là Ngô Vn Sß ¡ l¡i giï B¯c Hà rÓi trß l¡i Phú Xuân.

6. Quang Trung Hoang ¿ ¡i th¯ng quân Thanh.

Vua Thanh Càn Long l¥y cÛ giúp vua Chiêu ThÑng, cí TÕng Ñc miÁn L°áng Qu£ng là Tôn S) NghË chu©n bË hai hai v¡n quân mã cça bÑn tÉnh Qu£ng ông, Qu£ng Tây, Quí Châu và Vân Nam sµn sàng kéo sang ¡i ViÇt.

Tôn s) NghË chç tr°¡ng: "Nay hÍ sang c§u céu, b£n triÁu theo ngh)a ph£i céu giúp. V£ chng An Nam vÑn là ¥t ci cça Trung QuÑc. N¿u sau khi khôi phåc hÍ Lê rÓi, nhân ó l¡i có quân óng giï nh° th¿ là b£o tÓn nhà Lê, Óng thÝi l¡i chi¿m °ãc An Nam, mÙt công mà °ãc c£ hai viÇc ¥y".

Ngày 25.11.1788, quân Tôn S) NghË v°ãt biên giÛi, có g·p vài sñ kháng cñ l» t» cça quân Tây S¡n nh°ng Áu v°ãt qua và vào ngày 10.12 thì ¿n °ãc bÝ B¯c sông Th°¡ng. Ngô Vn Sß và Ngô ThÝi NhiÇm chç tr°¡ng rút quân vÁ Nam à b£o toàn lñc l°ãng và ãi ¡i quân cça NguyÅn HuÇ. Vì th¿ mÙt m·t hÍ phái ng°Ýi vÁ Phú Xuân c¥p báo, mÙt m·t cho quân rút v§ Tam iÇp.

Ngày 17.12 quân Tahhn ti¿n vào Thng Long. Tôn S) NghË cho ¡i quân óng dÍc hai bên sông HÓng. Quân cça S§m Nghi Ñng óng ß vùng Kh°¡ng Th°ãng b£o vÇ phía Tây Nam thành Thng Long. Ngoài ra còn có hai ¡o quân chÑt giï S¡n Tây và H£i D°¡ng. Tôn S) NghË l¡i cho b¯c c§u phao qua sông HÓng à tiÇn viÇc i l¡i.

Vua Lê Chiêu ThÑng theo vÁ vÛi quân Thanh, °ãc Tôn S) nghË tuyên Íc tÝ s¯c cça Càn long phong cho Chiêu ThÑng làm An Nam quÑc v°¡ng.

NguyÅn HuÇ °ãc tin c¥p báo, liÁn hÙi hÍp các quan l¡i. Ai n¥y Áu Óng thanh °a ý ki¿n là NguyÅn HuÇ nên lên ngôi cao c£ à t­p trung lòng ng°Ýi rÓi hãy xu¥t quân. NguyÅn HuÇ sai chÍn ngày tÑt, l­p àn Giao ß phía Nam núi Ngñ Bình (Hu¿) và làm lÅ ng quang vào ngày 25 tháng 11 nm M­u Thân (1788), x°ng là Hoàng ¿n Quang Trung. Làm lÅ xong ngài thân hành thÑng l)nh l¡i quân ra B¯c. ChÉ m¥y ngày sau là ¡i quân ã ra ¿n NghÇ An. T¡i ây Quang Trung NguyÅn HuÇ cho nghÉ m°Ýi ngày à l¥y thêm quân rÓi kéo ra Tam iÇp hÙi cùng Ngô Vn Sß.

Quân sÑ Tây S¡n lên ¿n °ãc 100.000 ng°Ýi. Quang Trung cha quân ra làm nm lÙ.

LÙ thé nh¥t là Ùi quân chç lñc do Chính ngài trñc ti¿p chÉ huy, có Ngô Vn Sß, Phan Vn Lâm làm tiên phong, måc tiêu là phía Nam thành Thng Long.

LÙ thé hai là thçy binh do NguyÅn Vn Tuy¿t chÉ huy, s½ theo °Ýng biÃn vào sông Låc §u vÛi h°Ûng måc tiêu là H£i D°¡ng.

LÙ thé ba do ô Ñc LÙc chÉ huy gÓm bÙ binh, k?binh, thçy binh cing v°ãt biÃn nh° trên nh°ng vÛi måc tiêu là Yên Th¿.

LÙ thé t° là t°ãng binh, k?binh và pháo binh do ô Ñc B£o chÉ huy vÛi måc tiêu là qua Tây Nam NgÍc HÓi à ti¿n vào Nam Thng Long.

LÙ thé nm là bÙ binh, t°ãng binh, k?binh do ô Ñc Long chÉ huy theo °Ýng núi à ánh vào Thng Long.

Tuy quân Tây S¡n rÙn ràng tích cñc chu©n bË binh mã nh°ng tin téc không ra ¿n Thng Long vì Ngô Vn Sß cho quân dàntë núi Tam iÇp ra ¿n biÃn, ch­n giï kù càng các °Ýng giao thông, b°ng bít mÍi tin téc. Quân Thanh vì th¿ ngày càng chÃng m£nh, tiÇc tùng liên tåc. Riêng Tôn S) NghË l¡i có k¿ ho¡ch cho quân n T¿t rÓi ¿n mùng sáu mÛi xu¥t quân ánh Ngô Vn Sß.

Quang Trung NguyÅn HuÇ hÙi ba quân n T¿t Nguyên án tr°Ûc, h¹n ngày mÓng 7 tháng Giêng s½ vào Thng Long mß tiÇc lÛn n mëng. MÍi ng°Ýi Áu hng hái. Và th¿ là vào êm 30 T¿t téc là ngày 25.1.1789, lÅ xu¥t quân diÅn ra rÙn ràng.

LÙ thé nh¥t bí m­t v°ãt sông ánh vào Gián Kh©u cách Thng Long 80 km vÁ phía Nam rÓi l§n l°ãt h¡ các Ón tiÁn tiêu cça Ëch, ti¿n áp sát vào thành Thng Long mà Tôn S) NghË v«n ch°a hay. Nía êm 28.1.1789 quân cça NguyÅn HuÇ ti¿n ¿n uy hi¿p vân Ón Hà NÙi, Ón §u tiên có quân chç lñc cça nhà Thanh óng. Quân Thanh §u hàng mÙt cách mau l¹.

Qua hôm sau NguyÅn huÇ cho vây thành NgÍc HÓi. Phó t°Ûng quân Thanh là Héa Th¿ Hanh vÙi vàng phi báo cho Tôn S) NghË viÇc Hà HÓi th¥t thç và NgÍc HÓi bi v­y. Nh­n °ãc tin Tôn S) NghË ho£ng hÑt kêu lên "Sao mà th§n tÑc ¿n th¿?" o¡n vÙi vàng cho quân i thám thính (mÓng bÑn T¿t).

Trong khi ¥y lÙ quân thé nm do ô Ñc Long chÉ huy ã ¿n làng Nhân Måc và vào r¡ng ngày mÓng nm T¿t khi còn ang êm tÑi en, quân Tây S¡n vây và công phá dï dÙi Ón Kh°¡ng Th°ãng. Voi chi¿n cùng bÙ binh phá vá Ón, t°Ûng Thanh là S§m Nghi Ñng tñ tí ngay trên Ói Loa S¡n (nay là gò Ñng a), m¥y v¡n quân Thanh bË tiêu diÇt, thây n±m ngÕn ngang. ô Ñc Long cho quân ti¿n vÁ Thng Long và ¿n canh t° thì uy hi¿p ¡i b£n doanh cça Tôn S) NghË.

Tôn S) NghË ho£ng hÑt cñc Ù, ang êm không kËp m·c giáp, óng yên ngña, vÙi vàng v°ãt c§u phao ch¡y vÁ h°Ûng B¯c. B¥y giÝ quân Thanh h×n lo¡n, d«m ¡p lên nhau cÑ ch¡y thoát thân làm c§u phao ét, r¡i xuÑng sông ch¿t không bi¿t bao nhiêu mà kÃ.

Cing mÝ sáng mÓng nm ¥y NguyÅn HuÇ công phá thành NgÍc HÓi, rÓi phá vá liên ti¿p các Ón k¿ ti¿p. Phó t°Ûng Héa Th¿ Hanh và nhiÁu danh t°Ûng khác tí tr­n. ¿n chiÁu cùng ngày, Quang Trung cùng 80 thÛt voi và ¡i binh kéo vào Thng Long, áo chi¿n bào màu Ï cça vua ã nhuÙm en thuÑc súng.

Quân Thanh rút ch¡y vÁ phía B¯c, i ¿n âu g·p phåc binh cça ô Ñc LÙc và ô Ñc Tuy¿t ¿n ¥y. Tôn S) NghË ph£i vét bÏ c£ cÝ, ¥n, s¯c, th° Ã ch¡y thoát thân. Vua Lê Chiêu ThÑng cing ch¡y trÑn sang Trung QuÑc cùng Tôn S) NghË.

B¯t °ãc ¥n tín cça Tôn S) NghË v¥t l¡i, trong ó có m­t då cça Càn Long bÙc lÙ âm m°u xâm chi¿m ¡i ViÇt, NguyÅn HuÇ bèn b£o vÛi Ngô ThÝi nh­m vi¿t th° cho nhân dân cùng tr£ t¥t c£ tù binh cho nhà Thanh. S¯p ·t âu ó xong xuôi, Quang Trung giao B¯c Hà cho Ngô Vn Sß, Phan Vn Lân và Ngô ThÝi NhiÇm trông coi còn mình l¡i kéo quân trß vÁ Phú Xuân.

Càn Long nhà Thanh °ãc tin b¡i tr­n téc gi­n, sai quan nÙi các là Phúc Khang An thay Tôn S) nghË làm TÕng giám Ñc L°áng Qu£ng à chu©n bË binh mã sang ánh ¡i ViÇt. Phúc Khang an ã °ãc vua Quang Trung sai ng°Ýi sang t·ng vàng b¡c r¥t h­u, nên cÑ khuyên Càn Long ëng ti¿n binh, Óng thÝi ca tång tài bách chi¿n bách th¯ng cça Quang Trung. Càn long nghe theo, phong cho Quang Trung làm An Nam quÑc v°¡ng, nh°ng buÙc ph£i sang ch§u và ph£i l­p Án thÝ Héa Th¿ Hanh.

Quang Trung bèn chÍn ng°Ýi cháu i thay mình. Gi£ v°¡ng °ãc Càn Long ti¿p ón trÍng g­u, cho làm lÅ ôm gÑi, cho n y¿n nh° các thân v°¡ng khác.

Trong khi ¥y, Lê Chiêu ThÑng cÑ ch¡y chÍt à nhà Thanh phái quân i ánh l¡i Tây S¡n, nh°ng không °ãc mà l¡i còn bË °a vÁ Qu¿ Lâm. Phúc Khang An lëa cho Lê Chiêu ThÑng và oàn tùy tùng gÍt §u, Õi cách n m·c theo ng°Ýi Thanh rÓi tâu lên Càn long là Chiêu ThÑng ã yên tâm sÑng t¡i ¥t Trung Hoa rÓi. Càn Long tin theo. Chiêu ThÑng không thà nào kêu ca °ãc, chËu nhåc mà sÑng lây l¥t vài nm rÓi ch¿t (1793).

II. TriÁu ¡i Quang Trung

1. Tình hình chung

Chi¿n th¯ng oanh liÇt cça Quang Trung NguyÅn HuÇ cùng chính sách mÁm d»o cça nhà vua Ñi vÛi TriÁu Thanh tránh cho ¥t n°Ûc c£nh lÇ thuÙc và hÍa chi¿n tranh. Các cuÙc nÕi d­y cça nông dân tr°Ûc khi có phong trào Tây S¡n cing tñ triÇt tiêu. ¥t n°Ûc b°Ûc vào mÙt triÁu ¡i mÛi.

Tuy th¿, phong trào Tây S¡n l¡i g·p ph£i nhïng thñc t¿ khó khn khác. ó là sñ không oàn k¿t giïa Quang Trung và Trung °¡ng Hoàng ¿ NguyÅn Nh¡c và sñ qu­t khßi cça th¿ lñc NguyÅn ánh.

NguyÅn Nh¡c të sau khi b¥t hòa vÛi NguyÅn HuÇ, tô thân ph­n vÛi ph§n ¥t cça mình nh°ng l¡i ph£i luôn tay Ñi phó vÛi th¿ lñc cça NguyÅn ánh ang trên à phát triÃn.

Nói vÁ NguyÅn ánh, sau mÙt thÝigian ß trên ¥t Xiêm, dò xét bi¿t °ãc nÙi bÙ cça anh em nhà Tây S¡n b¥t hòa và quân cça NguyÅn Lï ß Gia Ënh y¿u kém, bèn rÝi Xiêm °a gia quy¿n trß vÁ £o phú QuÑc vào nm 1787, còn mình kéo quân vÁ Long Xuyên, ti¿n ánh Gia Ënh. ông Ënh V°¡ng khi¿p sã bÏ ch¡y vÁ Qui nh¡n, Ã thành Gia Ënh cho t°Ûng Ph¡m Vn Tham chÑng giï. Không kình °ãc vÛi NguyÅn ánh, Ph¡m Vm Tham chÑng giï. Không kình °ãc vÛi NguyÅn ánh, Ph¡m Vn Tham §u hàng. Vào nm 1789, khi Quang Trung NguyÅn HuÇ ang chÉ huy quân dân chÑng l¡i hiÃm hÍa bË xâm lâng thì NguyÅn ánh ti¿n binh chi¿m và làm chç toàn bÙ ¥t Gia Ënh (téc là Nam bÙ).

2. Chính quyÁn Quang Trung

Vua Quang Trung l­p bà NgÍc Hân làm B¯c cung Hoàng h­u, t­p con tr°ßng là Quang To£n làm Thái tí, con thé là Quang Thùy làm Khanh công l)nh B¯c thành, con thé ba là Quang Bàn làm Tuyên công, l)nh Thanh Hóa Ñc tr¥n. Ngài l¡i quy¿t Ënh óng ô ß NghÇ An là vùng ¥t n±m vào giïa cça vùng mình cai trË. Ph°ãng Hoàng Trung ô °ãc ti¿n hành xây dñng d°Ûi chân núi Kó Lân ß NghÇ An. Ph°ãng Hoàng Trung ô °ãc xây dñng b±ng á ong, có Long lâu ba t§ng, iÇn Thái Hòa hai hành lang có phòng triÁu h¡.

Hành chính

Quang Trung thành l­p mÙt bÙ máy quan l¡i gÓm nhïng ng°Ýi ã theo phong trào Tây S¡n të tr°Ûc cùng các danh s) B¯c hà, không phân biÇt, kó thË gì. Riêng Ñi vÛi danh s) NguyÅn Thi¿p thì Quang Trung ·c biÇt kính trÍng. NguyÅn Thi¿p °ãc cí giï mÙt chéc quan trÍng t°¡ng °¡ng vÛi c¥p b­c, Th°ãng th° bÙ HÍc, cai qu£n Sùng Chính viÇn à dËch sách, chÉnh Ñn viÇc hÍc và thi cí trong n°Ûc.

VÁ hÇ thÑng quan l¡i thì không có t° liÇu hoàn chÉnh nh°ng có thà bi¿t mÙt sÑ chéc th° Tam Thi¿u, ¡i chçng tÃ, ¡i t° Ó, ¡i t° kh¥u, ¡i t° mã, ¡i t° không, Trung th° s£ng, Trung th° lÇnh, ¡i hÍc s), HiÇp biÇn ¡i hÍc s), ThË lang, Hàn lâm...

B¯c thành d°Ûi thÝi Quang Trung gÓm có 6 nÙi tr¥n và 6 ngo¡i tr¥n. Sáu nÙi tr¥n là Thanh Hóa, S¡n Nam Th°ãng, S¡n Nam H¡, Kinh B¯c, H£i D°¡ng và Phång Thiên. Sáu ngo¡i tr¥n là L¡ng S¡n, Cao B±ng, Tuyên Quang, H°ng Hóa, Thái Nguyên, Yên Qu£ng. Còn K» Chã thì gÓm có mÙt phç, hai huyÇn, m°Ýi tám ph°Ýng.

éng §u m×i tr¥n là quan Tr¥n thç và HiÇp tr¥n. T¡i m×i huyÇn có quan vn là Phân tri à lo viÇc hành chánh còn quan võ Phân xu¥t à lo viÇc binh l°¡ng. D°Ûi huyÇn có tÕng, xã do tÕng tr°ßng và xã tr°ßng éng §u.

Quân sñ

Vua Quang Trung r¥t chú ý ¿n viÇc quân sñ. à tuyÃn quân, vua ra lÇnh cé ba inh thì chÍn mÙt làm lính. Binh lính °ãc chia thành ¡o c¡, Ùi và có t¥t c£ 5 lo¡i binh chçng: bÙ binh, thçy binh, k?binh, t°ãng binh và pháo binh. Voi tr­n có g¯n c£ ¡i bác trên l°ng, còn thuyÁn thì có thà chß të 500 ¿n 700 lính và kho£ng trên d°Ûi 50 kh©u ¡i bác h¡ng vëa.

Quang Trung cho l­p sÕ inh iÁn, chia các inh ra làm bÑn h¡ng:

- VË c­p sách (t°¡ng °¡ng vÛi vË thành niên ngày nay: të 2 ¿n 7 tuÕi); - tráng h¡ng: të 18 ¿n 55 tuÕi; - lão h¡ng: të 56 ¿n 60; - lão nhiêu: të 61 trß lên.

à tránh sñ ©n l­u, NguyÅn HuÇ l¡i sai chi¿u theo hÙ tËch mà phát cho m×i ng°Ýi mÙt cái th» gÍi là "tín bài", trên tín bài có in bÑn chï "ThiÇn h¡ ¡i tín" ghi tên tuÕi, quê quán và d¥u ngón tay t£ cça ng°Ýi mang th» à làm tin. Ai cing ph£i mang tín bài ¥y, ai không có thì bË xem là dân l­u s½ bË b¯t sung quân. HÙ tËch làm xong, cé ba su¥t inh thì l¥y mÙt xu¥t lính.

3. Phát triÃn kinh t¿.

à khuy¿n khích nông nghiÇp, vua Quang Trung ban bÑ chi¿u khuy¿n nông. Nhïng dân xiêu tán n¿u ã ngå c° të ba Ýi trß lên thi cho ß, còn không, ph£i trß l¡i b£n quán à nh­n ¥t, nh­n ruÙng cày ¥y. Nhïng ruÙng công hay t° bÏ hoang ph£i °ãc phân chia cho nhïng ng°Ýi xiêu tán trß vÁ. Các xã ph£i khai rõ sÑ ruÙng thñc kh©n và sÑ ruÙng hoang cùng vÛi sÑ inh thñc t¡i và sÑ dân phiêu b¡t mÛi vÁ à triÁu ình có c¡ sß mà ánh thu¿. Xã nào có ¥t hoang thì chéc vô Ëch ã ¥y ph£i chËu óng thu¿ cho sÑ ¥t hoang ¥y. Vì th¿, các chéa dËch ph£i tìm cách khuy¿n då dân phiêu tán quay vÁ khai kh©n ¥t hoang. Thu¿ ruÙng thì tùy thuÙc theo tính ch¥t x¥u tÑt cça ruÙng mà ánh thu¿. RuÙng công và ruÙng t° Áu chia ra ba h¡ng nh°ng sÑ l°ãng nÙp thu¿ khác nhau. RuÙng công nÙp m×i m«u të 50 ¿n 150 bát thóc, ruÙng th° nÙp të 20 ¿n 40 bát thóc.

Nhà vua khuy¿n khích viÇc buôn bán vÛi n°Ûc ngoài, Á nghË nhà Thanh mß cía £i, thông chã búa. Nhà vua còn Á nghË nhà Thanh cho mß mÙt cía hàng ß Nam Ninh và ã °ãc nhà Thanh ch¥p nh­n.

4. Phát triÃn vn hóa

Vua Quang Trung r¥t quan tâm ¿n viÇc giáo dåc. Ngài cho l­p nhà xã hÍc t¡i các xã, lña ng°Ýi có hÍc ·t làm chéc xã gi£ng då Ã d¡y ng°Ýi trong xã. Các Án të ß phç huyÇn °ãc dùng làm tr°Ýng hÍc. Khi thi h°¡ng, ai ­u °u °ãc vào quÑc hÍc, ai ­u thé °ãc vào phç hÍc. Lo¡i sinh Ó mua b±ng ba quan thÝi Lê m¡t thì bË lo¡i ra làm dân

Vua chú trÍng ¿n viÇc dËch sách chï Hán ra chï Nôm. Ngài ch¡ dñng Sùng Chính viÇn t¡i NghÇ An và cí NguyÅn Thi¿p làmviÇn tr°ßng lo viÇc chuyÃn ngï.

ViÇc c£i cách quan trÍng nh¥t là Á cao chï Nôm. Các s¯c dåcça vua ph§n nhiÁu °ãc vi¿t b±ng chï Nôm. Khi i ti, s) tí ph£i làm th¡ phú b±ng chï Nôm. NhÝ th¿ vn th¡ Nôm thÝi Tây S¡n r¥t °ãc phát triÃn. MÙt sÑ tác ph©m còn l°u truyÁn ¿n ngày nay nh° bài "Ai c° vãn" cça NgÍc Hân công chúa, "Tång Tây HÓ phú" cça NguyÅn Huy L°ãng, "Chi¿n tång Tây HÓ phú", "S¡ kính tân trang", cça Ph¡m Thái.

III. CuÙc Ñi §u Tây S¡n - NguyÅn ánh

1. NÙi bÙ lçng cçng cça nhà Tây S¡n

Vua Quang Trung làm vua °ãc bÑn nm thì m¥t (1792), con là Quang To£n mÛi 10 tuÕi lên nÑi ngôi, l¥y niên hiÇu là C£nh ThËnh. Vua C£nh ThËnh còn nhÏ nên không ç séc gánh vác viÇc triÁu ình. MÍi viÇc Áu doThái s° Bùi ¯c Tuyên quy¿t oán. Bùi B¯c Tuyên là anh ruÙt cça bà Thái h­u, càng ngày càng chuyên quyÁn. Các quan trong triÁu k» theo Tuyên, k» chÑng l¡i nên m¥t oàn k¿t. ¿n nm 1795, mâu thu«n bùng nÕ, Vi Vn Ding em quân vây b¯t c£ nhà Tuyên rÓi dìm xuÑng sông cho ch¿t. Tr§n Quang DiÇu ang vây thành Diên Khánh chÑng quân NguyÅn ánh, nghe tin liÁn gi£i vây kéo quân vÁ Phú Xuân, óng quân ß bÝ Nam sông H°¡ng. Vi Vn Ding em quân óng ß bÝ B¯c chÑng cñ l¡i. Vua C£nh ThËnh ph£i éng ra khuyên gi£i, các t°Ûng mÛi gi£ng hòa vÛi nhau. Nh°ng ch³ng bao lâu sau, Tr§n Quang DiÇu l¡i bË thu h¿t binh quyÁn, chÉ còn giï °ãc chéc t¡i triÁu mà thôi. Të ¥y triÁu ình Tây S¡n càng nát, vua không ç uy à iÁu khiÃn các quan, t°Ûng tá thì ganh ghét xâu xé l«n nhau trong khi th¿ lñc cça NguyÅn ánh ngày mÙt m¡nh ß Gia Ënh.

2. Sñ h°ng khßi cça NguyÅn ánh

- NguyÅn ánh trß l¡i Gia Ënh

Th¿ lñc cça NguyÅn ánh, trong khi ¥y, ang d§n d§n lÛn m¡nh t¡i Gia Ënh. NguyÅn ánh chÉnh Ñn l¡i xã hÙi t¡i ây vÁ mÍi l)nh vñc të quân sñ ¿n kinh t¿, phong tåc, lu­t pháp.

NguyÅnánhkhông cho dân chúng ánh cÝ b¡c, không xâm ph¡m ¿n tín ng°áng cça dân chúng nh°ng nghiêm c¥m phù thçy Óng bóng.

NguyÅn ánh r¥t chú trÍng ¿n viÇc phát triÃn nông nghiÇp. Ông phát trâu bò và công cå cho nông dân. Ngoài ra, còn có các quan iÁn tu¥n trông coi các viÇc liên quan ¿n nông nghiÇp. Nh° th¿, NguyÅn ánh ã ·t °ãc nÁn móng kinh t¿ vïng ch¯c cho vùng lãnh thÕ cça mình.

Óng thÝi vÛi các ho¡t Ùng kinh t¿, NguyÅn ánh tng c°Ýng các ho¡t Ùng quân sñ. Ông tích cñc cho óng chi¿n thuyÁn, thao luyÇn quân s). Bá a LÙc không xin °ãc viÇn trã cça triÁu ình Pháp, nh°ng l¡i mÙ °ãc g§n 20 s) quan, kù s° ng°Ýi Pháp vÁ giúp cho NguyÅn ánh. Të ó th¿ lñc cça NguyÅn ánh m×i ngày mÙt m¡nh chÉ chÝ c¡ hÙi ra ánh phá Tây S¡n.

- NguyÅn ánh t¥n công ra phía B¯c

Të nm 1790 NguyÅn ánh b¯t §u cho quân i ánh phá Tây S¡n ß Phan Rí, Bình Thu­n và NhË N¡i

Nm 1793, sau khi Quang Trung NguyÅn HuÇ të tr§n, viÇc ánh phá nhà Tây S¡n cça NguyÅn ánh trß nên qui mô h¡n. NguyÅn ánh ích thân em quân ánh l¥y phç Diên Khánh và phç Bình Khang rÓi ti¿n ánh Quy nh¡n l§n thé nh¥t. NguyÅn Nh¡c cho ng°Ýi ra Phú Xuân c§u viÇn. Quân cça vua C£nh ThËnh vào céu. NguyÅn ánh l¡i ch¡y vÁ Gia Ënh. Trong khi ¥y, thành Diên Khánh v«n do Võ Tánh, t°Ûng NguyÅn ánh chÑng giï. Tr§n Quang DiÇu ti¿n công vây thành Diên Khánh.

Nhân dËp giúp NguyÅn Nh¡c ánh uÕi °ãc NguyÅn ánh, quân cça C£nh ThËnh chi¿m luôn thành Qui Nh¡n. Trong khi ¥y NguyÅn Nh¡c l¡i ch¿t, nÙi bÙ nhà Tây S¡n vô cùng rÑi lo¡n. NguyÅn B£o, con cça NguyÅn Nh¡c b¥t mãn vì C£nh ThËnh chÉ cho B£o h°ßng lÙc mÙt huyÇn mà thôi nên âm m°u vÁ hàng NguyÅn ánh. C£nh ThËnh bi¿t °ãc, cho ng°Ýi gi¿t B£o i. Th¿ là nhà Tây S¡n chÉ còn có C£nh ThËnh.

Và ây cing l¡i là thÝi iÃm mà nÙi bÙ Tây S¡n chia r½ sâu s¯c vÛi các vå Vi Vn Ding gi¿t h¡i Bùi ¯c Tuyên, viÇc Tr§n Quang DiÇu bÏ vây thành Diên Khánh mà vÁ Phú Xuân. Các quan ¡i th§n Tây S¡n l¡i gi¿t h¡i l«n nhau. NhiÁu t°Ûng s) cça Tây S¡n chán n£n bÏ theo hàng NguyÅn ánh Áu °ãc trÍng dång.

Sau l§n rút lui khÏi Qui Nh¡n vào nm 1793, NguyÅn ánh tích cñc chu©n bË quân mã. Vào nm 1797, ông l¡i em quân ánh Qui Nh¡n mÙt l§n nïa nh°ng không °ãc. Mãi ¿n l§n ánh thé ba, vào nm 1799 mÛi thành công.

NguyÅn ánh chi¿m thành Qui Nh¡n. à ánh d¥u sñ kiÇn này, NguyÅn ánh Õi tên Qui Nh¡n thành Bình Ënh, sai Võ Tánh và Ngô Tùng Châu ß l¡i tr¥n giï. Mùa ông nm ¥y, hai danh t°Ûng Tây S¡n là Tr§n Quang DiÇu và Võ Vn Ding em ¡i quân vây Bình Ënh. CuÙc vây hãm kéo dài g§n hai nm. NguyÅn ánh em quân céu viÇn, nh°nh Võ Tánh ng§m liên l¡c, khuyên NguyÅn ánh nên thëa lúc ¡i quân Tây S¡n bË c§m chân t¡i Bình Ënh à ánh Phú Xuân (1801). NguyÅn ánh nghe theo, không gi£i vây cho Bình Ënh nïa mà em quân ánh ThË N¡i, thiêu hçy toàn bÙ lñc l°ãng chi¿n h¡m cça Tây S¡n t¡i ây. NguyÅn ánh l¡i ti¿n ra ánh úp Phú Xuân và chi¿m °ãc kinh thành. Qua nm 1802, NguyÅn ánh ti¿p tåc ti¿n ra B¯c. Vua C£nh ThËnh ph£i bÏ ch¡y. Trong khi ¥y, t°Ûng Tr§n Quang DiÇu ã chi¿m °ãc thành Bình Ënh, nghe tin liÁn theo °Ýng th°ãng ¡o ra B¯c céu viÇn, nh°ng không kËp. C£ ông l«n vua C£nh ThËnh Áu bË b¯t.

Th¿ là nhà Tây S¡n të mÙt trong trào nông dân, l­p nên °ãc mÙt triÁu ¡i hiÃn hách nh°ng vì m¥t oàn k¿t, khçng ho£ng lãnh ¡o, ã ph£i tan rã chÉ sau 14 nm c§m quyÁn.

IV. Di tích tiêu biÃu

TriÁu ¡i Tây S¡n không kéo dài, chÉ trong vòng 14 nm thì tan rã, nên các ki¿n trúc t°ãng tr°ng cho thÝi ¡i này không nhiÁu. Chùa Tây Ph°¡ng °ãc chÉnh tranh quy mô vào thÝi này, nên ta có thà xem ngôi chùa cÕ kính ¥y là di tích cça thÝi gian này.

* Chùa Tây Ph°¡ng

Chùa Tây Ph°¡ng có tên nguyên thçy là Sùng Phúc tñ hay là Hoành S¡n Thi¿u Lâm tñ. Chùa tÍa l¡c ß Ù cao 50m trên Énh núi Câu Lßu, huyÇn Th¡ch Th¥t, cách Hà NÙi 37km vÁ h°Ûng Tây. Nm 1794 chùa °ãc xây dñng l¡i hoàn toàn mÛi nên niên ¡i ra Ýi °ãc tính të nm ¥y. Nh°ng tr°Ûc thÝi iÃm bày, trên núi Câu Lßu ã có ngôi chùa do Cao BiÁn l­p (865-873) và °ãc TrËnh T¡c sía sang l¡i (1657-1682).

°Ýng lên chùa ph£i qua 239 b­c b±ng á ong, Chùa có ba tòa nhà chính. Të tr°Ûc vào là tòa Bái °Ýng, ¿n giïa là Chính iÇn và sau cùng là H­u cung. Tòa Bái °Ýng và H­u cung có chiÁu dài lÛn h¡n Chính iÇn nh°ng chiÁu ngang l¡i nhÏ h¡n.

Nhà xây kiÃu hai t§ng tám mái có khung g× chËu lñc, t°Ýng ngoài xây g¡ch Bát Tràng. Ngói lãp gÓm hai lÛp - lÛp ngói lót hình vuông ß d°Ûi và lÛp ngói mii hài ß trên. CÙt nhà càng cao thì °Ýng kính càng lÛn, hãp lý vÁ chËu lñc, hài hòa vÁ ki¿n trúc. T¥t c£ cÙt Áu ·t lên các t£ng á xanh.

Chi ti¿t tranh trí ·c biÇt nh¥t là nhïng §u ao téc là nhïng §u mái cong còn gÍi là nhïng "óa hoa ao ình", nhïng óa hoa này không Ó sÙ, không °ãc °a ra th­t xa nh°ng l¡i v°¡n vút cao lên, tÛi 2,2m nên mang tính phóng khoáng r¥t m¡nh. Các vì xà, iÃm mái ch¡m kh¯c chim muông, hoa lá, triÇn cuÑn ·c biÇt công phu, các cía sÕ hình tròn.

HÇ thÑng cía g× l¥y ánh sáng r¥t Ùc áo, làm phân tán và lÍc Ù m¡nh cça ánh sáng thông th°Ýng b±ng viÇc dùng ánh sáng ph£n x¡ h¯t të m·t ¥t lên à chÉ soi tÏ các t°ãng Ph­t và chi ti¿t ki¿n trúc bên trong.

Trong chùa có trên 60 pho t°ãng, trong ó có nhiÁu tác ph©m quan trÍng cça iêu kh¯c ViÇt Nam vào cuÑi th¿ k÷ 18 nh° t°ãng Tuy¿t S¡n, t°ãng La H×u La, các vË La Hán...

Chùa Tây Ph°¡ng là béc thông iÇp khá §y ç cho chúng ta, nhïng con ng°Ýi cça hai th¿ k÷ sau, hiÃu °ãc trình Ù, kù x£o, quan niÇm sÑng cça ng°Ýi ViÇt Nam vào cuÑi th¿ k÷ XVIII.

Nhà NguyÅn (1802 - 1858)

Gia Long: 1802 - 1820

Minh M¡ng: 1820 - 1840

ThiÇu TrË: 1841 - 1847

Tñ éc: 1847 - 1883

I. Chính quyÁn nhà NguyÅn

1. Chính quyÁn trung °¡ng

Nm 1802 NguyÅn ánh lên làm vua, óng ô t¡i Phú Xuân (Hu¿), l¥y niên hiÇu là Gia Long, ·t quÑc hiÇu là ViÇt Nam. Sau này vua Minh M¡ng Õi quÑc hiÇu thành ¡i Nam.

VÁ viÇc triÁu chính, vua Gia long Ënh cé ngày r±m và ngày mÓng mÙt thì thi¿t ¡i triÁu, các ngày mÓng 5, 10, 20, 25 thi¿t triÃu triÁu.

Giúp viÇc cho vua có 6 bÙ là:

BÙ L¡i: Phå trách hÇ thÑng quan l¡i và chi¿u chÉ, BÙ HÙ: phå trách tài chính, thu¿, BÙ LÅ: thi cí, t¿ lÅ..., BÙ Binh: viÇc quân Ùi, BÙ Hình: Phå trách viÇc t° pháp, BÙ Công: viÇc xây dñng, c§u °Ýng, óng tàu.

Bên c¡nh låc bÙ ô Sát viÇn có nhiÇm vå khuyên vua, kiÃm tra, th©m sát, kê h¡ch các quan à ëng sa vào nhïng hành ông sai phép n°Ûc.

Sau này vua Minh M¡ng ·t thêm hai c¡ quan quan trÍng là NÙi các và C¡ m­t viÇn à giúp vua trong các viÇc trÍng y¿u nh° bÕ nhiÇm quan l¡i, phân chéc, chu toàn b£o ¥n, vn b£o. Vua còn ·t ra Tôn nhân phç trông coi mÍi viÇc trong giÛi tôn th¥t và Ënh l¡i quan ch¿.

Ngoài ra còn có B°u chính ty lo sn sóc hÇ thÑng tr¡m dËch, Tào chính ty lo viÇc giao thông °Ýng sông, HÏa pháo ty chuyên s£n xu¥t vi khí có ch¥t nÕ, Thái y viÇn lo viÇc y t¿ cho vua là hoàng gia, Khâm thiên giám xem thiên vn, làm lËch, QuÑc tí giám lo viÇc hÍc hành và các khoa thi.

2. Chính quyÁn Ëa ph°¡ng

Vua Gia Long chia n°Ûc ra làm 23 tr¥n, 4 dinh, d°Ûi tr¥n là phç, huyÇn, châu, tÕng, xã. B¯c thành có 11 tr¥n, Gia Ënh thành có 5 tr¥n, miÁn Trung có 7 tr¥n còn Kinh kó thì thÑng qu£n 4 dinh. B¯c Thành và Gia Ënh thành có TÕng tr¥n và HiÇp, Phó TÕng tr¥n éng §u. TÕng tr¥n có toàn quyÁn gi£i quy¿t mÍi viÇc thay vua.

Nh°ng khi vua Minh M¡ng lên thay, có chç tr°¡ng t­p quyÁn bên bãi bÏ chéc tÕng tr¥n,Õi tr¥n thành tÉnh và ·t ra các chéc vå Ã iÁu hành các tÉnh ¥y. TÕng Ñc phå trách viÇc quân sñ và dân sñ trong h¡t, Tu§n phç phå trách viÇc chính trË, giáo dåc và phong tåc, BÑ chính sé phå trách viÇc thu¿, án sát sé coi viÇc hình và tr¡m dËch, Lãnh binh coi viÇc binh lính.

Nhìn chung, hÇ thÑng chính quyÁn nhà NguyÅn là mÙt hÇ thÑng quân chç t­p trung, nh¥t là d°Ûi thÝi vua Minh M¡ng. Nhà vua trñc ti¿p gi£i quy¿t mÍi viÇc, mÍi tÝ sÛ °a lên Áu °ãc vay duyÇt và phê vào quy¿t Ënh cça mình.

3. Pháp lu­t

Vua Gia Long sai các quan dña vào bÙ lu­t HÓng éc cùng bÙ lu­t cça nhà Thanh à so¡n l¡i mÙt bÙ lu­t mÛi cho ViÇt Nam. Quan ¡i th§n NguyÅn Vn Thành °ãc giao nhiÇm vå làm tÕng tài viÇc biên so¡n. Công viÇc °ãc b¯t §u vào nm 1811 và ¿n nm 1815 là hoàn thành, c£ th£y 22 quyÃn gÓm 398 iÁu. BÙ lu­t này có tên là "Hoàng triÁu lu­t lÇ" và v«n th°Ýng °ãc gÍi là bÙ lu­t Gia Long.

So vÛi lu­t HÓng éc thì lu­t Gia Long kh¯t khe h¡n, quyÁn lãi cça phå nï không °ãc coi trÍng, ph¡m vi trëng trË bË mß rÙng cho ¿n vÛi c£ bà con thân thu­t cça ph¡m nhân. Các hình ph¡t dã man nh° lng trì (x»o thËt cho ch¿t d§n), tr£m khiêu (chém bêu §u), phanh thây... °ãc duy trì.

4. ViÇc bang giao

* VÛi Trung QuÑc

Sau khi lên ngôi, theo °Ýng lÑi ngo¡i giao cça các triÁu tr°Ûc Ñi vÛi Trung QuÑc, Gia Long phái sé bÙ sang nhà Thanh. Có hai sé bÙ °ãc phái i. MÙt do TrËnh Hoài éc làm chánh sé em nÙp s¯c ¥n cça nhà Thanh ã ban cho nhà Tây S¡n tr°Ûc ây cùng áp t£i mÙt sÑ gi·c biÃn ng°Ýi Trung QuÑc sang trao cho TÕng Ñc Qu£ng ông à Thanh triÁu gi£i quy¿t. Sé bÙ kia do Lê Quang Ënh làm chánh sé có nhiÇm vå sang c§u phong cho vua Gia Long cùng viÇc Õi quÑc hiÇu l¡i là Nam ViÇt.

C£ hai oàn sé bÙ Áu °ãc vÝi ¿n Kinh ô y¿t ki¿n Hoàng ¿ Thanh triÁu và °ãc ti¿p ãi niÁm nß. ¿n §u nm 1804 nhà Thanh sai sé sang phong vua làm An Nam QuÑc v°¡ng và nh­n Õi quÑc hiÇu là ViÇt Nam ché không ph£i Nam ViÇt. Të ¥y cé bÑn nm mÙt l§n, ViÇt Nam cí phái bÙ mang ph©m v­t sang bi¿u t·ng nhà Thanh. Óng thÝi nhà Thanh cing gßi t·ng ph©m l¡i cho vua NguyÅn. LÁ lÑi ngo¡i giao này °ãc duy trì cho ¿n thÝi kó thuÙc Ëa.

* VÛi Xiêm

Có l½ trong lËch sí bang giao ViÇt - Xiêm không có lúc nào th¯m thi¿t b±ng thÝi gian §u Ýi vua NguyÅn. Do ã tëng °ãc Xiêm giúp á trong khi còn bôn ba, vua Gia Long có chính sách h¿t séc thu­n th£o vÛi Xiêm. Ngay c£ trong thÝi gian còn Ñi §u vÛi nhà Tây S¡n, dù rÝi ¥t Xiêm không có sñ thÏa thu­n cça vua Xiêm, NguyÅn ánh v«n xem Xiêm là mÙt Óng minh hïu ích. NguyÅn ánh v«n nhÝ v­y Xiêm khi c§n và sµn sàng giúp á Xiêm chÑng l¡i Mi¿n iÇn ho·c cung c¥p g¡o thóc khi Xiêm g·p n¡n ói. Nhïng l§n th¯ng các tr­n theo chÑt nh° tr­n ánh l¥y Qui nh¡n nm 1799, tr­n phá °ãc thçy binh Tây S¡n t¡i ThË N¡i nm 1801 NguyÅn ánh Áu thông báo cho vua Xiêm bi¿t. áp l¡i vua Xiêm t·ng NguyÅn ánh nhïng thé c§n thi¿t cho chi¿n tranh nh° voi ñc, thóc.

Sau khi lên ngôi, vua Gia Long v«n giï chính sách hòa hi¿u ¥y vÛi Xiêm dù c£ hai bên Áu nuôi tham vÍng t¡o £nh h°ßng trên ¥t Chân L¡p. Mâu thu«n chÉ xu¥t hiÇn vào nm 1811 khi quân Xiêm chi¿m óng Battambang và vua Chân L¡p ph£i ch¡y sang c§u céu nhà NguyÅn. NhiÁu tr­n ång Ù giïa quân NguyÅn và quân Xiêm x£y ra trên ¥t Chân L¡p. CuÑi cùng quân NguyÅn xây thành Nam Vang và Tho¡i NgÍc H×u em quân óng giï, b£o hÙ ¥t Chân L¡p. Nm 1835, nhà NguyÅn Õi tên n°Ûc Chân L¡p thành Tr¥n Tây Thành, chia là 32 phç và 2 huyÇn. Nh°ng không bao lâu, g·p sñ chÑng cñ cça dân chúng Chân L¡p, vua ThiÇu TrË ph£i cho quân rút vÁ (1841). Nh°ng ¿n nm 1845, Chân L¡p xung Ùt cùng Xiêm, l¡i nhÝ nhà NguyÅn can thiÇp. Vë ó Chân L¡p l¡i th§n phåc nhà NguyÅn.

* VÛi các n°Ûc châu Âu.

N°Ûc Anh và Pháp Áu có cí phái bÙ ¿n ·t quan hÇ, xin mß c£ng buôn bán. T¥t c£ Áu °ãc nhà NguyÅn ti¿p ón niÁm nß nh°ng không °a ra nhïng cam k¿t nào. Riêng Ñi vÛi Pháp thì viÇc quan hÇ có ph§n ·c biÇt. Vua Gia Long v«n °u £i các ng°Ýi Pháp ã tëng theo giúp nhà vua trong cuÙc chi¿n chÑng Tây S¡n. ¿n thÝi vua Minh m¡ng, sau khi hai ng°Ýi Pháp cuÑi cùng trong triÁu ViÇt nam trß vÁ n°Ûc thì quan hÇ giïa nhà NguyÅn và chính phç Pháp ch¥m dét. N°Ûc Pháp gßi · sé ¿n chính théc ·t quan hÇ ngo¡i giao vÛi vua Minh m¡ng nh°ng bË kh°Ûc të. ChÉ ¿n khi th¥y các c°Ýng quÑc xâu xé Trung Hoa, nhà vua mÛi gßi phái bÙ i ·t quan hÇ, nh°ng viÇc ch°a thành thì nhà vua të tr§n.

D°Ûi thÝi vua ThiÇu TrË và vua Tñ éc, các c°Ýng quÑc châu Âu bành tr°Ûng thuÙc Ëa ¿n vùng châu á. Nm 1847 Chính phç Pháo gíi tÑi h­u th° ¿n vua ThiÇu TrË òi hu÷ bÏ các chÉ då c¥m ¡o. Të ó quan hÇ ViÇt - Pháp cng th³ng cho ¿n khi Pháp nÕ súng xâm l°ãc ViÇt Nam vào nm 1858.

II. Phát triÃn kinh t¿ - xã hÙi

Cing nh° các v°¡ng triÁu phong ki¿n khác cça ViÇt Nam, nhà NguyÅn chú trÍng ¿n nông nghiÇp. ·c iÃm nông nghiÇp nÕi b­t cça nhà NguyÅn là công cuÙc khai hoang. NguyÅn ánh ã ti¿n hành công cuÙc này t¡i Óng b±ng sông Cíu Long ngay c£ trong thÝi kó chÑng Tây S¡n. Sau khi lên ngôi, ông triÃn khai viÇc khai hoang trên quy mô c£ n°Ûc. Công viÇc này °ãc ti¿p tåc tích cñc d°Ûi triÁu các vua Minh M¡ng, ThiÇu TrË.

Có hai hình théc chính trong viÇc khai hoang. ó là doanh iÁn và Ón iÁn.

* Doanh iÁn là mÙt hình théc khai hoang l­p ¥p. Nhà n°Ûc cho ng°Ýi có tiÁn cça éng ra mÙ ng°Ýi i khai hoang. ¥t khai hoang °ãc miÅn thu¿ cho ¿n ba ho·c nm nm, có khi ¿n 10 nm. Dân i khai hoang °ãc Nhà n°Ûc c¥p tiÁn làm nhà, trâu cày và iÁn khí. Ng°Ýi tiên phong thñc hiÇn hình théc khai hoang này là NguyÅn Công Tré và sau ó là Tr°¡ng Minh Gi£ng.

* Ón iÁn: Hình théc này ã °ãc NguyÅn ánh áp dång të sau khi l¥y l¡i Gia Ënh. Trong hình théc này, ng°Ýi trñc ti¿p khai hoang không ph£i là nông dân mà là binh lính hay tù ph¡m. Binh lính °ãc chia ra phiên, phiên này t­p luyÇn thì phiên kia làm ruÙng. Hoa lãi có °ãc thì lính °ãc h°ßng. Sau khi ¥t bi¿n thành ruÙng thì mÛi ph£i óng thu¿. Tù nhân cing °ãc i khai hoang và có thà trß thành lính Ón iÁn, khi mãn h¡n °ãc chia ¥t à sinh sÑng.

Công cuÙc khai hoang d°Ûi triÁu NguyÅn ã ¡t °ãc nhiÁu k¿t qu£ quan trÍng, nh¥t là t¡i Óng b±ng sông Cíu Long. DiÇn tích canh tác tng lên áng kÃ, c£nh quan hoang v¯ng cça Óng b±ng ã chuyÃn thành mÙt vùng c° dân s§m u¥t.

Bên c¡nh viÇc khai hoang l­p ¥p, mÙt công cuÙc khác cing không kém quan trÍng là viÇc ào kênh, v¡ch hÇ thÑng d«n n°Ûc vào các Óng ruÙng Óng thÝi t¡o nhïng con °Ýng thçy thu­n tiÇn cho viÇc di chuyÃn, buôn bán t¡i Óng b±ng sông Cíu long. Trong hÇ thÑng ch±ng chËt các kênh r¡ch ào b±ng tay ¥y, ta có thà kà các con kênh có t§m vóc nh° sau:

* Kênh ông Xuyên - Kiên Giang ào nm 1818, ây là con kênh dài §u tiên °ãc thñc hiÇn d°Ýi triÁu NguyÅn, do Tho¡i NgÍc H×u phå trách. Nguyên ây là mÙt con l¡ch c¡n, quanh nm bùn cÏ Íng l¥p. Kênh °ãc ào theo l¡ch n°Ûc ci trong vòng mÙt tháng thì hoàng thành. Ã nêu công Tho¡i NgÍc H×u, vua Gia Long l¥y tên cça ông ·t cho con kênh mÛi mà sách sí v«n gÍi là ông Thåy Hà

* Kênh V)nh T¿ °ãc khßi công vào nm 1819, dài 100km nÑi Châu Ñc và Hà Tiên

* Kênh Phång HiÇp dài 150km ch£y qua C§n Th¡, R¡ch Giá và B¡c Liêu, kênh An Thông ß Gia Ënh ào nm 1820.

* ào vét và nÛi rÙng ra mÙt sÑ con kênh ã hình thành të th¿ k÷ tr°Ûc nh° kênh B£o Ënh ß Mù Tho (1819), kênh RuÙt Ngña ß Chã lÛn.

Qua sñ c£i t¡o m¡nh m½ cça nhà NguyÅn, Óng b±ng sông Cíu Long ã trß thành vña lúa cça ViÇt Nam. Ta có thà nói, lËch sí triÁu NguyÅn g¯n liÁn vÛi công cuÙc khai hoang, c£i t¡o ¥t.

2. Các ho¡t Ùng khác

Ti¿p tåc b°Ûc °Ýng cça thÝi tr°Ûc, thç công nghiÇp d°Ûi thÝi nhà NguyÅn s£n xu¥t m¡nh các m·t hàng dÇt, làm °Ýng n, óng tàu. ·c biÇt ngành óng tàu ã °ãc phát triÃn m¡nh m½ vào cuÑi th¿ k÷ XVII, nay v«n °ãc các vua NguyÅn l°u ý duy trì, MÙt sÑ thuyÁn °ãc óng theo kiÃu Tây Ph°¡ng mà NguyÅn ánh ã thâu l°ãm °ãc ph°¡ng cách trong thÝi chÑng Tây S¡n. Ông mua mÙt chi¿c thuyÁn châu Âu rÕi cho tháo rÝi tëng m£nh. Thã thuyÁn s½ ch¿ t¡o theo tëng m£nh ¥y rÓi óng l¡i. Sau này, d°Ûi thÝi Gia Long, có r¥t nhiÁu x°ßng óng tàu, ·c biÇt x°ßng Chu S° n±m dÍc bÝ sông Tân Bình (Gia Ënh), dài ¿n ba d·m.

ViÇc khai mÏ cing °ãc nhà NguyÅn quan tâm. ó là các lo¡i mÏ vàng, mÏ s¯t, mÏ b¡c, Óng, diêm tiêu, k½m... Nhà n°Ûc qu£n lý khai thác mÙt sÑ, ngoài ra cho t° nhân l)nh tr°ng miÅn là có vÑn và óng thu¿ §y ç.

Ti¿p theo truyÁn thÑng cça các th¿ k÷ tr°Ûc, các c£ng biÃn ViÇt Nam v«n °ãc các thuyÁn buôn n°Ûc ngoài ¿n buôn bán, trao Õi nh°ng l°u l°ãng hàng hóa không còn phong phú nh° tr°Ûc. ThuyÁn buôn ph°¡ng Tây cing th¿, thÉnh tho£ng ¿n mua các thÕ s£n nh°ng không thà l­p th°¡ng i¿m nh° nhïng th¿ k÷ tr°Ûc nïa. Nhà NguyÅn cing có phái mÙt sÑ thuyÁn i mua hàng n°Ûc ngoài, tuy nhiên, ó chÉ là nhïng chuy¿n i l» t», không óng góp gì áng kà cho nÁn kinh t¿ cça ¥t n°Ûc.

III. Các v¥n Á t° t°ßng - vn hóa

Nho giáo

Cing giÑng nh° triÁu Lê, các vua NguyÅn l¥y Nho giáo làm khuôn vàng th°Ûc ngÍc cho viÇc cai trË và giáo dåc. T° t°ßng chính thÑng °ãc hàm chéa trong Ngi kinh: DËch, LÅ, Thi, Th°, Xuân Thu và sau ó là Té th°: Lu­n ngï, M¡nh Tí, ¡i hÍc và Trung dung

T° t°ßng KhÕng giám còn °ãc vua Minh M¡ng em áp dång cho dân gian qua "m°Ýi iÁu hu¥n då". Trong ó Á cao nhïng nguyên t¯c cça Nho giáo nh° tam c°¡ng ngi th°Ýng cùng khuyên dân chúng sÑng ti¿t kiÇm, giï gìn phong tåc, làm iÁu lành... Hu¥n då này °ãc chuyÃn ¿n các làng xã Ëa ph°¡ng à të ¥y truyÁn bá trong dân chúng.

Vua Gia Long cho l­p vn mi¿u t¡i các tr¥n à thÝ KhÕng Tí, l­p QuÑc Tí giám ß Kinh ô à d¡y cho các con quan và s) tí. Nhà vua cho mß các khoa thi à chÍn ng°Ýi tài ra làm quan. T¥t c£ mÍi th§n dân Áu °ãc tham dñ các cuÙc thi. Khoa thi h°¡ng §u tiên °ãc tÕ chéc ß B¯c Thành vào nm 1807. ¿n Ýi Minh M¡nh thì khoa thi hÙi °ãc tÕ chéc, cé ba nm mÙt l§n. Ch°¡ng trình hÍc n·ng nÁ t° t°ßng Nho giáo, vn ch°¡ng th¡ phú °ãc Á cao mà nhïng v¥n Á thñc t¿ ích quÑc lãi dân thì không °ãc Á c­p.

Ph­t giáo

Các vua cça triÁu NguyÅn tôn trÍng ¡o Ph­t. Nm 1815, vua Gia Long cho tu bÕ l¡i chùa Thiên Må. Nm 1826 vua Minh M¡ng cho dñng l¡i chùa Thành Duyên. Chùa này ß cía biÃn T° HiÁn (Thëa Thiên), °ãc l­p nên d°Ûi thÝi chúa NguyÅn Phúc Chu và bË phá hçy trong thÝi kó chi¿n tranh. Nm 1830, vua Minh M¡ng triÇu t­p các cao tng vÁ kinh ô à kiÃm tra ¡o hÍc. Nhà vua cùng bÙ LÅ chÍn °ãc 53 vË chân tu rÓi c¥p cho hÍ giÛi ao và Ù iÇp. Nm 1844, vua ThiÇu TrË, theo di chúc cça vua Minh M¡ng cho dñng mÙt ngôi tháp cao b£y t§ng ß chùa Thiên Må, ·t tên là Të Nhân Tháp (sau này Õi thành Ph°Ûc Duyên B£o Tháp). Cing trong nm ¥y ngôi chùa DiÇu ¿ nÕi ti¿ng ß Hu¿ °ãc dñng lên. Vua Tñ éc cing quan tâm ¿n ¡o Ph­t. Các chùa công nh° chùa Thiên Må, Giác Hoàng Áu có cao tng trå trì, °ãc gÍi là tng c°¡ng. VË này có l°¡ng bÕng cça triÁu ình và có nhiÇm vå d¡y cho tng chúng viÇc tu hÍc. Nhà vua còn ban ruÙng ¥t cho các chùa lÛn à cày c¥y tng gia.

Ngoài ra, các vua triÁu NguyÅn cing chú ý tu bÕ l¡i các lng t©m Án ài x°a nh° Án Hùng V°¡ng ß V)nh Phú, Án thÝ An D°¡ng V°¡ng ß CÕ Loa, Lng và mi¿u thÝ vua inh Tiên Hoàng ß Ninh Bình...

¡o Thiên Chúa

¡o Thiên Chúa d°Ûi thÝi NguyÅn bË h¡n ch¿ n·ng nÁ. Vua Gia Long không àn áp tôn giáo này, nh°ng các vua sau thì c¥m ¡p c°¡ng quy¿t. Thëa sai và tín Ù bË gi¿t không ít. H£i quân Pháp l¥y cÛ ¥y, thË uy ß cía biÃn à Nµng ba l§n d°Ûi thÝi vua ThiÇu TrË, nh°ng không làm thay Õi °ãc chính sách c¥m ¡o cça các vua NguyÅn.

Vn hÍc

ThÝi NguyÅn ã Ã l¡i mÙt khÑi l°ãng khÕng lÓ vÁ vn hÍc c£ cça TriÁu ình l«n cça dân gian nh¥t là d°Ûi thÝi Minh M¡ng, ThiÇu TrË và Tñ éc sau khi ã thành l­p QuÑc sí quán.

Nhïng tác ph©m quan trÍng có thà kà nh° sau:

Nh¥t thÑng Ëa d° chí hoàn t¥t vào nm 1806, có t¥t c£ 10 quyÃn vi¿t vÁ Ëa lý tñ nhiên, tÕ s£n, °Ýng sá, phong tåc, chã búa cça t¥t c£ các tr¥n të L¡ng S¡n ¿n Hà Tiên. Tác ph©m Ó sÙ nh° ¡t Nam Th°c låc tiÁn biên và chính viên do QuÑc sí quán biên so¡n, kê khai theo kiÃu biên niên các sñ kiÇn të thÝi các chúa NguyÅn cho ¿n các vua NguyÅn. ¡i Nam liÇt truyÇn vi¿t vÁ các nhân v­t nÕi ti¿ng cça thÝi NguyÅn, ¡i Nam nh¥t thÑng chí vi¿t vÁ phong tåc, s£n v­t, Ëa lý cça t¥t c£ các tÉnh (1865), ¡i Nam hÙi iÃn sí lÇ gÓm 262 quyÃn ghi l¡i t¥t c£ công viÇc cça sáu bÙ (1851), bÙ Minh M¡ng chính y¿u hoàn thành nm 1884, bÙ ViÇt sí thông gi£m c°¡ng måc (lËch sí ViÇt Nam) cing vi¿t xong nm 1884...

SÑ l°ãng sáng tác trong dân chúng cing r¥t áng kÃ. ß ¥t Thng Long nghìn nm vn v­t có NguyÅn Du, HÓ Xuân H°¡ng, NguyÅn Vn Siêu, Cao Bá Quát... Ta tëng bi¿t tác ph©m b¥t hç o¡n tr°Ýng tân thanh cça NguyÅn Du:

"Trm nm trong cõi ng°Ýi ta

Chï tài chï mÇnh khéo là ghét nhau

Tr£i qua mÙt cuÙc bà dâu

Nhïng iÁu trông th¥y mà au Ûn lòng..."

Ho·c HÓ Xuân H°¡ng, mÙt nhà th¡ nï vÛi các bài th¡ châm bi¿m:

"Anh Ó tÉnh, anh Ó say?

Sao anh gh¹o nguyÇt giïa ban ngày

Này này chË b£o cho mà bi¿t

ChÑn ¥y hang hùm chÛ mó tay.

NguyÅn Vn Siêu và Cao Bá Quát °ãc ng°Ýi Ýi ca tång nh° sau:

Vn nh° Siêu, Quát vô tìn Hán

Thi áo Tùng, Tuy th¥t thËnh °Ýng.

(Vn tài cça NguyÅn Vn Siêu và Cao Bá Quát h¡n thÝi tiÁn Hán, th¡ cça Tùng ThiÇn V°¡ng và Tuy Lý V°¡ng l¥n át c£ th¡ thÝi thËnh °Ýng).

ß miÁn Trung có nhóm "M¡c Thi vân xã" cça nho s) quý tÙc nh° Tùng ThiÇn V°¡ng, Tuy Lý V°¡ng, t­p hãp vn tài cça ¥t Th§n kinh có ¿n 50 ng°Ýi tham gia.

ß miÁn cñc nam cça ¥t n°Ûc có "Chiêu Anh các" t¡i Hà Tiên. ß Gia Ënh có nhóm "Gia Ënh Tam gia": TrËnh Hoài éc, Lê Quang Ënh, Ngô Nhân TÉnh. Ba nhân v­t này, ngoài tài th¡ vn còn vi¿t nhïng tác ph©m chuyên kh£o có giá trË sí liÇu vô cùng quý giá nh° Gia Ënh thành thông chí cça TrËnh Hoài éc vi¿t vÁ s£n v­t, phong tåc, nhân v­t, di tích cça sáu tÉnh Nam BÙ thÝi ¥y, Hoàng ViÇt nh¥t thÑng Ëa d° chí cça Lê Quang Ënh mô t£ phong tåc, c£nh trí, Ëa d°, thÕ s£n cça toàn n°Ûc ViÇt Nam.

Ngoài ra trong dân gian còn có các tác ph©m vô danh nh°ng vô cùng giá trË, l°u l¡i cho ¿n ngày nay nh° "Lý Công, Ph¡m T£i - NgÍc Hoa", "TÑng Trân-NgÍc Hoa"...

IV. Di tích tiêu biÃu

TriÁu ¡i nhà NguyÅn tÓn t¡i cách ta không lâu, chÉ mÛi thñc sñ m¥t h³n vào giïa th¿ k÷ XX, cho nên nhïng di tích, nhïng danh th¯ng do con ng°Ýi °¡ng thÝi làm ra còn tÓn t¡i ¿n nay khá nhiÁu và r£i rác trên ¥t c£ các miÁn B¯c Trung Nam. Trong gia tài to lÛn vÁ ki¿n trúc, xây dñng ¥y, Kinh thành Hu¿ có thà tiêu biÃu cho ki¿n trúc cung ình và kênh V)nh T¿ tiêu biÃu cho hÇ thÑng kênh ào t¡i Nam bÙ.

* Kinh thành Hu¿

Nhà NguyÅn ã dña vào th¿ núi Ngñ Bình và dòng H°¡ng Giang à xây dñng Hu¿ và vùng ven thành mÙt hÇ thÑng hoàn chÉnh gÓm thành trì, lng t©m, cung iÇn, ình chùa, phÑ ph°Ýng... có giá trË nghÇ thu­t và nhân vn cao.

TÕng thà ki¿n trúc Hu¿ °ãc khßi công xây të thÝi vua Gia Long (1802-1819) và °ãc ti¿p tåc d°Ûi các triÁu vua sau, ngay c£ d°Ûi thÝi Pháp thuÙc. Ta có thà chia tÕng thà ki¿n trúc Hu¿ ra các ph§n là kinh thành, lng t©m, ình chùa. áng chú ý nh¥t là Kinh Thành, n¡i gom tå nhiÁu séc lñc, tâm huy¿t và tài hoa cça các vua NguyÅn cing nh° cça các nghÇ nhân °¡ng thÝi.

Kinh Thành là tòa thành Ó sÙ n±m trên khu ¥t b±ng ph³ng ß bÝ B¯c sông H°¡ng, phía tr°Ûc có núi Ngñ Bình án ngï. Kinh Thành gÓm ba vòng thành khép kín lÓng vào nhau, không Óng tâm nh°ng n±m trên tråc chính Tây-B¯c và ông-Nam.

Vòng thành to lÛn ß ngoài gÍi là Phòng Thành, hình vuông, m·t xoay vÁ h°Ûng Nam chu vi 9.950m, cao 6,5m, dày 21m, có hào bao quanh thông vÛi n°Ûc sông H°¡ng. Thành có m·t ngoài xây b±ng g¡ch vÓ r¥t céng, phía trong xây b±ng ¥t, °ãc c¥u t¡o d°Ûi £nh h°ßng cça kiÃu Vauban cça Pháp mang n·ng tính ch¥t phòng ngñ vÛi 24 pháo ài án ngï ß bÑn góc và bÑn c¡nh trên m·t thành. Góc thành phía B¯c h°Ûng ra biÃn có mÙt béc thành phå xây vào nm 1836 có hình dáng giÑng nh° chi¿c mang cá, °ãc gÍi là Tr¥n Bình ài ho·c Ón Mang Cá. Ngay trên c¡nh thành phía Nam có Kó ài ba t§ng, cao 17,5m ß trên có cÙt cÝ cao 37m. Kó ài °ãc xây dñng vào nm 1807 vÛi chi¿c cÙt cÝ b±ng g×. ¿n nm 1924 chi¿c cÙt g× bË gãy, °ãc thay b±ng mÙt chi¿c khác b±ng gang nh°ng l¡i bË quân Pháp b¯n gãy vào nm 1947. Qua nm sau, cÙt cÝ °ãc xây l¡i b±ng xi mng cÑt thép và tÓn t¡i cho ¿n ngày nay. Të trên cÙt cÝ này có thà quan sát ra t­n cía Thu­n An cách hu¿ 13km. Phòng Thành có 10 cía ra vào, trÕ ra 10 chi¿c c§u b¯c qua hào n°Ûc. Trên cía thành Áu có vÍng lâu hình vuông, có treo chuông. M×i ngày hai phát súng hiÇu lÇnh mß và óng cía thành °ãc b¯n ra të vÍng lâu (5 giÝ sáng và 9 giÝ tÑi).

Phía trong Phòng Thành x°a là trå sß cça các c¡ quan triÁu ình nh° Tam Tòa, Låc BÙ, Tôn nhân phç, QuÑc Tí Giám, l§u Nàng Th¡... và các n¡i th°ßng ngo¡n cça nhà vua nh° hÓ T)nh Tâm, v°Ýn Th°ãng UyÃn, sông Ngñ Hà...

Ti¿p theo là Hoàng Thành còn gÍi là Hoàng Cung hay là ¡i NÙi, khßi công xây vào nm 1804. Thành có hình g§n vuông, hai c¡nh B¯c Nam dài 622m, hai c¡nh ông Tây dài 606m, cao 4m, t°Ýng b±ng g¡ch dày 1m, chung quanh có hào n°Ûc b£o vÇ. M×i c¡nh thành Áu có mÙt cía ß ngay chính giïa. Cía chính là NgÍ Môn, quay vÁ h°Ûng Nam, cía Hòa Bình ß h°Ûng B¯c, cía HiÃn Nh¡n dành cho Nam và cía Ch°¡ng éc dành cho nï.

M×i cía là mÙt công trình nghÇ thu­t ·c s¯c, màu s¯c hài hòa, iêu kh¯c hoàn mù, °Ýng nét mang ­m màu s¯c dân tÙc. Riêng cía NgÍ Môn (xây nm 1833) có mÙt c¥u trúc gÓm ài và l§u r¥t Ùc áo. ài là nÁn ¿ cça l§u, có hình chï U, cao h¡n 5m. M·t chính xây b±ng á, có ba cía hình chï nh­t cao 4,08m. Cía giïa rÙng 3,63m chÉ dành riêng cho vua, cía hai bên rÙng 2,55m dành cho oàn ngñ ¡o. Hai cánh cça chï U xây b±ng g¡ch già có cía vòm cuÑn dành cho lính gác. Trên nÁn àilà l§u Ngi Phång có hai t§ng, nm dãy t°¡ng éng vÛi nm hình t°ãng chim phång ang xòe cánh. T§ng d°Ûi không có t°Ýng che, Ã lÙ 100 cây cÙt cao m£nh nh° chân ph°ãng hoàng. T§ng trên rÙng thoáng mát. L§u Ngi Phång lãp ngói men vàng ß giïa, ngói men xanh ß hai bên. Trên các góc mái, bÝ móc Áu °ãc trang trí các hình rÓng, mây, h°¡u... và các lo¡i cây, hoa. VÛi kiÃu dáng ·c biÇt ¥y, cía NgÍ Môn luôn luôn là biÃu tr°ng cho ki¿n trúc Hu¿.

Trong Hoàng Thành có ¿n trên 100 công trình ki¿n trúc khác nhau. Các công trình này °ãc s¯p x¿p cân Ñi và liên tåc, Ñi xéng vÛi nhau qua tråc Nam B¯c.Tính të NgÍ Môn vÁ phía B¯c có sân ¡i TriÁu, hÓ Thái DËch, iÇn Thái Hòa. Hai bên là khu dành cho viÇc thÝ cúng, bênt rái thÝ các chúa NguyÅn (Thái mi¿u) và NguyÅn Kim (TriÇu mi¿u), bên trái thÝ các vua NguyÅn và cha cça vua Gia Long là Th¿ mi¿u và H°ng mi¿u. Ngoài ra cón có cung Diên ThÍ là ch× ß cça m¹ vua, cung Tr°Ýng Sanh dành cho bà nÙi cça vua.

·c biÇt trong Th¿ Mi¿u có HiÃn Lâm Các, mÙt ki¿n trúc cao 17m, cao nh¥t trong tÕng thà ki¿n trúc cça Hoàng Thành. HiÃn Lâm Các °ãc xây dñng vào nm 1821, có ba t§ng, hình dánh nh° bông hoa xoè 12 cánh (t°¡ng éng vÛi 12 mái). T§ng mÙt ba gian hai chái có cÕng xuyên ngang të tr°Ûc ra sau. T§ng hai còn l¡i hai gian có lan can con tiÇn ch¡y quanh. Lên ¿n t§ng ba chÉ còn mÙt gian gi£n dË vÛi cía ß hai m·t tr°Ûc sau. HiÃn Lâm Các, n¡i dùng à t°ßng nhÛ tiÁn nhân, toát ra mÙt v» thanh thoát nh¹ nhàng.

Dàn ngang tr°Ûc HiÃn Lâm Các là dãy Cíu Énh, tác ph©m cça các nghÇ nhân úc Óng. Chín cái Énh Óng Ó sÙ, °Ýng bÇ, °ãc ch¡m nÕi mÙt cách công phu và iêu luyÇn nhïng hình £nh cça thiên nhiên ViÇt Nam. M×i chi¿c Énh mang tên t°¡ng éng vÛi mi¿u hiÇu cça các vua NguyÅn: Cao, Nhân, Ch°¡ng, Anh, NghË, Thu§n, Tuyên, Då, HuyÁn.

Trung tâm cça Hoàng Thành là Tí C¥m Thành, hình dáng g§n vuông, chu vi 1228m. Trong Tí C¥m Thành là n¡i vua ß cùng làm viÇc, không ai có thà vào °ãc trë các vã vua và các ho¡n quan. ây là th¿ giÛi cça l§u son gác tía, là tam cung låc viÇn, mÙt th¿ giÛi cách biÇt vÛi Ýi sÑng th°Ýng.

Kinh Thành Hu¿ hiÇn nay v«n tÓn t¡i vÛi nhïng nét cÕ kính ·c tr°ng cho vn hóa ViÇt Nam và ang °ãc các nhà sí hÍc nghiên céu k¿t hãp cùng các nghÇ nhân trong viÇc b£o tÓn và tôn t¡o di tích.

* Kênh V)nh T¿

MÙt trong nhïng nét ·c tr°ng cça miÁn Tây Nam bÙ là hÇ thÑng kênh ào ch±ng chËt, c¯t x» bÁ m·t châu thÕ thành nhïng ô vuông, t¡o thu­n tiÇn cho giao thông °Ýng thçy, Óng thÝi t°Ûi tiêu cho các cánh Óng, v°Ýn cây. HiÇn nay tÕng cÙng chiÁu dài các kênh ào lên ¿n 4900km, trong ó có 1575km là các con kênh có lòng rÙng 18-60m, 480km có lòng rÙng 8-16m, ph§n còn l¡i là nhïng con kênh d°Ûi 8m.

Ng°Ýi ViÇt ã b¯t tay ào kinh t¡i châu thÕ sông Cíu long ngay të th¿ k÷ XVII d°Ûi thÝi các chúa NguyÅn và công viÇc này trß thành qui mô nhà nÛc vào thÝi các vua NguyÅn. Chính hÇ thÑng kênh cça nhà NguyÅn là nÁn t£ng lÛn nh¥t và c¡ b£n nh¥t cça hÇ thÑng kênh ào miÁn Tây Nam bÙ ngày nay.

Trong sÑ các con kênh ào ¥y, ·c biÇt có con kênh mang tên mÙt phå nï sÑng vào §u th¿ k÷ XIX. ó là kênh V)nh T¿, l¥y tên cça bà Châu V)nh T¿, vã cça Tho¡i NgÍc H§u (NguyÅn Vn Tho¡i) vì bà ã có công giúp chÓng Ñc séc dân binh ào vét.

Kênh V)nh T¿ dài chëng 100km, ch¡y men theo biên giÛi ViÇt - Campuchia, nÑi liÁn Châu Ñc và Hà Tiên.

à ti¿n hành viÇc ào con kênh này, nhà NguyÅn ã à ra h¡n hai nm cho viÇc chu©n bË, Nguyên vào nm 1817, sau khi ·t bÁn b£o hÙ trên ¥t Chân L¡p, vua Gia Long muÑn cçng cÑ m·t sau cça Nam Vang, cho tng c°Ýng, sía san Ón Châu Ñc. Nh°ng °Ýng të Châu Ñc ¿n Hà Tiên l¡i không thông, nhà vua xuÑng chi¿u iÁu Ùng ng°Ýi ViÇt cùng ng°Ýi Khmer µn ch·t gai góc cây cÑi à khai thông dòng sông. MÍi viÇc chi phí do Gia Ënh chu c¥p. Công viÇc ti¿n hành ch°a bao lâu thì qua nm sau nhà vua chÉnh lý l¡i k¿ ho¡ch ào kênh. Nhà vua cho o ¡c l¡i c©n h­n các o¡n c§n ph£i ào, lên danh sách r¡ch ròi chiÁu dài cça m×i o¡n, v¡ch con °Ýng kênh ti¿p giáp vÛi sông Giang Thành thông ra vËnh Thái Lan.

Vua giao cho NguyÅn Vn Tho¡i (1762-1829) chÉ huy công trình này. B¥y giÝ NguyÅn Vn Tho¡i ang giï chéc Tr¥n thç Ënh T°Ýng, Óng thÝi làm B£o hÙ Chân L¡p.Ông cing vëa hoàn thành công trình ào sông Tam Khê (1818) nÑi c£ng ông Xuyên ¿n sông Kiên Giang. Công trình này °ãc hoàn thành chÉ trong vòng mÙt tháng vÛi h¡n 1500 dân ViÇt và Khmer thi công. Ghi công cho ông, vua Gia Long ã ·t tên cho con sông ào này là Tho¡i Hà.

Cùng thi công trên công trình ào kênh Châu Ñc - Hà Tiên, còn có hai phå tá cça NguyÅn Vn Tho¡i là Ch°ßng c¡ NguyÅn Vn Tuyên và iÁu bát NguyÅn Vn TÓn. Công trình °ãc chia làm nhiÁu ãt, b¯t §u b±ng viÇc phát cÏ vào nm 1818 chi¿u theo Ó b£n ã °ãc v¡ch të tr°Ûc. M°Ýi chi¿c thuyÁn °ãc phái i kh£o sát thñc t¿ các lòng sông, xem o¡n nào c¡n h¹p, o¡n nào cây cÏ ã °ãc c¯t phát cùng biên chép các ch¿ Ù thçy triÁu, Ënh vË các n¡i giáp n°Ûc (là n¡i hai dòng thçy triÁu giáp nhau, n°Ûc éng không ch£y, ph£i ãi khi n°Ûc ròng mÛi di chuyÃn °ãc).

Công viÇc ào vét °ãc khßi công vào cháng Ch¡p nm Kù Mão (1819) b¯t §u të sau Ón Châu Ñc kéo dài vÁ phía Nam 3265 tr°ãng (3265 x 3.2 = 10.448m). Dân ß tÉnh V)nh Long °ãc chia thành phiên, m×i phiên 5.000 ng°Ýi, binh lính ang Ón trú ß Ón Uy ViÅn cùng Ón Châu Ñc có 500 ng°Ýi °ãc tr°ng dång cho viÇc ào kênh. Ngoài ra vua Chân L¡p cing ph£i cho dân mình tham gia vào viÇc ào vét, cí m×i phiên là 5.000 ng°Ýi, có 100 quan Chân L¡p phå trách sÑ ng°Ýi này. M×i phiên làm viÇc trong mÙt tháng và h¡n Ënh là ba tháng thì hoàn t¥t o¡n công trình này. o¡n công trình °ãc chia làm hai ph§n. Ph§n ng¯n kho£ng h¡n 3000m nh°ng ¥t céng do ng°Ýi ViÇt ào ph§n còn l¡i dài h¡n g¯p hai nh°ng ¥t mÁm, dà ào h¡n thì giao cho ng°Ýi Khmer. Dân làm xâu hàng tháng °ãc lãnh sáu quan tiÁn và mÙt vuông g¡o

Sí liÇu ghi l¡i r±ng à cho °Ýng kênh °ãc th³ng NguyÅn Vn Tho¡i cho Ñt uÑc trên nhïng cây sào dài, vÁ ban êm nhïng cây sào lía ¥y là nhïng cÍc tiêu à nh¯m °Ýng kênh cho ngay th³ng.

o¡n công trình này °ãc hoàn thành sau ó ba tháng. Nhà vua xuÑng chÉ ·t tên cho dòng sông mÛi khai này là V)nh T¿.

¿n Ýi Minh M¡ng, công trình ào kênh V)nh T¿ °ãc nhà vua ·c biÇt chú ý ngay të nm §u mÛi lên ngôi (1820). Nhà vua "không ng¡i phí tÑn nhiÁu, mong cho chóng xong viÇc sông, cho yên công tr°Ûc", cho ti¿p tåc công viÇc. Tuy nhiên, tr°Ûc n×i cñc nhÍc cça dân chúng, sau 3 tháng 15 ngày iÁu Ùng, vua Minh M¡ng cho dân phu °ãc nghÉ viÇc.

Công viÇc °ãc ti¿p tåc vào các nm sau ó. ·c biÇt nm 1822 sÑ dân phu ng°Ýi ViÇt tr°ng dång lên ¿n 39.000 ng°Ýi còn dân phu ng°Ýi Khmer h¡n 16.000. T¥t c£ chia làm ba phiên. ãt này ang °ãc thi công nía chëng l¡i ng°ng vì n¡n h¡n hán.

Qua ¿n nm 1825, còn l¡i o¡n kênh ch°a ào là 1070 tr°ãng (3424). Vào tháng hai âm lËch, công viÇc l¡i °ãc ti¿p tåc vÛi các dân phu cça nm tr¥n Phiên An, Biên Hòa, V)nh Long, Ënh T°Ýng, Hà Tiên cùng binh lính các Ón. Có t¥t c£ ba phiên, mÙt tháng l§n l°ãt thay Õi.

ào thông kênh xong l¡i trß qua viÇc nÛi rÙng lòng kênh të 6 tr°ãng lên ¿n 12,5 tr°ãng (40m)

Th¿ là ròng rã trong h¡n nm nm , con kênh V)nh T¿ nÑi Châu Ñc vÛi Hà Tiên ã °ãc thông. Con kênh này không chÉ là ph°¡ng tiÇn giao thông, là hÇ thÑng t°Ûi tiêu mà còn là mÙt °Ýng biên c°¡ng b±ng n°Ûc ã °ãc óng cÍc nhiÁu l§n trong các cuÙc giao tranh. ChÉ b±ng séc ng°Ýi, con kênh V)nh T¿ rÙng thênh thang và dài 100km ã hoàn thành. Có bi¿t bao con ng°Ýi ã hy sinh, ã ch¿t cho con kênh xanh chi¿n l°ãc này? Sau khi hoàn t¥t con kênh, NguyÅn Vn Tho¡i l¥y cÑt các dân binh ã ch¿t, chôn r£i rác dÍc con kênh, °a vÁ c£i tán t¡i miÁn núi Sam (Châu Ñc) và ây cing là n¡i an nghÉ cça NguyÅn Vn Tho¡i và Phu nhân Châu V)nh T¿ (1826).

Kênh V)nh T¿, thành qu£ lao Ùng to lÛn cça ng°Ýi ViÇt cing nh° ng°Ýi Khmer ã °ãc nhà NguyÅn ghi l¡i hình £nh trên Cao Énh, mÙt trong bÙ cíu Énh danh ti¿ng cça triÁu NguyÅn.

HYPERLINK "http://www.avsnonline.net/library/ebooks/vn/lichsu/lsvn/lsvn_tchd/index.htm" INCLUDEPICTURE "http://www.avsnonline.net/library/ebooks/vn/lichsu/lsvn/lsvn_tchd/images/cdai.gif" \* MERGEFORMATINET

Giai o¡n tr°Ûc th¿ chi¿n thé nh¥t

Biên niên

1858: Quân Pháp ánh vào à Nµng

1859: Quân Pháp ánh vào C§n GiÝ, phá thành Gia Ënh, NguyÅn Tri Ph°¡ng xây ¡i Ón Chí Hòa.

1861: Ón Chí Hòa th¥t thç

1862: Quân Pháp ánh Mù Tho, Biên Hòa. HiÇp °Ûc nh°Ýng ba tÉnh miÁn ông Nam Kó (Biên Hòa, Gia Ënh, Ënh T°Ýng).Các cuÙc kháng chi¿n cça Tr°¡ng Ënh, Võ Duy D°¡ng. TriÁu ình cí phái oàn i chuÙc ¥t

1867: Quân Pháp chi¿m ba tÉnh miÁn Tây. Phan Thanh Gi£n uÑng thuÑc Ùc tñ tí. Khßi ngh)a cça NguyÅn Trung Trñc, NguyÅn Hïu Huân. Nhïng Á nghË canh tân.

1873: Pháp ánh chi¿m Hà NÙi. J.Dupuis và F.Garnier. NguyÅn Tri Ph°¡ng tí ti¿t F.Garnier bË gi¿t ß C§u Gi¥y, Hòa °Ûc Giáp Tu¥t 1874.

1882: Henri Rivièra chi¿m Hà NÙi. Hoàng DiÇu tí ti¿t. H.Rivière bË gi¿t ß C§u Gi¥y

1883: Quân Pháo t¥n công Thu­n An. Vua Tñ éc m¥t

1884: HiÇp °Ûc Giáp thân. Vua Hàm Nghi xu¥t bôn.

I. Thñc dân Pháp xâm l°ãc ViÇt Nam

A. Nam kó bË r¡i vào tay thñc dân Pháp

1. Giai o¡n ban §u cça cuÙc xâm l°ãc

Tr°Ûc khi cho quân i ánh phá à Nµng vào nm 1858, n°Ûc Pháp ã là mÙt ¿ quÑc hùng m¡nh có nhiÁu thuÙc Ëa r£i rác ß nhiÁu n¡i, ß châu Mù có Martinique, Dominique..., ß châu Phi có Sénégal, Saint Louis, Tahiti, Algérie... Còn ß châu á thì chÉ mÛi l¥y °ãc mÙt sÑ thành phÑ h£i c£ng và Calédonie.

Sau khi l¥y Calédonie vào nm 1853, Pháp thñc sñ ti¿n hành cuÙc xâm chi¿m ViÇt Nam.

Vào ngày 31/8/1858, l¥y cÛ ph£n Ñi chính sách c¥m ¡o cça triÁu ình Hu¿, liên quân Pháp-Tây Ban Nha nÕ súng b¯n phá h£i c£ng à Nµng à ti¿n tÛi t¥n công kinh thành Phú Xuân. Quân triÁu ình chÑng tr£ kËch liÇt, làm cho ô Ñc cça quân Pháp là Rigault de Genouilly thay Õi k¿ ho¡ch, °a quân vào ánh cía C§n GiÝ. Quân Pháp triÇt h¡ l§n l°ãt 2 Ón të C§n GiÝ ¿n Gia Ënh, và ngày 17/2/1859 thì công phá thành Gia Ënh. Quân NguyÅn bË thua to, quan Ñc th§n Vi Ninh Duy và án sát Lê Të tñ v«n, quân lính tháo ch¡y. Gia Ënh th¥t thç. trong dËp này quân Pháp cho mìn gi­t s­p thành Gia Ënh.

NguyÅn Tri Ph°¡ng °ãc triÁu ình cí vào phå trách m·t tr­n này. ông cho ¯p ¡i Ón Chí Hòa dài 3000m, ngang 1000m, cao 3m5 Ã chÑng giï vÛi quân Pháp. Trong thÝi gian này, phía Pháp có sñ thay Õi. ô Ñc Charner sang thay R. de Genouilly chÉ huy toán quân viÅn chinh.

2. M¥t ba tÉnh miÁn ông Nam Kó

Ngày 23/2/1861, quân Pháp công phá ¡i Ón Chí Hòa, g·p sñ kháng cñ quy¿t liÇt cça quân NguyÅn. Sau hai ngày chi¿n sñ ác liÇt, quân NguyÅn bË tÕn th¥t n·ng. NguyÅn Tri Ph°¡ng bË th°¡ng, còn em là NguyÅn Duy thì tí tr­n. Quân NguyÅn ph£i bÏ ¡i Ón Chí Hòa, rút vÁ Biên Hòa.

Sau khi phá °ãc ¡i Ón Chí Hòa, quân Pháp chi¿m ánh l¥y Ënh T°Ýng (Mù Tho), ·t Ón liy kh¯p n¡i à kiÃm soát. T°Ûng Bonnard sang thay Charner, triÃn khai viÇc ánh chi¿m Biên Hòa (1861) và V)nh Long (1862). TriÁu ình Hu¿ cí phái bÙ do Phan Thanh Gi£n c§m §u vào nghË hòa cùng Bonnard và ký hiÇp °Ûc Nhâm Tu¥t (1862) nh°Ýng ba tÉnh miÁn ông cho Pháp.

3. B°Ûc §u cça phong trào chÑng Pháp

Trong khi triÁu ình Hu¿ nh°Ýng tëng b°Ûc tr°Ûc quân Pháp và sau ó là c¯t ¥t cho Pháp thì phong trào chÑng Pháp nÕi d­y m¡nh m½ trong dân chúng. tiêu biÃu cça buÕi khßi §u chÑng Pháp là cuÙc khßi ngh)a cça Tr°¡ng Ënh và Võ Duy D°¡ng.

Tr°¡ng 5inh (1820-1864) làm Phó lãnh binh t¡i Gia Ënh. Nm 1861, sau th¥t b¡i cça quân NguyÅn ß ¡i Ón Chí Hòa, Tr°¡ng Ënh kéo quân vÁ Gò Công, xây dñng cn cé, quy t­p nhïng ng°Ýi yêu n°Ûc cùng éng lên chÑng Pháp. CuÙc khßi ngh)a nÕ ra tr°Ûc khi TriÁu ình Hu¿ chËu ký nh°Ýng ba tÉnh miÁn ông cho Pháp. Të Gò Công, phong trào chÑng Pháp lan rÙng ra kh¯p n¡i. Ngh)a quân ánh phá quân Pháp t¡i Mù Tho, Biên Hòa, Tân An, C§n GiuÙc, Chã LÛn. Quân Pháp không tiêu diÇt °ãc, nh°ng sau ó nhÝ mua chuÙc ViÇt gian, tìm ra °ãc b£n doanh cça Tr°¡ng Ënh t¡i làng KiÃng Ph°Ûc (Gò Công), quân Pháp vây ánh quy¿t liÇt. Trong khi chÑng tr£, Tr°¡ng Ënh bË b¯n gãy x°¡ng sÑng và hy sinh (1864).

Phong trào chÑng Pháp không vì th¿ mà dëng l¡i, ti¿p theo Tr°¡ng Ënh là các cuÙc khßi ngh)a khác, tiêu biÃu nh¥t là cça Võ Duy D°¡ng (? - 1886).

Ëa bàn ho¡t Ùng cça Võ Duy D°¡ng là ß Óng Tháp M°Ýi. Ông ã tëng tham gia phong trào khßi ngh)a cça Tr°¡ng Ënh, °ãc phong chéc Thiên hÙ, nên th°Ýng °ãc gÍi là Thiên hÙ D°¡ng. Sau khi Tr°¡ng Ënh hy sinh, Thiên hÙ D°¡ng ra l­p cn cé ß B±ng Lng, ·t TÕng hành dinh trong vùng §m l§y Óng Tháp M°Ýi, dùng chi¿n thu­t du kích à ánh quân Pháp. Chi¿n thu­t này ã làm £o iên quân Pháp. Chính quân cça Võ Duy D°¡ng ã có sáng ki¿n dùng ong vò v½ chÑng l¡i nhïng tr­n càn cça Ëch. Quân Pháp cho quân lính i tiÅu trë m¥y phen không °ãc, cuÑi cùng ph£i huy Ùng ¡i quân t¥n công b£n doanh Tháp M°Ýi. Võ Duy D°¡ng ph£i ch¡y vÁ Vàm CÏ Tây rÓi bË bÇnh th°¡ng hàn và hy sinh t¡i ây.

4. M¥t ba tÉnh miÁn Tây

Trong khi nhân dân miÁn ông éng lên chÑng Pháp thì triÁu ình Hu¿ cing muÑn òi l¡i ba tÉnh ã m¥t, bèn cí mÙt phái bÙ do Phan Thanh Gi£n làm Chánh sé, Ph¡m Phú Thé làm phó sé sang Pháp xin chuÙc. ViÇc th°¡ng thuy¿t ch°a ngã ngi thì quân Pháp ti¿n hành cuÙc ánh chi¿m ba tÉnh miÁn Tây (6.1867). Phan Thanh Gi£n lúc ¥y ã trß vÁ sau chuy¿n i sé không k¿t qu£, ang làm Kinh l°ãc sé ß ¥y. Ngh) r±ng quân NguyÅn không thà nào chÑng nÕi vÛi quân xâm l°ãc, Phan Thanh Gi£n dâng thành cho Ñi ph°¡ng rÓi uÑng thuÑc Ùc tñ tí. të ¥y Nam Kó trß thành thuÙc Ëa cça Pháp.

5. Phong trào chÑng Pháp ß miÁn Tây

Sau khi m¥t ba tÉnh miÁn Tây, quân triÁu ình rút khÏi Nam Kó, chi¿n tr°Ýng ß ây chÉ còn có nhân dân và quân Pháp. Ti¿p b°Ûc theo miÁn ông, nhân dân miÁn Tây éng lên chÑng Pháp mà iÃn hình là các cuÙc khßi ngh)a cça NguyÅn Trung Trñc và Thç Khoa Huân.

NguyÅn Trung Trñc (1838-1868) vÑn ß trong hàng ngi cça Tr°¡ng Ënh ngay të buÕi §u tiên. Ông ã tài ba, m°u trí chÉ huy ánh ¯m chi¿c tàu Espérance cça thçy quân Pháp trên sông Vàm CÏ vào nm 1861. Sau ó ông °ãc triÁu ình cí vÁ làm Thành thç úy Hà Tiên. Khi Pháp chi¿m ba tÉnh miÁn Tây, ông °ãc lÇnh cça triÁu ình Hu¿ ra tr¥n nh­m Phú Yên, nh°ng NguyÅn Trung Trñc không tuân lÇnh, ß l¡i mß m·t tr­n chÑng Pháp, l­p cn cé ß Hòn Chông. Tháng 6.1868, ông ti¿n quân chi¿m °ãc R¡ch Giá nh°ng không giï °ãc lâu, ph£i ch¡y ra £o Phú QuÑc. Tr°Ûc séc m¡ng ngày càng lÛn cça ngh)a quân, quân Pháp bèn b¯t giam m¹ cça NguyÅn Trung Trñc à buÙc ông ph£i ra hàng. Vì hi¿u, NguyÅn Trung Trñc ra nÙp mình và bË hành quy¿t (1868).

Ëa bàn ho¡t Ùng chính cça Thç Khoa Huân (tên th­t là NguyÅn Hïu Huân 1830-1875) là ß An Giang. Thç Khoa Huân vÑn ã tëng tham gia cuÙc khßi ngh)a cça Tr°¡ng Ënh và cça Thiên HÙ D°¡ng. Vào nm 1863, ông bË quan tÉnh An Giang b¯t nÙp cho quân Pháp. Ông bË Pháp ày i Nam Mù nh°ng ¿n nm 1870 l¡i °ãc °a vÁ l¡i Sài Gòn. Thç Khoa Huân l¡i trÑn vÁ An Giang, l­p cn cé chÑng Pháp. ¿n nm 1875, Thç Khoa Huân bË quân Pháp b¯t °a vÁ hành quy¿t t¡i quê nhà (huyÇn Chã G¡o, TiÁn Giang- 1875).

B. Pháp chi¿m B¯c Kó

Të sau khi m¥t Nam Kó, có nhiÁu nhà nho tâm huy¿t, muÑn canh tân xé sß Ã theo kËp vÛi thÝi ¡i. HÍ Á nghË nhïng biÇn pháp cách tân cùng vua Tñ éc và triÁu ình Hu¿. MÙt sÑ quan l¡i khuyên vua hçy bÏ chính sách b¿ quan tÏa c£ng, mß cía ón thuyÁn buôn n°Ûc ngoài, nh°ng ph°¡ng án này không °ãc ch¥p thu­n.

NÕi b­t nh¥t trong các Á nghË cách tân có Á nghË cça NguyÅn Tr°Ýng TÙ (1828-1871). Trong suÑt 9 nm liÁn të 1863 ¿n 1871 NguyÅn Tr°Ýng TÙ dâng lên vua Tñ éc r¥t nhiÁu b£n iÁu tr§n, ki¿n nghË cách tân vÁ mÍi lãnh vñc à kËp thÝi Ñi phó vÛi tình th¿ nh°ng không °ãc triÁu th§n ch¥p nh­n.

Trong khi TriÁu ình Hu¿ ch°a quy¿t °ãc mÙt biÇn pháp céu n°Ûc hïu hiÇu, thì quân Pháp thñc hiÇn viÇc ánh chi¿m B¯c kó.

1. N°Ûc Pháp và chính sách bành tr°Ûng

Vào th­p k÷ 70 cça th¿ k÷ 19, n°Ûc Pháp bË thua tr­n tr°Ûc n°Ûc PhÕ và b°Ûc vào nÁn Ç Tam CÙng Hòa. Vì th¥t tr­n nên n°Ûc Pháp ph£i tr£ chi¿n phí cho PhÕ. Ã Án bù l¡i l× hÕng thâm thçng ngân sách, Pháp triÃn khai m¡nh m½ chính sách thñc dân cça mình bßi vì ki¿m °ãc thuÙc Ëa là t¡o nên °ãc thË tr°Ýng ngoài biên giÛi. ThË tr°Ýng Châu Âu thì nh° J. Ferry, Thç t°Ûng cça Pháp tuyên bÑ là: "méc tiêu thå ã c¡n kiÇt. C§n ph£i tìm nguÓn tiêu thå mÛi t¡i ch× khác trên th¿ giÛi... Chính sách thñc dân là con » cça chính sách công nghiÇp" (J. Ferry, Le Tonkin et la mère-patrie, P. 1890, p. 40-42).

B¯c Kó vÛi dân sÑ ông úc l¡i n±m kÁ thË tr°Ýng Trung QuÑc áp éng °ãc nhu c§u c§n nhân công r», c§n thË tr°Ýng tiêu thå s£n ph©m công nghiÇp cça Pháp. Thêm nïa chính nhïng kh£ nng kinh t¿ tñ có cça B¯c Kó cing °ãc thñc dân Pháp ánh giá cao. D°Ûi m¯t hÍ, có nhïng hai B¯c Kó: "B¯c Kó lúa g¡o" ám chÉ nhïng vùng Óng ruÙng, và "B¯c Kó mÏ" là nhïng vùng có khoáng s£n quý giá nh° mÏ than á, mÏ b¡c, mÏ vàng... Chi¿m °ãc B¯c Kó là måc tiêu cça nÁn Ç Tam CÙng Hòa Pháp.

2. Pháp mß cuÙc xâm l°ãc B¯c Kó l§n thé nh¥t (1873)

MÙt lái buôn ng°Ýi Pháp là Jean Dupuis (Ó PhÕ Ngh)a) t¡o cÛ Ã Pháp can thiÇp vào B¯c Kó. J. Dupuis làm lái buôn t¡i Trung QuÑc, ã không xin phép nhà c§m quyÁn ViÇt Nam, tñ tiÇn v­n chuyÃn muÑi theo sông HÓng à sang Vân Nam. Quân nhà NguyÅn ngn trß không cho i, J. Dupuis liÁn b¯t quan phòng thành Hà NÙi và quan huyÇn ThÍ X°¡ng xuÑng thuyÁn giam l¡i. Phía quân NguyÅn cing b¯t mÙt sÑ khách buôn cça J. Dupuis. TriÁu ình Hu¿ thông báo cho ThÑng Ñc Nam Kó là Dupré và yêu c§u gi£i quy¿t. Dupré phái Trung úy h£i quân Francis Garnier l¥y cÛ gi£i quy¿t chuyÇn J. Dupuis, em lính và mÙt h¡m Ùi nhÏ ra B¯c Kó. Ra ¿n B¯c, F. Garnier òi NguyÅn Tri Ph°¡ng, ang công cán t¡i ¥y, ph£i khai phóng sông HÓng. NguyÅn Tri Ph°¡ng không Óng ý vÛi yêu sách ¥y, c°¡ng quy¿t òi J. Dupuis ph£i rÝi khÏi sông HÓng.

Ngày 19.11.1873 F. Garnier b¥t th§n cho nã súng t¥n công thành Hà NÙi. NguyÅn Tri Ph°¡ng cùng con là Phò mã NguyÅn Lâm ra séc chÉ huy quân lính chÑng cñ. Nh°ng chÉ non mÙt giÝ thì thành Hà NÙi bË vá. Phò mã NguyÅn Lâm tí tr­n, NguyÅn Tri Ph°¡ng bË th°¡ng n·ng. Quân Pháp b¯t °ãc ông và chiêu då nh°ng NguyÅn Tri Ph°¡ng không chËu à cho quân Pháp sn sóc v¿t th°¡ng, nhËn n mà ch¿t.

3. F. Garnier bË gi¿t ß C§u Gi¥y - Hòa °Ûc Giáp Tu¥t 1874

F. Garnier chi¿m °ãc thành Hà NÙi nh°ng lñc l°ãng quân sñ cça TriÁu ình v«n còn, do Hoàng Tá Viêm c§m §u. Quân cça Hoàng Tá Viêm phÑi hãp vÛi quân CÝ en cça L°u V)nh Phúc vây Hà NÙi. F. Garnier ph£i em quân i ánh thì bË phåc kích gi¿t ch¿t t¡i C§u Gi¥y.

Tr°Ûc cái ch¿t cça F. Garnier, phía Pháp Óng ý nghË hòa NguyÅn Vn T°Ýng thay m·t cho TriÁu ình Hu¿ ký hiÇp °Ûc Giáp Tu¥t (1874), công nh­n Nam Kó là thuÙc Ëa cça Pháp, Pháp Óng ý tr£ l¡i Hà NÙi và các tÉnh ã bË chi¿m ß B¯c Kó. MÙt iÃm m¡ hÓ trong hòa °Ûc này là mÙt m·t Pháp công nh­n sñ Ùc l­p cça ViÇt Nam Ñi vÛi các n°Ûc khác (iÁu 2) nh°ng Óng thÝi l¡i òi chính sách ngo¡i giao cça ViÇt Nam ph£i thích éng vÛi chính sách ngo¡i giao cça Pháp (iÁu 3). Th­t sñ ra, thÝi iÃm này, n°Ûc Pháp vëa mÛi thoát ra khÏi cuÙc chi¿n Pháp-PhÕ, không ph£i là thÝi c¡ thu­n lãi cho mÙt cuÙc viÅn chinh lâu dài. Vì th¿ Pháp Óng ý hòa gi£i nh°ng v«n giï cho mình mÙt vài cÛ cho các cuÙc can thiÇp vÁ sau này.

4. Pháp mß cuÙc xâm l°ãc B¯c Kó l§n thé hai

NÁn Ç Tam CÙng Hòa Pháp v°ãt qua nhïng thÝi iÃm khó khn cça nhïng nm 70, ¿n th­p k÷ 80 thì ã phåc hÓi °ãc nÁn kinh t¿ cing nh° Õn Ënh chính trË. Các nhà lãnh ¡o nh° J. Ferry. Léon Gambetta, Charles Freycinet không chÉ là nhïng ng°Ýi theo chç ngh)a thñc dân mà còn là nhïng lý thuy¿t gia vÁ chç ngh)a này. NÁn t° b£n tài chính cça Pháp phát triÃn m¡nh m½. Pháp trß thành chç nã cça Châu Âu. Trong khi ¥y, TriÁu ình Hu¿ bÏ ngoài tai t¥t c£ iÁu tr§n cách tân ¥t n°Ûc và cing không thi hành mÙt biÇn pháp nào nh±m ch·n éng cuÙc xâm l°ãc cça Pháp.

Ngày 26.3.1882 Henri Rivière em hai pháo thuyÁn cùng nhiÁu tàu chi¿n ra óng g§n Hà NÙi rÓi ¿n sáng ngày 25.4, H. Rivière gíi tÑi h­u th° cho TÕng Ñc Hà NÙi là Hoàng DiÇu, òi ph£i nÙp thành. Hoàng DiÇu không §u hàng. Quân Pháp công phá thành kËch liÇt. MÙt kho cháy. Quân ViÇt tan vá. Hoàng DiÇu vi¿t biÃu t¡ tÙi vÛi vua rÓi th¯t cÕ tñ tí.

Sau khi chi¿m °ãc Hà NÙi, H. Rivière cho quân ti¿p tåc i chi¿m các tÉnh Hòn Gai, C©m Ph£ (téc là mÙt ph§n cça "B¯c Kó mÏ") và Nam Ënh. Vua Tñ éc kêu céu vÛi nhà Thanh. Kho£ng 10.000 quân Trung Hoa të L°áng Qu£ng °ãc iÁu Ùng ¿n biên giÛi. Th¥y v­y, Toàn quyÁn Pháp t¡i Nam Kó gíi thêm quân cho H. Rivière.

5. H. Rivière bË gi¿t ß C§u Gi¥y - HiÇp °Ûc Quý Mùi (1883) - HiÇp °Ûc Giáp Thân

Nh­n °ãc tin quân Thanh can thiÇp, H. Rivière trß vÁ l¡i Hà NÙi. Quân TriÁu ình cça Hoàng Tá Viêm phÑi hãp cùng toán quân ß B¯c Ninh vây thành Hà NÙi. H. Rivière em quân chç lñc Ënh v°ãc C§u Gi¥y phá vòng vây nh°ng bË pháo nã ch­n l¡i. Quân ViÇt xung phong lên c§u gi¿t ch¿t °ãc H. Rivière (19.5.1883).

Cái ch¿t cça H. Rivière không làm chùn b°Ûc xâm lng cça thñc dân Pháp, mà trái l¡i, J. Ferry gi°¡ng cao ngÍn cÝ tr£ thù cho H. Rivière và °ãc QuÑc hÙi Pháp phê chu©n mÙt ngân sách lÛn cho viÇc ánh chi¿m B¯c Kó.

Trong khi mÍi viÇc ch°a ngã ngi thì vua Tñ éc m¥t (7.1883). TriÁu thân chia r½ nhau, mÙt bên là phe chç chi¿n, mÙt bên là phe chç hòa. ChÉ trong vài tháng mà có ¿n ba l§n thay vau. TriÁu ình không bi¿t ¿n nhïng th¯ng lãi mà quân dân ¡t °ãc ß B¯c Kó.

Lãi dång tình hình ¥y, quân Pháp do ô Ñc Courbet c§m §u, ti¿n vào ánh à Nµng và t¥n công cía Thu­n An. Ngày 18.8.1883, quân pháp gíi tÑi h­u th° cho vua HiÇp Hòa Óng thÝi công phá thành Ón Thu­n H£i. Ón vá, các quan giï thành k» tí tr­n, k» tñ tí ch¿t. Vua HiÇp Hòa cho ng°Ýi i g·p quân Pháp xin nghË hòa và ch¥p nh­n nhïng iÁu kiÇn cça quân Pháp. HiÇp °Ûc Quý Mùi °ãc ký k¿t vào ngày 25.8.1883 thëa nh­n quyÁn b£o vÇ cça n°Ûc Pháp trên ¥t ViÇt Nam.

Trong TriÁu ình, phe chç chi¿n éng §u là Tôn Th¥t Thuy¿t và NguyÅn Vn T°Ýng ph¿ vua HiÇp Hòa i và tuyên bÑ phç nh­n giá trË cça hiÇp °Ûc Quý Mùi 1883.

Ngay sau khi hiÇp °Ûc °ãc ký k¿t, phong trào chÑng Pháp nÕi lên m¡nh m½ ß B¯c Kó. Các t°Ûng cça TriÁu ình nh° Hoàng Tá Viêm, Tr°¡ng Quan £n không ch¥p nh­n viÇc §u hàng, liên ti¿p t¥n công các Ón tr¡i cça Pháp ß B¯c Kó. Chi¿n sñ x£y ra ác liÇt vÛi sñ h× trã cça quân Ùi chính quy Trung Hoa.

J. Ferry l¡i xin thêm °ãc chi¿n phí, gíi thêm quân lính tng viÇn cho Courbet. Courbet ti¿n ánh h¡ thành S¡n Tây, B¯c Ninh, Tuyên Quang. Hoàng Tá Viêm th¥t tr­n ph£i theo °Ýng th°ãng ¡o trß vÁ Hu¿. TriÁu ình Hu¿ mÙt l§n nïa ph£i ký hiÇp °Ûc. ó là hiÇp °Ûc cuÑi cùng, v«n th°Ýng °ãc gÍi là hiÇp °Ûc Giáp Thân (1884), công nh­n sñ ô hÙ cça Pháp, chia ViÇt Nam làm ba ph§n. Nam Kó là thuÙc Ëa, B¯c Kó nía thuÙc Ëa còn Trung Kó là ¥t b£o hÙ.

Të ¥y nÕ bùng cuÙc chi¿n kiên c°Ýng cça dân ViÇt Nam à giành l¡i Ùc l­p.

II. BÙ máy cai trË cça thñc dân Pháp

1. TÕ chéc chính trË, hành chính

Công viÇc §u tiên cça thñc dân Pháp sau khi chi¿m °ãc ViÇt Nam là áp ·t trên thuÙc Ëa mÛi này mÙt hÇ thÑng hành chính có kh£ nng thñc hiÇn các chính sách, chç tr°¡ng cça mình.

áp dång chính sách chia à trË, thñc dân Pháp phân ViÇt Nam ra làm ba miÁn. Trung Kó, n¡i triÁu ình Hu¿ v«n còn tÓn t¡i, Õi tên thành An Nam, mÙt danh x°ng mà chính quyÁn ô hÙ Trung QuÑc ã ·t cho ViÇt Nam; hai miÁn B¯c Kó và Nam Kó v«n giï tên ci. M×i miÁn có mÙt viên thÑng sé éng §u và Áu phå thuÙc trñc ti¿p vào cái gÍi là ông D°¡ng thuÙc Pháp. ông D°¡ng thuÙc Pháp bao gÓm c£ Lào và Cambodge và éng §u là Toàn quyÁn ông D°¡ng. Giúp viÇc cho Toàn quyÁn ông D°¡ng là mÙt HÙi Óng TÑi cao gÓm các ThÑng sé và các giám Ñc các c¡ quan quan trÍng.

TriÁu ình nhà NguyÅn chÉ còn là hình théc. Khâm sé Pháp chç tÍa c£ NÙi các nhà NguyÅn, còn các bÙ Áu có mÙt cÑ v¥n ng°Ýi Pháp chÉ huy. Khâm sé Pháp còn chç tÍa ngay c£ các hÙi Óng hoàng tÙc.

2. HÇ thÑng giáo dåc và vn hóa

Chính sách giáo dåc - vn hóa cça thñc dân Pháp không chú ý ¿n viÇc nâng cao dân trí mà chç y¿u ào t¡o ra mÙt hàng ngi ng°Ýi ViÇt có thà giúp viÇc ¯c lñc cho công cuÙc bình Ënh và cai trË. Chï QuÑc ngï ã °ãc dùng t¡i Nam Kó të nm 1862 và l§n l§n lan tràn ra c£ n°Ûc. ¿n nm 1896, chính quyÁn thñc dân Pháp °a chï QuÑc ngï vào các cuÙc thi tuyÃn quan l¡i. Nm 1903 ¿n l°ãc môn Pháp vn °ãc °a vào. Các cuÙc thi h°¡ng truyÁn thÑng bË bãi bÏ vào §u th¿ k÷ 19 (nm 1915 ß B¯c Kó, nm 1918 ß Trung Kó). Thay th¿ vào ó là mÙt nÁn giáo dåc gÍi là Pháp - ViÇt °ãc l­p ra. Ti¿ng Pháp thành chuyÃn ngï chính. Ch°¡ng trình hÍc l§n l§n xa rÝi vn hóa truyÁn thÑng ViÇt Nam mà l¡i chú trÍng vn hÍc Pháp. Tr°Ûc ây, d°Ûi thÝi nhà NguyÅn, các xã, làng Áu có tr°Ýng hÍc. ¿n nay, khi hçy bÏ viÇc hÍc chï Hán thì m·c nhiên hÇ thÑng tr°Ýng làng không còn nïa. Công viÇc giáo dåc chÉ t­p trung t¡i các ô thË lÛn. Nm 1908 mÙt tr°Ýng ¡i hÍc °ãc thành l­p, còn trong c£ n°Ûc thì chÉ có ba tr°Ýng trung hÍc. Ngoài ra, à phåc vå cho bÙ máy cai trË, thñc dân l­p ra các c¡ quan nghiên céu nh° tr°Ýng ViÅn ông Bác CÕ (Ecole Francaised'Extrême-Orient) sß Ëa ch¥t, sß Ëa lý, sß KiÃm lâm... Ng°Ýi ViÇt không °ãc làm viÇc trong các c¡ sß này.

Chï QuÑc ngï l§n l§n chi¿m vË trí quan trÍng. Báo chí và sách vß b±ng chï QuÑc ngï xu¥t hiÇn làm truyÁn bá càng nhanh cách vi¿t này. Và c£ phong trào chÑng Pháp cing dùng chï này à truyÁn bá t° t°ßng Ùc l­p tñ chç trong dân chúng.

3. ãt khai thác l§n thé nh¥t

Trung thành vÛi chç tr°¡ng bi¿n thuÙc Ëa thành nguÓn cung c¥p tài nguyên cho nÁn công nghiÇp cça mình và Óng thÝi là thË tr°Ýng tiêu thå các s£n ph©m cça nÁn công nghiÇp ó, thñc dân Pháp chú trÍng ¿n viÇc cho xu¥t kh©u nhïng s£n ph©m thô nh° cao su, qu·ng mÏ Óng thÝi nh­p nhïng hàng hóa cça Pháp. MÙt hÇ thÑng quan thu¿ °ãc thành l­p à ch·n nguÓn nh­p cça các n°Ûc khác, giành Ùc quyÁn thË tr°Ýng cho các s£n ph©m cça m«u quÑc. Các công ty cça Pháp °ãc h°ßng °u tiên, óng thu¿ r¥t nh¹, có khi °ãc miÅn thu¿.

§u th¿ k÷ XX, than á ß Qu£ng Yên cing nh° các thé qu·ng khác nh° vàng, antimoine Áu °ãc xu¥t sang Pháp. Công nghÇ t¡i ch× không °ãc chú ý. ChÉ mÙt sÑ r¥t ít °ãc thành l­p nh° các hãng xay xát lúa t¡i Nam Kó, mÙt vài hãng dÇt ß B¯c Kó. Công ty iÇn n°Ûc °ãc thành l­p vào nm 1990, rÓi sau ó là các công ty khác ra Ýi nh° công ty xi mng H£i Phòng, nhà máy gi¥y áp C§u, nhà máy thuÑc lá Hà NÙi. T¥t c£ nhïng c¡ sß s£n xu¥t trên Áu thuÙc h¡ng nhÏ còn lãi nhu­n có °ãc Áu °ãc chuyÃn vÁ Pháp.

Trong l)nh vñc công nghiÇp, chính quyÁn thuÙc Ëa dành các ¥t m§u má cho các Pháp kiÁu ho·c các công ty. Të nm 1897 ¿n 1913 các Pháp kiÁu và các công ty chi¿m °ãc 470.000 hecta ¥t. Tuy th¿, kù thu­t khai thác ruÙng ¥t không °ãc Õi mÛi. Con trâu và cái cày cùng séc ng°Ýi v«n là nhïng công cå s£n xu¥t trên nhïng cánh Óng mà chç nhân ông là Pháp kiÁu.

VÁ ph°¡ng diÇn th°¡ng mãi, hàng hóa cça Pháp ngñ trË thË tr°Ýng vì °ãc miÅn thu¿ nh­p. Hàng hóa ViÇt Nam xu¥t thì ph£i bán vÛi giá h¡. T¥t c£ lãi nhu­n cça nÁn ngo¡i th°¡ng Áu lÍt vào mÙt vài công ty nh° U.C.I.A., Denis Frère...

Dù sao, trên ph°¡ng diÇn giao thông, thñc dân Pháp cing chú ý xây dñng mÙt hÇ thÑng giao thông nhanh h¡n, l­p °Ýng xe lía nÑi liÁn nhiÁu tÉnh l¡i vÛi nhau nh° Hà NÙi - L¡ng S¡n, Hà NÙi - Vinh, Hu¿ - à Nµng, Sài Gòn - Nha Trang... Ngoài ra t¡i Nam Kó hÇ thÑng kênh r¡ch cing °ãc tu bÕ l¡i. M¡ng l°Ûi giao thông có °ãc mÙt bÙ m·t mÛi.

III. Phong trào yêu n°Ûc

1. Phong trào C§n V°¡ng

Hòa °Ûc Giáp Thân 1884 mß §u mÙt giai o¡n rÑi lo¡n cho TriÁu ình Hu¿. Sau khi vua HiÇp Hòa bË l­t Õ rÓi bË gi¿t ch¿t, Ki¿n Phúc lên thay nh°ng chÉ sáu tháng l¡i ch¿t. NguyÅn Vn T°Ýng và Tôn Th¥t Thuy¿t °a ¯ng LËch, mÛi 13 tuÕi lên làm vua, téc là vua Hàm Nghi.

Mâu thu«n ngo¡i giao giïa TriÁu ình Hu¿ và phía Pháp nÕ ra khi Toàn quyÁn De Courcy òi làm lÅ phong v°¡ng cho vua Hàm Nghi và òi ph£i °ãc cùng oàn tùy tùng i qua cÕng chính là cÕng chÉ dành riêng cho các vua NguyÅn (7.1885). TriÁu ình Hu¿ không ch¥p nh­n và cho quân t¥n công vào tòa Khâm sé, tr¡i lính Pháp ß Hu¿. CuÙc t¥n công th¥t b¡i. Vua Hàm nghi ph£i xu¥t bôn. Tôn Th¥t Thuy¿t °a vua ra Qu£ng TrË rÓi ¿n NghÇ An và óng b£n doanh t¡i ¥y. Të b£n doanh, vua Hàm Nghi xuÑng chi¿u C§n V°¡ng, kêu gÍi nhân dân kh¯p n¡i nÕi lên chÑng Pháp. Thñc dân Pháp °a quân i càn quét núi rëng Qu£ng Bình, NghÇ An hòng b¯t vua cho °ãc. Óng thÝi, t¡i Hu¿, thñc dân Pháp °a Óng Khánh lên làm vua. Óng Khánh ph£i thân hành sang Khâm sé Pháp à làm lÅ thå phong.

¿n tháng 11.1886 quân Pháp mua chuÙc °ãc Tr°¡ng Quang NgÍc, chÉ ¡o Ùi quân ng°Ýi M°Ýng có nhiÇm vå b£o vÇ vua. Tr°¡ng Quang NgÍc b¯t vua dâng cho Pháp. Vua bË thñc dân Pháp b¯t i ày ß Algérie.

Chi¿u C§n V°¡ng cça vua Hàm Nghi °ãc sñ h°ßng éng m¡nh m½ kh¯p n¡i, nh¥t là trong giÛi s) phu và ngay c£ sau khi vua ã bË b¯t i ày rÓi.

ß Trung Kó, tiêu biÃu cho phong trào C§n V°¡ng là cuÙc khßi ngh)a cça Mai Xuân Th°ßng (1860-1887). VÑn là ng°Ýi thi ­u cí nhân, Mai Xuân Th°ßng quy tå °ãc nhiÁu nhà nho tên tuÕi ß Qu£ng Ngãi, Bình Ënh. HÍ cùng nhau l­p cn cé ß Bình Ënh. Ngh)a quân cça Mai Xuân Th°ßng chÑng chÍi cça quân Pháp trong ba nm ròng. Quân Pháp nhiÁu l§n vi¿t th° då hàng nh°ng Áu bË ông të chÑi. CuÑi cùng quân Pháp iÁu Tr§n Bá LÙc, mÙt k» cÙng tác ¯c lñc vÛi Pháp, të Nam Kó ra °¡ng §u cùng ngh)a quân khßi ngh)a. Sau nhiÁu l§n giao tranh Áu th¥t b¡i, Tr§n Bá LÙc ành dùng l¡i biÇn pháp mà quân Pháp ã dùng vÛi NguyÅn Trung Trñc: cho b¯t m¹ cça Mai Xuân Th°ßng à buÙc ông ph£i ra hàng. Mai Xuân Th°ßng ra nÙp mình à céu m¹. Ông không ch¥p nh­n viÇc quy hàng và bË °a ra hành quy¿t t¡i quê nhà (Bình Ënh).

MÙt cuÙc nÕi d­y h°ßng éng chi¿u C§n V°¡ng t¡i Thanh Hóa là cça inh Công Tráng (?-1887).inh Công Tráng nguyên là tùy t°Ûng cça Hoàng Tá Viêm. Khi vua Hàm Nghi xuÑng chi¿u C§n V°¡ng, ông cùng các nho s) nÕi ti¿ng nh° Ñc hÍc Ph¡m Bành, Ti¿n s) TÑng Duy Tân... xây dñng cn cé Ëa Ba ình t¡i Thanh Hóa. Ngh)a quân th°Ýng i ánh phá các Ón bót cça quân Pháp. Sau ba nm chi¿n ¥u, cn cé cça ngh)a quân bË quân Pháp phá °ãc. Trên °Ýng rút lên núi, inh Công Tráng bË tí th°¡ng.

ß Hà T)nh, cuÙc khßi ngh)a cça Phan ình Phùng (1847-1895) và Cao Th¯ng (1864-1893) cing ã Ã l¡i d¥u ¥n sâu s¯c trong lËch sí dân tÙc. Phan ình Phùng ã n bái y¿t vua Hàm Nghi sau khi vua xu¥t bôn và nh­n nhiÇm vå lãnh ¡o phong trào C§n V°¡ng t¡i NghÇ An, Hà T)nh. Ông xây dñng Ón tr¡i, l­p x°ßng công binh ch¿ t¡o vi khí. Quân Pháp vÛi sñ giúp séc ¯c lñc cça Hoàng Cao Kh£i, nhiÁu l§n då ông ra hàng nh°ng không °ãc bèn cho qu­t mÓ tÕ tiên ông. CuÙc chi¿n ¥u cça Phan ình Phùng kéo dài ¿n h¡n 10 nm. Trong mÙt l§n bË bao vây, ông bË bÇnh ki¿t l?và ch¿t.

Quân Pháp l¡i ph£i Ñi phó vÛi phong trào C§n V°¡ng ß B¯c Kó. NguyÅn ThiÇn Thu­t (1844-1926) l­p chi¿n khu ß Bãi S­y, dùng chi¿n thu­t du kích t¥n công tiêu diÇt các toán quân tu§n tiÅu, các Ón bót cça Pháp. QUân Pháp bË thiÇt h¡i nhiÁu tr­n n·ng nÁ, dÓn lñc l°ãng càn quét nhiÁu l§n không °ãc, ành ph£i °a Hoàng Cao Kh£i ra tr¥n áp và då hàng. Lñc l°ãng ngh)a quân bË thiÇt h¡i n·ng. NguyÅn ThiÇn Thu­t giao quyÁn chÉ huy l¡i cho em, lên °Ýng sang Trung QuÑc tìm Tôn Th¥t Thuy¿t à bàn cách phåc h°ng. Nh°ng viÇc không thành. ông ành n°¡ng náu t¡i ¥y.

MÙt cuÙc khßi ngh)a lëng l«y khác là t¡i Yên Th¿ do Hoàng Hoa Thám chÉ huy (1858-1913) chÉ huy. CuÙc khßi ngh)a này làm tiêu hao lñc l°ãng cça quân Pháp, không à chúng yên Õn áp dång chính sách cai trË cça mình t¡i B¯c Ninh, Thái Nguyên. Quân Pháp ph£i ra séc àn áp ¿n nm 1913 mÛi diÇt °ãc.

2. Phong trào yêu n°Ûc vào §u th¿ k÷ 20

Qua §u th¿ k÷ 20, phong trào yêu n°Ûc cça dân tÙc ViÇt Nam không còn mang thu§n màu s¯c quân sñ nïa. Các cuÙc ¥u tranh chính trË b¯t §u xu¥t hiÇn mà iÃn hình là phong trào ông Du do Phan BÙi Châu c§m §u.

Là mÙt nho s) nÕi ti¿ng, Phan BÙi Châu t­p hãp l¡i các s) phu cça phong trào C§n V°¡ng sau khi phong trào này th¥t b¡i và thành l­p mÙt tÕ chéc mÛi là phong trào Duy Tân. Phong trào Duy T ân chç tr°¡ng °a ng°Ýi ra n°Ûc ngoài mà cå thà là n°Ûc Nh­t à hÍc hÏi nhïng ti¿n bÙ cça thÝi ¡i, chu©n bË cho lñc l°ãng vÁ sau. Kó Ngo¡i h§u C°Ýng à °ãc °a sang Nh­t à móc nÑi tr°Ûc vÛi nhà c§m quyÁn Nh­t B£n. Vào nm 1908, 200 thanh niên °ãc gíi sang ¥y. Nh°ng Nh­t không sµn lòng giúp. Phan BÙi Châu và C°Ýng à ph£i sang trÑn tránh ß Trung QuÑc.

ß trong n°Ûc, các s) phu chuyÃn h°Ûng khác. D°Ûi sñ chÉ ¡o cça L°¡ng Vn Can, tr°Ýng ông Kinh Ngh)a Thåc °ãc thành l­p vÛi måc ích truyÁn bá các t° t°ßng tân ti¿n, Á x°Ûng phong trào tân hÍc vÛi måc ích ào t¡o nhïng thanh niên °u tú Ã thñc hiÇn công cuÙc òi l¡i chç quyÁn quÑc gia. Dù ho¡t Ùng chÉ °ãc mÙt nm, nh°ng ông Kinh Ngh)a Thåc ã ánh d¥u viÇc chuyÃn h°Ûng quan trÍng cça giÛi trí théc ViÇt Nam.

Khác vÛi chç tr°¡ng muÑn dùng b¡o lñc à chÑng Pháp cça Phan BÙi Châu, Phan Chu Trinh (1872-1926) chç tr°¡ng céu n°Ûc b±ng °Ýng lÑi c£i l°¡ng, mß mang dân trí và tranh thç òi hÏi ß chính quyÁn quyÁn dân sinh dân chç. Ông bË Pháp b¯t và ày i Côn £o vào nm 1908. Do hÙi Nhân quyÁn QuÑc t¿ can thiÇp, ông °ãc th£ ra và bË qu£n thúc t¡i Mù Tho. Nm 1914, Phan Chu Trinh l¡i bË b¯t vì bË nghi ngÝ là ã liên l¡c vÛi C°Ýng Ã. Nm 1922, ông sang Pháp ti¿p tåc ho¡t Ùng cça mình. Sau ó l¡i vÁ n°Ûc và m¥t nm 1926. ám tang cça ông °ãc các nhà yêu n°Ûc tÕ chéc kh¯p c£ ba kó.

Giai o¡n sau th¿ chi¿n thé nh¥t (1919-1945)

I. ãt khai thác l§n thé hai cça Pháp

Sau th¿ chi¿n thé nh¥t, dù th¯ng tr­n, Pháp v«n bË thiÇt h¡i n·ng nÁ. Ã céu vãn nÁn kinh t¿, Pháp ra séc v¡ vét các thuÙc Ëa.

Pháp tng c°Ýng §u t° vào ViÇt Nam. TÕng sÑ vÑn °ãc §u t° vào ViÇt Nam të 1919 ¿n 1929 lên ¿n 8 t÷ FF. Ngân Hàng ông D°¡ng mà ban Giám Ñc bao gÓm các nhà kù nghÇ, các nhà tài phiÇt thñc sñ cai trË ViÇt Nam. Ho¡t Ùng §u t° chú trÍng vào viÇc khai thác mÏ, Ón iÁn cao su. T¥t c£ lãi nhu­n Áu °ãc °a vÁ Pháp.

Các Ón iÁn cao su °ãc mß rÙng. DiÇn tích trÓng cao su të 15.000 hecta vào nm 1924 lên ¿n 120.000 hecta vào nm 1930.

Ho¡t Ùng mÏ cing phát triÃn tng vÍt. Vào nm 1923 có 496 mÏ °ãc khai thác thì ¿n nm 1929 có ¿n 17.685 mÏ. a sÑ các mÏ ¥y t­p trung ß B¯c Kó.

Nh°ng trái l¡i, ngành s£n xu¥t ch¿ bi¿n thì không có phát triÃn gì nhiÁu, vì Pháp muÑn duy trì sñ Ùc quyÁn cça mình trong s£n xu¥t cing nh° trong viÇc tiêu thå hàng hóa.

II. Sñ phân hóa trong xã hÙi ViÇt Nam

CuÙc khai thác l§n thé hai cça Pháp ã t¡o ra sñ phân hóa sâu s¯c trong xã hÙi ViÇt Nam.

Giai c¥p Ëa chç °ãc sñ nâng á cça phía Pháp trß thành ch× dña cho chç ngh)a ¿ quÑc. Giai c¥p nông dân bË b§n cùng hóa và bË khai thác lao Ùng triÇt Ã. Giai c¥p t° s£n ngày càng thêm ông. ó là nhïng ng°Ýi tñ bÏ vÑn ra kinh doanh và ã thành công trong th°¡ng tr°Ýng cing nh° trong công nghÇ.

Giai c¥p tiÃu t° s£n ra Ýi do sñ phát triÃn cça các ngành kinh t¿, sñ phÕ bi¿n các c¡ quan hành chính, giáo dåc, vn hóa. Giai c¥p công nhân ra Ýi të ãt khai thác thé nh¥t càng phát triÃn m¡nh trong ãt khai thác th° hai này. Giai c¥p này ã nhanh chóng ti¿p thu t° t°ßng cça Cách M¡ng Tháng M°Ýi Nga và t¡o °ãc mÙt lñc l°ãng vïng vàng cho cuÙc chi¿n ¥u vì Ùc l­p tñ do.

III. Phong trào chÑng Pháp

1. Phong trào báo chí

Phong trào chÑng Pháp giai o¡n sau th¿ chi¿n thé nh¥t ti¿p tåc phát triÃn. Phong trào tÏa rÙng ra mÍi t§ng lÛp nhân dân. NÕi b­t nh¥t là phong trào cça công nhân và giÛi tiÃu t° s£n trí théc. hÍ ã cho ra nhïng tÝ báo b±ng ti¿ng Pháp ho·c b±ng chï QuÑc ngï kêu gÍi lòng yêu n°Ûc cça toàn dân Óng thÝi mß ra ph°¡ng cách ¥u tranh. NguyÅn An Ninh cho ra tÝ "La Cloche fêlée" (Chuông rè) ß Nam Kó vào ngày 10/12/1923 không nhïng công kích giÛi quan l¡i thÑi nát mà còn lên án thñc dân Pháp. Nhïng cuÙc diÅn thuy¿t, v­n Ùng qu§n chúng cça NguyÅn An Ninh ã là ti¿ng vang lÛn trong qu§n chúng, t¡o thu­n lãi cho sñ ra Ýi cça "£ng Thanh Niên Cao VÍng". £ng này °ãc sñ çng hÙ cça giÛi trí théc Nam Kó. Ã è b¹p phong trào này, thñc dân Pháp cho b¯t NguyÅn An Ninh, k¿t tÙi ông vi¿t truyÁn ¡n, vi¿t báo xúi giåc dân chúng phá rÑi tr­t tñ an ninh. Sau khi ra tù, NguyÅn An Ninh l¡i l­p hÙi kín, hÙi này phát triÃn chç y¿u ß Sài Gòn, Gia Ënh và có £nh h°ßng ¿n các Ëa ph°¡ng khác. Bên c¡nh các ho¡t Ùng cça NguyÅn An Ninh còn có Ngô éc K¿ vÛi tÝ báo "Hïu Thanh", Huónh thúc Kháng vÛi tÝ "Ti¿ng Dân". Hai tÝ này vi¿t b±ng chï quÑc ngï và r¥t phÕ bi¿n.

2. Các cuÙc biÃu d°¡ng tinh th§n chÑng Pháp

Hai sñ kiÇn chính trË lÛn ã nÕ ra và gây d¥u ¥n sâu s¯c lên cuÙc sÑng chính trË cça dân chúng. Sñ kiÇn thé nh¥t là cuÙc ¥u tranh cça nhân dân trong c£ n°Ûc và cça ViÇt kiÁu ß n°Ûc ngoài òi ân xá cho nhà cách m¡ng Phan BÙi Châu Nguyên vào ngày 30.6.1925, thñc dân tÕ chéc b¯t cóc Phan BÙiChâu t¡i Th°ãng H£i khi ông ang ho¡t Ùng ß ¥y. Chúng em ông vÁ ViÇt Nam và °a ra tòa à hình xí k¿t ánn chung thân. B£n án này g·p ph£i sñ ph£n kháng m¡nh m½ cça dân chúng. Các cuÙc bãi công, bãi thË x£y ra kh¯p n¡i òi tha bÕng cho Phan BÙi Châu. Toàn quyÁn b¥y giÝ là Varenne ph£i tuyên bÑ tha bÕng Phan BÙi Châu nh°ng l¡i °a ông vÁ giam lÏng ß Hu¿.

Trong cuÙc v­n Ùng này có vai trò quan trÍng cça mÙt tÕ chéc yêu n°Ûc mÛi thành l­p. ó là hÙi Phåc ViÇt. HÙi này k¿t hãp ho¡t Ùng cùng "ViÇt Nam Thanh Niên Cách M¡ng Óng Chí HÙi". Sau mÙt thÝi gian ho¡t Ùng, bi 5lÙ, hÙi Õi tên nhiÁu l§n, cuÑi cùng quy¿t Ënh l¥y tên là "Tân ViÇt Cách M¡ng £ng" .

Sñ kiÇn thé hai là ám tang cça Phan Chu Trinh. Sau nhïng nm tháng ln lÙn ho¡t Ùng chính trË, Phan Chu Trinh lâm bÇnh và m¥t ngày 24.3.1926. ám tang cça ông °ãc tÕ chéc rÙng kh¯p ba kó và trß thành mÙt dËp biÃu d°¡ng lÛn tinh th§n yêu n°Ûc và ý chí kháng Pháp cça dân tÙc ViÇt Nam.

3. Các tÕ chéc chÑng Pháp ß n°Ûc ngoài

Phong trào ¥u tranh chÑng Pháp không chÉ có ß trong n°Ûc, mà cing phát triÃn r¥t m¡nh m½ ß n°Ûc ngoài. "HÙi Liên hiÇp các Dân tôc ThuÙc Ëa" do NguyÅn ái QuÑc cùng mÙt sÑ ng°Ýi yêu n°Ûc thành l­p t¡i Pháp vào nm 1921. TÕ chéc này phÕ bi¿n chç ngh)a Mác-Lênin ¿n các dân tÙc thuÙc Ëa. NguyÅn ái QuÑc cho ra tÝ "Le Paria" (Ng°Ýi Cùng KhÕ) lên án chính sách bóc lÙt dã man cça thñc dân Pháp, kêu gÍi các dân tÙc bË trË vùng lên chÑng chç ngh)a thñc dân. Dù bË kiÃm soát ch·t ch½, tÝ "Le Paria" cing v«n °ãc chuyÃn vÁ trong n°Ûc và tác Ùng lÛn ¿n phong trào chÑng Pháp t¡i ây.

MÙt tÕ chéc h£i ngo¡i khác là nhóm "Tân Tâm Xã" ra Ýi ß Qu£ng Châu gÓm nhïng thanh niên tr» tuÕi §y nhiÇt huy¿t të tÕ chéc "ViÇt Nam Quang Phåc HÙi" mà ra. Nm 1924, bi¿t tin Toàn quyÁn ông D°¡ng là Merlin trên °Ýng sang Nh­t s½ ghé Trung quÑc, "Tâm Tâm Xã" quy¿t Ënh ám sát y à gây ti¿ng vang cho phong trào ánh uÕi thñc dân. NhiÇm vå này °ãc giao cho Ph¡m HÓng Thái. êm 19.6.1924 Merlin dñ tiÇc chiêu ãi ß khách s¡n Victoria t¡i Sa IÇn n±m trong tô giÛi cça Anh. Ph¡m HÓng Thái c£i trang thành phóng viên lÍt °ãc vào và ném bom lên bàn tiÇc cça Merlin. Bom nÕ nh°ng chÉ làm Merlin bË th°¡ng. Hành Ùng xong, Ph¡m HÓng Thái bË c£nh binh r°ãt uÕi g¥p ph£i nh£y xuÑng Châu Giang tr§m mình. Ti¿ng bom sa iÇn ã có £nh h°ßng trong và ngoài n°Ûc, góp ph§n thúc ©y phong trào chÑng Pháp tng cao.

Sau ti¿ng bom Sa iÇn, NguyÅn ái QuÑc ¿n Qu£ng Châu. T¡i ây, të h¡t nhân cça "Tâm Tâm Xã", ông thành l­p ra tÕ chéc "ViÇt Nam Thanh Niên Cách M¡ng Óng Chí HÙi", trong ó có tÕ chéc "CÙng s£n oàn" làm nòng cÑt (6.1925). "ViÇt Nam Thanh Niên Cách M¡ng Óng Chí HÙi" tìm cách tuyên truyÁn chç ngh)a Mác - Lênin vào ViÇt Nam, t¡o tiÁn Á cho công cuÙc gi£i phóng dân tÙc và giai c¥p trong n°Ûc.

4. CuÙc khßi ngh)a Yên Bái

Tháng 12 nm 1927, NguyÅn Thái HÍc cùng mÙt sÑ ng°Ýi yêu n°Ûc thành l­p tÕ chéc ViÇt Nam QuÑc Dân £ng. NguyÅn Thái HÍc °ãc b§u làm Chç tËch £ng. ViÇt Nam QuÑc Dân £ng chç tr°¡ng liên k¿t l¡i mÍi t§ng lÛp nhân dân, không phân biÇt giai c¥p hay tôn giáo; dùng vi lñc à l¥y l¡i quyÁn Ùc l­p tñ chç cça ¥t n°Ûc và l­p mÙt chính thà cÙng hòa theo chç ngh)a dân chç xã hÙi. ViÇt Nam QuÑc Dân £ng phát triÃn m¡nh ß các tÉnh B¯c Ninh, B¯c Giang, Phú ThÍ, Thái Bình, H°ng Yên, H£i D°¡ng... Tháng 2-1929 ViÇt Nam QuÑc Dân £ng cho ng°Ýi ám sát Bazin, trùm mÙ phu cho các Ón iÁn cao su cça Pháp ß Nam Kó. M­t thám Pháp ra tay khçng bÑ. NhiÁu £ng viên bË b¯t. NhiÁu c¡ sß £ng bË tan vá. NguyÅn Thái HÍc quy¿t Ënh dÑc h¿t lñc l°ãng mß cuÙc tÕng khßi ngh)a nh°ng th¥t b¡i. NguyÅn Thái HÍc bË b¯t và bË tí hình cùng 12 Óng chí cça mình. TÕ chéc ViÇt Nam QuÑc Dân £ng tan vá.

IV Công cuÙc gi£i phóng dân tÙc

1. £ng CÙng S£n ViÇt Nam ra Ýi

Tr°Ûc sñ phát triÃn cça các cuÙc ¥u tranh chÑng Pháp và sau th¥t b¡i cça cuÙc khßi ngh)a Yên Bái, các nhà lãnh ¡o

"ViÇt Nam Thanh Niên Cách M¡ng Óng Chí HÙi" nh­n th¥y ph£i thành l­p mÙt chính £ng có kh£ nng oàn k¿t toàn dân à lãnh ¡o công cuÙc gi£i phóng cça dân tÙc. Vào tháng 3.1929 chi bÙ CÙng s£n §u tiên gÓm có b£y ng°Ýi ra Ýi t¡i Hà NÙi.

Ngày 17/6/1929 £ng CÙng S£n ông D°¡ng °ãc thành l­p, báo "Búa LiÁm" làm c¡ quan ngôn lu­n cho £ng. Sau ó Ban ch¥p hành trung °¡ng cça "ViÇt Nam Thanh Niên Cách M¡ng Óng Chí HÙi" thành l­p "An Nam CÙng S£n £ng". Óng thÝi "Tân ViÇt Cách m¡ng £ng" cing éng ra thành l­p "ông D°¡ng CÙng S£n Liên oàn".

à oàn k¿t l¡i các lñc l°ãng chÑng Pháp, ba £ng gÍn l¡i t¡i Cíu Long (g§n HÓng Kông) à i ¿n hãp nh¥t vÛi sñ chç tÍa cça NguyÅn ái QuÑc (2.1930). "£ng CÙng S£n ViÇt Nam" ra Ýi cùng c°¡ng l)nh §u tiên cça £ng. C°¡ng l)nh v¡ch rõ hai giai o¡n cça Cách m¡ng ViÇt Nam là: Cách m¡ng t° s£n dân quyÁn téc là cách m¡ng dân tÙc dân cç nhân dân và Cách m¡ng xã hÙi chçngh)a. C°¡ng l)nh Óng thÝi kh³ng Ënh vai trò lãnh ¡o cça £ng trong công cuÙc cách m¡ng.

2. Phong trào Xô Vi¿t NghÇ T)nh

D°Ûi sñ lãnh ¡o cça £ng, phong trào cách m¡ng trong n°Ûc phát triÃn mÍi n¡i và trong nhiÁu l)nh vñc. £ng chç tr°¡ng tÕ chéc l¡i hàng ngi công nhân à lãnh ¡o cuÙc ¥u tranh. Vào nm 1930 các công oàn bí m­t °ãc thành l­p có tÛi 10.000 thành viên. Các cuÙc ình công, bãi công nÕ ra kh¯p n¡i nh° cuÙc bãi công cça 3.000 công nhân Ón iÁn cao su Phú RiÁng, cuÙc bãi công cça 4.000 công nhân nhà máy sãi Nam Ënh, cça công nhân nhà máy diêm B¿n Thçy, hãng d§u Nhà Bè (Sài Gòn), nhà máy xi mng H£i Phòng...

CuÙc §u tranh cça nhân dân hai tÉnh NghÇ An và Hà T)nh là iÃm cao cça phong trào cách m¡ng trong giai o¡n này. Ngày 1/5/1930 công nhân và nông dân lân c­n thË xã Vinh r§m rÙ biÃu tình, nêu kh©u hiÇu òi thi hành lu­t lao Ùng, bÛt giÝ làm, tng tiÁn l°¡ng. oàn biÃu tình bË quân Pháp x£ súng b¯n làm 7 ng°Ýi ch¿t, 18 ng°Ýi bË th°¡ng. Sñ àn áp này không d­p t¯t °ãc phong trào mà trái l¡i, các cuÙc biÃu tình vÛi cÝ búa liÁm nÕ ra liên ti¿p d°Ûi quy mô càng ngày càng lÛn.

Phong trào phát triÃn cñc Ù vào tháng chín. Ngày 12.9 g§n thË xã Vinh, 20.000 nông dân biÃu tình và bË àn áp dã man b±ng máy bay ném bom. 217 ng°Ýi ch¿t và 126 ng°Ýi bË th°¡ng. Nhân dân liÁn vi trang nÕi d­y, phá huyÇn l? nhà ga, b°u iÇn, nhà giam, tñ éng ra l­p chính quyÁn cách m¡ng. Chính quyÁn cách m¡ng thi hành ngay các chç tr°¡ng dân sinh dân chç cça £ng, bãi bÏ hÇ thÑng thu¿ cça thñc dân, l¥y ruÙng công chia cho nông dân, gi£m tô, xóa nã, khuy¿n khích viÇc hÍc chï QuÑc ngï...

Trong suÑt thÝi gian tÓn t¡i ng¯n ngçi cça mình, Xô Vi¿t NghÇ T)nh ã ph£i Ñi phó vÛi sñ chÑng tr£ cça thñc dân Pháp. Chúng l­p Ón bót, xua quân i b¯n gi¿t dân chúng, Ñt phá làng m¡c... NhiÁu tÕ chéc cça £ng bË phá vá. Phong trào l¯ng xuÑng vào giïa nm 1931. M·c dù bË tan rã, phong trào Xô Vi¿t NghÇ T)nh là iÃm cao cça cách m¡ng và là tiÁn Á cho cuÙc Cách M¡ng Tháng Tám sau này.

ThÝi kó sau Xô Vi¿t NghÇ T)nh, phong trào cách m¡ng g·p ph£i sñ khçng bÑ cñc iÃm cça thñc dân Pháp. Con sÑ ng°Ýi bË b¯t, bË ày lên r¥t cao, các nhà tù Áu ch­t ních các ng°Ýi yêu n°Ûc. Tr§n Phú, TÕng Bí th° §u tiên cça £ng bË b¯t, bË tra t¥n ¿n ch¿t (4.1931). éng tr°Ûc tình th¿ khó khn ¥y, £ng v«n kiên trì ho¡t Ùng vÛi sñ çng hÙ rÙng rãi cça nhân dân kh¯p n°Ûc. NhÝ th¿ phong trào ¥u tranh v«n °ãc ti¿p tåc d°Ûi nhiÁu hình thñc khác nhau. Các cuÙc bãi công, bãi thË, bãi khóa v«n ti¿p tåc nÕ ra, ·c biÇt vào ngày QuÑc t¿ Lao Ùng nm 1938, mÙt cuÙc biÃu tình khÕng lÓ h¡n hai v¡n r°ái ng°Ýi nÕ ra ß qu£ng tr°Ýng nhà ¥u X£o Hà NÙi òi °ãc tñ do l­p hÙi, òi thi hành lu­t lao Ùng.

3. Khßi ngh)a B¯c S¡n (9.1940)

Chi¿n tranh th¿ giÛi thé hai bùng nÕ vào tháng 9/1939, n°Ûc Pháp bË phát xít éc chi¿m óng, nhà n°Ûc Pháp §u hàng. Trong khi ¥y t¡i châu á Phát xít Nh­t bành tr°Ûng th¿ lñc cça mình, muÑn h¥t c³ng Pháp ra khÏi ông D°¡ng.

Phát xít Nh­t cho quân ánh vào L¡ng S¡n (9/1940). Nhân dËp quân Pháp ang bÑi rÑi, nhân dân B¯c S¡n c°Ûp khí giÛi cça quân Pháp, éng lên thành l­p chính quyÁn cách m¡ng t¡i B¯c S¡n. Chính quyÁn cách m¡ng tËch thu cça c£i cça thñc dân Pháp em chia cho ng°Ýi nghèo. Qu§n chúng gia nh­p lñc lñng quân Ùi r¥t ông và thành l­p °ãc Ùi quân du kích B¯c S¡n. Nh°ng thñc dân Pháp thÏa hiÇp cùng Nh­t, cçng cÑ lñc l°ãng. Thñc dân Pháp °ãc Nh­t trao l¡i L¡ng S¡n, th³ng tay àn áp, gi¿t ch¿t hàng lo¡t ng°Ýi dân. Tuy th¿ Ùi du kích B¯c S¡n v«n tÓn t¡i à rÓi sau ó hãp vÛi các Ùi du kích khác mà trß thành Ùi du kích §u tiên cça ViÇt Minh.

4. Khßi ngh)a Nam Kó (23/11/1940)

Thñc dân Pháp xung Ùt vÛi quân phiÇt Xiêm t¡i biên giÛi Lào - Campuchia, bèn b¯t binh lính ViÇt Nam i ánh tr­n thay cho chúng ß m·t tr­n này. £ng bÙ Nam Kó quy¿t Ënh cho khßi ngh)a. CuÙc khßi ngh)a nÕ ra vào êm 23/11/1940, triÇt h¡ °ãc nhiÁu Ón bót, thành l­p °ãc chính quyÁn nhân dân, lan rÙng ¿n 8 tÉnh Nam BÙ. Thñc dân Pháp l¡i àn áp dã man, triÇt h¡ làng xóm, b¯n và gi¿t ch¿t h¡n 20.000 ng°Ýi. MÙt sÑ cán bÙ chç chÑt cça £ng là NguyÅn ThË Minh Khai, NguyÅn Vn Cë bË b¯t và bË xí b¯n.

5. M·t tr­n ViÇt Minh

Trong thÝi kó th¿ chi¿n thé hai, nhân dân ViÇt Nam vëa bË Pháp ô hÙ, vëa bË Nh­t bóc lÙt, ó là tình tr¡ng mà các nhà vi¿t sí th°Ýng gÍi là "mÙt cÕ hai tròng". Tr°Ûc tình hình kh©n tr°¡ng ó, NguyÅn ái QuÑc vÁ n°Ûc triÇu t­p hÙi nghË Trung °¡ng £ng t¡i Pác Bó Ã h¡ quy¿t tâm gi£i phóng cho °ãc các dân tÙc ông D°¡ng khÏi ách Pháp Nh­t. ViÇt Nam Ùc L­p Óng Minh (téc là ViÇt Minh) °ãc thành l­p (1941). Ùi Céu QuÑc Quân cça M·t tr­n ViÇt Minh phát Ùng chi¿n tranh du kích toàn quÑc. HÙi céu quÑc °ãc thành l­p ß nhiÁu n¡i. Các tÝ báo cça £ng nh° tÝ Gi£i Phóng, Céu QuÑc, ViÇt Nam Ùc l­p... phÕ bi¿n chç tr°¡ng chÑng Pháp Nh­t, thu hút ông £o qu§n chúng tham gia chi¿n ¥u. M·t tr­n ViÇt Minh ã t¡o °ãc chân r¿t trên kh¯p lãnh thÕ.

Ngày 22/12/1944 ViÇt Nam Tuyên TruyÁn Gi£i Phóng Quân ra Ýi d°Ûi chÉ thË cça lãnh tå HÓ Chí Minh, ©y m¡nh phong trào ¥u tranh chính trË k¿t hãp vÛi võ trang.

Khu Gi£i phóng ViÇt B¯c ra Ýi vào ngày 4/6/1945 ánh d¥u mÙt b°Ûc phát triÃn mÛi. ó là cn cé Ëa chính cça phong trào gi£i phóng dân tÙc, nÑi các lñc l°ãng cça các tÉnh miÁn th°ãng du B¯c ViÇt vÛi các tÉnh miÁn trung du.

6. Cách M¡ng Tháng Tám

Tháng 5/1945 Phát xít éc thua tr­n. Nh­t §u hàng quân Óng minh vô iÁu kiÇn. Tình hình bi¿n chuyÃn có lãi cho cách m¡ng ViÇt Nam. £ng hÍp hÙi nghË toàn quÑc vào ngày 13/8/1945 ß Tân Trào (Tuyên Quang) quy¿t Ënh TÕng khßi ngh)a. Sau ó, QuÑc dân ¡i hÙi °ãc triÇu t­p, cing hÍp ß ây. ¡i hÙi tán thành quy¿t Ënh TÕng khßi ngh)a và cí ra "çy Ban Dân TÙc Gi£i Phóng ViÇt Nam" (téc Chính Phç Lâm ThÝi cça n°Ûc ViÇt Nam DÂn Chç CÙng Hòa sau này). Lãnh tå HÓ Chí Minh °ãc b§u làm chç tËch. Ng°Ýi vi¿t "Th° kêu gÍi TÕng khßi ngh)a" gíi ¿n toàn dân.

Ngày 16/8 mß §u công cuÙc tÕng khßi ngh)a, Ùi quân gi£i phóng do Võ Nguyên Giáp chÉ huy ti¿n vÁ gi£i phóng Thái Nguyên. Các Ëa ph°¡ng khác nh° B¯c Giang, H£i D°¡ng, Hà T)nh... nÑi ti¿p nhau °ãc gi£i phóng.

Ngày 17/8, cuÙc biÃu tình çng hÙ ViÇt Minh nÕ ra t¡i Hà NÙi. Ti¿p sau ó là Hu¿ và Sài Gòn. ChÉ trong vòng 15 ngày cuÙc khßi ngh)a phát triÃn trên ph¡m vi toàn quÑc.

Ngày 2/9, t¡i qu£ng tr°Ýng Ba ình - Hà NÙi, tr°Ûc h¡n 50 v¡n nhân dân, Chç tËch HÓ Chí Minh Íc b£n "Tuyên ngôn Ùc l­p", khai sinh ra n°Ûc ViÇt Nam mÛi, n°Ûc ViÇt Nam DÂn Chç CÙng Hòa. B£n Tuyên Ngôn b¯t §u b±ng câu: "T¥t c£ mÍi ng°Ýi Áu sinh ra có quyÁn bình ³ng. T¡o hóa cho hÍ nhïng quyÁn không ai có thà xâm ph¡m °ãc; trong nhïng quyÁn ¥y, có quyÁn °ãc sÑng, quyÁn sung s°Ûng và quyÁn tñ do".

à dành °ãc th¯ng lãi trên, dân tÙc ViÇt Nam ã hy sinh không bÝ b¿n të th¿ hÇ này nÑi ti¿p th¿ hÇ khác, ã dùng nhiÁu biÇn pháp të ôn hòa ¿n b¡o lñc. CuÑi cùng d°Ûi sñ lãnh ¡o cça mÙt chính £ng có séc oàn k¿t toàn dân, ViÇt Nam ã thoát °ãc ách ô hÙ, trß l¡i mÙt n°Ûc Ùc l­p tñ chç.

C. Nhân v­t, di tích tiêu biÃu

Trong thÝi kó Pháp thuÙc, ng°Ýi ViÇt Nam liên ti¿p éng lên tranh ¥u cho nÁn Ùc l­p, tñ chç. NhiÁu, r¥t nhiÁu ng°Ýi con °u tú cça ¥t n°Ûc ã ngã xuÑng trong các tình huÑng khác nhau. Trong sÑ ¥y có nhïng nhân v­t nÕi b­t nh° Hàm Nghi, Tôn Th¥t Thuy¿t là nhïng ng°Ýi phát Ùng phong trào C§n V°¡ng. ó còn là Mai Xuân Th°ßng, inh Công Tráng, Phan ình Phùng, Cao Th¯ng, NguyÅn ThiÇn Thu­t, Hoàng Hoa Thám... là nhïng ng°Ýi trên mÍi miÁn cça tÕ quÑc ã h°ßng éng phong trào C§n V°¡ng. HÍ cing là nhïng nhà yêu n°Ûc cça các th­p k÷ §u th¿ k÷ XX: Phan BÙi Châu, L°¡ng Vn Can, Phan Châu Trinh, Ph¡m HÓng Thái, NguyÅn Thái HÍc, NguyÅn An Ninh; là các nhà lãnh tå cça phong trào CÙng s£n: NguyÅn ái QuÑc, Tr§n Phú, NguyÅn Vn Cë, NguyÅn ThË Minh Khai, Lê HÓng Phong, Hoàng Vn Thå... T­p sách này ¡n cí nhân v­t Phan Chu Trinh, t°ãng tr°ng cho mÙt khía c¡nh nhÏ trong phong trào chÑng Pháp rÙng lÛn cça nhân dân ViÇt Nam và M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u, mÙt trong nhïng Ëa bàn cách m¡ng ViÇt Nam.

* Phan Chu Trinh (1872 - 1926)

Phan Chu Trinh là nhà yêu n°Ûc và cing là nhà th¡. Ông có tñ là Tí Cán, hiÇu Tây HÓ, biÇt hiÇu Hy Mã, sinh ngày 9 tháng 9 nm 1872 t¡i làng Tây LÙc, huyÇn Hà ông, tÉnh Qu£ng Nam. Thuß nhÏ ông theo lÑi hÍc cí nghiÇp. Nm 27 tuÕi ông °ãc vào tr°Ýng tÉnh, nÕi ti¿ng hÍc giÏi cùng vÛi Tr§n Quý Cáp và Huónh Trúc Kháng. Nm Canh Tý (1900) ông ­u cí nhân ß tr°Ýng Thëa Thiên, nm sau l¡i ­u Phó b£ng và °ãc bÕ làm Thëa biÇn bÙ LÅ.

SÛm nh­n ra quan tr°Ýng là "Túi c¡m giá áo loàng xoàng; GÑi tÛ l°ng tôi lúc nhúc ây" nên ông të quan (1905), cùng vÛi Tr§n Quý Cáp và Huónh Trúc Khách i chu du vÁ Nam. ¿n Bình Ënh th¥y có khoa thi, ông và các b¡n cùng vào dñ thi, l¥y tên chung là ào MÙng Giác. Bài th¡ kêu gÍi lòng yêu n°Ûc "Chí thành thông thánh" cça ông làm cho các quan tr°Ýng thi bÑi rÑi, ph£i báo cáo vÁ triÁu ình.

Sau ó ông Õi h°Ûng, i lên cn cé kháng chi¿n cça Á Thám ß B¯c Giang à quan sát tình hình. Nm 1906 ông qua Nh­t g·p Phan BÙi Châu, trao Õi ý ki¿n và xem xét cuÙc duy tân cça ng°Ýi Nh­t. Khâm phåc chí khí cça Phan BÙi Châu nh°ng không Óng quan iÃm, ông chç tr°¡ng céu n°Ûc b±ng °Ýng lÑi c£i l°¡ng, mß mang dân trí và tranh thç òi hÏi chính quyÁn quyÁn dân sinh dân chç. VÛi chç tr°¡ng ó ông vÁ n°Ûc ho¡t Ùng, gíi mÙt b£n iÁu tr§n dài cho Toàn quyÁn ông D°¡ng, diÅn thuy¿t ß tr°Ýng ông Kinh Ngh)a Thåc, vi¿t bài "TÉnh quÑc hÓn ca" kêu gÍi duy tân theo h°Ûng dân chç t° s£n.

Nm 1908, ông bË b¯t và bË ày i Côn £o vì vai trò quan trÍng cça ông trong phong trào chÑng thu¿ ß Trung Kó. Do HÙi Nhân QuyÁn QuÑc T¿ can thiÇp, ông °ãc tr£ tñ do và bË qu£n thúc ß Mù Tho (1911)

Trong thÝi gian ß Mù Tho, ông t­p hãp nhïng bài th¡ cça mình thành "Tây HÓ thi t­p". Cùng nm ó ông qua Pháp. Ông ph£i làm nghÁ chåp £nh à ki¿m sÑng. Nm 1914 chính quyÁn Pháp b¯t ông vì cho là ông ã liên l¡c vÛi C°Ýng à à chÑng Pháp, nh°ng thi¿u b±ng chéng nên ph£i tha bÕng ông sau 9 tháng giam giï. Trong tù ông làm h¡n 200 bài th¡ t­p hãp trong "Santé thi t­p". ThÝi gian ß Pháp, Phan Chu Trinh có liên hÇ m­t thi¿t vÛi NguyÅn ái QuÑc và Phan Vn Tr°Ýng.

Nm 1922, Kh£i Ënh sang Pháp dñ triÃn lãm thuÙc Ëa t¡i Marseilles, Phan Chu Trinh vi¿t "Th° th¥t iÁu" k» b£y tÙi cça Kh£i Ënh mà tÙi chính là làm nhåc quÑc thà và vung phí cça dân.

Kho£ng nm 1922-1923 ông vi¿t bài "TÉnh quÑc hÓn ca" mÛi à hiÇu triÇu nhân dân ViÇt Nam và nhân dân Pháp.

Th¥y ho¡t Ùng ß Pháp không có hiÇu qu£ lÛn, ông vÁ n°Ûc. T¡i Sài Gòn, ông tÕ chéc nhiÁu cuÙc hÙi th£o vÁ "¡o éc và luân lý ông Tây", "Quân trË chç ngh)a và dân trË chç ngh)a".

Ông m¥t t¡i Sài Gòn vào ngày 24.3.1926. ám tang cça ông trß thành mÙt cuÙc biÃu d°¡ng chính trË chÑng Pháp trên c£ ba kó.

Là mÙt ng°Ýi yêu n°Ûc nÓng nàn, các ho¡t Ùng và th¡ vn cça Phan Chu Trinh ã góp ph§n vào viÇc théc tÉnh nhân dân, d¥y lên mÙt phong trào yêu n°Ûc sôi nÕi trong nhïng th­p k÷ §u cça th¿ k÷ hai m°¡i.

M°Ýi tám thôn v°Ýn tr§u (Phù L°u Viên)

M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u x°a °ãc sách Gia Ënh thành thông chí gÍi theo cách chï Hán và Phù L°u Viên (v°Ýn tr§u) Ã chÉ miÇt v°Ýn Bà iÃm - Hóc Môn. D°Ûi thÝi Minh M¡ng (1820 - 1840) ¥y là các thôn thuÙc tÕng D°¡ng Hòa Th°ãng, huyÇn Bình D°¡ng, phç Tân Bình, tÉnh Gia Ënh. Nay là V°Ýi tr§u thuÙc huyÇn Hóc Môn, TPHCM.

Phú L°u Viên, theo sách Gia Ënh thành thông chí cça TrËnh Hoài éc nguyên là mÙt vùng hiÃm y¿u, có nhiÁu rëng r­m, mãnh h× th°Ýng b¯t ng°Ýi, nên tåc ngï có câu "dï nh° cÍp V°Ýn Tr§u". Tuy th¿, ß ch× thË té thì dân c° ông úc, có nhiÁu v°Ýn tr§u. M×i lúc i bán tr§u, các nhà v°Ýn th°Ýng rç nhau cùng nh­p toán lên ¿n ba, bÑn m°¡i ng°Ýi gÓng gánh em tr§u vÁ bán t­n Sài Gòn, B¿n Nghé.

M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u còn nÕi ti¿ng vÛi nghÁ nuôi ngña ua:

Tr£i xem Th­p Bát Phù Viêne

MÙt n¡i Bà iÃm khuôn viên mù miÁu

Ngña hay mua s¯m quá nhiÁu

M×i kó ua ngña th£y Áu có n

Hai m°¡i hai h¡t xa g§n

Ti¿ng ngña Bà iÃm ai b±ng ·ng âu

Và nghÁ nuôi gà á:

Ti¿ng Ón gà á ch°n tr¡n

ThÝi gà Bà iÃm l¯m c¡m n tiÁn

M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u là quê h°¡ng và Óng thÝi là mÙt trong các Ëa bàn ho¡t Ùng cça nhà cách m¡ng NguyÅn An Ninh, ng°Ýi ã l­p nên tÝ báo "La Cloche fêleé", "La Lutte" công kích giÛi quan l¡i thÑi nát và lên án thñc dân Pháp.

iÃm nÕi b­t nh¥t cça M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u là tinh th§n oàn k¿t chi¿n ¥u, là tính cách m¡ng r¥t sÛm ngay të khi ¥t n°Ûc mÛi sa vào vòng lÇ thuÙc. Ph£n éng cça nhân dân M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u tr°Ûc c£nh áp béc là:

M°Ýi tám thôn ruÙt au nh° chí th¯t

Dân Hóc Môn tã muÑi xát lòng

Mùa xuân nm 1885, nông dân Hóc Môn và éc Hòa, d°Ûi sñ chÉ huy cça hai ông Phan Công HÛn (Ng°Ýi Bà iÃm) và ông NguyÅn Vn Quá (Ng°Ýi éc Hòa ) ã éng lên khßi ngh)a. Tr¥n qu­n Hóc Môn lúc b¥y giÝ là Ñc phç Tr§n Tí Ca, nÕi ti¿ng là tên tay sát khát máu và ¯c lñc cça thñc dân Pháp:

Xe song mã s°Ûng à quá s°Ûng

Dân b§n tiÇn lòng kia ch³ng t°ßng

ép l¥y d§u, n¡p thi¿u thâu a

(Vè Qu£n HÛn)

êm 30 r¡ng mÓng mÙt T¿t ¥t D­u (1885), nhân dân Hóc Môn nÕi lên chi¿m l?sß Hóc Môn:

G­y t§m vong, mõ Ñng vai mang,

Qua giÝ d­u o¡t n¡i yÃm lÙ

Dân Hóc Môn b¯n ch¿t Ñc phç ca, bêu §u lên cÙt èn tr°Ûc chã rÓi kéo rÑc vÁ Sài Gòn, nh°ng chÉ ¿n Bình Hòa thì ång ph£i quân Pháp. CuÙc khßi ngh)a bË àn áp «m máu. Ngh)a quân thua tr­n.

Tinh th§n cça M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u không ngëng l¡i ß ¥y mà ti¿p tåc vào các giai o¡n sau.

M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u vÛi nhïng gia ình c¡ sß cách m¡ng trung kiên chí cÑt ã ã là Ëa bàn ho¡t Ùng cça Trung °¡ng £ng CÙng s£n ViÇt Nam ngay të th­p k÷ §u cça £ng. T¡i ây ã có m·t các nhà lãnh ¡o cách m¡ng nh° NguyÅn ThË Minh Khai, NguyÅn Vn Cë, Võ Vn T§n.. cing t¡i ây ã diÅn ra nhiÁu cuÙc hÍp quan trÍng và quy¿t Ënh cça Trung °¡ng £ng. Hai hÙi nghË Trung °¡ng l§n thé t° vào nm 1937, l§n thé nm vào nm 1938 Áu hÍp t¡i ¥p TiÁn Lân. ·c biÇt hÙi nghË Trung °¡ng £ng l§n thé sáu vào nm 1939 hÍp t¡i ¥p Tây B¯c Lân, có các nhà cách m¡ng NguyÅn Vn Cë, Lê Du©n, Phan ng L°u, Võ Vn T§n tham dñ. HÙi nghË ã gi£i quy¿t nhïng v¥n Á chi¿n l°ãc nh±m ánh Õ chính quyÁn ¿ quÑc và tay sai b±ng cách v­n dång thÝi c¡ té cuÙc chi¿n tranh th¿ giÛi à giành chính quyÁn.

CuÙc Khßi ngh)a Nam Kó bùng nÕ §u tiên t¡i Hóc Môn vào r¡ng sáng 23 tháng 11 nm 1940. Ng°Ýi dân M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u tñ vi trang b±ng g­y gÙc, giáo mác ánh vào các c¡ quan hành chính cça Pháp. CuÙc khßi ngh)a bË àn áp «m máu. Các nhà lãnh ¡o chç chÑt NguyÅn ThË Minh Khai, NguyÅn Vn Cë, Phan ng L°u, Võ Vn T§n bË b¯t và xí b¯n ngay t¡i trên m£nh ¥t Hóc Môn. Dù bË àn áp, ng°Ýi dân M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u v«n kiên c°Ýng ti¿p tåc chi¿n ¥u, góp công to lÛn cho s° nghiÇp gi£i phóng và thÑng nh¥t cça ¥t n°Ûc.

Ngày nay M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u ang n× lñc xây dñng kinh t¿, trß thành vùng trÍng iÃm chuyên canh rau cça Thành phÑ HÓ Chí Minh. ·c biÇt trong thÝi gian g§n ây Hóc Môn phát triÃn nhanh àn bò sïa và cing ang trß thành vùng trÍng iÃm vành ai bò sïa cça thành phÑ. MÙt lo¡t hình hãp tác mÛi nh±m giúp nhau làm n, óng góp cho sñ phát triÃn cça Ëa ph°¡ng cing ang hình thành t¡i ây. ó là sñ ra Ýi cça các nhóm làm kinh t¿ gia ình-khuy¿n nông có måc ích h× t°¡ng giúp á Ã áp dång các ti¿n bÙ kù thu­t vào nông nghiÇp, chn nuôi, s°u t­p v°Ýn cây.

Danh x°ng M°Ýi Tám Thôn V°Ýn Tr§u mãi mãi là ¥n t°ãng vÁ mÙt Ëa danh giàu tính truyÁn thÑng và cách m¡ng.

HYPERLINK "http://www.avsnonline.net/library/ebooks/vn/lichsu/lsvn/lsvn_tchd/index.htm" INCLUDEPICTURE "http://www.avsnonline.net/library/ebooks/vn/lichsu/lsvn/lsvn_tchd/images/hdai.gif" \* MERGEFORMATINET

CuÙc kháng chi¿n chÑng thñc dân Pháp (1945-1975)

I. N°Ûc ViÇt Nam Dân Chç CÙng Hòa ra Ýi

1. Tình hình ViÇt Nam sau Cách M¡ng Tháng Tám

Sau khi Cách M¡ng Tháng Tám thành công, Chính phç Lâm ThÝi ra m¯t nhân dân. Vëa °ãc thành l­p là Chính phç Lâm ThÝi ã ph£i °¡ng §u vÛi nhiÁu khó khn vÁ các m·t chính trË, xã hÙi, vn hóa, kinh t¿. à Ñi phó vÛi tình hình ¥y, Chính phç Á ra sáu nhiÇm vå c¥p bách ph£i gi£i quy¿t: chÑng n¡n ói, chÑng n¡n mù chï, tÕ chéc TÕng tuyÃn cí, giáo dåc nhân dân thñc hiÇn c§n-kiÇm-liêm-chính, bÏ mÙt sÑ thu¿, ra tuyên bÑ tñ do tín ng°áng và oàn k¿t l°¡ng giáo. Chính phç phát Ùng chi¿n dËch tng gia s£n xu¥t, quyên góp g¡o à céu ói, phát Ùng phong trào bình dân hÍc vå à c¥p tÑc xóa n¡n mù chï trong nhân dân.

Chính phç còn ph£i Ñi phó vÛi các m°u Ó xâm l°ãc cça các c°Ýng quÑc. T¡i Nam BÙ, quân Ùi Anh vào gi£i giÛi quân Nh­t ã giúp thñc dân Pháp trß l¡i ánh chi¿m Nam BÙ. ß miÁn B¯c quân Ùi T°ßng GiÛi Th¡ch vào gi£i giÛi quân Nh­t em theo nhïng tÕ chéc tay sai cça chúng vào ViÇt Nam à m°u l­t Õ chính quyÁn cách m¡ng. Tr°Ûc tình hình ¥y, Chính phç Lâm thÝi ph£n Ñi viÇc quân Pháp kéo vào ViÇt Nam và kêu gÍi toàn dân sµn sàng ãi lÇnh Chính phç à chi¿n ¥u.

Ngày 6/1/1946, cuÙc TÕng tuyÃn cí theo nguyên t¯c phÕ thông §u phi¿u °ãc Õ chéc trên kh¯p ¥t n°Ûc. T¥t c£ công dân trai gái të 18 tuÕi Áu có quyÁn éng cí và b§u cí, không phân biÇt giàu nghèo, tôn giáo, dân tÙc, dòng giÑng. K¿t qu£ cuÙc TÕng tuyÃn cí là 333 ¡i biÃu °ãc b§u vào QuÑc hÙi khóa I cça n°Ûc ViÇt Nam Dân Chç CÙng Hòa. Chç tËch HÓ Chí Minh trúng cí vÛi sÑ phi¿u cao nh¥t là 98,4% phi¿u b§u. TÕng tuyÃn cí th¯ng lãi biÃu d°¡ng séc m¡nh cça khÑi oàn k¿t toàn dân, quy¿t tâm xây dñng ch¿ Ù mÛi.

Sáng ngày 2/3/1946, QuÑc hÙi khóa I hÍp kó hÍp §u tiên t¡i Nhà hát thành phÑ Hà NÙi, g§n 300 ¡i biÃu ã vÁ dñ. Chç tËch HÓ Chí Minh °ãc QuÑc hÙi b§u làm chç tËch n°Ûc và danh sách chính phç chính théc °ãc thông qua.

2. Nam bÙ kháng chi¿n

Mùa hè nm 1945, ngay sau khi Nh­t §u hàng phe Óng Minh, chính phç Pháp dùng nhiÁu biÇn pháp à quay trß l¡i ông D°¡ng. MÙt ¡o quân viÅn chinh °ãc thành l­p do t°Ûng Leclerc chÉ huy. ô Ñc d'Argenlieu làm Cao çy Pháp t¡i ông D°¡ng.

Vào nhïng ngày §u cça tháng 9 nm 1945, quân Anh Õ bÙ vào Sài Gòn vÛi danh ngh)a Óng Minh à t°Ûc khí giÛi Nh­t nh°ng kó th­t mß °Ýng cho Pháp trß l¡i ViÇt Nam. Ngày 23/9/1945 vÛi sñ giúp séc cça quân Anh, quân Pháp chi¿m °ãc trå sß UBND Nam BÙ rÓi mß rÙng chi¿n tranh ra toàn Nam BÙ, Campuchia và miÁn Nam Trung BÙ. Nhân dân miÁn Nam l¡i b°Ûc vào cuÙc kháng chi¿n chÑng thñc dân Pháp. Chính phç phát Ùng trên kh¯p c£ n°Ûc phong trào çng hÙ cuÙc kháng chi¿n cça nhân dân miÁn Nam. trong mÙt thÝi gian ng¯n, nhïng oàn quân Nam ti¿n të các miÁn cça ¥t n°Ûc lên °Ýng vào Nam chi¿n ¥u. Chi¿n tranh du kích diÅn ra kh¯p Nam BÙ. Quân Pháp bË ánh phá nhiÁu n¡i.

3. HiÇp Ënh S¡ bÙ (6/3/1946)

Sau khi em quân ánh chi¿m nhiÁu n¡i ß Nam BÙ, à thñc hiÇn viÇc chi¿m l¡i toàn cõi ViÇt Nam, thñc dân Pháp ký vÛi T°ßng GiÛi Th¡ch mÙt hiÇp °Ûc cho phép quân Pháp thay th¿ quân Trung QuÑc ß B¯c BÙ. Tuy th¿ quân Trung QuÑc v«n ch°a thi hành hiÇp °Ûc này. Tr°Ûc tình hình ó, HÙi NghË Ban Ch¥p hành Trung °¡ng £ng nh¥t trí chç tr°¡ng "hòa à ti¿n" à có thÝi gian chu©n bË lñc l°ãng Ñi phó, Óng thÝi lo¡i bÛy mÙt k» thù là quân phiÇt T°ßng GiÛi Th¡ch. Ngày 6/3/1946, Chç tËch HÓ Chí Minh ¡i diÇn cho Chính phç ViÇt Nam và Sainteny, ¡i diÇn cho chính phç Pháp, ký hiÇp Ënh S¡ bÙ, công nh­n n°Ûc ViÇt Nam Dân Chç CÙng Hòa là mÙt quÑc gia tñ do n±m trong khÑi Liên HiÇp Pháp. N°Ûc ViÇt Nam có chính phç, nghË viÇn, tài chính và quân Ùi riêng. Sñ thÑng nh¥t ¥t n°Ûc s½ do tr°ng c§u dân ý quy¿t Ënh. Chính phç ViÇt Nam Óng ý cho 15.000 quân Pháp vào thay th¿ quân T°ßng rút vÁ n°Ûc. SÑ quân Pháp này ph£i óng ß nhïng n¡i quy Ënh và ph£i rút khÏi ViÇt Nam trong 5 nm. Quân Ùi hai bên ngëng b¯n và ß nguyên vË trí óng quân. Hai bên thñc hiÇn ngëng b¯n t¡i Nam BÙ.

Tuy th¿, sau khi ký HiÇp °Ûc S¡ bÙ, thñc dân Pháp v«n ti¿p tåc tng áp lñc quân sñ t¡i Nam bÙ và l­p chính phç Nam Kó tñ trË Ã tách Nam bÙ khÏi ViÇt Nam. HÙi nghË Fontainebleau hÍp t¡i Pháp të tháng 6 ¿n tháng 9 nh±m gi£i quy¿t viÇc quan hÇ giïa hai n°Ûc và v¥n Á Nam bÙ nh°ng không i ¿n k¿t qu£. Ã tÏ thiÇn chí hòa bình cça ViÇt Nam và Ã có thêm thÝi gian chu©n bË lñc l°ãng cho cuÙc kháng chi¿n, HÓ Chç tËch ã dàn x¿p ký b£n T¡m °Ûc vào ngày 14/9/1946. Hai bên thÏa thu­n ình chÉ các cuÙc xung Ùt; Pháp cam k¿t thi hành các quyÁn tñ do dân chç ß Nam BÙ và tr£ l¡i tñ do cho mÙt sÑ nhà yêu n°Ûc; ViÇt Nam £m b£o cho Pháp mÙt sÑ quyÁn lãi kinh t¿ và vn hóa trên lãnh thÕ ViÇt Nam. Các iÁu kho£n cça b£n T¡m °Ûc chÉ có tính cách t¡m thÝi.

II. Kháng chi¿n toàn quÑc

1. Kháng chi¿n toàn quÑc bùng nÕ

ViÇt Nam ã áp dång biÇn pháp nhân nh°ãng vÛi Ñi ph°¡ng khi ký HiÇp °Ûc s¡ bÙ và T¡m °Ûc, nh°ng thñc dân Pháp không tôn trÍng các thÏa °Ûc ¥y, ngày càng l¥n tÛi, ráo ri¿t ánh chi¿m nhiÁu n¡i. §u tháng 11/1946, Chç tËch HÓ Chí Minh ra chÉ thË "Công viÇc kh©n c¥p bây giÝ", nêu rõ ph°¡ng h°Ûng c¡ b£n và nhiÇm vå chç y¿u cça cuÙc kháng chi¿n chÑng Pháp. Ngày 18/12/1946 thñc dân Pháp gíi tÑi h­u th° òi t°Ûc vi khí lñc l°ãng Tñ VÇ Thç ô. Kh£ nng hòa hoãn vÛi thñc dân ã ch¥m dét. êm 19/12/1946 cuÑc kháng chi¿n toàn quÑc bùng nÕ. Công nhân nhà máy iÇn Yên Phå phá máy, cho t¯t iÇn c£ thành phÑ Hà NÙi làm hiÇu lÇnh chi¿n ¥u trong toàn thành. Chç tËch HÓ Chí Minh phát "LÝi kêu gÍi toàn quÑc kháng chi¿n" Ùng viên toàn thà Óng bào éng lên ánh uÕi thñc dân céu n°Ûc.

Ph°¡ng châm chi¿n l°ãc cça cuÙc kháng chi¿n là lâu dài, ph£i dña vào séc mình là chính và huy Ùng séc m¡nh toàn dân. Sau khi tiêu diÇt, tiêu hao mÙt bÙ ph­n quân Pháp, quân ViÇt Nam rút ra khÏi các thành phÑ, thË xã, thñc hiÇn ph°¡ng châm b£o toàn lñc l°ãng, kháng chi¿n lâu dài. MÙt bÙ ph­n vi trang nhÏ °ãc gài l¡i à làm nòng cÑt cho chi¿n tranh du kích trong vùng t¡m chi¿m. Nhân dân triÇt à áp dång chi¿n thu­t "v°Ýn không nhà trÑng" và xây dñng làng chi¿n ¥u.

2. Chi¿n dËch ViÇt B¯c (1947)

Sau khi cuÙc kháng chi¿n toàn quÑc bùng nÕ, Chính phç và HÓ Chç tËch rút vÁ cn cé Ëa ViÇt B¯c (Cao B±ng, B¯c C¡n, L¡ng S¡n, Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên và mÙt sÑ vùng thuÙc trung du B¯c bÙ) và lãnh ¡o cuÙc kháng chi¿n tr°Ýng kó. Quân Pháp chi¿m °ãc các thành phÑ, thË tr¥n và kiÃm soát các tuy¿n °Ýng giao thông quan trÍng. Thñc dân Pháp muÑn ti¿n nhanh, ánh nhanh, nh°ng g·p ph£i séc kháng cñ cça nhân dân và quân Ùi ViÇt Nam, nên v«n ph£i kéo dài cuÙc chi¿n. Tháng 3/1947 d'Argenlieu bË triÇu hÓi vÁ Pháp, Emile Bollaert thay th¿, xúc ti¿n viÇc l­p chính phç bù nhìn B£o ¡i, c¯t ét mÍi àm phán vÛi chính phç ViÇt Nam và l­p k¿ ho¡ch t¥n công ViÇt B¯c.

Tháng 10/1947, 12.000 quân Pháp mß cuÙc ti¿n công qui mô vào vùng gi£i phóng ViÇt B¯c. MÙt bÙ ph­n quân Pháp nh£y dù xuÑng thË xã B¯c C¡n, Chã MÛi vào ngày 7/10. Óng thÝi quân Pháp ti¿n vây ViÇt B¯c të nhiÁu phía. Quân dân ta ánh tr£ quy¿t liÇt. Trên sông Lô, h£i quân Pháp bË phåc kích, nhiÁu tàu chi¿n, ca nô bË ánh chìm. Quân nh£y dù xuÑng B¯c C¡n bË bao vây, b¯n t». Sau hai tháng kËch chi¿n, quân và dân ta lo¡i khÏi vòng chi¿n h¡n 6.000 Ëch, b¯n h¡ 16 máy bay, hàng trm xe tng bË phá, 11 tàu chín và canô bË ánh chìm. C¡ quan §u não cça cuÙc kháng chi¿n v«n °ãc an toàn. BÙ Ùi chç lñc giành °ãc nhiÁu vi khí cça Ëch. Quân Pháp ph£i rút khÏi ViÇt B¯c.

3. Chi¿n dËch Cao B¯c L¡ng (1950)

Sau khi th¥t b¡i t¡i ViÇt B¯c, thñc dân Pháp thñc hiÇn chính sách "dùng ng°Ýi ViÇt ánh ng°Ýi ViÇt, dùng chi¿n tranh nuôi chi¿n tranh". Chúng tng c°Ýng óng Ón bót ß nhiÁu n¡i, ti¿n hành càn quét các vùng gi£i phóng, sí dång ViÇt gian à ánh phá lñc l°ãng kháng chi¿n. Tuy th¿, c¡ sß kháng chi¿n v«n phát triÃn, vùng gi£i phóng ngày càng °ãc mß rÙng, các phong trào chÑng i lính, chÑng nÙp thu¿ v«n diÅn ra quy¿t liÇt. à Ñi phó, quân Pháp thi¿t l­p "hành lang ông Tây" nh±m c¯t ét liên l¡c cça cb cé Ëa ViÇt B¯c vÛi Óng b±ng. Ban Th°Ýng vå Trung °¡ng £ng quy¿t Ënh phát Ùng chi¿n dËch Cao B¯c L¡ng à tiêu diÇt mÙt bÙ ph­n quan trÍng sinh lñc Ëch và cçng cÑ cn cé Ëa ViÇt B¯c.

§u tháng 9 nm 1950 Chç tËch HÓ Chí Minh ra lÝi kêu gÍi toàn thà VÇ QuÑc oàn, bÙ Ùi Ëa ph°¡ng, dân quân du kích và nhân dân tích cñc tham gia chi¿n dËch. Ngày 16/9, chi¿n dËch b¯t §u. BÙ Ùi ViÇt Nam ánh chi¿m ông Khê, Pháp buÙc ph£i bÏ Cao B±ng à mÙt m·t em quân ánh chi¿m Thái Nguyên b±ng cuÙc hành quân Phoque, m·t khác mß cuÙc hành binh Thérèse të L¡ng S¡n rút lui theo °Ýng sÑ 4 cça Pháp bË phá vá, chi¿n dËch Cao B¯c L¡ng k¿t thúc th¯ng lãi, khôi phåc °ãc 5 tÉnh và nhiÁu n¡i quan trÍng. Chi¿n th¯ng này chéng tÏ quân dân ViÇt Nam ã dành °ãc th¿ chç Ùng ti¿n công và giúp cho bÙ Ùi, nhân dân nhiÁu kinh nghiÇm à ti¿n tÛi các chi¿n th¯ng quy¿t Ënh sau này.

4. Chi¿n dËch iÇn Biên Phç (1954)

a. K¿ ho¡ch Navarre

CuÙc kháng chi¿n cça nhân dân ViÇt Nam ti¿p tåc mÙt cách kiên c°Ýng. Lñc l°ãng kháng chi¿n càng ngày càng phát triÃn vì huy Ùng °ãc séc m¡nh toàn dân. Các vùng gi£i phóng °ãc mß rÙng diÇn tích không ngëng t¡o °ãc th¿ liên hoàn ß các vùng Óng b±ng và trung du b¯c bÙ. Vùng Tây B¯c l¡i °ãc gi£i phóng vào nm 1952, phá tan ý Ó l­p "xé Thái tñ trË" cça Pháp. ¿n nm 1953, bÙ Ùi ViÇt Nam ã lÛn m¡nh vÁ ch¥t cing nh° vÁ sÑ l°ãng, có kh£ nng chç Ùng trên chi¿n tr°Ýng.

Trong khi ¥y lñc l°ãng quân Pháp bË tiêu hao rõ rÇt. Trên ba trm nghìn quân Pháp bË diÇt, vùng bË Pháp chi¿m càng ngày càng bË thu h¹p l¡i. Chính phç Pháp bèn dña vào viÇn trã Mù Ã Ñi phó. Tháng 5/1953 ¡i t°Ûng Henri Navarre °ãc chính phç Pháp cí làm TÕng chÉ huy quân Ùi viÅn chinh Pháp t¡i ông D°¡ng vÛi sñ thÏa thu­n cça Mù. Henri Navarre nÕi ti¿ng là có tài, ã tëng °ãc ào t¡o t¡i tr°Ýng quân sñ Saint Cyre të nm 18 tuÕi, là Trung oàn tr°ßng cça quân Ùi Pháp trong Th¿ chi¿n thé hai và là tham m°u tr°ßng Låc quân Trung Âu trong khÑi quân sñ B¯c ¡i Tây D°¡ng (NATO). Navarre v¡ch k¿ ho¡ch bình Ënh ông D°¡ng trong vòng 18 tháng.

b. T­p oàn cé iÃm iÇn Biên Phç

Thñc hiÇn k¿ ho¡ch này, quân Pháp ra séc càn quét t¡i miÁn Nam và xây dñng t­p oàn cé iÃm t¡i iÇn Biên Phç à giï thê 1phòng ngñ t¡i miÁn B¯c. iÇn Biên Phç là mÙt châu lBÞáÜ»§a châu iÇn Biên, tÉnh Lai Châu, cách Hà NÙi 480km vÁ phía Tây B¯c, n±m g§n biên giÛi ViÇt Lào. Ëa hình iÇn Biên Phç r¥t hiÃm trß. Vùng núi cao có diÇn tích 200.000 ha, chi¿m 65% diÇn tích huyÇn iÇn Biên Phç ngày nay. Énh cao nh¥t là Pú HuÓi (2.178m). iÇn Biên có mÙt lòng ch£o vÛi các Ói nhÏ bao quanh. Vùng lòng ch£o này có diÇn tích 25.700 ha ruÙng, ·c biÇt có cánh Óng M°Ýng Thanh, nÕi ti¿ng là vùng nông nghiÇp lúa n°Ûc giàu có cça khu Tây B¯c.

Sau khi phát hiÇn ¡i oàn 316 cça quân Ùi ViÇt Nam hành quân lên Tây B¯c, ngày 20.11.1953 Navarre mß cuÙc hành quân Castor, cho 6 tiÃu oàn tinh nhuÇ lê d°¡ng nh£y dù chi¿m óng iÇn Biên. Sau bÑn tháng chi¿m óng, Pháp bi¿n iÇn Biên thành mÙt t­p oàn cé iÃm m¡nh nh¥t ông D°¡ng. Lñc l°ãng cça Pháp ß ây có ¿n 16.000 quân gÓm 17 tiÃu oàn bÙ binh, 3 tiÃu oàn pháo binh vÛi 40 kh©u pháo 105 ly và 155 ly, 1 tiÃu oàn công binh, 1 ¡i Ùi xe tng 10 chi¿c, 1 ¡i Ùi xe v­n t£i hàng trm chi¿c, 1 phi Ùi không quân.

Navarre °a ra nhïng tuyên bÑ r¥t l¡c quan: "iÇn Biên Phç là mÙt pháo ài không thà công phá", ho·c "ViÇc ánh b¡i ViÇt Minh, d) nhiên là iÁu ch¯c ch¯n". Còn De Castries, T° lÇnh trñc ti¿p chÉ huy T­p oàn cé iÃm iÇn Biên Phç l¡i cho r£i truyÁn ¡n thách théc t°Ûng Võ Nguyên Giáp.

c. Các diÅn ti¿n cça chi¿n dËch iÇn Biên Phç

Ngay të khi quân Pháp mÛi l­p cé iÃm iÇn Biên Phç, BÙ Chính trË £ng Lao Ùng ViÇt Nam cùng Chç tËch HÓ Chí Minh hÍp vào ngày 6.12.1953 quy¿t Ënh mß chi¿n dËch iÇn Biên Phç, thành l­p BÙ chÉ huy và £ng çy m·t tr­n do t°Ûng Võ Nguyên Giám làm ChÉ huy tr°ßng và Bí th° £ng çy m·t tr­n. MÙt HÙi Óng cung c¥p m·t tr­n cing °ãc thành l­p, do Phó Thç t°Ûng Ph¡m Vn Óng làm chç tËch.

Trên 200.000 dân công vÛi h¡n 10 triÇu ngày công ã °ãc huy Ùng à phåc vå m·t tr­n iÇn Biên. Hàng v¡n thanh niên xung phong phÑi hãp vÛi các ¡n vË công binh à mß °Ýng, phá bom nÕ ch­m cça Ëch trên các tuy¿n giao thông. Hàng v¡n xe ¡p thÓ, xe trâu, xe bò, xe ngña, thuyÁn bè ã °ãc dùng à v­n chuyÃn l°¡ng thñc và vi khí ra m·t tr­n.

Chi¿n dËch iÇn Biên Phç gÓm ba ãt t¥n công nh° sau:

ãt 1 (të 13 ¿n 17.3.1954): Hai trung oàn cça ¡i oàn 312 t¥n công vào phía B¯c, b¯t §u b±ng cé iÃm Him Lam (Béatrice). Ëch quân hoàn toàn bË b¥t ngÝ vì chúng không thà tin r±ng bÙ Ùi có thà kéo pháo lên t­n các mÏm núi cao và có thà ngåy trang mà không bË phát hiÇn. ChÉ trong vòng vài ti¿ng Óng hÓ, cé iÃm Him Lam bË xóa sÕ. Ngày hôm sau, cé iÃm Ùc L­p (Gabrielle) bË tiêu diÇt. Ngày 17 ¿n l°ãt cé iÃm B£n Kéo (Anne-Marie) §u hàng. Nh° v­y là phân khu phòng ngñ hiÃm y¿u phía B¯c và Tây B¯c ã bË vô hiÇu hóa. 2.000 Ëch quân bË diÇt và bË b¯t; 28 máy bay bË phá hçy.

Trong 10 ngày ti¿p theo chi¿n th¯ng §u tiên ¥y, d°Ûi hÏa pháo ác liÇt cça Ñi ph°¡ng, bÙ Ùi ViÇt Nam ào h¡n 100km giao thông hào bao quanh khu trung tâm M°Ýng Thanh à chu©n bË cho ãt t¥n công thé hai.

ãt 2 (të ngày 30.3 ¿n 26.4): bÙ Ùi t¥n công các cé iÃm phía ông. ó là nhïng cé iÃm cÑt y¿u nên tr­n chi¿n x£y ra vô cùng ác liÇt nh¥t là t¡i Ói A 1 (Eliane 2), ta chi¿m, Ëch l¡i ph£n công chi¿m l¡i. ¿n giïa tháng t°, bÙ Ùi ti¿n ¿n °ãc sân bay M°Ýng Thanh, c¯t ét con °Ýng ti¿p t¿ b±ng hàng không cça Ëch. H§u h¿t ¡n d°ãc, thñc ph©m °ãc th£ dù ti¿p t¿ cho quân Pháp Áu r¡i vÁ phía bÙ Ùi.

ãt 3 (të ngày 1.5 ¿n 7.5): bÙ Ùi ánh chi¿m các Ói còn l¡i ß phía ông. Ói A 1 và C 1 (Eliane 1) bË tiêu diÇt hoàn toàn. ¿n chiÁu ngày 7.5 vÛi ãt t¥n công cuÑi cùng, bÙ Ùi ti¿n vào khu trung tâm. MÙt tiÃu Ùi bÙ binh thuÙc Trung oàn 209 t¥n công vào sß chÉ huy Pháp, De Castries ph£i §u hàng.

Sau 55 này êm anh ding chi¿n ¥u, bÙ Ùi ViÇt Nam làm chç hoàn toàn iÇn Biên Phç, diÇt °ãc 16.200 Ëch quân, trong ó có mÙt t°Ûng, 16 tá, 1.749 s) quan và h¡ s) quan, 62 máy bay. Chính phç Pháp vÙi vã triÇu hÓi H. Navarre à thñc hiÇn viÇ rút quân.

5. HiÇp Ënh Genève

HÙi nghË Genève khai m¡c vào ngày 26.4.1954 vào lúc bÙ Ùi ViÇt Nam chu©n bË ãt t¥n công thé ba cça chi¿n dËch iÇn Biên Phç. Vào ngày 8.5 phái oàn ViÇt Nam do ông Ph¡m Vn Óng làm tr°ßng oàn ¿n hÙi nghË vÛi t° th¿ cça k» chi¿n th¯ng. HÙi nghË có 9 phái oàn tham dñ. Ngoài phái oàn cça n°Ûc ViÇt Nam Dân chç CÙng Hòa, còn có ¡i diÇn n°Ûc Pháp, Liên Xô ci, Anh, Trung QuÑc, Mù, Campuchia, Lào và Chính phç B£o ¡i.

Sau g§n ba tháng àm phán, hiÇp Ënh Genève vÁ ông D°¡ng °ãc ký k¿t vào ngày 20.7.1954 vÛi nÙi dung chç y¿u nh° sau:

N°Ûc Pháp và các n°Ûc tham dñ HÙi nghË cam k¿t tôn trÍng Ùc l­p, chç quyÁn, thÑng nh¥t và toàn v¹n lãnh thÕ nh° ViÇt Nam, Lào và Campuchia.

Ngëng b¯n, ngëng chuyÃn quân t¡i ViÇt Nam và trên toàn ông D°¡ng. L¥y v) tuy¿n 17 làm giÛi tuy¿n quân sñ t¡m thÝi.

Pháp rút khÏi ông D°¡ng và m×i n°Ûc ông D°¡ng s½ tuyÃn cí tñ do

ViÇt Nam s½ thñc hiÇn sñ thÑng nh¥t b±ng cuÙc tÕng tuyÃn cí tñ do tÕ chéc vào tháng 7.1956.

Sau g§n 9 nm gian khÕ, nhân dân ViÇt Nam ã ánh b¡i °ãc cuÙc xâm lng cça thñc dân Pháp. G§n nía triÇu quân xâm l°ãc cça thñc dân bË tiêu diÇt. Nhà n°Ûc Pháp tiêu tÑn 2/688 t÷ francs và 2,6 t÷ ô la cça viÇn trã Mù. Tám tÕng chÉ huy quân Ùi Pháp l§n l°ãt bË thua tr­n chi¿n tr°Ýng ông D°¡ng. Nh° Chç tËch HÓ Chí Minh ã phát biÃu, ây là: "L§n §u tiên trong lËch sí, mÙt n°Ûc thuÙc Ëa nhÏ y¿u ã ánh th¯ng mÙt n°Ûc thñc dân hùng m¡nh. ó là th¯ng lãi v» vang cça nhân dân ViÇt Nam, Óng thÝi cing là th¯ng lãi cça các lñc l°ãng hòa bình, dân chç và xã hÙi chç ngh)a trên th¿ giÛi".

CuÙc kháng chi¿n chÑng ¿ QuÑc Mù (1954-1975)

I. Tình hình ViÇt Nam, sau hiÇp Ënh Genève

1. Cách m¡ng xã hÙi chç ngh)a ß miÁn B¯c

Sau hiÇp Ënh Genève, miÁn B¯c hoàn toàn gi£i phóng, b¯t §u chuyÃn sang giai o¡n cách m¡ng xã hÙi chç ngh)a. MiÁn B¯c g·p mÙt sÑ khó khn nh°ng Óng thÝi cing có nhïng thu­n lãi c¡ b£n. Khó khn lÛn nh¥t là nÁn kinh t¿ l¡c h­u, l¡i bË tàn phá n·ng nÁ sau g§n trm nm lÇ thuÙc và 15 nm chi¿n tranh. Thu­n lãi là tài nguyên ¥t n°Ûc v«n còn phong phú, có nhà n°Ûc dân chç nhân dân và £ng lãnh ¡o cùng các n°Ûc b¡n bè giúp á.

Tháng 9.1954, HÙi nghË BÙ chính trË Trung °¡ng £ng Á ra nhiÇm vå cå thà nh° sau: £g lãnh ¡o nhândân ¥u tranh thñc hiÇn hiÇp Ënh ình chi¿n; ra séc hoàn thành c£i cách ruÙng ¥t, phåc hÓi và nâng cao s£n xu¥t; giï vïng và ©y m¡nh cuÙc ¥u tranh chính trË cça nhân dân miÁn Nam, thñc hiÇn thÑng nh¥t, hoàn thành Ùc l­p, dân chç trong toàn quÑc.

CuÙc v­n Ùng c£i cách ruÙng ¥t °ãc phát Ùng rÙng rãi và kh©n tr°¡ng. ¿n mùa hè 1956 viÇc c£i cách ruÙng ¥t ã hoàn thành ß Óng b±ng và trung du và ¡t °ãc k¿t qu£ áng kÃ: ánh Õ toàn bÙ giai c¥p Ëa chç phong ki¿n, xóa bÏ quyÁn phong ki¿n chi¿m hïu ruÙng ¥t, thñc hiÇn kh©u hiÇu ng°Ýi cày có ruÙng, hoàn toàn gi£i phóng nông dân khÏi ách phong ki¿n có të hàng nghìn nm, °a giai c¥p nông dân miÁn B¯c lên làm chç nhân nông thôn.

Song song vÛi viÇc c£i cách ruÙng ¥t là viÇc phåc hÓi kinh t¿ quÑc dân. Thành ph§n kinh t¿ quÑc doanh °ãc cçng cÑ. S£n l°ãng l°¡ng thñc ¡t trên 4.000.000 t¥n, v°ãt xa méc tr°Ûc chi¿n tranh.

Trên nÁn t£ng k¿t qu£ ¡t °ãc trong c£i cách ruÙng ¥t và phåc hÓi kinh t¿, miÁn B¯c ti¿n lên thñc hiÇn k¿ ho¡ch ba nm vÁ viÇc hãp tác hóa nông nghiÇp và c£i t¡o công th°¡ng nghiÇp t° b£n t° doanh. ß nông thôn, të nm 1959, cuÙc v­n Ùng hãp tác hóa nông nghiÇp ã trß thành mÙt cao trào. ¿n cuÑi nm 1960, viÇc c£i t¡o nông nghiÇp theo hình théc hãp tác xã b­c th¥p ã cn b£n hoàn thành. H¡n 85% sÑ nông hÙ ã vào hãp tác xã vÛi 68,06% diÇn tích ruÙng ¥t. ß thành thË, mÙt sÑ hÙ t° s£n lÛn °ãc c£i t¡o theo xã hÙi chç ngh)a. Công nhân °ãc gi£i phóng khÏi ách bóc lÙt cça giai c¥p t° s£n. H¡n 26 v¡n thç công ã gia nh­p các hình théc hãp tác xã.

K¿ ho¡ch ba nm c£i t¡o xã hÙi chç ngh)a ã ¡t k¿t qu£ kh£ quan vÁ kinh t¿ và xã hÙi, xác l­p °ãc quan hÇ s£n xu¥t xã hÙi chç ngh)a, xóa bÏ °ãc vÁ c¡ b£n ch¿ Ù ng°Ýi bóc lÙt ng°Ýi trên miÁn B¯c. Ngày 1.1.196, b£n Hi¿n pháp xã hÙi chç ngh)a §u tiên cça ViÇt Nam °ãc công bÑ, kh³ng Ënh con °Ýng ti¿n lên xây dñng chç ngh)a xã hÙi ß miÁn B¯c.

2. MiÁn Nam giï gìn lñc l°ãng cách m¡ng, ti¿n tÛi cuÙc Óng Khßi (1954-1960)

Sau khi quân Pháp th¥t b¡i t¡i iÇn Biên Phç, HiÇp Ënh Genève °ãc ký k¿t, ¿ quÑc Mù g¡t h³n thñc dân Pháp ra khÏi miÁn Nam ViÇt Nam, trñc ti¿p thñc hành ý Ó xâm l°ãc cça mình. Tháng 6.1954 ¿ quÑc Mù ráo ri¿t ti¿n hành viÇc h¥t c³ng thñc dân Pháp, °a Ngô ình DiÇm të Mù vÁ thành l­p chính phç bù nhìn, triÃn khai k¿ ho¡ch phá ho¡i viÇc thi hành HiÇp Ënh Genève.

¿ quÑc Mù không ¡t bÙ máy cai trË trñc ti¿p nh° thñc dân Pháp tr°Ûc ây mà vÛi mÙt hÇ thÑng cÑ v¥n Mù, dùng quyÁn lñc viÇn trã quân sñ và kinh t¿ Ã iÁu khiÃn chính quyÁn tay sai. VÁ quân sñ, ¿ quÑc Mù trñc ti¿p xây dñng, hu¥n luyÇn, trang bË và chÉ huy quân ngåy. VÁ kinh t¿, miÁn Nam d§n d§n bi¿n thành thË tr°Ýng tiêu thå cça Mù.

MÙt ch¿ Ù Ùc tài, tàn b¡o °ãc thành l­p t¡i miÁn Nam. Mù-DiÇm ra séc àn áp các cuÙc ¥u tranh yêu n°Ûc b±ng nhiÁu ãt "tÑ cÙng, diÇt cÙng". Tháng 5.1959 chúng ra lu­t 10/59 Ã công khai ch·t §u nhïng ng°Ýi yêu n°Ûc vÛi nhïng hình théc man rã thÝi trung cÕ. Të 1954 ¿n 1959 ß miÁn Nam có ¿n 466.000 ng°Ýi yêu n°Ûc bË b¯t, 68.000 ng°Ýi bË gi¿t.

NhiÇm vå tr°Ûc m¯t cça miÁn Nam lúc ¥y là giï gìn lñc l°ãng cách m¡ng. Các tÕ chéc yêu n°Ûc rút vào bË m­t. Nhïng cn cé cách m¡ng °ãc duy trì. Nhïng hình théc hãp pháp, bán hãp pháp làm bình phong cho ho¡t Ùng cách m¡ng °ãc phát triÃn. Óng thÝi, £ng lãnh ¡o nhân dân ti¿n hành nhïng cuÙc ¥u tranh òi hiÇp th°¡ng tÕng tuyÃn cí Ã thÑng nh¥t n°Ûc nhà.

¥u tranh tñ vÇ, trë gian, diÇt ác cing °ãc phát Ùng. ¿n cuÑi nm 1957, t¡i chi¿n khu , ¡n vË vi trang §u tiên °ãc thành l­p làm nòng cÑt cho bÙ Ùi chç lñc Nam BÙ.

CuÑi nm 1959 cuÙc ¥u tranh cça miÁn Nam chuyÃn h°Ûng thành cuÙc ¥u tranh vi trang. T¡i nhiÁu n¡i, qu§n chúng vi trang nÕi d­y diÇt ác, phá kìm. B¿n Tre phát Ùng mÙt tu§n lÅ toàn dân Óng khßi nh±m dùng b¡o lñc cách m¡ng cça qu§n chúng à chÑng l¡i ách kÁm k¹p cça Ëch, xây dñng chính quyÁn cách m¡ng (1960). Dân chúng nh¥t tÁ éng d­y diÇt ác ôn, ánh Ón bót, c°Ûp súng Ëch, phá vá tëng m£ng lÛn bÙ máy cai trË cça Ëch ß thôn xã. Të B¿n Tre, làn sóng Óng Khßi lan ra các tÉnh khác ß Nam BÙ, Tây Nguyên và mÙt sÑ tÉnh ß miÁn Trung.

Trong cao trào nÕi d­y cça qu§n chúng miÁn Nam, M·t tr­n Dân tÙc Gi£i phóng miÁn Nam ViÇt Nam °ãc thành l­p nh±m ánh Õ, ch¿ Ù Ùc tài Ngô ình DiÇm, xây dñng miÁn Nam Ùc l­p, dân chç, hòa bình và trung l­p à ti¿n tÛi viÇc thÑng nh¥t n°Ûc nhà.

3. MiÁn B¯c thñc hiÇn k¿ ho¡ch nm nm l§n thé nh¥t, miÁn Nam chÑng "chi¿n tranh ·c biÇt"

CuÙc c£i t¡o xã hÙi chç ngh)a ß miÁn B¯c thành công, °a ¥t n°Ûc vào mÙt b°Ûc ti¿n tÛi. Tr°Ûc yêu c§u cça tình hình mÛi. ¡i hÙi toàn quÑc l§n thé III cça £ng hÍp t¡i Hà NÙi v¡ch ra con °Ýng ti¿n lên chç ngh)a xã hÙi ß miÁN B¯c và con °Ýng ¥u tranh gi£i phóng miÁn Nam, thÑng nh¥t n°Ûc nhà.

CuÙc cách m¡ng xã hÙi chç ngh)a ß miÁn B¯c ti¿n hành trên ba l)nh vñc: cách m¡ng quan hÇ s£n xu¥t, cách m¡ng khoa hÍc kù thu­t, cách m¡ng t° t°ßng và vn hóa, Óng thÝi xác Ënh khoa hÍc kù thu­t là then chÑt. Thñc hiÇn k¿ ho¡ch nm nm cho ¿n nm 1964 miÁn B¯c ã b£o £m °ãc l°¡ng thñc c¡ b£n và tñ gi£i quy¿t °ãc 90% hàng tiêu dùng, Óng thÝi b¯t §u có tích liy të trong n°Ûc.

Trong khi ¥y ß miÁn Nam, tr°Ûc sñ phát triÃn cça cuÙc cách m¡ng nhân dân, Mù-DiÇm gây ra cuÙc "chi¿n tranh ·c biÇt". ó là thé chi¿n tranh "dùng ng°Ýi ViÇt ánh ng°Ýi ViÇt" k¿t hãp vi khí, kù thu­t hiÇn ¡i cùng nhïng biÇn pháp khçng bÑ, àn áp.

à ti¿n hành "chi¿n tranh ·c biÇt", Mù-DiÇm Á ra k¿ ho¡ch Staley-Taylor vÛi ba biÇn pháp chi¿n l°ãc: MÙt là, tng c°Ýng quân ngåy do cÑ v¥n Mù chÉ huy, sí dång nhiÁu máy bay, xe tng à nhanh chóng tiêu diÇt các lñc l°ãng vi trang cách m¡ng. Hai là, giï vïng thành thË, Óng thÝi d­p t¯t cách m¡ng ß nông thôn b±ng "bình Ënh" và l­p "¥p chi¿n l°ãc". Ba là, ra séc ngn ch·n biên giÛi kiÃm soát ven biÃn, c¯t ét nguÓn chi viÇn të miÁn B¯c vào, cô l­p cách m¡ng miÁn Nam.

Mù-DiÇm xem "quÑc sách ¥p chi¿n l°ãc" là x°¡ng sÑng cça "chi¿n tranh ·c biÇt". Vì v­y, chúng huy Ùng mÍi lñc l°ãng à càn quét, cÑt thñc hiÇn cho °ãc quÑc sách ó, dñ tính trong mÙt thÝi gian ng¯n có thà l­p xong 17.000 ¥p chi¿n l°ãc, bi¿n miÁn Nam thành mÙt tr¡i t­p trung khÕng lÓ.

Nh°ng ngay të §u, viÇc dÓn dân cça Mù-ngåy ã g·p ph£i sñ chÑng Ñi. Quân gi£i phóng cùng nhân dân ©y m¡nh ¥u tranh, nÕi d­y ti¿n công b±ng c£ ba mii chính trË, quân và binh v­n. MÙt sÑ "¥p chi¿n l°ãc" bË phá hçy, có sÑ bi¿n thành làng chi¿n ¥u cça nhân dân.

Chi¿n th¯ng oanh liÇt cça quân dân ß ¥p B¯c (Cai Lßy, Mù Tho) vào ngày 2.1.1963 chéng minh kh£ nng chi¿n th¯ng cça lñc l°ãng cách m¡ng. L§n §u tiên vÛi sÑ quân ít h¡n Ëch 10 l§n, quân và dân miÁn Nam ã ánh th¯ng tr­n càn quét cça trên 2.000 tên Ëch trang bË hiÇn ¡i, sí dång hàng chåc máy bay lên th³ng và xe bÍc thép. Quân dân lo¡i khÏi vòng chi¿n ¥u h¡n 450 Ëch (trong ó có 19 xe cÑv¥n Mù), b¯n r¡i 8 máy bay, b¯n cháy 3 xe bÍc thép M.113. M·t tr­n Dân TÙc gi£i phóng miÁn Nam ViÇt Nam phát Ùng phong trào "thu ua ¥p B¯c, diÇt gi·c l­p công". Nhân dân phá hoàn toàn 2.895 "¥p chi¿n l°ãc" trong sÑ 6.164 ¥p do Ëch l­p ra, sÑ còn l¡i bË phá i phá l¡i c£ 5.000 l§n, vùng gi£i phóng lan rÙng, làm phá s£n chi¿n thu­t "trñc thng v­n" và "thi¿t xa v­n" cça chúng.

Song song vÛi ¥u tranh quân sñ, các cuÙc ¥u tranh chính trË nÕ ra ß các thành thË. Tháng 5.1963, tng ni, ph­t tí Hu¿ biÁu tình ph£n Ñi lÇnh c¥m treo cÝ Ph­t, g·p sñ àn áp cça chính quyÁn DiÇm, ã lan ¿n à Nµng, Sài Gòn mà Énh cao là cuÙc biÃu tình vào ngày 16.6.1963 t¡i Sài Gòn vÛi sñ tham gia cça 70 v¡n qu§n chúng.

Tr°Ûc khí th¿ ¥u tranh cça nhân dân, ¿ quÑc Mù buÙc ph£i làm £o chính, l­t Õ Ngô ình DiÇm, °a D°¡ng Vn Minh rÓi NguyÅn Khánh lên thay. Nhân lúc DiÇm Õ, nhân dân ß vùng nông thôn còn bË kÁm k¹p ã vùng d­y phá hàng lo¡t "¥p chi¿n l°ãc".

§u nm 1964, ¿ quÑc Mù thñc hiÇn k¿ ho¡ch mÛi, ó là k¿ ho¡ch Johnson-Mac Namara nh±m bình Ënh miÁn Nam trong vòng hai nm (1964-1965). Chúng l­p ra bÙ chÉ huy liên hãp ViÇt Mù,tng thêm 6.000 cÑ v¥n Mù và °a quân Mù vào miÁn Nam lên ¿n hai v¡n r°ái vào cuÑi nm 1964.

K¿ ho¡ch Johnson-Mac Namara g·p ph£i séc chÑng cñ mãnh liÇt cça quân dân mà iÃn hình là chi¿n th¯ng Bình Giã (12.1964). N¡i ây, l§n §u tiên chç lñc quân gi£i phóng (ã °ãc thành l­p të 15.2.1961) chç Ùng ti¿n công quân chç lñc ngåy liên tåc sáu ngày êm, diÇt gÍn hai tiÃu oàn c¡ Ùng và mÙt chi oàn xe bÍc thép M.113, b¯n r¡i và b¯n hÏng 37 máy bay. Chi¿n dËch Bình Giã là mÙt th¯ng lãi có ý ngh)a chi¿n l°ãc quan trÍng làm phá s£n "chi¿n tranh ·c biÇt" ß miÁn Nam.

II. C£ n°Ûc chi¿n ¥u chÑng ¿ quÑc Mù xâm l°ãc

1. MiÁn Nam chÑng "chi¿n tranh cåc bÙ". MiÁn B¯c ánh th¯ng chi¿n tranh phá ho¡i l§n thé I (1965-1968)

Sau khi th¥t b¡i trong "chi¿n tranh ·c biÇt", ¿ quÑc Mù chuyÃn sang "chi¿n tranh cåc bÙ" ß miÁn Nam và Óng thÝi gây ra chi¿n tranh phá ho¡i ß miÁn B¯c.

CuÑi nm 1965 sÑ quân Mù và ch° h§u °a vào miÁn Nam lên ¿n h¡n 20 v¡n cùng vÛi vi khí, ph°¡ng tiÇn chi¿n tranh tÑi tân. "Chi¿n tranh cåc bÙ" b¯t §u t° giïa nm 1965, °ãc ti¿n hành b±ng lñc l°ãng cça quân viÅn chinh Mù, quân ch° h§u và quân Ngåy, trong ó quân Mù giï vai trò chç Ùng. T¡i V¡n T°Ýng (B¯c Qu£ng Ngãi), ngày 18.8.1965, cuÙc ra quân §u tiên cça 8.000 quân Mù có xe tng, thi¿t giáp, không quân, h£i quân h× trã ã bË lñc l°ãng cách m¡ng ph£n công quy¿t liÇt, lo¡i 900 quân Mù, 22 xe tng và xe bÍc thép, 13 máy bay. Chi¿n th¯ng V¡n T°Ýng mß §u cao trào diÇt quân xâm l°ãc Mù. Hàng v¡n chi¿n ding s) diÇt Mù l­p chi¿n công. Kh¯p n¡i dâng cao làn sóng tìm Mù mà ánh, tìm ngåy mà diÇt.

Mù mß cuÙc ph£n công mùa khô, b¯t §u të tháng 1.1966 kéo dài trong 4 tháng vÛi t¥t c£ 450 cuÙc hành quân lÛn nhÏ, chç y¿u nh±m ánh vào miÁn ông Nam BÙ và Óng b±ng khu V, thñc hiÇn ý Ó "b» gãy x°¡ng sÑng ViÇt cÙng". VÛi th¿ tr­n chi¿n tranh nhân dân, quân dân ta ã ch·n ánh Ëch trên mÍi h°Ûng. Sau th¥t b¡i, Mù-Ngåy l¡i mß cuÙc ph£n công chi¿n l°ãc mùa khô thé hai vào tháng 10-1966 ¿n tháng 4.1967, t­p trung lñc l°ãng ánh vào miÁn ông Nam BÙ, nh±m tiêu diÇt bÙ Ùi chç lñc và c¡ quan §u não cça cách m¡ng. L§n này, cuÙc ph£n công cing bË th¥t b¡i. BÙ Ùi chç lñc, bÙ Ùi Ëa ph°¡ng, dân quân tñ vÇ ã cùng toàn dân tiêu hao và tiêu diÇt Ëch trên kh¯p chi¿n tr°Ýng. K¿t qu£ là qua hai mùa khô, nhân dân miÁn Nam ã lo¡i ra ngoài vòng chi¿n 190.000 Ëch quân trong ó có 128.000 quân Mù và ch° h§u, làm th¥t b¡i mÙt ph§n "chi¿n tranh cåc bÙ" cça ¿ quÑc Mù.

T¿t M­u Thân, vào ngày 30 và 31.1.1968 quân và dân miÁn Nam Óng lo¡t ti¿n công và nÕi d­y ß 64 thành phÑ và thË xã. Chính quyÁn cách m¡ng °ãc thành l­p ß Hu¿ và nhiÁu vùng nông thôn mÛi °ãc gi£i phóng. Ngày 20.4.1968 "Liên Minh các lñc l°ãng dân tÙc, dân chç và hòa bình ViÇt Nam" °ãc thành l­p, m·t tr­n thÑng nh¥t dân tÙc Mù °ãc mß rÙng. Nh°ng lñc l°ãng cça Ëch còn ông vÛi h¡n nía triÇu lính Mù và g§n mÙt triÇu lính ngåy. Chúng tÕ chéc ph£n công t¡i các thành thË và nông thôn. Lñc l°ãng cách m¡ng bË tÕn th¥t lÛn. Tuy th¿, cuÙc TÕng ti¿n công T¿t M­u Thân làm lung lay ý chí xâm l°ãc cça Mù, làm phá s£n chi¿n l°ãc "chi¿n tranh cåc bÙ" buÙc chúng ph£i nh­n àm phán vÛi lñc l°ãng cách m¡ng.

Song song vÛi viÇc ti¿n hành "chi¿n tranh cåc bÙ" t¡i miÁn Nam, ¿ quÑc Mù ti¿n hành chi¿n tranh phá ho¡i t¡i miÁn B¯c. Të tháng 2.1965, ¿ quÑc Mù liên tåc dùng không quân và h£i quân tng c°Ýng ánh phá ác liÇt miÁn B¯c, nh±m ngn ch·n sñ chi viÇn cça miÁn B¯c cho miÁn Nam ruÙt thËt. VÛi måc tiêu "©y lùi B¯c ViÇt Nam vÁ thÝi Ó á", không quân và h£i quân Mù t­p trung ánh vào các thành phÑ lÛn Hà NÙi, H£i Phòng, Nam Ënh, Thái Nguyên, ViÇt Trì, Vinh Áu bË ánh i ánh l¡i nhiÁu l§n. Không lo¡i trë các thç o¡n man rã, ¿ quÑc Mù còn cho ánh bom các ê iÁu, các công trình thçy lãi, b¯n phá các tr°Ýng hÍc, bÇnh viÇn, nhà thÝ, Án chùa.. nêu cao quy¿t tâm ánh th¯ng gi·c Mù xâm l°ãc, HÓ Chç TËch ra lÝi kêu gÍi: "Chi¿n tranh có thà kéo dài 5 nm, 10 nm, 20 nm ho·c lâu h¡n nïa. Hà NÙi, H£i Phòng và mÙt sÑ thành phÑ, xí nghiÇp có thà bË tàn phá, song nhân dân ViÇt Nam quy¿t không sã! Không có gì quý h¡n Ùc l­p tñ do. ¿n ngày th¯ng lãi, nhân dân ta s½ xây dñng l¡i ¥t n°Ûc ta àng hoàng h¡n, to ¹p h¡n

à chÑng chi¿n tranh phá ho¡i cça ¿ quÑc Mù, viÇc quân sñ hóa toàn dân °ãc thñc hiÇn, phát huy cao Ù séc m¡nh tÕng hãp cça chi¿n tranh nhân dân. MiÁn B¯c d¥y lên cao trào chÑng Mù céu n°Ûc, vëa s£n xu¥t vëa chi¿n ¥u.

Sau bÑn nm chi¿n ¥u, nhân dân miÁn B¯c ã giành th¯ng lãi. Tính ¿n ngày 1.11.1968 có 3243 máy bay Mù bË b¯n r¡i, trong ó có sáu "pháo ài bay" B.52, hàng ngàn gi·c lái bË diÇt và b¯t sÑng. Mù ph£i tuyên bÑ ném bom h¡n ch¿ miÁn B¯c và ph£i nói chuyÇn vÛi Chính phç n°Ûc ViÇt Nam Dân chç CÙng hòa t¡i HÙi nghË bÑn bên ß Paris.

2. MiÁn Nam chÑng chính sách "ViÇt Nam hóa chi¿n tranh"miÁn B¯c ánh th¯ng chi¿n tranh phá ho¡i l§n thé II (1969-1973)

Sau cuÙc TÕng ti¿n công và nÕi d­y T¿t M­u Thân, ¿ quÑc Mù bË t¥n công të nhiÁu phía, ngay c£ trong nÙi bÙ n°Ûc Mù. Phong trào chÑng chi¿n tranh xâm l°ãc ViÇt Nam d¥y lên kh¯p n°Ûc Mù. H¡ nghË viÇn Mù òi ph£i rút t¥t c£ quân Mù ß ViÇt Nam vÁ n°Ûc trong thÝi gian ng¯n nh¥t. Nixon ph£i héa s½ ch¥m dét chi¿n tranh trong vòng sáu tháng, cho ra Ýi cái gÍi là "HÍc thuy¿t Nixon" và chi¿n l°ãc "ViÇt Nam hóa chi¿n tranh". Theo chi¿n l°ãc này, lúc §u quân Mù và quân ngåy v«n là hai lñc l°ãng chi¿n l°ãc rÓi sau ó Mù rút d§n quân viÅn chinh và ch° h§u, tng thêm quân ngåy à thñc hiÇn viÇc thay Õi màu da trên xác ch¿t. Mù tng viÇn trã quân sñ và kinh t¿ và Óng thÝi ti¿n hành chi¿n tranh phá ho¡i miÁn B¯c thêm mÙt l§n nïa.

Ngày 1.1.1969, Chç tËch HÓ Chí Minh ra lÝi kêu gÍi: "ánh cho Mù cút, ánh cho ngåy nhào". H°ßng éng lÝi kêu gÍi, quân dân ß miÁn Nam mß m¥y ãt ti¿n công, tiêu diÇt hàng chåc v¡n quân Mù-ngåy. §u nm 1971, sau 43 ngày chi¿n ¥u, quân và dân ß miÁn Nam l­p chi¿n th¯ng °Ýng 9-Nam Lào, ­p tan ý Ó c¯t ét °Ýng mòn HÓ Chí Minh cça Mù Ã cô l­p cách m¡ng miÁn Nam, diÇt trên 25.000 Ëch, b¯n r¡i và phá hçy g§n 500 máy bay các lo¡i. ¿n nm 1972, cuÙc ti¿n công chi¿n l°ãc cça quân dân miÁn Nam b¯t §u të Qu£ng TrË và sau ó lan ra kh¯p miÁn, cùng vÛi tr­n "iÇn Biên trên không" cça quân dân miÁn B¯c (b¯n r¡i 735 máy bay Mù) buÙc Mù ph£i xuÑng thang chi¿n tranh. HiÇp Ënh Paris °ãc ký vào ngày 27.1.1973 công nh­n chç quyÁn và toàn v¹n lãnh thÕ cça ViÇt nam, Mù ph£i rút h¿t quân và ch° h§u ra khÏi miÁn Nam.

III. CuÙc th¯ng lãi cuÑi cùng

Dù ã ký HiÇp Ënh Paris và ã thñc hiÇn viÇc rút quân, nh°ng ¿ quÑc Mù v«n bám l¥y ViÇt Nam, ti¿p tåc dùng ngåy quyÁn Sài Gòn làm công cå Ã °a miÁn Nam thành thuÙc Ëa kiÃm mÛi cça Mù. Chúng ra séc xây dñng quân Ùi ngåy thành mÙt Ùi quân "m¡nh nh¥t ông Nam á" vÛi sÑ quân trên mÙt triÇu m°Ýi v¡n ng°Ýi. Mù ã cút nh°ng ngåy ch°a nhào, quân dân ViÇt Nam l¡i ti¿n hành chi¿n dËch mùa xuân 1975 b¯t §u të Tây Nguyên (10.3 ¿n 24.3.1945). Sau chi¿n dËch Tây Nguyên là chi¿n dËch Hu¿-à Nµng. Các tÉnh miÁn Trung l§n l°ãt °ãc gi£i phóng. CuÑi cùng là chi¿n dËch HÓ Chí Minh. Ngày 30.4.1975 vÛi sñ hiÇp Óng chi¿n ¥u cça các lñc l°ãng tinh nhuÇ, biÇt Ùng, tñ vÇ vùng ven và nÙi ô, cùng vÛi sñ nÕi d­y Áu kh¯p cça qu§n chúng, các cánh quân cách m¡ng th§n tÑc thÍc sâu vào chi¿m các måc tiêu quan trÍng cça thành phÑ Sài Gòn nh° dinh Ùc L­p, bÙ TÕng Tham m°u ngåy, sân bay Tân S¡n Nh¥t, bÙ QuÑc phòng ngåy.. ¡i sé Mù chuÓn lên máy bay trÑn khÏi Sài Gòn, TÕng thÑng ngåy là D°¡ng Vn Minh §u hàng. Chi¿n dËch HÓ Chí Minh toàn th¯ng.

¥t n°Ûc ViÇt Nam thoát khÏi vòng bË lÇ thuÙc vÛi bao nhiêu hy sinh cça th¿ hÇ anh hùng ã qua. Th¿ hÇ mai sau mãi mãi noi g°ãng nhïng ng°Ýi i tr°Ûc à ti¿n tÛi xây dñng mÙt xã hÙi tÑt ¹p, công bình, phát triÃn và h¡nh phúc.

IV. Nhân v­t

CuÙc kháng chi¿n chÑng thñc dân Pháp và sau ó là chÑng ¿ quÑc Mù k¿t thúc th¯ng lãi. CuÙc th¯ng lãi th§n thánh ¥y mang rõ d¥u ¥n cça lãnh tå l×i l¡c HÓ Chí Minh. D°Ûi sñ d«n d¯t cça Ng°Ýi, dân tÙc ViÇt Nam xéng áng là con cháu cça các anh hùng Ngô QuyÁn, Lê Lãi, Quang Trung..

HÓ Chí Minh (1890-1969)

Ng°Ýi §u tiên truyÁn bá chç ngh)a Mác Lê nin vào ViÇt Nam, ng°Ýi sáng l­p ra £ng CÙng S£n ViÇt Nam, Chç tËch n°Ûc ViÇt Nam Dân Chç CÙng Hòa (1945-1969), nhà vn hóa lÛn cça th¿ giÛi, tên lúc nhÏ là NguyÅn Sinh Cung sau Õi là NguyÅn T¥t Thành, Vn Ba, NguyÅn ái QuÑc, Chen Vang, Li NÑp, Lý Thåy.. cùng nhiÁu bí danh và bút danh khác, quê làng Kim Liên, xã Chung Cñ, tÕng Lâm ThËnh, huyÇn Nam àn, tÉnh NghÇ An (Kim Liên, Nam àn, NghÇ T)nh) sinh ngày 19.5.1890 t¡i quê ngo¡i làng Hoàng Trú (cùng xã Chung Cñ), trong mÙt gia ình nhà nho có nguÓn gÑc nông dân. Thân sinh là NguyÅn Sinh S¯c (sau l¥y tên NguyÅn Sinh Huy) × Phó b£ng nm Tân Síu (1901), làm Thëa biÇn bÙ LÅ trong triÁu ình Hu¿, rÓi Tri huyÇn Bình Khê (Bình Ënh). Nm 1909, bË bãi chéc làm th°Ýng dân sÑng b±ng nghÁ d¡y hÍc và làm thuÑc. Thân m«u là Hoàng ThË Loan, con mÙt gia ình nhà nho, làm nghÁ nông và dÇt v£i.

Nm 1895, Ng°Ýi cùng vÛi gia ình vào sÑng ß Hu¿ và °ãc hÍc chï Hán ß ây. Ngày 10.2.1901 thân m«u cça Ng°Ýi qua Ýi ß Hu¿, Ng°Ýi vÁ sÑng ß quê nhà và ti¿p tåc hÍc chï Hán. CuÑi nm 1904, Ng°Ýi theo cha vào Hu¿ l§n thé hai, vào hÍc t¡i tr°Ýng TiÃu hÍc ông Ba (1905-1907)

Tháng 5.1908, khi ang hÍc tr°Ýng QuÑc hÍc Hu¿, Ng°Ýi tham gia cuÙc ¥u tranh chÑng thu¿ cça nông dân ß ây nên bË uÕi hÍc. Ng°Ýi i vào các tÉnh phía Nam, có mÙt thÝi gian vÛi tên gÍi là NguyÅn T¥t Thành, Ng°Ýi d¡y hÍc ß tr°Ýng Dåc Thanh t¡i Phan Thi¿t (1910).

Nm sau (1911), Ng°Ýi vào Sài Gòn. Ngày 5.6.1911 l¥y tên là Vn Ba, Ng°Ýi rÝi c£ng Nhà RÓng, lên tàu Amiral Latouche Tréville cça hãng Chargeurs Réunies. Vëa làm phå b¿p, Ng°Ýi t­n dång mÍi thÝi gian à hÍc hÏi, tìm tòi trong sách báo. Të 1911 ¿n 1917, Ng°Ýi ã i qua nhiÁu n°Ûc, sÑng ß nhiÁu n¡i và làm nhiÁu nghÁ. Sau mÙt thÝi gian sÑng ß Anh (të 1914), tháng 6.1917, Ng°Ýi ¿n n°Ûc Pháp, tham gia HÙi Ng°Ýi ViÇt Nam Yêu n°Ûc. ¿n nm 1919, b£n "Yêu sách cça nhân dân An Nam" cça Ng°Ýi gíi ¿n HÙi nghË Versailles ã gây ti¿ng vang lÛn. CuÑi nm 1918, Ng°Ýi tham gia £ng xã hÙi Pháp. T¡i ¡i hÙi 18 cça £ng Xã HÙi Pháp hÍp ß Tours vào tháng 12.1920, Ng°Ýi bÏ phi¿u tán thành QuÑc t¿ thé ba, trß thành mÙt trong nhïng ng°Ýi sáng l­p ra £ng CÙng s£n Pháp. Ng°Ýi tham gia sáng l­p HÙi Liên hiÇp ThuÙc Ëa (tháng 10.1921), sáng l­p và làm chç nhiÇm kiêm chç bút tÝ báo "Ng°Ýi Cùng KhÕ" (Le Paria), xu¥t b£n ß Paris. ThÝi gian ß Pháp, Ng°Ýi vi¿t r¥t nhiÁu bài ng trên các báo "Nhân ¡o" (L'Humanité) và "Ng°Ýi Cùng KhÕ" à tÑ cáo chính sách cai trË và bóc lÙt cça chç ngh)a ¿ quÑc ß các thuÙc Ëa. ·c biÇt, mÙt sÑ bài vi¿t trong thÝi gian này sau ó t­p hãp và xu¥t b£n thành "b£n án ch¿ thñc dân Pháp" (1925). Tác ph©m "ây Công lý cça thñc dân Pháp ß ông D°¡ng" và vß kËch "Con RÓng Tre" ã gây °ãc ti¿ng vang lÛn.

Nm 1923, Ng°Ýi ¿n Liên Xô tham dñ ¡i hÙi l§n thé nh¥t QuÑc t¿ Nông Dân t¡i Moskva và °ãc b§u vào oàn Chç tËch Ban ch¥p hành QuÑc t¿ Nông Dân. CuÑi nm ó, Ng°Ýi vào hÍc tr°Ýng ¡i hÍc Ph°¡ng ông.

CuÑi nm 1924, °ãc cí làm çy viên bÙ Ph°¡ng ông, phå trách cåc Ph°¡ng Nam cça QuÑc t¿ CÙng s£n, vÛi tên là Lý Thåy, Ng°Ýi ¿n Qu£ng Châu (Trung QuÑc) chu©n bË cho sñ thành l­p chính £ng cça giai c¥p vô s£n ß ViÇt Nam: tÕ chéc các oàn thà nh° "ViÇt Nam Thanh Niên Cách m¡ng Óng chí HÙi" (6.1925), "Thi¿u niên TiÁn phong", "TÕ Phå nï Cách m¡ng" (1926). Ng°Ýi còn tham gia sáng l­p "HÙi Liên hiÇp các dân tÙc bË áp béc ß á ông" (1925) và °ãc b§u làm Bí th° cça HÙi. Nhïng bài gi£ng trong các lÛp hÍc chính trË cça Ng°Ýi sau này °ãc HÙi xu¥t b£n d°Ûi tên gÍi "°Ýng Kách MÇnh" (1927). Tháng 4.1927, Ng°Ýi i Liên Xô. Mùa thu nm 1928 vÛi tên gÍi là HÓ Chin, Ng°Ýi ho¡t Ùng nhiÁu n¡i trên ¥t Thái Lan à tuyên truyÁn tinh th§n yêu n°Ûc trong ViÇt kiÁu.CuÑi nm 1929, Ng°Ýi trß l¡i Trung QuÑc chu©n bË cho HÙi nghË thÑng nh¥t các tÕ chéc CÙng s£n ß ViÇt Nam. Ng°Ýi th£o "Chính ch°¡ng V¯n T¯t", "Sách L°ãc V¯n T¯t", "iÁu LÇ V¯n T¯t" cça £ng CÙng S£n ViÇt Nam. Të ngày 3 ¿n ngày 7 tháng 2.1930, Ng°Ýi thay m·t QuÑc T¿ CÙng S£n chç trì hÙi nghË thành l­p £ng CÙng s£n ViÇt Nam t¡i Cíu Long, g§n HÓng Kông (Trung QuÑc). Ngày 6.6.61931, d°Ûi tên là TÑng Vn S¡, Ng°Ýi bË chính quyÁn Anh ß HÓng Kông b¯t ¿n tháng 1.1933 mÛi °ãc th£ tñ do nhÝ sñ can thiÇp cça QuÑc T¿ Céu T¿ Ï và ông bà lu­t s° Loseby.

Ng°Ýi ¿n Liên Xô vào hÍc tr°Ýng QuÑc t¿ Lênin (10.1934). Trong hai nm 1936-1937 Ng°Ýi là nghiên céu sinh t¡i viÇn Nghiên Céu Các v¥n Á Dân tÙc và thuÙc Ëa. Tháng 10.1938, Ng°Ýi trß l¡i ho¡t Ùng trong Bát LÙ quân Trung QuÑc ß Qu¿ Lâm, tÉnh Qu£ng Tây.

Ngày 8.2.1941, Ng°Ýi trß vÁ TÕ quÑc sau h¡n 30 nm ho¡t Ùng ß n°Ûc ngoài. Lúc §u Ng°Ýi sÑng ß hang CÑc Pó, sau chuyÃn ra mÙt lán nhÏ bên suÑi KhuÕi N­m. Ngày 19.5.1941, Ng°Ýi sáng l­p ra "ViÇt Nam Ùc L­p Óng Minh" (ViÇt Minh) và báo "ViÇt Nam Ùc L­p " (1.8.1941). Ng°Ýi vi¿t nhiÁu bài ng trên báo này à v­n Ùng qu§n chúng làm cách m¡ng, trong ó ph£i kà ¿n bài "LËch sí n°Ûc ta" (2.1941) mà Ng°Ýi tiên oán nm 1945 cách m¡ng ViÇt nam nh¥t Ënh th¯ng lãi. Trong thÝi gian ß P¯c Bó, Ng°Ýi làm nhïng v§n th¡ ¹p:

Non xa xa n°Ûc xa xa

Nào ph£i thênh thang mÛi gÍi là

ây suÑi Lê nin, kia núi Mác,

Hai tay xây dñng mÙt s¡n hà.

(P¯c Pó Hùng v))

Tháng 8.1942, l¥y tên là HÓ Chí Minh, Ng°Ýi sang Trung QuÑc liên l¡c vÛi cách m¡ng ß ó, nh°ng bË chính quyÁn Ëa ph°¡ng cça T°ßng GiÛi Th¡ch b¯t giï trong h¡n mÙt nm. Trong tù, Ng°Ýi sáng tác t­p th¡ chï Hán nÕi ti¿ng "Nh­t Ký Trong Tù" gÓm 133 bài th¡ ph§n lÛn là té tuyÇt. BÑn câu th¡ ß trang §u ph§n nào thà hiÇn nÙi dung chính trong tác ph©m cça Ng°Ýi:

"Thân thÃ ß trong lao

Tinh th§n ß ngoài lao

MuÑn nên sñ nghiÇp lÛn

Tinh th§n càng ph£i cao"

Tháng 7.1944, Ng°Ýi trß vÁ P¯c Bó, chu©n bË cho cuÙc tÕng khßi ngh)a giành chính quyÁn. Ngày 22.12.1944, Ng°Ýi sáng l­p Ùi ViÇt Nam Tuyên TruyÁn Gi£i phóng quân. T¡i QuÑc Dân ¡i hÙi t¡i Tân Trào (Tuyên Quang) Ng°Ýi °ãc b§u làm Chç tËch Chính phç Lâm thÝi và vi¿t "Th° kêu gÍi TÕng khßi ngh)a" (8.1945)

Cách m¡ng tháng Tám thành công, ngày 2.9.1945, t¡i qu£ng tr°Ýng Ba ình, tr°Ûc h¡n 50 v¡n nhân dân Hà NÙi, Ng°Ýi Íc b£n "Tuyên ngôn Ùc l­p" do tñ tay Ng°Ýi vi¿t, khai sinh ra n°Ûc ViÇt Nam mÛi. Ng°Ýi ký các vn b£n Pháp nh° HiÇp Ënh S¡ bÙ 6.3.1946 và T¡m °Ûc 14.9.1946. Trong cuÙc TÕng tuyÃn cí ngày 6.1.1946, Ng°Ýi ra éng cí ß Hà NÙi và trúng cí vÛi sÑ phi¿u cao nh¥t: 98,4%. QuÑc hÙi tôn Ng°Ýi là "Ng°Ýi công dân thé nh¥t"

Tr°Ûc âm m°u và hành Ùng xâm l°ãc cça thñc dân Pháp, Ng°Ýi vi¿t "LÝi kêu gÍi toàn quÑc kháng chi¿n" (19.12.1946) kêu gÍi toàn thà nhân dân éng lên chÑng Pháp. Sau ó Ng°Ýi lên ViÇt B¯c lãnh ¡o cuÙc kháng chi¿n chÑng Pháp. Trong 8 nm, Ng°Ýi ã cùng Trung °¡ng £ng Lao Ùng ViÇt Nam lãnh ¡o quân và dân ánh th¯ng thñc dân Pháp trong nhiÁu chi¿n dËch mà Énh cao là chi¿n th¯ng iÇn Biên Phç (13.3 ¿n 7.5.1954), °a ¿n viÇc ký hiÇp Ënh Genève, l­p l¡i hòa bình ß ông D°¡ng

Sau hiÇp Ënh Genève, Ng°Ýi trß vÁ Hà NÙi, °ãc b§u làm Chç tËch Ban Ch¥p hành Trung °¡ng £ng. VÛi c°¡ng vË cao nh¥t trong Nhà n°Ûc cing nh° vÁ £ng, Ng°Ýi luôn luôn sÑng gi£n dË, thanh b¡ch. Ng°Ýi chÉ có m¥y bÙ Ó kaki à dùng trong viÇc giao ti¿p khách, trong các ngày lÅ, ngoài ra Ng°Ýi th°Ýng b­n qu§n áo nâu gi£n dË, chân i dép cao su, ß trong mÙt ngôi nhà sàn b±ng g× vÛi Ó dùng sinh ho¡t ¡n s¡. Khi ¿ quÑc Mù °a không quân và h£i quân ra ánh phá miÁn B¯c, Ng°Ýi kêu gÍi toàn dân, toàn quân quy¿t tâm ánh th¯ng ¿ quÑc Mù xâm l°ãc. Vì nhïng công lao to lÛn Ñi vÛi dân tÙc, Ñi vÛi phong trào ¥u tran gi£i phóng nhân dân lao Ùng trên th¿ giÛi, Ng°Ýi °ãc quÑc hÙi n°Ûc ViÇt Nam Dân chç CÙng Hòa quy¿t Ënh t·ng Huân ch°¡ng Sao Vàng, nh°ng Ng°Ýi Á nghË Ã ¿n ngày miÁn Nam °ãc hoàn toàn °ãc gi£i phóng, TÕ quÑc thÑng nh¥t, Nam B¯c mÙt nhà, lúc ó QuÑc hÙi s½ cho phép Óng bào miÁn Nam trao cho Ng°Ýi huân ch°¡ng cao quý ó (1963)

Vào nhïng nm cuÑi Ýi, m·c dù tuÕi cao. Ng°Ýi v«n ra séc làm viÇc, mang h¿t tâm huy¿t ra lãnh ¡o cuÙc kháng chi¿n chÑng Mù céu n°Ûc. C£m th¥y séc y¿u, nm 1968 Ng°Ýi vi¿t di chúc, thà hiÇn sñ quan tâm cça mình ¿n mÍi ng°Ýi và niÁm tin vào th¯ng lãi:

Còn non, còn n°Ûc, còn ng°Ýi

Th¯ng gi·c Mù, ta s½ xây dñng h¡n m°Ýi ngày nay.

HÓi 9 giÝ 47 phút ngày 2.9.1969, Chç tËch HÓ Chí Minh m¥t t¡i Hà NÙi sau mÙt c¡n au tim, thÍ 79 tuÕi. Ngày nay thi hài Ng°Ýi °ãc quàn trong lÓng kính ·t trong lng cça Ng°Ýi ß qu£ng Tr°Ýng Ba ình, Hà NÙi. MÙt b£o tàng lÛn mang tên Ng°Ýi °ãc xây dñng g§n lng. Thành phÑ Sài Gòn và nhiÁu °Ýng phÑ trên th¿ giÛi mang tên HÓ Chí Minh. Nhïng tác ph©m cça Ng°Ýi °ãc t­p hãp và xu¥t b£n thành bÙ "HÓ Chí Minh toàn t­p" (10 t­p) và r¥t nhiÁu tác ph©m cça Ng°Ýi trong các l)nh vñc khác nhau °ãc xu¥t b£n.

Tháng 11.1987, tÕ chéc Giáo Dåc, Khoa hÍc và Vn Hóa Liên HiÇp QuÑc (UNESCO) công nh­n Chç tËch HÓ Chí Minh là Danh Nhân Vn Hóa th¿ giÛi.