Tác dụng

            Morphin và dẫn xuất có tác dụng chọn lọc trên receptor µ. Liều cao ngoài receptor µ, thuốc có tác dụng trên các receptor opioid khác. Morphin tác dụng chọn lọc và trực tiếp với tế bào thần kinh trung ương, nhất là ở vỏ não: Nhiều trung tâm bị ức chế (Trung tâm đau, trung tâm hô hấp, trung tâm ho). Có những trung tâm bị kích thích gây nôn, co đồng tử, chậm nhịp tim. Tác dụng của morphin thay đổi theo liều dùng, giới tính, lứa tuổi và loài. Tuy nhiên tác dụng chính là ức chế thần kinh trung ương.

            Tác dụng của morphin thay đổi theo loài: gây hưng phấn ở mèo, động vật nhai lại, chuột nhắt… nhưng lại ức chế  ở người, chó, thỏ, chuột lang.

            Ở trẻ em có khi morphin làm mất ngủ, hưng phấn não, tăng phản xạ tủy (Kích thích tế bào Renshaw), gây nôn, làm tăng tác dụng của thuốc gây co giật.

- Trên thần kinh trung ương:

          + Tác dụng giảm đau: Morphin là thuốc giảm đau mạnh do làm tăng ngưỡng nhận cảm đau, và làm giảm các đáp ứng phản xạ với đau. Morphin ức chế tất cả các điểm chốt trên đường dẫn truyền cảm giác đau của hệ thần kinh trung ương như tủy sống, hành tủy, đồi thị và vỏ não.

            Morphin ức chế vỏ não và những trung tâm ở gian não, ức chế cảm giác đau rất đặc hiệu và chọn lọc là thế nào?(morphin có tác dụng chọn lọc trên receptor µ, làm giảm giải phóng các chất dẫn truyền thần kinh như chất P, acid glutamic) và làm tăng ngưỡng chịu đau.

            Khi dùng barbiturat tất cả trung tâm ở vỏ não bị ức chế, bệnh nhân ngủ mới hết đau. Nếu dùng morphin những trung tâm của vỏ não vẫn hoạt động, nhưng cảm giác đau đã mất, chứng tỏ tác dụng giảm đau là chọn lọc (vì thuốc làm giảm đau nên người bệnh mới ngủ được).

            Thuốc hạ sốt giảm đau (salicylat) cũng có tác dụng giảm đau và bệnh nhân vẫn tỉnh táo nhưng không có tác dụng giảm đau các cơn đau phủ tạng như tác dụng của morphin chỉ có tác dụng giảm đau ngoại biên.

          Morphin có tác dụng giảm đau những cơn đau dữ dội, cấp tính, cơn đau của bệnh không chữa được (K giai đoạn cuối, AIDS).

          Tác dụng giảm đau của morphin được tăng cường khi dùng cùng thuốc an thần kinh, morphin làm tăng tác dụng của thuốc tê.

          + Tác dụng an thần, gây ngủ: tác dụng này chỉ rõ khi dùng liều thấp hơn liều giảm đau và chỉ rõ ở người cao tuổi. Thuốc ít gây buồn ngủ ở người trẻ tuổi. Ngược lại, có nhiều trường hợp lại thấy bồn chồn, bứt dứt, thậm chí nếu dùng liều cao cho trẻ em có thể gây co giật.

          + Tác dụng trên tâm thần: Gây cảm giác sảng khóai.

          Cùng với tác dụng giảm đau morphin làm mất lo lắng, bồn chồn, căng thẳng do đau gây ra nên người bệnh cảm thấy thanh thản, thư giãn và dễ dẫn tới sảng khóai.

          Morphin làm thay đổi tư thế, làm tăng trí tưởng tượng, mất buồn rầu, mất sợ hãi, người bệnh luôn ở trạng thái lạc quan, nhìn màu sắc thấy đẹp, nghe tiếng động thấy dễ chịu, mất cảm giác đói... khi dùng lâu gây nghiện thuốc.

- Trên hô hấp:

          Ngay ở liều điều trị, thuốc đã gây ức chế trung tâm hô hấp, làm nhịp thở chậm và sâu…Liều cao gây ức chế mạnh, có thể gây rối loạn hô hấp. Cơ chế gây ức chế hô hấp chủ yếu do thuốc làm giảm đáp ứng của trung tâm hô hấp đối với CO2 và ức chế trung tâm hô hấp ở hành não. Ngoài ra, thuốc còn gây co thắt cơ trơn phế quản (có thể do tăng giải phóng histamin). Vì vậy cần thận trọng với người hen phế quản.

          Thuốc ức chế mạnh trung tâm ho và làm giảm phản xạ ho. Tác dụng giảm ho của codein và các dẫn xuất giảm ho mạnh hơn. Nên không dùng morphin để giảm ho vì có thể gây nghiện.

- Trên tuần hoàn:

          Liều điều trị, thuốc ít ảnh hưởng tới tuần hoàn. Liều cao, thuốc làm chậm nhịp tim, giãn  mạch và hạ huyết áp (có thể do thuốc kích thích trung tâm phó giao cảm, ức chế trung tâm vận mạch ở hành não và tăng tiết histamin). Các chất đối kháng với opioid, các kháng histamin và thuốc hủy phó giao cảm làm giảm hoặc mất tác dụng trên tuần hoàn của morphin và các opioid.

- Trên cơ trơn:

          + Cơ trơn của ruột: trên thành ruột và đám rối thần kinh có nhiều receptor với morphin nội sinh. Morphin làm giảm nhu động ruột, giảm tiết dịch mật, dịch ruột, dịch tuỵ, làm tăng tái hấp thu nước và điện giải qua thành ruột, do đó gây táo bón. Làm co cơ vòng (môn vị, hậu môn,…), co thắt cơ Oddi chỗ nối tá tràng với ống mật. (Khi giảm đau đường mật hoặc đường tiêu hóa cần phối hợp với atropin).

          + Cơ trơn khác: morphin làm tăng trương lực cơ, tăng co bóp nên có thể gây bí đái (do co thắt cơ vòng bàng quang)

- Tác dụng khác:

          + Gây buồn nôn và nôn: do morphin kích thích trực tiếp trung tâm nôn ở sàn não thất IV gây cảm giác buồn nôn và nôn. Khi dùng liều cao có thể ức chế trung tâm này.

          + Morphin  làm mất thăng bằng cơ chế điều nhiệt làm thân nhiệt giảm nhẹ. Tuy nhiên nếu dùng liều cao kéo dài thuốc có thể gây tăng nhiệt độ cơ thể.

          + Tăng tiết hormon tuyến yên

          + Co đồng tử: do kích thích  receptor µ và k trên trung tâm dây thần kinh III gây co đồng tử. Khi ngộ độc morphin đồng tử co rất mạnh, chỉ còn nhỏ như đầu đinh ghim.

          + Bài tiết: Giảm tiết dịch, giảm tiết niệu, tăng tiết mồ hôi

          + Chuyển hóa: Làm giảm oxy hóa, gây tích lũy acid trong máu, giảm dự trữ kiềm (người nghiện mặt bị phù, móng tay và môi thâm tím).