Tên eBook:

Plato Và Con

Thú Mỏ Vịt Bước Vào Quán

Bar

Nguồn:

tve-4u.org

Ebook:

Đào Tiểu Vũ eBook

-

http://www.dtv-ebook.com

Giới thiệu:

Sáng tạo thêm bên cạnh TRIẾT HỌC một

khái niệm mới: TIẾU HỌC,

Thomas

Cathcart

và

Daniel Klein

đã mở rộng

cánh cửa để ánh sáng của rừng cười tràn

vào ngôi đền triết học.

PLATO VÀ CON

THÚ MỎ VỊT BƯỚC VÀO QUÁN

BAR

... dẫn dắt người đọc vào cuộc du

hành vui vẻ và hài hước, qua truyện cười

để hiểu lịch sử triết học cổ kim, đưa ra

những câu trả lời đơn giản đến bất ngờ

cho những ai muốn đi sâu vào bản chất

Các Câu Hỏi Lớn mà không bị chìm

nghỉm trong lý luận hàn lâm.

Từ đây, các nhà tư tưởng lớn từ cổ chí

kim như

Aristotle, Plato, Descartes

Kant, Hegel, Wittgenstein, Sartre...

với

ta không còn quá xa cách; siêu hình học,

siêu triết học, nhận thức luận, triết học

tôn giáo hay đạo đức học... với ta không

còn nằm ngoài tầm hiểu.

Nhận định

"Không dễ tìm được món quà hoàn hảo

cho những người mà chúng ta yêu mến...

Thật tình cờ vì tôi có trên tay Plato và

con rái mỏ vịt bước vào quán bar... Sẽ

xảy điều gì, nếu pha trộn truyện cười,

những châm biếm sâu sắc và hài hước

vào các bài học lớn của đời sống? Bạn

được đọc một cuốn sách thật hay và bạn

muốn chia sẻ nó với càng nhiều người

càng tốt. Khi nó không thuần túy là truyện

cười!"

- Orlando Stinel

"Thế giới này dù tuyệt diệu đến

đâu,chúng ta cũng chỉ ghé qua trong

chuyến thăm ngắn ngủi.Nhưng ngắn ngủi

so với gì? Với vĩnh hằng ư?"

- Thomas

Cathcart và Daniel Klein (Về Vô Tận

và Vĩnh Hằng)

"Plato và con rái mỏ vịt bước vào một

quán bar... Lĩnh hội triết học thông qua

truyện cười, của Thomas Cathcart và

Daniel Klein là cuốn sách thật sinh

động."

- Chicago Sun-Times

Mời các bạn đón đọc

Plato và Con thú

mỏ vịt bước vào quán bar

của

tác giả

Thomas Cathcart

&

Daniel Klein

.

Xem thêm các tác phẩm khác

của Thomas

Cathcart:

http://www.dtv-

ebook.com/search/label/Thomas

Cathcart

Xem thêm các tác phẩm khác

của Daniel

Klein:

http://www.dtv-

ebook.com/search/label/Daniel

Klein

TRIẾT TẾU

PLATO VÀ CON THÚ MỎ VỊT

BƯỚC VÀO QUÁN BAR

Để tưởng nhớ GROUCHO MARX, ông

tổ về Triết lý của chúng tôi - người đã

tổng kết hệ tư tưởng cơ bản của chúng tôi

khi nói:

"Đây là những nguyên tắc của

tôi, nếu các vị không thích chúng, tôi

có những nguyên tắc khác."

Dẫn nhập

DIMITRI: Nếu thần Atlas đỡ Địa cầu,

vậy thì ai đỡ thần Atlas?

TASSO: Thần Atlas đứng trên lưng

con rùa.

DIMITRI: Nhưng con rùa ấy đứng

trên cái gì?

TASSO: Một con rùa khác.

DIMITRI: Thế con rùa

khác ấy

đứng

trên cái gì?

TASSO: Dimitri thân mến à,

trở

xuống toàn là rùa suốt lượt!

oOo

Mẩu đối thoại kiểu Hy Lạp cổ đại này

minh họa hoàn hảo cho khái niệm triết

học về sự hồi quy vô tận, một khái niệm

nảy sinh khi chúng ta đặt câu hỏi liệu có

hay không một Nguyên nhân Đầu tiên -

của cuộc sống, của vũ trụ, của thời gian

và không gian, và quan trọng nhất là của

một Đấng Sáng tạo. Phải có một cái gì

đó đã sáng tạo ra Đấng Sáng tạo, vậy thì

cái bệ đỡ nguyên nhân - hay con rùa -

không thể dừng lại

ở

Đấng Sáng tạo ấy.

Hay - Đấng Sáng tạo đằng sau ông ấy.

Thậm chí không dừng lại

ở

cái

ông sau

ông ấy nữa. Từ đó trở xuống - hay trở lên

-

đều là các Đấng Sáng tạo suốt lượt, nếu

đó có vẻ là hướng đúng để truy tìm các

Đấng Sáng tạo.

Nếu thấy rằng sự hồi quy vô tận sớm

chẳng đưa bạn đến đâu, bạn có thể lưu ý

đến học thuyết về

creatio ex nihilo

-

sáng tạo từ hư vô - hay, như John Lennon

diễn tả trong một bối cảnh hơi khác một

chút, "Trước Elvis, không có gì cả."

Nhưng chúng ta hãy lần nữa lắng nghe

ông lão Tasso. Lời đáp của ông - "Trở

xuống toàn là rùa suốt lượt!" không chỉ

làm sáng tỏ câu chuyện - mà rõ ràng còn

có tính tiếu lâm nữa. Ba-da-bing!

Điều đó không có gì đáng ngạc nhiên

cả. Kết cấu và yếu tố gây cười của truyện

tiếu lâm cũng như kết cấu và kết luận đúc

rút từ các khái niệm triết học được tạo

nên từ cùng thứ chất liệu. Chúng chọc

ghẹo tâm trí theo cùng một cách. Đó là

bởi triết học và tiếu lâm xuất phát từ

cùng một thôi thúc: xáo trộn cảm thức

của chúng ta về cách mà sự vật hiện hữu,

lật ngược thế giới của chúng ta lên, và

lôi ra những sự thật bị che giấu, thường

là không hay ho gì, về cuộc đời. Cái mà

các triết gia gọi là thấu thị thì các tếu gia

gọi là châm biếm.

Chẳng hạn, hãy xem truyện cười nổi

tiếng sau đây. Thoạt nghe, nó chỉ có vẻ

ngớ ngẩn rất buồn cười, nhưng xét kỹ

hơn, nó nói tới điều hết sức cốt lõi của

triết học kinh nghiệm chủ nghĩa Anh -

vấn đề chúng ta có thể tin cậy loại thông

tin nào về thế giới này.

Anh chàng Morty về nhà, thấy vợ

đang trần như nhộng trên giường với gã

bạn chí cốt của mình là Lou. Trong khi

Morty còn chưa kịp há miệng ra thì Lou

đã nhảy phắt khỏi giường và kêu lên,

"Này bạn vàng, trước khi mày nói bất cứ

điều gì, hãy thử xem mày tin vào cái gì,

tin tao hay tin vào mắt mày?"

Bằng cách thách thức tính ưu việt của

kinh nghiệm cảm giác, Lou đã đặt ra câu

hỏi loại thông tin nào là chắc chắn và tại

sao. Có hay không, một cách thức thu

thập dữ kiện về thế giới - chẳng hạn như

nhìn

[bằng mắt] - đáng tin cậy hơn những

cách khác - chẳng hạn như bất chấp tất cả

để tin cậy và chấp nhận mô tả [bằng lời]

của Lou về thực tại?

Còn đây là ví dụ khác nữa về truyện

triết tếu, liên quan đến phép loại suy,

phát biểu rằng nếu có hai kết quả tương

tự thì chúng phải có chung một nguyên

nhân.

Một ông lão chín mươi tuổi đến gặp

bác sĩ và nói, "Thưa bác sĩ, cô vợ mười

tám tuổi của tôi sắp sinh con."

Ông bác sĩ bèn đáp, "Để tôi kể cụ

nghe câu chuyện này nhé. Một gã đi săn,

đáng lẽ mang súng thì hắn lại vác nhầm

theo cái ô. Khi bất thình lình bị gấu vồ,

hắn giương ngay ô lên, bắn chết tươi con

gấu."

Ông lão nói, "Làm gì có chuyện. Nhất

định phải có ai khác đã bắn con gấu đó

rồi."

Ông bác sĩ nói, "Thì ý tôi đúng là thế

đấy!"

Thật khó có thể kiểm được minh họa

nào hay hơn về phép Loại Suy, một mánh

khóe triết học vẫn đang được áp dụng

(và áp dụng sai) để bảo vệ thuyết Thiết

kế Thông minh (tức là, nếu có một nhãn

cầu, thì nhất định phải có một Đấng-

Thiết-kế-Nhãn-cầu-trên-Trời).

Chúng tôi có thể cứ tiếp tục mãi - và

thực tế là chúng tôi sẽ tiếp tục, từ thuyết

Bất khả tri đến Thiền, từ Thông diễn học

đến Vĩnh hằng luận. Chúng tôi sẽ cho

thấy các khái niệm triết học có thể được

soi sáng bằng những truyện tiếu lâm như

thế nào, và có biết bao nhiêu truyện tiếu

lâm chất chứa nội dung triết học hấp dẫn

ra sao. Khoan đã, hai khái niệm ấy có

phải là một không nhỉ? Chúng tôi có thể

trở lại đề tài này với các bạn được chứ?

Các sinh viên lơ ngơ bước vào lóp

Triết thường hy vọng sẽ đạt đến một nhãn

quan nào đó, về ý nghĩa của vạn sự

chẳng hạn, nhưng rồi có một gã đầu bù

tóc rối mặc bộ tuýt xộc xệch thong thả

bước lên bục giảng và bắt đầu giảng về ý

nghĩa của "ý nghĩa".

Phải tuần tự trước sau rõ ràng đã, gã

nói. Trước khi trả lời bất cứ câu hỏi nào,

lớn hay nhỏ, chúng ta cần phải hiểu được

bản thân câu hỏi có nghĩa gì. Miễn cưỡng

lắng nghe, chẳng mấy chốc chúng tôi phát

hiện ra rằng những gì gã kia nói thú vị ra

trò.

Triết học và các triết gia là như vậy

đấy. Câu hỏi nọ đẻ ra câu hỏi kia, rồi các

câu hỏi lại đẻ ra cả loạt những câu hỏi

khác.

Trở xuống toàn là câu hỏi suốt

lượt.

Chúng ta có thể bắt đầu vói những câu

hỏi cơ bản như, "Ý nghĩa của vạn sự là

gì?", "Chúa có tồn tại không?" rồi "Tôi

có thể là chính mình như thế nào?" và

"Có phải tôi đang ngồi nhầm lớp?"

nhưng rồi chúng ta sẽ chóng phát hiện ra

rằng chúng ta cần hỏi những câu hỏi khác

để trả lời cho những câu hỏi ban đầu của

mình. Quá trình này đã khai sinh ra một

loạt các phân môn triết học, mỗi môn

đào sâu vào Những Câu Hỏi Lớn riêng

bằng cách hỏi và cố gắng trả lời các cầu

hỏi nằm bên dưới chúng. Thế đấy, có ai

hỏi gì không?

Kết quả là, "Ý nghĩa của vạn sự là

gì?" được giải quyết bởi một môn có tên

là Siêu hình học, "Chúa có tồn tại

không?" bởi môn Triết học Tôn giáo,

"Tôi có thể là chính mình như thế nào?"

thuộc về trường phái Hiện sinh, "Có phải

tôi đang ngồi nhầm lóp?" thuộc địa hạt

mới của triết học gọi là Siêu Triết học,

bộ môn đặt ra câu hỏi "Triết học là gì?".

Và cứ như thế, mỗi lĩnh vực của triết học

đảm nhiệm những loại câu hỏi và quan

niệm khác nhau.

Chúng tôi sắp xếp cuốn sách này

không theo trật tự thời gian mà theo trình

tự những câu hỏi trong tâm trí mình khi

lơ ngơ bước vào giờ triết học đầu tiên -

và những phân môn triết học giải quyết

chúng. Thật vừa khéo là toàn bộ chùm

truyện tiếu lâm tình cờ lại nằm gọn trong

vùng lãnh địa khái niệm của các phân

môn kia. (Có hoàn toàn tình cờ không

nhỉ? Hay rốt cuộc có một Đấng Thiết kế

Thông minh?) Và có một lý do lớn giải

thích tại sao tất cả lại vừa khéo đến thế:

Khi ngập ngừng

rời

lớp học, hai chúng

tôi cảm thấy thật hoang mang bối rối bởi

tin chắc rằng mình không bao giờ lĩnh

hội được cái món nặng đầu này. Đúng

lúc đó, một sinh viên khóa trên ung dung

lại gần và kể cho chúng tôi nghe chuyện

anh chàng Morty về nhà bắt quả tang gã

Lou chí cốt đang trên giường với vợ

mình.

"Đấy

mới là triết học!" anh ta nói.

Còn chúng tôi gọi nó là

triết tếu.

THOMAS CATHCART DANIEL

KLEIN

Tháng Tám, 2006.

I

SIÊU HÌNH HỌC

Siêu hình học giải quyết Những Câu

Hỏi Lớn: Bản thể là gì? Bản chất của

thực tại là gì? Chúng ta có ý chí tự do

không? Bao nhiêu thiên thần có thể

nhảy múa trên đầu một cây kim? Cần

bao nhiêu vị để thay một bóng đèn?

DIMITRI: Gần đây có một điều cứ

làm tôi bất ổn, Tasso ạ.

TASSO: Điều gì vậy?

DIMITRI: Ý nghĩa của mọi sự là gì?

TASSO: Mọi sự gì?

DIMITRI: Cậu biết đấy: cuộc sống,

cái chết, tình yêu - toàn bộ cái mớ hổ lốn

đó.

TASSO: Sao cậu nghĩ rằng những thứ

đó đều có ý nghĩa?

DIMITRI: Bởi vì nó phải có chứ. Nếu

không cuộc

sống

sẽ chỉ

là...

TASSO: Là gì?

DIMITRI: Tôi cần một cốc ouzo.

(

Rượu khai vị đặc trưng của Hy Lạp.)

MỤC ĐÍCH LUẬN

Vũ trụ có mục đích không?

Theo Aristotle,

mọi vật

đều có một

telos,

tức là một mục đích nội tại mà nó

nhằm đạt tới. Một quả sồi có

telos:

một

cây sồi. Đó là cái mà quả sồi "nhằm đạt

tới". Chim có mục đích của chim, ong có

mục đích của ong. Người ta nói rằng ở

Boston ngay đến những quả đậu cũng có

mục đích. Mục đích là một phần trong

chính cấu trúc của thực tại.

Nếu các lập luận trên có vẻ hơi trừu

tượng, thì trong câu chuyện sau đây, bà

Goldstein đã khiến

telos

trở nên cụ thể.

Bà Goldstein đang xuôi phố cùng hai

đứa cháu nội. Một người bạn dừng lại

hỏi bà lũ nhỏ mấy tuổi.

Bà đáp, "Thằng bác sĩ này lên năm,

còn thằng luật sư kia lên bảy."

Đời người có

telos

không?

Aristotle cho rằng có. Ông cho rằng

telos

của đời người là hạnh phúc, một

quan điểm mà các nhà triết học khác đã

tranh cãi suốt cả lịch sử loài người.

Bảy

thế kỷ sau, Thánh Augustine tuyên bố

telos

của

đời người là yêu Chúa. Còn

với một nhà hiện sinh thế kỷ hai mươi

như Martin Heidegger, thì

telos

của con

người chính là sống không chối bỏ bản

chất người đích thực, đặc biệt là không

chối bỏ cái chết.

Hạnh phúc ư? Vớ vấn!

Các truyện cười về ý nghĩa cuộc sống

đua nhau sinh sôi cùng với các ý nghĩa

của cuộc sống, thứ vốn dĩ cũng sinh sôi

nảy nở nhanh như các nhà triết học.

Một kẻ tầm sư học đạo nghe nói

vị

guru

thông thái nhất toàn cõi Ấn Độ sống

trên đỉnh ngọn núi cao nhất của Ấn Độ.

Vì vậy anh ta vất vả lặn lội khắp núi non

và thành Delhi cho đến khi tới được

ngọn núi trứ danh nọ. Ngọn núi dốc đứng

quá sức tưởng tượng, anh ta trầy trật leo

lên ngã xuống không ít lần. Lên được tới

đỉnh núi, anh ta trầy xước thảm tím khắp

cả mình mẩy, nhưng rốt cuộc đã gặp

được

vị

guru

đang ngồi kiết già trước

cửa hang.

"Ôi, thưa tôn sư thông thái," kẻ tầm sư

học đạo lên tiếng. "Con đến để hỏi thầy

bí mật của cuộc sống là gì ạ."

"À, bí mật của cuộc sống," vị

guru

nói. "Bí mật của cuộc sống là một tách

trà."

"Một tách trà? Con cực nhọc đi bao

đường đất tới đây để tìm ý nghĩa cuộc

sống, thế mà thầy lại bảo con rằng nó là

một tách trà thôi ư!"

Vị

guru

nhún vai. "Vậy có thể nó

không phải là một tách trà."

Như vậy, vị

guru

thừa nhận rằng xác

định được

telos

của cuộc sống là điều

nan giải. Hơn nữa, không phải với ai nó

cũng là một tách trà.

Có sự khác biệt giữa

telos

của cuộc

sống - thứ mà con người được

ấn định

phải là - và những mục tiêu riêng của cá

nhân trong cuộc sống - thứ mà anh ta

muốn

là. Liệu Sam, chàng nha sĩ trong

câu chuyện dưới đây, thực ra đang tìm

kiếm

telos

phổ quát của cuộc sống hay

đơn giản chỉ giải quyết vấn đề của cá

nhân mình? Nhưng bà mẹ anh ta thì rõ

ràng là có hình dung riêng về

te

los

của

cuộc đời con trai bà.

Một nha sĩ người Philadelphia là Sam

Lipschitz sang tận Ấn Độ để tìm ý nghĩa

của cuộc sống. Hàng tháng trời đã trôi

qua mà mẹ anh ta không nhận được tin

tức gì của con mình. Cuối cùng, bà bèn

đáp máy bay sang Ấn Độ và hỏi thăm

xem người thông thái nhất xứ đó sống ở

đâu. Bà được chỉ đường đến một tịnh

thất, nơi người canh cửa nói với bà rằng

bà có thể phải đợi một tuần lễ đề được

tiếp kiến

guru

,

và khi gặp, bà chỉ được

phép nói ba từ với ông ấy. Bà mẹ đã đợi,

cẩn thận chuẩn bị những lời định nói. Khi

rốt cuộc cũng được dẫn vào gặp nhà

thông thái, bà nói với ông ta, "Sam, về

nhà!"

oOo

Hãy tra từ "Siêu hình học"

(Metaphysics) trong từ điển, bạn sẽ thấy

rằng nó xuất phát từ tên một khảo luận

của Aristotle, và rằng nó giải quyết

những vấn đề trừu tượng vượt ra ngoài

(

meta

) quan sát khoa học. Nhưng đây

hóa ra lại là một trường hợp mà trong

tiếng Latin gọi là

post hoc hokum

(từ cái

sai này dẫn đến cái sai khác). Trên thực

tế, Aristotle chưa bao giờ gọi khảo luận

của ông là "Siêu hình học",

hơn

nữa cái

tên này không dính dáng gì đến việc các

vấn đề được đề cập đến trong khảo luận

nằm ngoài phạm vi của khoa học. Thật

ra, nó được người sắp xếp tuyển tập của

Aristotle đặt cho cái tên này vào thế kỷ

thứ nhất Công nguyên. Ông ta chọn tên

này vì chương đó "vượt ra ngoài" (có

nghĩa là "có sau") khảo luận của

Aristotle về "Vật lý" (Physics).

BẢN

CHẤT LUẬN

Cấu trúc của thực tại là gì? Những

thuộc tính đặc thù nào khiến sự vật là

chính nó? Hay như các nhà triết học quen

nói: Những thuộc tính nào không làm cho

sự vật không phải là nó?

Aristotle rút ra sự khác biệt giữa đặc

tính

bản chất,

và

đặc

tính

ngẫu nhiên.

Theo cách ông trình bày, đặc tính bản

chất là những tính chất mà nếu không có

chúng thì sự vật không còn là nó nữa,

còn đặc tính ngẫu nhiên là những tính

chất xác định sự vật

như thế nào,

chứ

không phải nó

là gì.

Chẳng hạn, Aristotle

cho rằng lý trí là bản chất để làm nên

một con người, và vì Socrates là một con

người nên lý trí của ông là phẩm chất

thiết yếu để ông là Socrates. Không có

đặc tính lý trí, thì Socrates đơn giản

không phải là Socrates nữa. Thậm chí

ông còn không thể là một con người, vậy

thì sao có thể là một Socrates được? Mặt

khác, Aristotle nghĩ rằng đặc tính mũi

hếch của Socrates chỉ là ngẫu nhiên, cái

mũi hếch chỉ là một phần của việc

Socrates nom như

thế nào,

nhưng nó

không có tính bản chất đối vói việc ông

ta là ai, hay là cái gì. Nói cách khác, lấy

đi lý trí khỏi Socrates thì ông không còn

là Socrates nữa, nhưng nếu giải phẫu

thẩm mỹ cho ông thì ông

sẽ là Socrates

vói chiếc mũi mới. Nó nhắc chúng ta

nhớ

đến một câu chuyện cười.

Khi Thompson tròn bảy mươi, ông ta

quyết định thay đổi hoàn toàn lối sống để

thọ được lâu hơn. Ông duy trì một chế độ

ăn kiêng nghiêm ngặt, ông tập chạy bộ,

bơi lội và tắm nắng. Mới được ba tháng,

ông đã sút đi khoảng mười ba cân rưỡi,

giảm vòng bụng đi 15 cm, và ngực nở

thêm 13 cm. Người thon gọn và rám

nắng, ông quyết định hoàn thành quá trình

tân trang ấy bằng một kiểu đầu mới theo

phong cách xì-po. Sau đó, vừa bước ra

khỏi tiệm cắt tóc, ông bị xe buýt tông.

Giữa cơn hấp hối, ông kêu lên, "Ôi

Chúa, Người nỡ lòng nào làm chuyện

này với con?"

Và một giọng nói từ trên cao vọng

xuống, "Nói thật với con, Thompson ạ,

quả tình ta không nhận ra con."

Ông lão Thompson khốn khổ dường

như đã thay đổi một số đặc tính ngẫu

nhiên cụ thể của bản thân, mặc dầu chúng

ta biết rằng về bản chất ông ta vẫn là

Thompson. Chính Thompson cũng không

nghi ngờ gì về điều này. Thực ra, đối với

câu chuyện cười, cả hai điều kiện đó đều

quan trọng. Trớ trêu thay, nhân vật duy

nhất trong truyện

không

nhận ra

Thompson lại chính là Chúa, đấng mà ta

nghĩ thực ra phải Toàn tri. Sự khác nhau

giữa các đặc tính bản chất và ngẫu nhiên

được minh họa bằng khá nhiều truyện

cười khác cùng một dạng như thế này.

Abe: Này Sol, tớ có câu đố này cho

cậu. Cái gì màu xanh lá cây, được treo

trên tường và huýt sáo?

Sol: Tớ chịu.

Abe: Con cá trích.

Sol: Nhưng cá trích đâu có xanh lá

cây.

Abe: Thì cậu có thể sơn nó màu xanh

lá cây.

Sol: Nhưng cá trích đâu có treo trên

tường.

Abe: Cậu đóng một cái đinh và treo

nó lên.

Sol: Nhưng cá trích đâu có huýt sáo!

Abe: Vậy hả? Thế thì nó không huýt

sáo.

Dị bản dưới đây của truyện cười đó

có lẽ không khiến bạn cười ha hả như ở

Câu lạc bộ Hài kịch Caroline (

Caroline's

Comedy Club: Một trong những câu lạc bộ hài

kịch nổi tiếng ở New York),

nhưng nó có thể

giúp bạn ghi điểm

ở

hội nghị thường niên

của Hội Triết học Hoa Kỳ.

Abe: Một vật thể "X" có các đặc tính

xanh lá cây, treo trên tường, và có khả

năng huýt sáo, là cái gì?

Sol: Tớ không nghĩ ra nổi một vật nào

khớp với mô tả của cậu.

Abe: Con cá trích.

Sol: Cá trích đâu có màu xanh lá cây.

Abe: Đặc tính

bản chất

thì không,

Solly ạ. Nhưng một con cá trích có thể

ngẫu nhiên

có màu xanh lá cây, đúng

không? Thử sơn nó đi. Cậu sẽ thấy.

Sol: Nhưng con cá trích không phải

vật treo trên tường.

Abe: Nếu cậu ngẫu nhiên đóng đinh

nó lên tường thì sao?

Sol: Làm sao mà cậu có thể ngẫu

nhiên đóng đinh nó lên tường?

Abe: Tin tớ đi. Mọi chuyện đều có

thể. Thế mới là triết học.

Sol: Ô kê, nhưng dù ngẫu nhiên thế

nào thì con cá trích cũng không huýt sáo.

Abe: Cậu có giỏi thì kiện tớ đi.

Abe và Sol quay về phía cử tọa của

Hội Triết học Hoa Kỳ, lúc này đang im

phăng phắc.

Sol: Cái gì thế nhỉ, hội nghị của các

nhà Khắc kỷ à? Này các vị, lúc công

kích Vatican, Nietzsche còn cười nhiều

hơn các vị đấy.

Đôi khi sự vật có những đặc tính thoạt

nhìn thì tưởng là ngẫu nhiên, nhưng hóa

ra chỉ là ngẫu nhiên trong giới hạn nhất

định, như được minh họa trong truyện

cười này:

"Tại sao một con voi lại to, màu xám

và nhăn nheo?"

"Bởi vì nếu nhỏ, trắng và tròn trịa, thì

nó là một viên aspirin mất rồi."

Chúng ta có thể tưởng tượng ra một

con voi có kích thước nhỏ - gọi nó là

"con voi nhỏ". Thậm chí chúng ta có thể

tưởng tượng ra một loại voi màu nâu xỉn,

và gọi nó là "loại voi màu nâu xỉn". Còn

một con voi không nhăn nheo có thể gọi

là "con voi trơn láng". Nói cách khác,

độ lớn, màu xám, và nếp nhăn hoàn toàn

không thỏa mãn tiêu chuẩn của Aristotle

về định nghĩa một con voi

bản

chất

là gì.

Thay vào đó chúng mô tả hình dung về lũ

voi, một cách chung chung, và

ngẫu

nhiên.

Tuy nhiên, suy ra từ truyện cười

thì điều này chỉ đúng đến một chừng mực

nhất định. Một cái gì đó nhỏ, trắng và

tròn như một viên aspirin không thế là

một con voi, và nếu bắt gặp

một

vật như

thế, chẳng có lý do gì chúng ta lại hỏi,

"Cậu đang cầm một viên aspirin phải

không, Bob, hay là một con voi đột

biến?"

Vấn đề là độ lớn, màu xám, và da

nhăn không phải là nhừng từ ngữ đủ

chính xác chuyển tải những đặc tính bản

chất của một con voi. Nó chỉ là một

phạm

vi

nhất định của kích

cỡ

,

một

phạm

vi

nhất định của màu sắc, trong số nhiều

phẩm chất khác xác định một vật nào đó

có phải là một con voi hay không. Mặt

khác, nói đến nhăn nheo, có thể là một

con cá trích màu đỏ, hay biết đâu một

con cá trích biết huýt sáo cũng nên.

CHỦ NGHĨA DUY LÝ

Còn bây giờ chúng ta sẽ chuyển hẳn

chủ đề, để bàn đến một trường phái triết

học siêu hình đã trở thành mục tiêu châm

biếm của không ít tác giả. Chỉ có một

vấn đề là: những truyện cười đó đều

nhắm trượt trọng tâm.

Khi triết gia duy lý thế kỷ 17

Gottfried Wilhelm Leibniz thốt ra câu

nói nổi tiếng:

"Đây là thế giới tốt nhất

trong tất cả các thế giới có thể

", ông đã

bị chế nhạo không thương tiếc. Tất cả bắt

đầu vào thế kỷ tiếp theo với

Candide

,

cuốn tiểu thuyết hết sức vui nhộn của

Voltaire về anh chàng tốt bụng (Candide)

và ông thầy triết của chàng, tiến sĩ

Pangloss (Voltaire ám chỉ Leibniz).

Trong những chuyến đi của mình, chàng

Candide trải qua bao nhiêu trận đòn roi,

những hình phạt bất công, dịch bệnh và

một trận động đất mô phỏng động đất

Lisbon năm 1755 từng san phẳng cả

thành phố. Tuy nhiên không gì lay chuyến

nổi lý lẽ khăng khăng của tiến sĩ

Pangloss rằng "Mọi sự đều hướng tới

hoàn thiện trong thế giới tốt nhất của tất

cả những thế giới có thể có này." Khi

Candide định lao xuống cứu Jacques,

một tín đồ phái Rửa tội lại (Anabaptist)

người Hà Lan sắp chết đuối, thì Pangloss

đã ngăn chàng lại, lý sự rẳng vịnh Lisbon

"được tạo ra cốt là để cho gã tín đồ giáo

phái Rửa tội lại này chết chìm trong đó".

Hai thế kỷ sau, vở nhạc kịch hài của

Leonard Berstein năm 1956 nhan đề là

Candide

đã góp thêm tiếng cười cho trò

vui. Khúc hát nổi tiếng nhất của vở diễn,

"Thế giới tốt nhất trong tất cả các thế

giới có thể" - lời của Richard Wilbur,

được Pangloss và ca đoàn hát lên ngợi

ca chiến tranh như một phúc lành trong

tai họa, bởi vì nó đoàn kết tất cả chúng ta

lại, như những nạn nhân.

Terry Southern và Mason Hoffenberg

cũng nhập cuộc vui này bằng việc sáng

tác một

phiên

bản thô tục,

Candy,

nói

về

một

cô gái

trẻ chất phác, mặc dù bị tất cả

những gã đàn ông mà cô ta gặp lợi dụng,

nhưng vẫn ngây thơ và lạc quan. Năm

1964, tác phẩm này được chuyển thể

thành phim với dàn diễn viên ngôi sao,

trong đó có triết gia Ringo Starr.

Tất cả đều rất vui nhộn, nhưng đáng

tiếc rẳng những tác phẩm hài hước nói

trên đều hiểu sai luận đề của Leibniz.

Leibniz là một

nhà duy lý,

một thuật ngữ

triết học để chỉ những người theo quan

điểm coi lý trí là ưu việt so với các cách

thức thu nhận tri thức khác (đối lập,

chẳng hạn, với các

nhà kinh nghiệm chủ

nghĩa

kiên trì quan điểm cho rằng cảm

giác là con đường chủ yếu để đạt đến tri

thức). Leibniz đi đến kết luận rằng thế

giới này là tốt nhất trong các thế giới có

thể nhờ lập luận thuần túy lý trí như sau:

1. Nếu Thượng đế không chọn

sáng tạo ra thế giới, thì có thể

chẳng hề có một thế giới nào hết.

2."Quy luật lý do đầy đủ" nói

rẳng khi có nhiều hon một lựa

chọn, ắt phải có giải thích tại sao

lại chọn cái này mà không chọn

cái khác.

3. Trong trường hợp Thượng đế

đã lựa chọn một thế

giới

nhất

định để sáng tạo, thì nguyên do

nhất thiết phải được tìm kiếm

trong các thuộc tính của chính

Thượng đế, vì tại thời điểm đó

ngoài ngài ra chưa có gì

khác.

4. Bởi vì Thượng đế là toàn năng

và toàn thiện, ngài ắt phải sáng

tạo ra thế giới

tốt nhất

có thể.

Nếu suy nghĩ một chút, thì trong

hoàn cảnh này, đây là thế giới

duy nhất

có thể. Là toàn năng và

toàn thiện, Thượng đế không thể

sáng tạo ra một thế giới không tốt

nhất.

Voltaire, Berstein và cộng sự, Terry

Southern và Mason Hoffenberg, thảy đều

châm biếm tư tưởng của Leibniz đã bị

hiểu theo cách của họ: "Mọi thứ thật

tuyệt cú mèo". Nhưng Leibniz không cho

rằng thế giới chẳng có gì xấu. Ông chỉ

cho rằng, nếu Thượng đế sáng tạo thế

giới khác đi, có thể cái xấu còn nhiều

hơn.

May thay, chúng ta cũng sẵn có hai

truyện cười thực sự rọi sáng triết học

Leibniz.

Một người lạc quan nghĩ rằng đây là

thế giới tốt nhất trong tất cả các thế giới

có thể. Một người bi quan lại sợ rằng nó

đúng là như vậy.

Mẩu chuyện cười này ngụ ý rằng

người lạc quan tán đồng quan điểm coi

thế giới này tốt nhất trong tất cả các thế

giới có thể, trong khi người bi quan thì

không. Từ cái nhìn duy lý của Leibniz,

thế giới chỉ đơn giản là cái mà nó là;

mẩu chuyện chứng tỏ sự thật hiển nhiên

rằng lạc quan và bi quan là những thái độ

cá nhân không liên quan đến mô tả trung

tính, duy lý của Leibniz về thế giới.

Người lạc quan nói: "Cốc này đầy

một nửa." Người bi quan nói: "Cốc này

vơi một nửa. "Người duy lý nói: "Cái

cốc to gấp đôi so với cần thiết."

Điều này thật sáng rõ như thủy tinh

vậy.

VÔ TẬN VÀ VĨNH HẰNG

Hóa ra, dù thế giới này tuyệt vời hay

không, thì chúng ta cũng chỉ ghé qua

trong một cuộc viếng thăm ngắn ngủi.

Nhưng ngắn ngủi so với cái gì nhỉ? Với

năm tháng vô tận ư?

Leibniz bước tới đối diện với Thượng

đế hiện ra ở góc trái (đừng nhầm với

Thượng đế trên kia). Là một nhà duy lý,

Leibniz không hài lòng với việc nói rằng

một cái gì đó chỉ đơn giản "xảy ra", như

thể một cái gì khác có thể dễ dàng xảy ra

thay thế. Ông cảm thấy phải có một

lý

do

khiến mọi hoàn cảnh là

cần

thiết.

Tại

sao

ở

Seattle mưa nhiều hơn ở

Albuquerque? Bởi vì các điều kiện A, B

và C khiến nó

không thế

xảy ra khác đi

được. Với các điều kiện A, B và C,

không thể có hoàn cảnh nào khác. Cho

đến nay, đa phần chúng ta đều đồng ý với

ông, đặc biệt là các cư dân Seattle.

Nhưng Leibniz lập luận tiếp, rằng

ngay

cả các điều kiện cho trước này (A, B và

C)

cũng không thể khác. Và các điều kiện

trước chúng, và trước chúng nữa, cứ thế

và cứ thế liên tu bất tận. Đây là cái mà

ông gọi là "Luật lý do đầy đủ", nghĩa là

lý do để bất kỳ trạng thái thực của sự

việc nào

là

thực, không thể diễn ra theo

cách nào khác. Một vũ trụ không có

lượng mưa chênh lệch ở Seattle và

tập

hợp các điều kiện dẫn đến tình trạng

mưa đó

đơn giản không còn là một vũ

trụ. Một vũ trụ mà không có cái "đơn

nhất" thì chỉ là hỗn độn.

(

Tác giả chơi chữ:

vũ trụ (universe), và cái đơn nhất (uni)

Ý niệm về vô tận, trạng thái vĩnh hằng

chẳng hạn vẫn làm cho các nhà siêu hình

học bối rối. Tuy nhiên các nhà phi-siêu

hình học thì không quan tâm lắm.

Hai con bò đang đứng trên bãi cỏ.

Một con quay sang con kia nói, "Mặc dù

pi

thường được rút ngắn còn năm con số,

thật ra nó kéo dài đến vô tận."

Con bò thứ hai quay sang con thứ nhất

và đáp, "Bòòòò."

Truyện cười tiếp theo sau đây gắn tư

tưởng về vĩnh hằng với một khái niệm

triết học nổi tiếng khác là tính tương đối:

Một bà được bác sĩ cho biết bà ta chỉ

còn sống thêm sáu tháng. "Liệu tôi có thể

làm gì được nữa không?" bà ta hỏi.

"Có chứ," bác sĩ đáp. "Bà có thể kết

hôn với một viên kế toán thuế."

"Việc ấy sẽ giúp tôi chữa bệnh thế

nào?"

"Ồ, chữa bệnh thì không," bác sĩ nói,

"nhưng nó sẽ làm cho sáu tháng đó như

thể vĩnh hằng!"

Câu chuyện nêu lên câu hỏi triết học

"Làm thế nào mà một thứ hữu hạn, như

sáu tháng, lại có thể tương tự một thứ vô

tận, như vĩnh hằng?" Những ai đặt câu

hỏi này hẳn chưa bao giờ phải sống với

một viên kế toán thuế.

QUYẾT ĐỊNH LUẬN ĐỌ VỚI Ý

CHÍ TỰ DO

Trong khi chúng ta đang ở đây lúc

này, liệu chúng ta có thể kiểm soát chút

nào vận mệnh của mình không?

Suốt nhiều thế kỷ qua, các triết gia đã

tốn không biểt bao nhiêu giấy mực để tìm

kiểm lời đáp cho câu hỏi: liệu con người

có tự do quyết định và hành động, hay

những quyết định và hành động của

chúng ta bị định đoạt bởi các lực lượng

bên ngoài: di truyền, môi trường, lịch sử,

số mệnh, Microsoft.

Các bi kịch gia Hy Lạp nhấn mạnh

rằng tính cách và các khiếm khuyết không

tránh khỏi của nó có ảnh hưởng quyết

định đến quá trình của các sự kiện.

Khi được hỏi ông có tin vào ý chí tự

do không, tiểu thuyết gia thế kỷ hai mưoi

Isaac Bashevis Singer hóm hỉnh đáp,

"Tôi làm gì có lựa chọn nào khác." (Thật

ra đây là quan điểm mà một số triết gia

hoàn toàn nghiêm túc tán thành: rằng

chúng ta buộc phải tin vào ý chí tự do

của bản thân, bởi nếu không thì sẽ không

có cơ sở cho niềm tin của chúng ta vào

trách nhiệm đạo đức. Những lựa chọn

đạo đức của chúng ta sẽ tuột khỏi tay

chúng ta).

Gần đây, thứ tư tưởng cho rằng những

tác động tâm lý ngoài tầm kiểm soát của

chúng ta quyết định hành vi của chúng ta,

đã ăn mòn quan niệm về trách nhiệm đạo

đức, đến mức ngày nay chúng ta có "lối

biện hộ chày cối", kiểu như một bị cáo

kêu rằng lượng đường trong chút rượu

hắn uống đã đẩy hẳn đến chỗ phạm tội

giết người. Đó vẫn là lối nói "ma dẫn lối

quỷ đưa đường" cũ kỹ ngụy trang dưới

lớp áo tâm lý học hiện đại.

Mặt khác, có những người theo quyết

định luận nói rằng, "Chúa khiến tôi làm

thế. Thật ra, Chúa đã định đoạt mọi thứ

trong vũ trụ cho đến từng chi tiết cuối

cùng." Baruch Spinoza, nhà triết học

người Hà Lan gốc Do Thái thế kỷ mười

bảy, và Jonathan Edwards, nhà thần học

Mỹ thế kỷ mười tám là những người đề

xuất quyết định luận thần học này. Con

đại bàng, con ếch và người lái xe tải

trong câu chuyện dưới đây hẳn đã nghĩ

rằng họ lựa chọn và thực hiện các hành

động của mình một cách tự do.

Moses, Jesus, và một ông lão để râu

đang chơi golf. Moses đánh một cú văng

xa, bóng đáp xuống đường lăn nhưng rồi

lại lăn thẳng về phía đầm nước. Moses

giơ gậy golf của ông lên, rẽ nước, và quả

bóng nhẹ nhàng lăn sang bờ bên kia.

Jesus cũng đánh một phát bóng xa về

phía cái đầm ấy, nhưng đúng lúc sắp rơi

xuống giữa đầm thì bóng bay lơ lửng lên

trên mặt nước. Jesus thong thả bước đi

trên mặt đầm nước và hất bóng lên cỏ.

Ông lão để râu đánh một phát, bóng

đập vào hàng rào và bật nảy ra phố, ở đó

nó đập trúng một chiếc xe tải vừa chạy

tới rồi văng trở lại phía đường lăn bóng,

thẳng hướng đầm nước, nhưng lại rơi

xuống một lá hoa súng. Một con ếch ngồi

trên chiếc lá trông thấy quả bóng, há

miệng đớp ngay lấy. Một con đại bàng sà

xuống, quắp con ếch và bay đi mất. Khi

con đại bàng và con ếch bay qua bãi cỏ

xanh, con ếch đánh rơi quả bóng, và nó

rơi trúng ngay vào lỗ.

Moses quay sang Jesus và nói, "Tôi

ghét chơi với bố của cậu."

TRIẾT HỌC DIỄN TIẾN

Đến một lúc nào đó, nhất định phải có

một triết gia chống lại quan niệm về vị

Chúa áp đặt, nhúng tay vào mọi sự. Triết

gia thế kỷ hai mươi Alfred North

Whitehead lập luận rằng không những

Chúa không có khả năng quyết định

tương lai, mà chính tương lai sẽ quyết

định ngài. Theo triết thuyết diễn tiến của

Whitehead thì Chúa không toàn năng

cũng chẳng toàn thiện, mà bị thay đổi

theo diễn biến của các sự kiện. Hay như

các vị thời Kỷ Nguyên Mới từng nói,

"Chúa ư, có vẻ ông ấy cũng tiến hóa

nhiều đấy."

Alvin đang làm việc trong cửa tiệm

của mình thì nghe thấy một giọng ồm ồm

từ trên cao phán xuống, "Alvin, hãy bán

cửa hiệu của ngươi đi!" Anh ta mặc kệ.

Nhưng giọng nói đó cứ tiếp tục ra lệnh

hết ngày nọ sang ngày kia, "Alvin, hãy

bán cửa hiệu của ngươi lấy ba triệu đô

la!" Sau nhiều tuần lễ, anh ta mềm lòng

và bán cửa hiệu.

Giọng nói phán, "Alvin, hãy đến Las

Vegas!"

Alvin hỏi tại sao.

"Alvin, cứ đem ba triệu đô và đến

Las Vegas đi."

Alvin vâng lời, đến Las Vegas và ghé

vào một sòng bạc.

Giọng đó nói, "Alvin, hãy đến bàn

chơi bài xì dách và đặt hết tiền đi!"

Alvin lưỡng lự nhưng cũng đặt cược.

Anh ta được chia hai quân, tổng điểm là

mười tám. Nhà cái lật ra một con sáu.

"Alvin, cầm một quân bài lên!"

"Cái gì cơ? Nhà cái có mỗi..."

"Cầm một quân bài lên!"

Alvin bảo nhà cái chia bài cho anh ta,

và nhận được một quân Át. Mười chín.

Anh ta thở dễ hơn.

"Alvin, lấy một quân bài nữa."

"Cái gì cơ?"

"LẤY MỘT QUÂN BÀI NỮA!"

Alvin xin một quân bài nữa. Lại là

một con Át. Anh ta có hai mươi.

"Alvin, lấy một quân bài nữa!" giọng

nói ra lệnh. "Tôi có hai mươi rồi!" Alvin

gắt lên.

"LẤY MỘT QUÀN BÀI NỮA!"

giọng nói vang lên.

"Lấy bài!" Alvin nói. Anh ta lại được

một con Át nữa. Hai mươi mốt!

Giọng nói ồm ồm từ trên cao thốt lên,

"Ôi ngũ linh, con bà nó không thể tin

được!

(Theo luật chơi bài xì dách Blackjack, khi có

năm quân bài trên tay mà tổng điểm từ 21 trở

xuống thì người chơi thắng tuyệt đối.)

Ô, có gì đó thật là thú vị khi Chúa có

thể ngạc nhiên về chính mình.

NGUYÊN TẮC TIẾT KIỆM

Trong triết học vẫn luôn tồn tại

khuynh hướng phản siêu hình học, phát

triển tới đỉnh điểm đồng thời với cuộc

khải hoàn của thế giới quan khoa học

trong hai thế kỷ qua. Rudolf Carnap và

Nhóm Vienna (

The Vienna Circle, hiệp hội

các nhà triết học tập hợp xung quanh đại học

Vienna năm 1922, còn có tên là Hội Ernst

Mach (the Ernst Mach Society

).(không phải

nhóm nhạc disco của thập niên bảy mươi

như nhiều người hay nhầm lẫn) còn đi xa

đến mức tuyên bố đặt dấu chấm hết cho

siêu hình học như một tập hợp các tư

tưởng phi lý đã bị khoa học bác bỏ.

Rudy và Nhóm Vienna đã lấy cảm

hứng từ nhà thần học thế kỷ mười bốn

William Occam, cha đẻ của nguyên tắc

tiết kiệm, nối tiếng với tên gọi "dao cạo

Occam". Nguyên tắc này tuyên bố rằng

"Các lý thuyết không nên phức tạp hơn

mức cần thiết." Hoặc, như Occam diễn tả

theo siêu hình học, các lý thuyết không

nên "sản sinh ra các thực thể một cách

vô ích".

Giá sử Isaac Newton nhìn quả táo rơi

và kêu lên, "Tôi hiểu rồi! Quả táo đang

bị kẹt trong một cuộc kéo co giữa hai lũ

quỷ, một lũ kéo lên và một lũ kéo xuống,

và bọn kéo xuống mạnh hơn!"

Occam chắc sẽ đập lại, "Tốt lắm,

Isaac, vậy là lý thuyết của ông giải thích

được tất cả những sự kiện có thể quan

sát, nhưng hãy tuân theo nguyên tắc - giữ

cho nó đơn giản!"

Carnap có lẽ tán thành.

Có lần sau bữa tối, một cậu bé năm

tuổi hỏi bố, "Bố ơi, mẹ đi đâu rồi?"

Bố cậu bé đáp, "Mẹ đang dự tiệc

Tupperware."

Câu trả lời chỉ làm cậu bé thỏa mãn

trong tích tắc, sau đó nó lại hỏi, "Tiệc

Tupperware là cái gì hở bố?"

Ông bố nghĩ một cách giải thích đơn

giản là hay nhất. "Thế này, con trai ạ,"

ông nói, "ở bữa tiệc Tupperware, có một

đám các bà tụ tập lại và bán những chiếc

bát nhựa cho nhau."

Thăng bé bật cười. "Thôi mà, bố!

Thật ra nó là cái gì?"

Sự thật đơn giản, bữa tiệc

Tuppperware đúng là một đám các bà tụ

tập và bán bát nhựa cho nhau. Nhưng các

chuyên gia tiếp thị ở Tập đoàn

Tuppperware, vốn là những người siêu

hình, hẳn sẽ khiến chúng ta tin rằng nó

phức tạp hơn thế.

(Công ty Tupperware sản xuất đồ đựng thức

ăn và dụng cụ nhà bếp do Earl Silas Tupper sáng

lập vào năm 1946 tại Mỹ hiện nay đã phát triển

thành một tập đoàn bán lẻ trực tiếp đa quốc gia.

Bữa tiệc Tupperware là hình thức bán lẻ bát đĩa

thông qua tổ chức tiệc, người đứng ra tổ chức

tiệc thường là phụ nữ, tình cảm của khách mời

dành cho nữ chủ nhân sẽ khiến họ mua hàng hóa

của chủ nhà.)

DIMITRI: Tôi hỏi cậu một câu hỏi

đơn giản, mà cậu lại cho tôi cả chục câu

trả lời khác nhau. Thật chả giúp ích gì.

TASSO: Nếu cậu cần được giúp, thì

đi mà tìm đám công tác xã hội. Tôi nghe

nói ở Sparta bọn họ đông lắm.

DIMITRI: Không, tôi chỉ muốn biết

câu trả lời nào là đúng thôi.

TASSO: Aha! Bây giờ chúng ta đã đạt

được cái gì rồi đó.

II

LOGIC

Không có logic, lý lẽ vô dụng.

Có nó, bạn có thể thắng trong những

cuộc tranh cãi

và khiến các đám đông phải tránh xa.

DIMITRI: Có nhiều môn phái triết

học cạnh tranh nhau quá. Làm sao tôi

biết chắc cái nào đúng?

TASSO: Ai nói có cái gì đúng nào?

DIMITRĨ: Cậu lại thế rồi. Tại sao cậu

luôn trả lòi một câu hỏi bằng một câu hỏi

khác vậy?

TASSO: Cậu bực mình vì thế à?

DIMITRI: Tôi thậm chí chẳng biết tại

sao tôi lại hỏi nữa, vì một số thứ nhất

định phải đúng chứ. Như hai cộng hai

bằng bốn chẳng hạn. Nó đúng, chấm hết.

TASSO: Nhưng sao cậu tin chắc như

thế?

DIMITRI: Bỏi vì tôi là một người

Athen thông minh.

TASSO: Đó là vấn đề khác. Nhưng lý

do cậu có thể tin chắc hai cộng hai bằng

bốn là bởi vì nó tuân theo những quy tắc

logic bất di bất dịch.

oOo

LUẬT PHI MẦU THUẪN

Tasso đúng.

Chúng ta hãy bắt đầu bằng một truyện

cười kinh điển xuất phát từ logic của

Aristotle.

Một giáo sĩ Do Thái đang xử kiện

trong làng. Schmuel đứng lên tố cáo:

"Thưa thầy, hằng ngày Itzak lùa cừu của

hắn qua ruộng nhà tôi và giẫm nát lúa

của tôi. Đây là đất của tôi. Như vậy

không công bằng."

Giáo sĩ nói, "Anh nói đúng!"

Nhưng Itzak đứng lên và nói, "Nhưng

thưa thầy, đi qua đất của hắn là con

đường duy nhất để bẩy cừu của tôi có thể

uống được nước ở đầm. Nếu không thế,

chúng sẽ chết. Hàng trăm năm nay, những

người chăn cừu có quyền lùa cừu qua

mảnh đất xung quanh đầm, và tôi cũng

thế."

Giáo sĩ nói, "Ông nói đúng!"

Bà quét dọn nghe lỏm được câu

chuyện, nói với giáo sĩ, "Nhưng thưa

thầy, không thể cả hai người đều đúng

được!"

Và giáo sĩ trả lời, "Bà nói đúng!"

Bà quét dọn đã thông báo cho giáo sĩ

biết rằng ông ta vi phạm Luật Phi Mâu

Thuẫn của Aristotle; đối với giáo sĩ thì

việc này không đến nỗi tồi tệ như vi

phạm luật cấm thèm muốn đầy tớ gái nhà

hàng xóm, nhưng cũng gần như thế. Luật

Phi Mâu Thuẫn nói rằng không có cái gì

cùng lúc vừa như thế lại vừa không như

thế.

LẬP LUẬN PHI LOGIC

Lập luận phi logic là tai họa của các

triết gia, nhưng có Trời hiểu, đôi khi nó

cũng có ích. Có lẽ đó là lý do vì sao nó

phổ biến đến thế.

Một người Ireland bước vào một quán

bar ở Dublin, gọi ba vại bia Guinness,

lần lượt uống mỗi vại một ngụm cho đến

khi cả ba vại bia đều cạn sạch. Ông ta

gọi thêm ba vại nữa. Chủ quán nói, "Có

lẽ, ông nên gọi mỗi lần một cốc thì nó sẽ

đỡ nhạt đi."

Người kia nói, "Ồ tôi biết chứ, nhưng

tôi có hai ông anh, một ở Mỹ, một ở Úc.

Khi chia tay nhau mỗi người đi một ngả,

chúng tôi đã cùng hứa sẽ uống theo cách

này để nhớ những ngày còn được ngồi

uống với nhau. Mỗi một cốc này là uống

cho mỗi anh tôi, còn cốc thứ ba là uống

cho tôi."

Chủ quán xúc động nói, "Thật là một

thói quen tuyệt vời!"

Người Ireland ấy trở thành khách

quen ở quán và luôn luôn gọi bia theo

cách đó.

Một hôm, ông ta bước vào và gọi hai

vại bia. Các khách quen khác nhận ra

điều này, và một bầu không khí im lặng

bao trùm trong quán. Khi ông ta đến quầy

để gọi lượt hai, chủ quán nói, "ông bạn,

tôi xin chia buồn cùng ông."

Người Ireland nói, "Ồ không, mọi

người vẫn khỏe cả. Chỉ là tôi vừa gia

nhập Giáo hội Mormon, và tôi phải bỏ

bia rượu."

Nói cách khác, logic vị kỷ cũng có thể

được việc cho bạn lắm chứ.

LOGIC QUY NẠP

Logic quy nạp đi từ các trường hợp

riêng biệt đến các lý thuyết chung, và là

phương pháp được sử dụng để khẳng

định các lý thuyết khoa học. Nếu quan

sát đủ lượng táo rụng từ trên cây, bạn sẽ

kết luận rằng táo luôn rơi xuống chứ

không bay lên hoặc sang ngang. Từ đó,

bạn có thể đi đến một giả thuyết tổng

quát hơn, gộp cả những vật thể rơi khác,

như quả lê chẳng hạn. Tiến trình khoa

học diễn ra như vậy đấy.

Trong lịch sử văn học, không có nhân

vật nào nổi tiếng về năng lực "suy diễn"

như thám tử Sherlock Holmes gan dạ,

nhưng phương pháp của Holmes nhìn

chung không hề dùng logic diễn dịch.

Thực ra ông dùng logic quy nạp. Trước

tiên, ông nghiên cứu kỹ tình huống, sau

đó, dựa trên những kinh nghiệm trước đó

của mình, dùng phép loại suy và xem xét

các khả năng có thể xảy ra, rồi mới đưa

ra kết luận chung, tương tự như trong

mẩu chuyện sau đây:

Holmes và Watson đi cắm trại. Nửa

đêm Holmes thức giấc, huých bác sĩ

Watson một cái:

"Watson," ông nói, "hãy nhìn lên bầu

trời và nói cho tôi biết anh thấy gì?"

"Tôi thấy hàng triệu ngôi sao, Holmes

ạ," Watson đáp.

"Và từ đó anh rút ra kết luận gì hả

Watson?"

Bác sĩ Watson suy nghĩ một lát. "ờ",

ông nói, "về thiên văn, tôi thấy rằng có

hàng triệu thiên hà và có thể có hàng tỷ

hành tinh, về chiêm tinh, tôi thấy Sao

Thổ đang ở trong cung Sư tử, về thời

khắc, tôi suy ra bây giờ vào khoảng ba

giờ mười lăm. Về thời tiết, tôi hy vọng

ngày mai chúng ta sẽ có một ngày đẹp

trời, về thần học, tôi thấy Chúa là toàn

năng còn chúng ta thật nhỏ bé và vô

nghĩa. À, còn anh thì thấy gì, Holmes?"

"Watson, anh ngốc quá! Có kẻ đã trộm

mất cái lều của chúng ra rồi!"

Chúng ta không biết chính xác Holmes

đã đi đến kết luận của mình như thế nào,

nhưng có lẽ đại khái là thế này:

1. Tôi đã đi ngủ trong lều, nhưng bây

giờ tôi có thể thấy sao trời.

2. Trực giác của tôi đưa ra giả thuyết,

dựa trên việc loại suy các kinh nghiệm

tương tự tôi có trong quá khứ, rằng ai đó

đã lấy trộm lêu của chúng tôi.

3.Để kiểm tra giả thuyết đó, chúng ta

hãy xem xét các giả thuyết lựa chọn

khác:

a.Có lẽ chiếc lều vẫn còn đấy, nhưng

ai đó đang chiếu một bức tranh trời sao

lên mái lều. Điều này khó có thể xảy ra,

dựa trên kinh nghiệm quá khứ của tôi về

hành vi của con người và kinh nghiệm

bảo tôi nhất định phải có thiết bị trong

lều trại, nhưng rõ ràng là không có.

b.Có lẽ chiếc lều bị gió thổi bay đi

mất. Điều này khó có thể xảy ra, vì kinh

nghiệm quá khứ của tôi đã dẫn tôi đến

kết luận rằng nếu gió mạnh đến thế hẳn

đã đánh thức tôi dậy, mặc dù có thế

không làm Watson thức giấc.

c.Vân vân, vân vân và vân vân.

4.Không, tôi nghĩ giả thuyết ban đầu

của tôi có lẽ là đúng. Kẻ nào đó đã lấy

trộm cái lều.

Đây chính là quy nạp. Hóa ra bao lâu

nay chúng ta đã dùng sai thuật ngữ khi ca

ngợi kỹ năng suy luận của Holmes.

KHẢ NĂNG PHẢN NGHIỆM

Bệnh nhân: Đêm qua tôi mơ thấy tôi

lên giường với Jennifer Lopez và

Angelina Jolie, và ba chúng tôi đã làm

tình suốt đêm.

Bác sĩ tâm thần: Không còn nghi ngờ

gì nữa, ông có mong muốn thầm kín ngủ

với mẹ ông.

Bệnh nhân: Cái gì?! Không ai trong

hai người đó giống mẹ tôi chút xíu nào.

Bác sĩ tâm thần: A ha! Một phản ứng

ngược! Ổng nhất định đang kim nén

những dục vọng thật của ông.

Trên đây không phải là một truyện

cười, thực ra đó là cách mà một số tín đồ

của Freud lập luận. Và cách lập luận này

phức tạp ở chỗ: không lấy đâu ra những

tình huống thực tế mà ta có thể nhận biết

để bác bỏ lý thuyết về phức cảm Oedipe

kia. Trong bài phê phán logic quy nạp,

triết gia thế kỷ hai mươi Karl Popper lập

luận rằng để một lý thuyết đứng vững

được, nhất định phải có một số tình

huống khả dĩ có thể chứng minh rang nó

là sai. Trong câu chuyện núp bóng tiếu

lâm ở trên, không có tình huống nào như

thế để ông bác sĩ tâm thần tín đồ của

Freud có thể thừa nhận là chứng cứ.

Còn đây là một truyện cười thực thụ,

mô tả quan điểm của Popper rõ ràng

hơn:

Hai gã đang ăn sáng. Một gã phết bơ

vào miếng bánh mì nướng và nói, "Cậu

có bao giờ để ý thấy, nếu cậu đánh rơi

một lát bánh mì, mặt phết bơ luôn úp

xuống dưới không?"

Gã thứ hai nói, "Không, tớ dám cá là

chỉ có vẻ thế thôi, vì nếu mặt phết bơ úp

xuống thì phải lau dọn sàn nhà rất khó

chịu. Tớ cược là khi nó rơi mặt có bơ

thường quay lên trên."

Gã thứ nhất nói, "Thế hả? Nhìn đây

này." Anh ta thả lát bánh xuống sàn nhà,

mặt phết bơ quay lên trên.

Gã thứ hai nói, "Thấy chưa, tớ đã bảo

mà".

Gã thứ nhất nói, "Ồ, tớ biết tại sao

rồi. Tại tớ phết bơ sai mặt!"

Đối với anh chàng này, không có bất

kỳ chứng cứ nào có thể chứng minh lý

thuyết của gã là sai.

LOGIC DIỄN DỊCH

Logic diễn dịch đi từ cái chung đến

cái riêng. Cốt lõi của lập luận diễn dịch

là phép tam đoạn luận "Mọi người đều

phải chết; Socrates là người; suy ra

Socrates phải chết." Điều đáng ngạc

nhiên là mọi người rất hay lẫn lộn, và họ

lập luận thế này, "Mọi người đều phải

chết; Socrates chết, suy ra Socrates là

người," như vậy là phi logic. Nói thế

chẳng khác nào nói, "Mọi người đều

phải chết, con chuột lang của thằng con

tôi chết, vậy con chuột lang là người."

Một cách khác để làm hỏng suy luận

diễn dịch là lập luận từ một tiền đề sai.

Một anh cao bồi già bước vào quán

rượu gọi một ly. Trong lúc anh ta đang

ngồi nhấm nháp whiskey thì có một cô

gái trẻ ngồi xuống bên cạnh. Cô gái quay

sang hỏi, "Anh có phải là cao bồi chính

hiệu không?"

Anh ta đáp, "ờ, tôi sống cả đời ở nông

trại, chăn ngựa, chữa hàng rào, đóng dấu

gia súc, nên tôi nghĩ tôi là cao bồi."

Cô gái nói, "Còn tôi là người đồng

tính nữ, suốt ngày tôi chỉ nghĩ về đàn bà.

Buổi sáng vừa ngủ dậy tôi nghĩ ngay đến

đàn bà. Khi tôi tắm hay xem ti vi, dường

như cái gì cũng khiến tôi nghĩ đến đàn bà

cả."

Lát sau, một đôi trai gái ngồi xuống

bên cạnh gã cao bồi và hỏi, "Anh có phải

là cao bồi chính hiệu không?"

Anh ta đáp, "Trước tôi cứ tưởng tôi là

cao bồi, nhưng tôi vừa mới phát hiện hóa

ra tôi là người đồng tính nữ."

Phân tích chính xác xem anh chàng

cao bồi kia đã sai ở đâu có lẽ là một

việc khá vui. Cũng có thể không vui.

Nhưng dù sao chúng tôi cũng sẽ thử.

Lần đầu tiên, trả lời cho câu hỏi anh

ta có phải cao bồi thật không, anh ta lập

luận như sau:

1.Nếu ai đó dành toàn bộ thời gian

của mình làm những công việc của cao

bồi, thì anh ta là cao bồi chính hiệu.

2.Tôi dùng toàn bộ thời gian của tôi

làm những công việc của cao bồi.

3 Do đó, tôi là một cao bồi chính

hiệu.

Cô gái lập luận:

1. Nếu một người phụ nữ dành toàn bộ

thời gian của mình nghĩ về phụ nữ, thì cô

ta là một người đồng tính nữ.

2. Tôi là một phụ nữ.

3. Tôi dành toàn bộ thời gian của

mình nghĩ về phụ nữ.

4. Do đó, tôi là một người đồng tính

nữ.

Khi anh cao bồi đi đến cùng kết luận

như cô gái, anh ta đã thừa nhận một tiên

đề sai đối với trường hợp của bản thân:

đó là (2) - tôi là một phụ nữ.

Sao nào, chúng tôi chưa từng hứa với

các bạn rằng triết học và truyện cười là

một.

LẬP LUẬN QUY NẠP THEO PHÉP

LOẠI SUY

Không có gì giống như một lập luận từ

phép loại suy. Ờ, có lẽ một con vịt thì

giống. Có thể thấy lập luận loại suy được

sử dụng trong câu trả lời cho câu hỏi: ai

hoặc cái gì đã tạo ra vũ trụ. Một số nhà

tư tưởng lý luận rẳng: Vì vũ trụ giống

như chiếc đồng hồ, nên phải có Đấng chế

tạo đồng hồ. Như triết gia Anh theo chủ

nghĩa kinh nghiệm thế kỷ mười tám

David Hume đã chỉ ra, đó là một lý lẽ

không đáng tin cậy, vì không có cái gì

hoàn toàn tương tự với cả vũ trụ, trừ phí

nó là một vũ trụ khác, do đó chúng ta

không nên đi chệch sang bất cứ cái gì

vốn chỉ là một phần của vũ trụ

này

. Tại

sao lại là chiếc đồng hồ? Hume đặt câu

hỏi. Tại sao không nói vũ trụ tương tự

con chuột túi chẳng hạn? Nói cho cùng,

thì cả hai đều là những hệ thống gắn kết

hữu cơ. Nhưng nếu dùng con chuột túi

chúng ta sẽ đi dến một kết luận rất khác

về nguồn gốc vũ trụ: đó là, nó được sinh

ra từ một vũ trụ khác sau khi vũ trụ khác

đó giao phốí với một vũ trụ thứ ba. Lập

luận loại suy cơ bản dựa trên giả định

rằng, vì một số khía cạnh của A tương tự

với B, nên các khía cạnh khác của A

cũng tương tự với B. Tuy nhiên thực tế

không phải lúc nào cũng thế.

oOo

Gần đây, lập luận về chiếc đồng hồ và

Đấng chế tạo đồng hồ đã quay lại dưới

hình thức "lý thuyết" Thiết kế Thông

minh. Lý thuyết này cho rằng cấu tạo cực

kỳ phức tạp của các vật thể tồn tại trong

tự nhiên (như bông tuyết, nhãn cầu, hạt

quartz) chứng tỏ phải có một nhà thiết kế

siêu thông minh. Khi Hội đồng Giáo dục

của thành phố Dover, Pennsylvania được

đề nghị đưa Thiết kế Thông minh vào

chương trình giảng dạy trong nhà trường

như một "lựa chọn thêm" bên cạnh thuyết

tiến hóa, ông chủ tịch Hội đồng John

Jones III đã khuyên các tác giả của ý

tưởng này nên quay trở lại ngồi trên ghế

nhà trường. Trong ý kiến trả lời bằng văn

bản thường là hóm hỉnh của mình, Jones

đã không cưỡng lại được việc châm chọc

những chuyên gia phe bảo vệ lý thuyết

Thiết kế Thông minh. Chẳng hạn, một vị

giáo sư thừa nhân rằng lập luận theo

phép loại suy thường có khiếm khuyết,

nhưng "nó vẫn hữu hiệu trong các phim

khoa học giá tưởng".

Thế đấy, còn ai tiếp tục bênh vực nữa,

xin mời!

Lập luận loại suy còn có một vấn đề

khác là từ những quan điểm khác nhau

bạn sẽ có những cách loại suy hoàn toàn

khác nhau.

Ba sinh viên ngành kỹ thuật đang thảo

luận về ngành nghề của vị Chúa đã thiết

kế cơ thể con người. Sinh viên thứ nhất

nói, "Chúa phải là kỹ sư cơ khí. Cứ xem

các khớp thì biết."

Anh thứ hai nói, "Tôi nghĩ Chúa phải

là kỹ sư điện. Hệ thần kinh có hàng ngàn

mối liên kết điện."

Người thứ ba nói, "Thật ra, Chúa là

kỹ sư xây dựng dân dụng. Ngoài Ngài ấy

ra, còn ai có thể đặt đường ống nước thải

độc hại đi qua khu vui chơi giải trí nào?"

Nói chung, các lập luận loại suy

không thuyết phục lắm. Chúng không

cung cấp cho ta độ chắc chắn cần thiết

trong những vấn đề liên quan đến những

niềm tin cơ bản như sự tồn tại của Chúa.

Không gì tệ hơn phép loại suy tồi của

một nhà triết học, có lẽ chỉ trừ phép loại

suy của một học sinh trung học. Bằng

chứng là kết quả cuộc thi "Những câu

loại suy dở nhất trong một bài luận

trường trung học" do tờ Washington Post

tổ chức:

1. "Bị số phận nghiệt ngã chia cắt lâu

ngày, đôi tình nhân bất hạnh băng qua

đồng cỏ lao đến gặp nhau như hai đoàn

tàu chở hàng, một đoàn tàu rời Cleveland

lúc 6:36 chiều, chuyển động với tốc độ

55 dặm một giờ, đoàn tàu kia xuất phát

từ Topeka lúc 7:47 tối với tốc độ 35

dặm một giờ"

2. "John và Mary chưa bao giờ gặp

nhau. Họ giống như hai con chim ruồi

cũng chưa bao giờ gặp nhau."

3. "Con thuyền nhỏ êm đềm trôi qua

đầm đúng như cái cách mà một quả bóng

bowling không bao giờ có thể trôi."

4. Từ trên căn buồng áp mái vọng

xuống tiếng hú ghê rợn. Toàn bộ cảnh này

có một tính chất ma quái, dị thường - như

thể bạn đang đi nghỉ ở một thành phố

khác và chương trình Jeopardy lên sóng

lúc 7 giờ tối thay vì 7:30.

PHÉP NGỤY BIỆN "POST HOC

ERGO PROPTER HOC"*

*

Tiếng Latinh, có nghĩa là: "Đến

sau do đó là hậu quả của cái trước" -

một lỗi logic có thể diễn giải như sau:

"Vì sự kiện đó đi sau sự kiện này, nên

sự kiện đó do sự kiện này mà ra."

Trước hết, xin nói qua về tập quán xã

hội của thuật ngữ này: trong một số nhóm

giao tiếp, khi được thốt lên kèm một bộ

mặt nghiêm trang, câu này có thể giúp

bạn gặp may ở một bữa tiệc. Thật thú vị,

hiệu quả sẽ ngược lại hoàn toàn khi nó

được nói bằng tiếng Anh: "After this,

therefore because of this." ("Đến sau, do

đó là kết quả của cái trước.") Hãy tự tìm

hiểu đi.

Câu này mô tả lỗi giả định rằng vì một

sự vật

theo sau

sự vật khác, nó phải do

cái kia

gây ra

. Vì những lý do rõ ràng,

cách suy luận sai lầm này phổ biẽn trong

những diễn ngôn chính trị xã hội, như

"phần lớn những người dính vào heroin

đều bắt đầu từ cần sa". Đúng, nhưng còn

nhiều người bắt đầu từ sữa hơn.

Post hoc

được luận giải khá thú vị

trong một số nền văn hóa: "Mặt trời mọc

khi gà gáy, do đó tiếng gà gáy làm mặt

trời mọc." Cảm ơn gà trống nhé. Hoặc

đây, một câu chuyện của đồng nghiệp

chúng tôi:

Sáng nào cô ấy cũng bước ra trước

hiên nhà và trang trọng nói lớn, "Cầu cho

ngôi nhà này không bị lũ hổ quấy nhiễu!"

Rồi lại bước vào.

Cuối cùng, chúng tôi bảo cô ấy, "Cô

nói cái gì thế? Trong bán kính một nghìn

dặm quanh đây làm gì có hổ."

Cô ấy đáp, "Các anh thấy chưa? Có

tác dụng thế còn gì!"

Truyện cười theo mô tip

post hoc

sinh

sôi tỷ lệ thuận với những nhầm lẫn của

con người.

Một quý ông Do Thái lớn tuổi cưới

một cô vợ trẻ, và họ yêu nhau thắm thiết.

Tuy nhiên, dù đức ông chồng nỗ lực cách

mấy trên giường, chị vợ cũng không bao

giờ đạt cực khoái. Vì một người vợ Do

Thái có quyền hưởng khoái cảm tình dục,

nên họ quyết định đến hỏi giáo sĩ. Nghe

đôi vợ chồng trình bày xong, ông giáo sĩ

vuốt râu, và đưa ra lời gợi ý sau đây:

"Hãy thuê một thanh niên to khỏe. Khi

hai người làm tình, thì nhờ anh ta vẫy

vẫy chiếc khăn tay ở phía trên. Việc đó

sẽ giúp cho người vợ trở nên mơ màng

và hẳn sẽ đem lại cực khoái."

Đôi vợ chồng đi về nhà và làm theo

lời khuyên của giáo sĩ, họ thuê một anh

chàng đẹp mã vung vảy chiếc khăn khi họ

làm tình. Vô ích, chị vợ vẫn không thỏa

mãn.

Bối rối, họ lại tìm tới ông giáo sĩ.

"Thôi được", giáo sĩ nói với đức ông

chồng, "hãy thử làm ngược lại. Để người

thanh niên làm tình với vợ ông, còn ông

thì vẫy khăn phía trên họ." Một lần nữa,

hai vợ chồng lại làm theo lời khuyên của

giáo sĩ.

Anh chàng đẹp trai lên giường với chị

vợ, còn ông chồng đứng vẫy khăn. Chàng

trai vào việc hết sức khí thế, chẳng mấy

chốc chị vợ đã cực khoái, la hét rung

chuyển cả căn buồng.

Người chồng mỉm cười nhìn chàng

trai, đắc thắng nói, "Thằng đần ạ, phải

biết vẫy khăn như thế chứ!"

Tiếp nhé, một truyện cười

post hoc

cuối cùng. Chắc chắn đấy.

Trong nhà dưỡng lão, một ông lão

ngoại bát tuần diện quần lửng màu hồng

tươi đến gặp một bà sắp lên lão và nói,

"Hôm nay là sinh nhật tôi!"

"Tuyệt," bà kia đáp. "Tôi cá tôi có thể

nói chính xác ông bao nhiêu tuổi."

"Thật ư? Bao nhiêu?"

Bà kia nói, "Dễ lắm, ông cởi quần

ra."

Ông già cởi quần.

"Tốt lắm," bà ta nói, "bây giờ cởi tiếp

quần đùi ra."

Ông lão làm theo lệnh của bà ta. Bà ta

sờ mó ông một lúc rồi nói, "ông tám

mươi tư tuổi!"

Ông lão sửng sốt, "Sao bà biết?"

Quý bà đáp, "Ông nói với tôi hôm

qua."

Ông lão đã sập một cái bẫy cũ nhất

trong những cái bẫy được mô tả trong

sách này,

post hoc ergo propter hoc

:

quý bà nói tuổi của ông lão

sau khi

sờ

mó, còn ông lão nghĩ vì đã sờ mó nên bà

ta đoán được... Những thứ gọi là

nhân

quả

này lúc nào cũng khiến người ta lẫn

lộn.

Nói chung, chúng ta thường bị

post

hoc ergo propter hoc

đánh lừa vì không

để ý đến tác động của một nguyên nhân

khác.

Một thằng bé người New York được

anh họ dẫn đi qua đầm lầy ở Louisiana.

"Có phải cá sấu sẽ không tấn công nếu

mình mang theo đèn pin không?" thằng bé

thành thị hỏi.

Anh họ nó đáp, "Tùy mày mang đèn

pin có nhanh không?"

Thằng bé thành thị nghĩ đèn pin là

proter

(nguyên nhân) trong khi nó chỉ là

chỗ dựa tinh thần.

NGỤY BIỆN MONTE CARLO

Các tay cờ bạc không xa lạ gì với

Ngụy biện Monte Carlo. Nhưng một số

họ có thể sẽ ngạc nhiên khi biết ra nó là

một phép ngụy biện. Có thể bọn họ coi

nó là Chiến lược Monte Carlo. Quả thật,

đó chính là điều đám hồ lì trông đợi.

Chúng ta biết rằng bánh xe rulét có

một nửa số ô đỏ và một nửa số ô đen,

nghĩa là có 50% cơ hội nó dừng ở ô đỏ.

Nếu chúng ta quay bánh xe rất nhiều lần -

chẳng hạn 1.000 - và bánh xe không bị

chơi gian hay bị lỗi, thì trung bình nó

dừng lại 500 lần ở vị trí đỏ. Do đó, nếu

quay bánh xe sáu lần mà cả sáu lần nó

đều dừng lại ở ô đen, chúng ta có khuynh

hướng nghĩ mình có lợi thế nếu đặt cược

ô đỏ ở vòng thứ bảy. Đỏ phải "tới" rồi

chứ, đúng không? Sai. Bánh xe cũng có

xác suất dừng ở đỏ trong vòng quay thứ

bảy đúng 50 phần trăm y như ở các vòng

quay khác, và dù đen liên tục xuất hiện

bao nhiêu lần đi nữa thì điều này vẫn

đúng.

Và đây là một lời khuyên khôn ngoan

dựa trên Ngụy biện Monte Carlo dành

cho các bạn:

Nếu sắp lên một chiếc máy bay

thương mại, vì lý do an toàn cho bản

thân, hãy mang theo một quả bom... bởi

vì xác suất có hai gã mang bom lên cùng

một chiếc máy bay là quá nhỏ.

LẬP LUẬN VÒNG QUANH

Lập luận vòng quanh là lối lập luận

mà trong đó luận cứ cho một mệnh đề

chứa đựng chính mệnh đề đó. Thông

thường, lập luận vòng quanh vốn đã khôi

hài, chẳng cần ai phải thêm mắm dặm

muối cả.

Mùa thu. Dân trong khu Anh-điêng

đến hỏi thủ lĩnh mới của mình liệu mùa

đông tới có lạnh giá hay không. Nhưng vị

thủ lĩnh này lại là người hiện đại, chưa

hề được truyền dạy các bí quyết cổ xưa,

không sao biết được mùa đông tới sẽ

lạnh giá hay ấm áp. Để phòng xa, ông

khuyên bộ lạc hãy đi kiếm củi chuẩn bị

cho mùa đông giá rét. Mấy ngày sau, sực

nghĩ ra, mặc dù hơi muộn, ông gọi điện

cho Nha Khí tượng, hỏi họ có dự báo

mùa đông sẽ lạnh hay không. Nha Khí

tượng trả lời rằng quả thật họ nghĩ mùa

đông này có thể sẽ rất lạnh. Vị thủ lĩnh

bèn khuyên bộ lạc trữ thêm nhiều củi

nữa.

Vài tuần sau, vị thủ lĩnh quyết định

hỏi lại Nha Khí tượng. "Các vị vẫn dự

đoán mùa đông sẽ lạnh đấy chứ?"

"Chắc đấy," Nha Khí tượng trả lời.

"Có vẻ sẽ là một mùa đông rất lạnh."

Thủ lĩnh bèn khuyên bộ lạc tích cả đến

từng mảnh củi vụn mà họ kiếm được.

Vài tuần sau, thủ lĩnh gọi điện cho

Nha Khí tượng, hỏi tới đây mùa đông sẽ

thế nào. Nha Khí tượng nói, "Chúng tôi

dự báo sẽ là một mùa đông lạnh nhất từ

trước đến nay."

"Thật ư?" vị thủ lĩnh kêu lên. "Làm

sao các ông biết chắc thế?"

Nha Khí tượng đáp: "Người Anh-

điêng đang đi kiếm củi như điên!"

Vậy là luận cứ để vị thủ lĩnh cần tích

trữ thêm nhiều củi té ra chính là việc ông

đang cho tích trữ củi. May sao, ông ấy

đang dùng cưa máy.

NGỤY BIỆN DỰA VÀO TÔN

TRỌNG THẨM QUYỀN

ARGUMENTUM AD

VERECUNDIAM.

Lập luận dựa vào tôn trọng thẩm

quyền là một trong những kiểu lập luận

ưa thích của những người có chức tước.

Viện dẫn thẩm quyền để hỗ trợ lập luận

tự thân không phải là một ngụy biện

logic; ý kiến chuyên gia là luận cứ chính

đáng, bên cạnh những luận cứ khác. Cái

sai ở đây là ta dùng sự tôn trọng thẩm

quyền như khẳng định duy nhất cho ý

kiến của mình, bất chấp các luận cứ có

tính thuyết phục khẳng định điều ngược

lại.

Ted gặp bạn mình lal Al, kêu lên, "Al!

tớ nghe nói cậu đã chết!"

"Làm gì có chuyện đó," Al bật cười

đáp. "Cậu thấy đấy, tớ đang sống nhăn

răng."

"Không thể thế được!" Ted lẩm bẩm.

"Người nói với tớ điều đó đáng tin hơn

cậu nhiều."

Lập luận dựa vào thẩm quyền luôn

gắn vói nhân vật được ai đó xem là có

thẩm quyền chính đáng.

Một người bước vào tiệm bán vật

nuôi hỏi xem vẹt. Chủ tiệm cho anh ta

xem hai con vẹt đẹp nhất trong gian hàng.

"Con này 5.000 đô la còn con kia 10.000

đô la", ông ta nói.

"Chà!" người kia nói. "Con 5.000 đô

la biết làm gì?"

"Con vẹt này có thể hát mọi khúc aria

do Mozart sáng tác," chủ tiệm nói.

"Còn con kia?"

"Nó hát được cả chùm Opera Ring

của Wagner. Còn con nữa ở trong kia giá

30.000 đô la."

"Ôi trời! Nó làm được gì?"

"Tôi chưa nghe nó hát cái gì bao giờ,

nhưng hai con kia gọi nó là 'Đại sư'.

Theo các ý kiến có thẩm quyền của

chúng tôi, có một số bậc thẩm quyền có

uy tín hơn những bậc thẩm quyền khác;

nhưng rắc rối nảy ra khi người đối thoại

với bạn không chấp nhận những uy tín ấy.

Ta hãy xem câu chuyện từ kinh Talmud

của người Babylon hồi thế kỷ 1 dưới

đây.

Bốn vị giáo sĩ thường xuyên tranh cãi

về thần học, nhưng có ba vị luôn hùa

nhau chống lại một vị. Một hôm, ông

giáo sĩ lẻ loi, sau khi lại một lần nữa

thua do ba chọi một, quyết định cầu đến

một bậc thẩm quyền cao hơn.

"Lạy Chúa!" ông kêu lên. "Trong thâm

tâm con biết rằng con đúng và họ sai!

Xin Chúa cho con một dấu hiệu để chứng

minh điều đó với họ!"

Hôm đó là một ngày nắng đẹp. Giáo

sĩ vừa cầu nguyện xong, lập tức có ngay

một đám mây dông lướt qua bầu trời trên

đầu bốn người. Một tiếng sấm nổ rền, và

đám mây tan biến. "Một dấu hiệu từ

Chúa! Thấy chưa, tôi đúng, tôi biết mà!"

Nhưng ba người kia không đổng ý, họ lý

sự rằng mây dông vẫn thường hình thành

vào những ngày nóng nực.

Vì vậy, giáo sĩ kia lại cầu nguyện lần

nữa. "Lạy Chúa, con cần một dấu hiệu

lớn hơn để chứng tỏ rằng con đúng và họ

sai. Vậy con cầu xin Chúa cho con một

dấu hiệu lớn hơn!"

Lần này, bốn đám mây dông xuất hiện,

lao thẳng vào nhau để hình thành một

đám mây lớn, rồi một tia sét giáng xuống

cái cây trên ngọn đồi gần đó.

"Tôi đã bảo các ông là tôi đúng mà!"

ông giáo sĩ kêu lên, nhưng các bạn ông

khăng khăng nói rằng mọi hiện tượng xảy

ra không thể giải thích được bằng nguyên

nhân tự nhiên.

Vị giáo sĩ kia đang chuẩn bị cầu xin

một dấu hiệu rất, rất lớn, nhưng mới vừa

thốt lên "Lạy Chúa..." thì bầu trời bỗng

đen kịt, mặt đất rung chuyển, rồi một

giọng nói vang dội phán xuống,

"ÔÔÔÔÔÔÔÔNG ẤY Đ Ú Ú Ú Ú NG!"

Vị giáo sĩ chống tay ngang hông, quay

lại ba người kia và nói, "Được chưa?"

"Thế thì," một trong ba giáo sĩ còn lại

nhún vai, "bây giờ là ba chọi hai."

NGHỊCH LÝ ZENO

Nghịch lý là đoạn lập luận tưởng như

hợp lý dựa trên những giả định có vẻ

đúng nhưng dẫn đến một kết luận mâu

thuẫn hoặc sai bét. Nói khác đi một chút

thì ý trên có thể dùng để định nghĩa cho

truyện cười - hoặc ít ra là cho hầu hết

các truyện cười trong cuốn sách này. Có

gì đó thật phi lý khi những lập luận đúng

lại biến ra sai một cách có logic; và điều

phi lý thì thường gây cười. Nếu cùng lúc

giữ hai ý tưởng đối chọi nhau trong đầu,

óc bạn sẽ choáng váng. Nhưng quan

trọng nhất là, bạn có thể kể một nghịch lý

lắt léo trong bữa tiệc và đem lại tiếng

cười vui cho mọi người.

Về truyện cười liên quan đến hai ý

tưởng mâu thuẫn, Zeno thành Elea là bậc

thầy. Bạn hẳn đã nghe câu chuyện của

ông về cuộc chạy đua giữa Achilles và

con rùa? Achilles vốn chạy nhanh hơn

con rùa, nên con rùa được chấp cho xuất

phát sớm hơn nhiều. Khi nghe tiếng súng

lệnh, hay như người ta nói vào thế kỷ

năm trước Công nguyên, khi ngọn lao

phóng ra, mục tiêu đầu tiên của Achilles

là đến được điểm xuất phát của rùa. Tất

nhiên, lúc đó thì con rùa đã đi được một

đoạn đường ngắn rồi, cho nên bây giờ

Achilles phải đến được điểm

đó

. Nhưng

lúc chàng đến đó, con rùa đã lại rời đi

rồi. Dù Achilles đến được điểm mà rùa

đã tới trước đó bao nhiêu lần, thậm chí

vô hạn lần, Achilles cũng không bao giờ

bắt kịp được con rùa, mặc dù chàng đã

đến cực gần. Tất cả những gì mà con rùa

cần làm để thắng cuộc đua là không dừng

lại.

Phải, Zeno không phải là Leno (

James

Douglas Muir "Jay" Leno, người dẫn chương

trình và là diễn viên hài nổi tiếng người Mỹ

),

nhưng ở thế kỷ năm trước Công nguyên,

ông là một triết gia không tồi. Và giống

như một diễn viên tấu hài nổi tiếng của

thời ấy, Zeno có thể nói, "Truyện thế này

tôi có cả triệu." Thực ra tất cả chỉ có

bốn truyện. Một truyện khác là nghịch lý

đường đua của ông. Để chạy đến cuối

đường đua, người chạy trước hết phải

hoàn thành vô số quãng đường. Anh ta

phải chạy đến điểm giữa, rồi phải chạy

đến điểm giữa của khoảng cách còn lại,

rồi điểm giữa của khoảng cách vẫn còn

lại, v.v. và v.v. Nói theo lý thuyết, vì anh

ta phải chạy đến các điểm giữa vô hạn

lần, anh ta sẽ không bao giờ đến được

cuối đường. Nhưng tất nhiên [thực tế

thì], anh ta đến được. Ngay cả Zeno cũng

có thể thấy điều đó.

Còn đây là một truyện hài cũ như thể

do chính Zeno nghĩ ra: