Có thể thấy một điều rõ ràng: Viên Thiệu là nhân vật có ảnh hưởng quyết định đến các diễn biến chính trị cuối thời Đông Hán khi là người duy nhất chủ trương hành động để xoay chuyển thời thế, kiên quyết lật đổ nhà Hán để tạo ra một thiên hạ mới. Tuy nhiên, hình tượng Viên Thiệu để lại trong lịch sử, tiểu thuyết và trong lòng người đọc lại hết sức tiêu cực, trì độn...

Khi luận về Viên Thiệu, người đời luôn có câu cửa miệng là mấy chữ "bốn đời Tam công". Viên Thiệu "bốn đời Tam công" đã trở thành câu khẩu quyết.

Cái bóng "Tam công"

Viên Thiệu rất may mắn có xuất phát điểm rất tốt, gia tộc hùng mạnh, môn khách đầy thiên hạ. Thế nên, Viên Thiệu tung hoành thiên hạ cũng là nhờ bốn đời Tam công, hùng cứ Hà Bắc cũng là bởi bốn đời Tam công, còn bản thân Viên Thiệu chẳng có tài năng gì cả, lại đầy rẫy khuyết điểm, tâm địa thì hẹp hòi. Nói tóm lại, ông ta có được một chút sự nghiệp là nhờ phúc đức tiên tổ, vì bởi con ông cháu cha. Có thực vậy không?

Không. Nói Viên Thiệu "bốn đời Tam công" cũng như nói Lưu Bị là "dòng dõi hoàng thúc", nói Tôn Quyền là "hậu nhân của Tôn Vũ".. . chỉ là trang sức bề ngoài, hay nói như Khổng Dung: "Nắm xương khô trong mả, chẳng đáng nhắc đến".

Thật vậy, quốc thích nhà Hán đầy khắp thiên hạ, hậu nhân Tôn Vũ hẳn cũng không ít, nhưng trong đám đó chỉ có Lưu Bị, Tôn Quyền làm nên sự nghiệp. Đó không hoàn toàn vì Lưu, Tôn có xuất thân tốt đẹp, mà bởi họ có năng lực cá nhân.

Lại nói về trường hợp của Viên Thiệu, "bốn đời Tam công" hoàn toàn không phải là thứ riêng mình ông ta được hưởng. Nói về danh phận, Viên Thiệu còn kém xa Viên Thuật. Viên Thiệu, Viên Thuật đều là con của Tư không Viên Phùng, Viên Thiệu tuy lớn tuổi hơn, nhưng là con do nô tỳ sinh ra. Viên Thuật nhỏ tuổi hơn, nhưng là do đại phu nhân sinh ra. Viên Thuật mới là con đích.

Vì thế, Viên Thiệu sớm đã bị chuyển sang làm con nuôi của Viên Thành - chỉ làm một chức quan nhỏ - địa vị của Viên Thiệu do đó cũng chẳng tôn quý là mấy. Xem chuyện kể hồi nhỏ ông ta cùng Tào Tháo đi cướp cô dâu, chẳng may sa vào bụi gai. Tào Tháo hô lớn, dọa ông ta sợ mất mật, phải vùng thoát khỏi bụi gai, người đầy vết xước, còn Tháo vỗ tay cười ha hả, chẳng chút kiêng nể, cho thấy vị thế của Viên Thiệu còn kém một chút so với Tào Tháo – đứa con nhà hoạn quan.

Nếu so với Viên Thiệu thì Viên Thuật còn "bốn đời Tam công" hơn, cũng có lòng tranh thiên hạ, khao khát muốn làm hoàng đế, nổi lên là cùng một lúc với Viên Thiệu. Kết quả thế nào? Viên Thuật chỉ chiếm được hai quận Cửu Giang, Lư Giang; Viên Thiệu hùng cứ bốn châu Ký, U, Tinh, Thanh.

Viên Thuật chết đói ở Giang Đình; Viên Thiệu lúc chết còn để lại cơ đồ đồ sộ ở Hà Bắc. Cùng là "bốn đời Tam công", một người thì cơ nghiệp hạn hẹp, chết bờ chết bụi, một người quy mô rộng lớn, điểm khác nhau chính là năng lực cá nhân của cả hai.

"Bốn đời Tam công" đã trở thành khẩu quyết khi nhắc về Viên Thiệu.

Danh hiệu "bốn đời Tam công" đương nhiên cũng có sức hiệu triệu chẳng kém cái danh "hoàng thúc" của Lưu Bị. Tôn Kiên vừa gặp đã tình nguyện dốc sức cho Viên Thuật tất nhiên là do hâm mộ danh tiếng của ông ta. Có điều, Viên Thuật không có khả năng dùng người, tài năng không cao, mà đức độ lại mỏng dính.

Tôn Kiên vì ông ta đánh giặc, ông ta lại không cấp lương thực cho Tôn Kiên. Tôn Sách con Tôn Kiên cũng vì ông ta mà đánh thiên hạ, ông ta hứa khi thắng sẽ cho cai trị quận này quận nọ, rồi hai lần nuốt lời. Loại người như thế dù cho mười đời Tam công thì cũng chẳng làm nên trò trống, huống hồ chỉ mới có bốn đời Tam công.

Hữu danh vô thực?

Viên Thiệu thì khác hẳn, có tầm nhìn xa rộng. Trong cơn loạn lạc cuối Hán, khi những người như Lưu Bị, Tào Tháo, Tôn Kiên còn quẩn quanh trong việc cứu vãn một triều đại đã mục nát, Viên Thiệu đã sớm vạch ra "Long Trung sách" cho bản thân: Trước lấy Ký Châu làm vốn, sau định Hà Bắc, Ô Hoàn rồi ngoảnh về nam để tranh thiên hạ.

Để thực thi chiến lược đó, Viên Thiệu chuẩn bị sẵn lực lượng. Trần Thọ nói Thiệu "anh tuấn, uy vũ, biết nhún mình đãi kẻ sĩ, kẻ sĩ nhiều người nương dựa Thiệu". Viên Thiệu sớm tụ họp được rất nhiều anh tài dưới trướng như Hà Ngung, Hứa Du, Trương Mạc, Chu Bí, Ngũ Quỳnh, Phùng Kỷ, Thư Thụ, Thẩm Phối, Trương Cáp, thậm chí là cả Tuân Úc, Quách Gia.

Sử sách từ Ngụy-Tấn về sau cực lực dè bỉu khối nhân tài đó, như Tuân Úc từng nói: "Thiệu cậy gia thế, ung dung với cái vỏ trí mưu, để thu lấy tiếng khen, nên số ít kẻ sĩ có tài năng khiếm khuyết hâm mộ hư danh quy thuận".

"Anh hùng ký" cũng nói thêm rằng Thiệu "không qua lại bừa bãi cùng tân khách, nếu chẳng phải người nổi danh khắp hải nội, thì không chịu tương kiến". Bằng vào những lời đó, Dịch Trung Thiên cho rằng Viên Thiệu giao kết với kẻ sĩ chỉ cầu danh không cầu thực, những kẻ theo về chỉ là bọn tạp nhạp, thực ra không phải như vậy.

Điều mà "Anh hùng ký" nói ứng vào thời kỳ Viên Thiệu từ quan ẩn cư ở Lạc Dương, cùng những người khác kết làm du hiệp, ngấm ngầm mưu đồ việc lớn. Bởi là việc đại sự bí mật, Viên Thiệu chẳng thể nào kết giao bừa bãi, những người kết làm bạn tim ruột chỉ có vài người như Hà Ngung, Hứa Du, Trương Mạc. Trương Mạc là người "cứu người khổ, giúp kẻ nguy nan, dốc hết gia sản không hề tiếc".

Hứa Du "lăn lộn cứu người trong hoạn loạn chẳng hề chậm chân". Hà Ngung thì mỗi năm đều "hai ba lần một mình tới Lạc Dương, đến chỗ Thiệu cùng bàn kế, cứu giúp những kẻ sĩ cùng quẫn thoát khỏi họa nạn". Đó là thời kỳ mà nhà Hán đàn áp kẻ sĩ sau cái họa Đảng cố thời Hán Hoàn đế.

Viên Thiệu cũng là người có tài là dùng.

"Hán mạt danh sĩ lục" khen Hà Ngung sách lược mưu kế hơn người, kẻ bàn luận cho là không theo kịp. Sau khi Viên Thiệu chạy ra ngoài, Hà Ngung cùng với Chu Bí, Ngũ Quỳnh ở lại vận động phân bổ nhân sự cho Đổng Trác. Kết quả là đã giúp Viên Thiệu lập ra được liên quân Quan Đông.

Viên Thiệu không câu nệ vào một kiểu người nào cả, có tài là dùng: Dùng mưu của Phùng Kỷ để lấy Ký Châu, dùng sức Lữ Bố để phá Trương Yên, dùng trí của Điền Phong bắt Công Tôn Toản, dùng sách lược của Thẩm Phối, Quách Đồ đánh cho Tào Tháo suýt chết ở Quan Độ. Thư Thụ từng khuyên Hàn Phức diệt Viên Thiệu, nhưng Thiệu lại dùng Thụ làm tâm phúc, cho nắm giữ quân quyền.

Lữ Bố là kẻ phản phúc vô thường, Đinh Nguyên, Đổng Trác, Lưu Bị vì dùng Lữ Bố mà tan nhà nát cửa, Viên Thuật, Tào Tháo không ai dám dùng, chỉ riêng Viên Thiệu có thể dùng Lữ Bố mà không bị tổn thất gì cả. Sau khi Viên Thiệu qua đời, rất nhiều nhân tài từ cửa của Viên Thiệu bước ra, về sau đều có những đóng góp hết sức lớn cho sự phát triển của tập đoàn Tào Tháo.

Một Hạng Vũ... phiên bản lỗi

Viên Thiệu sở dĩ có thể vượt trước quần hùng, trở thành quân phiệt mạnh nhất là bởi có chiến lược, biết dùng người, nhưng hậu thế không dám thừa nhận. Thiếu Du thời Bắc Tống từng nói: "Vào lúc Thiệu và Đổng Trác bàn luận khác nhau, cắp ngang thanh đao mà cãi lời Trác, một mạch bước ra; rồi đến lúc khởi binh nơi Bột Hải, bèn có đất của bốn châu, liên kết trăm vạn bộ chúng, uy chấn Hà Sóc, danh vang thiên hạ, không thể nói không phải là hào kiệt một thời".

Viên Thiệu đúng là hào kiệt của một thời, nhưng Thiếu Du không dám khẳng định, mà phải dùng phép phủ định hai lần. Sở dĩ có tâm lý như thế là bởi vì hình tượng của Viên Thiệu đã bị xác định sẵn. Mao Tôn Cương từng nhận xét rằng Tuân Úc rất thường xuyên đem Tào Tháo so sánh với Hán Cao Tổ, và ví trận Quan Độ như trận Sở-Hán tranh hùng.

Bởi vì Tào Tháo đã là Lưu Bang, Viên Thiệu tất nhiên được mô tả theo hình mẫu của Hạng Vũ. Hạng Vũ đánh đông dẹp bắc, xưng là Bá vương, rồi thất bại vì không nghe lời Phạm Tăng. Viên Thiệu chiếm giữ bốn châu, uy chấn Hà Sóc, rồi thất bại vì không nghe lời Điền Phong.

Hình tượng Viên Thiệu được xây dựng trên mô típ những sai lầm của Hạng Vũ.

Không phải tự nhiên mà Trần Thọ nhận xét rằng "xưa Hạng Vũ làm trái mưu Phạm Tăng, nên vương nghiệp vùi lấp; Thiệu giết Điền Phong, còn hơn cả Vũ". Có điều, Trần Thọ không ở vào địa vị thoải mái như Tư Mã Thiên, nên chỉ nói xấu Viên Thiệu mà vứt sạch những điểm tốt. Viên Thiệu do đó chỉ còn là một Hạng Vũ phiên bản lỗi.

Trận chiến Quan Độ ngay từ đầu đã bị người trong cuộc so sánh với trận quyết chiến Sở-Hán. Viên Thiệu vì thất bại nên ôm lấy toàn bộ mọi chỉ trích. Những mô tả về trận chiến đó đi theo mô hình "Tào Tháo làm gì cũng đúng, Viên Thiệu làm gì cũng sai". Sự thật có đúng như thế chăng?

"Bản sơ" của Viên Thiệu

"Tam quốc chí, Viên Thiệu truyện" cho biết, Viên Thiệu tự là Bản Sơ, người huyện Nhữ Dương, quận Nhữ Nam. Nếu như Tào Tháo là hậu nhân của hoạn quan thì Viên Thiệu là hậu nhân của quý tộc, kể từ thời Viên An có bốn người làm đến chức tam công, nên thường tự hào là "bốn đời tam công".

Viên Thiệu lúc trẻ "có vẻ oai phong, biết nhún nhường kẻ sĩ" nên rất được nhiều người theo về. "Tam quốc chí, Vũ đế kỷ" nói Thiệu cùng Tào Tháo kết bạn, chuyên đi trộm gà bắt chó, cưỡng đoạt dân nữ. Một lần cả hai đi cướp cô dâu, bị người ta truy đuổi, Thiệu chạy nhằm vào trong bụi gai, không ra được thì Tháo hô lớn: "Kẻ cướp ở đây!", Thiệu sợ hãi cuống cuồng, vội vùng dậy chạy. Xem ra Viên Thiệu, Tào Tháo lúc trẻ đều là cường hào ác bá. Có điều, sử quan khiến ta có cảm giác Tào Tháo cơ trí, Viên Thiệu ngốc nghếch.

"Anh hùng ký" chép Thiệu lúc trẻ làm quan Lang, rồi lên tới chức Bộc Dương trưởng. Mẹ mất, Thiệu cư tang mấy năm, rồi nhận sự trưng tập của Đại tướng quân Hà Tiến. "Tam quốc chí, Viên Thiệu truyện" nói, Thiệu đầu làm Đại tướng quân duyện, chuyển sang Thị ngự sử, Trung quân Hiệu úy rồi đến Tư lệ hiệu úy. Thời kỳ Hoàn – Linh, vấn đề hoạn quan lộng quyền đã trở thành nhức nhối.

Viên Thiệu cùng Đại tướng quân Hà Tiến mưu diệt hoạn quan. Theo "Tục Hán thư", Viên Thiệu chủ động sai Trương Tân đến thuyết phục Hà Tiến trừ hoạn. Hà Tiến theo kế đó. Tuy nhiên, "Tam quốc diễn nghĩa" hoàn toàn không đánh giá cao đóng góp của Viên Thiệu.

La Quán Trung mô tả Thiệu là người đã hiến kế triệu các tướng ở ngoài vào kinh. Tào Tháo phản đối, cho rằng đó chính là mầm họa đối với thiên hạ. Ai cũng nghĩ, sự ngốc nghếch của Viên Thiệu đã giúp Đổng Trác vào kinh gây loạn. Sự thật như thế nào?

Đứng trước kẻ địch có lực lượng quân sự hậu thuẫn, Tào Tháo lại chủ trương đấu tranh chính trị, mong chờ sự sáng suốt của các hoàng đế vốn đã hôn ám.

Đường sáng của kẻ ngốc

"Ngụy thư" nói, Tào Tháo nghe tin Hà Tiến muốn mời quân ở ngoài về triều diệt hoạn quan, đã nói: "Quan hoạn xưa nay có bao giờ không có. Chẳng qua gần đây các vua cho chúng nhiều quyền hành, ân huệ quá mới nên nỗi. Muốn trị bọn này, cứ giết mấy tên đầu sỏ, chỉ cần một viên ngục quan là đủ, cần gì phải gọi đến các tướng bên ngoài! Bằng như muốn diệt sạch bọn này, việc thể nào cũng lộ ra, tôi nghĩ là sẽ thất bại".

Kỳ thực trước đó, Tào Tháo đã dâng thư lên hoàng đế nói về vấn đề hoạn quan, lời lẽ thống thiết, từ đầu tới đuôi đều chủ trương dùng phương pháp chính trị để loại bỏ bọn đầu sỏ trong hoạn quan, do đó, không cần động binh bên ngoài, chỉ cần một tên ngục lại là đủ. Sự thực tình hình đâu có dễ như thế!

Trải qua thời gian lâu dài, hoạn quan đã liên kết với nhau thành một thế lực lớn, cầm đầu là nhóm mười hai tên, thường bị gọi lầm là Thập thường thị. Họ không chỉ chi phối hoàng đế và hậu phi, mà còn cài người vào trong các đội quân bảo vệ kinh thành. Muốn diệt hoạn quan, không thể chỉ diệt vài tên đầu sỏ, bản thân Thập thường thị cũng sẽ không ngồi yên cho người ta giết.

Trên thực tế, muốn diệt hoạn quan không chỉ có Hà Tiến. Trước đó, đã có Đại tướng quân Đậu Vũ. Có điều, Đậu Vũ bị hoạn quan phản công và giết chết. Tào Tháo dâng thư nói về hoạn quan là sau thời điểm này và cuối cùng Tào Tháo cũng bị cách chức. Đến mức như thế mà Tháo vẫn tin rằng có thể dùng một tên ngục lại để xử lý họan quan thì thật là lạ!

Đường tối của kẻ trí

Viên Thiệu không như vậy, mà nhìn nhận vấn đề tỉnh táo hơn. "Cửu châu xuân thu" nói, Thiệu bàn với Hà Tiến: "Hoàng môn-Thường thị nhiều đời lớn mạnh, oai trùm cả nước, khi trước Đậu Vũ muốn giết chúng mà trái lại bị chúng hại, chỉ là vì nhân lời nói bị tiết lộ mà đem quân của năm doanh gây biến vậy. Quân của năm doanh sinh trưởng ở kinh sư, sợ phục người trong cung. Vậy mà họ Đậu trái lại dùng sức mạnh của họ, rút cuộc họ phản chạy theo bọn Hoàng môn, cho nên tự chuốc lấy thua diệt.

Nay tướng quân dựa vào sự tôn quý của cậu vua, hai phủ đều nắm quân khỏe, quan tướng bộ khúc của mình đều là kẻ sĩ anh hùng, vui lòng dốc hết sức, việc ở trong lòng bàn tay, cũng là trời cho gặp thời vậy. Nay vì thiên hạ mà trừ diệt tham ô, công lao hiển hách, lưu danh đời sau, dẫu Thân Bá của nhà Chu há đủ để sánh được? Nay nhà vua ở điện trước, tướng quân nên mượn chiếu thư mà lĩnh quân giữ gìn, nhưng chớ vào cung".

Rõ ràng, Viên Thiệu đánh giá đúng đắn thực lực của hoạn quan. Họ không đơn thuần là bọn gia nô giữ nhà, mà còn có một bộ phận quân đội sẵn sàng ủng hộ. Đấu tranh với hoạn quan bằng chính trị rõ ràng là nửa vời, chỉ có thể dùng bạo lực để đập tan. Viên Thiệu khuyên Hà Tiến dùng lực lượng bản thân để đàn áp đội quân ủng hộ hoạn quan, nắm lấy thiên tử và không trực tiếp đối mặt với hoạn quan.

Viên Thiệu chủ trương dùng bạo lực để đập tan lực lượng chính trị-quân sự của địch

Xét những diễn biến tiếp theo, lời khuyên của Viên Thiệu là hoàn toàn xác đáng: Hà Tiến vì không nghe khuyến cáo, sơ suất vào cung nên bị hoạn quan giết chết. Phe diệt hoạn không nắm được thiên tử, bị dư đảng hoạn quan đưa ra ngoài, rốt cuộc rơi vào tay Đổng Trác. Chỉ nhờ có sự quyết đoán của Viên Thiệu vào thời điểm Hà Tiến bị giết, phe diệt hoạn mới có thể đạt được thắng lợi.

Chính biến lần này, bọn hoạn quan đều bị giết sạch, số chết tới hơn hai ngàn người, thế lực của hoạn quan hoàn toàn bị thanh toán. Tào Tháo dự đoán sự việc sẽ thất bại, thực sự đã phán đoán sai. Đương nhiên, kế hoạch cũng có chỗ không mỹ mãn: Hà Tiến đã chết, em của Hà Tiến là Xa kỵ tướng quân Hà Miêu cũng bị giết, ở Lạc Dương có rất nhiều đội quân vô chủ.

Các thế lực quân phiệt mới vào kinh không bị ai kiềm chế mà Hoàng đế thì còn quá nhỏ. Một cục diện loạn lạc mới đã hình thành. Có điều, Viên Thiệu phải chăng là người chịu trách nhiệm chính? Viên Thiệu đã cảnh báo Hà Tiến không nên vào cung, Hà Tiến không nghe nên vong mạng. Chẳng lẽ đây lại là lỗi của Viên Thiệu?

Cuộc binh biến do Viên Thiệu tính toán, vì sai lầm của Hà Tiến mà vượt quá tầm kiểm soát: Thay vì diệt hoạn quan, cả thế lực của ngoại thích cũng bị đánh gục; Hà thái hậu không có năng lực khống chế chính trị; Thiếu đế còn quá nhỏ; hai nhân vật đứng đầu quân đội đều đã chết; Lạc Dương xuất hiện một "khoảng trống" chính trị lớn.

Trong tình thế đó, ai nắm được quân đội trong tay, người đó sẽ có được tất cả. Và Đổng Trác đã vươn lên giành lấy quyền lực cao nhất. Cách Viên Thiệu xử lý cục diện tiếp theo cũng rất đáng cho người ta bàn luận. Nhiều sử gia như Lê Đông Phương, Dịch Trung Thiên đều cho rằng Viên Thiệu hoàn toàn có khả năng thanh toán Đổng Trác, nhưng đã không làm.

Những hệ lụy do Đổng Trác gây ra về sau khiến nhiều người cảm thấy hối tiếc. Vì sao Đổng Trác không bị ngăn chặn từ trước? Rốt cuộc đằng sau câu chuyện đoạt quyền của Đổng Trác còn có bí mật gì?