I. LƯỢC SỬ TRANG TỬ:

Trang Châu, thường gọi là Trang tử (sống trong khoảng 369- 298 trước Tây lịch kỷ nguyên) , có lẽ là một nhà Lão học cao nhất trong các nhà Lão học cổ nhất ở Trung- Hoa. Tư- Mã- Thiên trong Sử- Ký, chương Trang tử liệt- truyện nói: "Trang tử, người xứ Mông, tên là Châu ; nhưng không thấy nói là người nước nào.

Phi Nhân trong Tập- giả dẫn Địa- lý- Chí ra mà nói: Huyện Mông, thuộc về nước Lương. Còn Tư- Mã- Trinh trong Sách- ấn dẫn lời của Lưu- Hướng trong Biệt- Lục lại nói: "người xứ Mông, nước Tống".

Như vậy, Trang tử là người nước nào? Lương hay Tống?

Mã- tự- Luân trong Trang tử Tổng nhơn khảo nghiên cứu hai thuyết trên đây rất kỹ, quả quyết rằng Trang tử là người nước Tống.

Theo họ Mã thì Trang tử sống vào khoảng Lương Huệ- Vương nguyên- niên và Triệu- Huệ- Văn nguyên- niên. Lương- Huệ- Văn nguyên- niên thì thuộc về khoảng năm thứ 6 đời Châu- Liệt- Vương, còn Triệu- Huệ- Văn nguyên- niên thì ném vào khoảng Châu- Văn- Vương năm thứ 17. Như vậy, chiếu theo tây lịch kỷ- nguyên, Trang tử sống vào khoảng 370 và 298 trước Tây- lịch kỷ- nguyên, nghĩa là đồng thời với Mạnh- tử, Huệ- tử bên Á, và Aristole, Zénon, Epicure bên Âu.

***

Sự tích truyền lại về đời sống Trang tử thật là mơ- hồ, không có chi có thể tin là đích xác được. Nhưng, căn cứ vào sách Trang tử, những câu chuyện thuật lại, có một giá- trị đặc biệt về phương- diện học- thuật, tưởng cũng không nên không lưu ý.

***

Đời ông rất nghèo, gần như cơ hàn.

" Trang tử nghèo túng... sang Giám- hà- Hầu vay lúa. Giám- hà- Hầu nói:" Tôi có cái ấp sắp nộp tiền lúa. Tôi sẽ giúp ông trăm lượng. Có được không?"

Trang tử giận:" Hôm qua, khi Châu đến đây, giữa đường nghe có tiếng kêu. Ngoảnh lại trông, thì thấy một con cá đang vùng vẫy trong cái vết bánh xe. Châu tôi hỏi:" Cá đến đây để làm gì?" Cá nói:" Tôi là Thủy- thần ở bể Đông, ông có thể giúp tôi một chén nước mà cứu tôi không?" Châu tôi nói:" Để tôi qua chơi bên phía Nam nước Ngô nước Việt, rồi khi về, tôi sẽ lấy nước Tây- giang về đón ngươi. Có được không?" Cá giận nói:" Tôi đang cần nước, ông chỉ cho tôi được một ít là đủ sống. Nay nói như ông, đợi đến lúc ông về thì đến hàng cá khô, sẽ thấy tôi nơi ấy!"

(Ngoại- Vật)

***

Ở thiên Sơn- Mộc cũng có nói:

" Trang tử bận áo vải mà vá, giày cột bằng dây gai...

Gặp Ngụy- vương. Ngụy vương nói:

" Tiên- sinh khổ não thế ư?

Trang tử nói:" Nghèo, chứ không khổ- não. Kẻ sĩ có Đạo- Đức, Lão bao giờ khổ. áo rách, giày hư là nghèo, không phải khổ. Đó chẳng qua là vì không gặp thời mà thôi. Phàm con khỉ con vượn nhảy nhót đặng thong thả là nhờ gặp được rừng cây to cành dài, trơn tru dai dẻo. Dù cho bậc thiện xạ như Phùng- Mông cũng không sao hạ nó được. Nếu nó rủi gặp phải cây khô, gai góc, thì sự hoạt động ắt khó- khăn chậm chạp. Cũng thời một con thú, mà sự cử- động dễ khó khác nhau, chẳn qua vì gặp phải hoàn- cảnh không thuận làm cho nó không tự- do dùng tận sở- năng của nó. Nay, sanh không nhằm thời, trên thì hôn- má, dưới thì loạn- tặc lại muốn không cực nhọc vất vả, có được không?"

***

Tuy là nghèo, mà lòng vẫn luôn-luôn thanh- cao, không bao giờ chịu bó thân trong cảnh vinh hoa phú quý. Tài Trí ấy, nếu muốn lợi danh, ắt hẳn đã có lợi danh lập- tức. Nhưng, ông một mực chối từ...

Sở Uy- Vương đã từng nghe danh tài của ông, đã từng vời ông ra làm khanh- tướng.

" Trang tử câu trên sông Bộc. Sở- Vương sai hai quan đại phu đem lễ vật mời ông ra làm quan. Trang tử cầm cần câu không nhúc nhích cũng không thèm nhìn lại, nói:" Tôi nghe vua Sở có con thần quy, chết đã ba nghìn năm. Vua Sở quý nó và cất trên miếu đường. Con quy ấy, chịu chết để lưu lại cái xương của mình cho người sau quý trọng hay lại chịu thà sống mà kéo lê cái đuôi của mình trong bùn?" Hai vị đại- phu nói:" Thà sống mà kéo lê cái đuôi trong bùn còn hơn!"

Trang tử nói:" Thôi, về đi. Ta đây cũng chịu kéo lê cái đuôi của mình trong bùn..." (Thu- Thủy)

***

Ở mục Lão Trang Thân Hàn Liệt Nguyên trong Sử Ký, Tư Mã Thiên đoạn bàn về nhân cách của ông:" Uy- vương nước Sở nghe nói Trang Châu là người hiền trong thiên hạ, sai sứ đem hậu lễ đón, muốn mời ra làm Tướng. Trang Châu cười, bảo với sứ giả:" Cái lợi của nghìn vàng quả trọng thật, cái địa vị khanh tướng quả cũng quý thật. Nhưng riêng ông chả thấy con bò tế hay sao? được người ta săn sóc, được mặc đồ trang sức văn- vẻ để đưa vào Thái- miếu. Lúc ấy dù có muốn được làm con lợn côi há còn được nữa hay không? ông hãy đi đi, chớ có đến làm nhục ta. Thà ta dong chơi ở chốn bùn lầy nhơ bẩn còn thấy sung sướng hơn là để cho kẻ làm chủ một nước kia trói buộc được ta..."

***

" Nước Tống, có Tào- Thương, được vua sai đi sứ nước Tấn. Khi ra đi, số xe vừa đủ đi. Đi sứ nước Tần, đẹp lòng vua Tần, được ban thêm trăm cỗ xe.

Khi về Tống, gặp Trang tử, nói:" Phàm sống trong chốn cùng lư, ngõ hẹp, áo giày xốc xếch, thiếu hụt, khốn đốn cùng khổ như ông, Thương này không thể chịu được. Làm cho bực chủ muôn xe vừa ý, để hậu thưởng trăm xe, đó là chỗ sở trường của Thương này vậy".

Trang tử nói:" Tôi nghe nói Tần- vương có bệnh, triệu thầy thuốc vào chữa. Nếu mổ được mụt ung của ông ta, thì được thưởng một xe. Còn ai liếm mụt ung, thì được thưởng năm xe. Cách trụ càng hạ tiện bao nhiêu, thì số xe ban thưởng càng được tăng thêm bấy nhiêu. ông đã trị bệnh Tấn- vương cách nào mà được nhiều xe đến thế?" (Liệt- ngự- khẩu)

***

" Huệ- tử làm quan nước Lương, Trang tử tính qua nước Lương thăm. nhưng, có kẻ nói với Huệ- tử:" Trang tử mà qua đây, là để cùng ông tranh ngôi tướng quốc." Huệ- tử sợ, cho kẻ canh chừng suốt ba ngày ba đêm, đợi Trang tử đến thì bắt.

Trang tử hay chuyện, không đi.

Sau rồi lại đến. Gặp Huệ- tử, Trang tử bảo:" Phương Nam có con chim tên là Uyên- Sồ, ông có biết không? Uyên- sồ từ biển Nam bay qua biển Bắc, nếu không gặp cây ngô đồng thì không chịu đậu; nếu không gặp hột luyện thì không ăn; nếu không gặp nước suối trong thì không uống. Có con chim ụt đang rỉa xác chuột chết giữa cánh đồng thấy Uyên- sồ bay ngang, sợ nó giành miếng ăn nên kêu to lên để dọa Uyên- sồ đừng đáp xuống. Nay, vì sợ cái ngôi tướng quốc của ông ở nước Lương nên ông kêu to lên để dọa tôi sao?"

(Thu- Thủy)

***

Theo truyền thuyết thì Trang tử giao du rất thân mật với Huệ- tử, tên là Thi, cũng là người Tống, và thường hay biện- nạn với nhau luôn. Trong sách Trang tử có rất nhiều sự tích về sự tranh luận của hai nhà, cho ta thấy nhân- sinh- quan, cũng như lập- trường tư- tưởng của đôi bên, khác nhau xa, mặc dù hai bên cùng chịu ảnh hưởng lẫn nhau.

" Huệ- tử nói với Trang tử: Ngụy- Vương thưởng tôi một giống dưa to. Tôi trồng nó có trái nặng đến năm thạch. Dùng nó đựng nước, nó nặng, không cất nhấc được. Bổ nó ra làm bầu, thì lại không còn dùng được chỗ nào. Đâu phải nó không to lớn, nhưng vì cho nó là vô dụng nên tôi đập bỏ nó đi.

Trang tử nói: Thế là ông vụng về chỗ đại dụng nó. Nước Tống có người khéo chế được món thuốc chữa răn nứt da tay, đời đời chuyên làm nghề ươm tơ. Có người hay biết, đến xin mua phương thuốc đó một trăm lượng vàng. Anh ta bèn nhóm thân tộc bàn rằng: Nhà ta đời đời làm nghề ươm tơ, lợi không hơn số vàng ấy, vậy xin để cho bán.

Người khách được phương thuốc, đem thuyết vua Ngô. Nước Việt có nạn, vua Ngô sai anh làm tướng. Nhằm mùa Đông, thủy chiến với người nước Việt, người Việt đại bại. Vua Ngô bèn cắt đất mà phong thưởng cho anh ta. Cũng thời một phương thuốc trị rạn nứt da tay, mà một người được phong, một người không ra khỏi cái nghề ươm tơ; đó là tại chỗ biết dùng hay không biết dùng mà khác nhau vậy.

Nay ông có trái dưa nặng đến năm thạch, sao không biết dùng nó làm trái nổi mà thả qua sông qua hồ, mà lo chi hồ vỡ bầu tan, không có chỗ đắc dụng? Thì ra vì cái lòng của ông hẹp hòi chưa trực- đạt đó".

(Tiêu- Diêu- Du)

***

" Một khi khác, Huệ- tử nói với Trang tử:" Tôi có cột cây to, người ta gọi nó là cây Vu. Gốc nó lồi lõm không đúng dây mực. Nhánh gốc nó thì cong queo không đúng quy củ. Đem trồng nó ở đường cái, người thợ mộc cũng không thèm nhìn. Nay lời nói của ông to lớn mà vô- dụng, nên người người đều không thèm nghe."

Trang tử nói:" Ông riêng chẳng thấy con mèo rừng đó sao? Co mình đứng núp, nhìn vật đi rong, nhảy tây nhảy đông, không hiềm cao thấp, kẹt trong dò bẫy, chết nơi lưới rập. Đến như con thai ngưu, lớn như vầng mây che một phương trời, kể ra cũng là to thật, nhưng không thể bắt được chuột. Nay ông có cây to, lại sợ nó vô dụng. Sao không đem nó trồng nơi tịch mịch, giữa cánh đồng rộng bao la. Khách ngao du không làm gì, ngồi nghỉ dưới gốc nó, khách tiêu diêu nằm nghỉ dưới bóng nó. Nó sẽ không chết yểu vì búa rìu, cũng không sợ vật nào làm hại. Không có chỗ nào có thể dùng được, thì khốn khổ từ đâu mà đến được?"

(Tiêu- Diêu- Du)

***

" Huệ- tử gọi Trang tử mà nói:" Lời của ông vô- dụng". Trang tử nói:" biết cái chi là vô dụgn, thì cũng đã biết nó sao là hữu dụng. Như đất rộng, người ta cho nó là hữu dụng, vì nhờ nó mà đi được. Nhưng, nếu trật chân té chìm tận suối vàng, người ta còn gọi nó là hữu dụng nữa không?

Huệ- tử nói: Vô- dụng.

Trang tử nói: Vậy thì rõ vô- dụng là hữu- dụng đó."

(Ngoại- vật)

***

Ở thiên Thu- Thủy, thuật rằng:

" Trang tử cùng Huệ- tử đứng chơi trên cầu hào thành. Trang tử nói:" Cá xanh, bơi lội thung dung. Cá vui đó." Huệ- tử nói:" Ông không phải là cá, sao biết cá vui?"

Trang tử nói:" Ông không phải tôi, sao biết tôi không biết!"

Huệ- tử nói:" tôi không phải ông, nên không thể biết được ông, còn ông không phải cá, ông cũng không sao biết được cái vui của cá."

Trang tử nói:" Xin xét lại câu hỏi đầu. Ông hỏi tôi làm sao biết được cá vui? Đã biết là tôi biết, ông mới có hỏi" làm sao mà biết"... Thì đây, làm thế nầy: tôi đứng trên hào thành mà biết được".

(Thu- Thủy)

***

Về sau, Huệ- tử mất. Một khi Trang tử đi qua mộ ông, tỏ ý thương tiếc:" Từ khi phu- tử mất, tôi còn cùng ai chất vấn, bàn bạc được nữa!"

Gia- đình ông như thế nào, sử không thấy nói. Chỉ biết ông có vợ, và vợ ông chết.

" Vợ Trang tử chết, Huệ- tử đến điếu. Thấy Trang tử ngồi, duỗi xoác hai chân, vừa vỗ bồn, vừa ca.

Huệ- tử nói: Cùng người ở tới già, có con lớn mà người chết lại không khóc, cũng đã là quá rồi, còn vỗ bồn ca, không phải thái quá sao?

Trang tử nói: Không. Lúc nàng mới chết, tôi sao chẳng động lòng. Nhưng nghĩ lại hồi trước, đó vốn là không sinh. Chẳng những là không sinh, mà đó vốn là không hình, mà đó vốn là không khí. Đó chẳng qua là tạp- chất ở trong hư không mà biến ra mà có khí, khí biến ra mà có hình, hình biến ra mà có sinh, rồi lại biến ra nữa mà có tử. Sinh, hình, khí, tử có khác nào xuân, hạ, thu, đông, bốn mùa hành- vận. Vả lại, người ta nay đã yên nghỉ nơi Nhà- Lớn mà tôi cứ than khóc chẳng là tự nói không thông Mạng ư? Nên tôi không khóc."

(Chí- Lạc)

***

Trang tử mất vào năm nào, thì không thấy có sách nào ghi chép. Chỉ biết rằng lúc" Trang tử gần chết, các đệ tử muốn hậu táng, nhưng Trang tử không cho. Trang tử nói:" Ta có trời đất làm quan quách, nhật nguyệt làm ngọc bích, tinh- tú làm ngọc châu, vạn- vật làm lễ tống. Đám táng của ta như vậy, không đủ sao? Mà còn thêm chi cho lắm việc!"

Đệ tử thưa:" Chúng con sợ diều quạ ăn xác Thầy!"

Trang tử nói:" Trên thì diều quạ ăn, dưới thì giòi kiến ăn. Cướp đây mà cho riêng đó, sao lại có thiên lệch thế!"

II. UYÊN- NGUYÊN CỦA HỌC- THUYẾT TRANG TỬ:

Cái học của Trang tử, tuy do Lão tử mà ra, nhưng biệt lập ra một phái riêng: phái Trang học.

Sử- Ký cho rằng" cái học của ông không đâu là bàn không đến, nhưng gốc ở lời dạy của Lão tử..." (1)

Phê- bình học- thuyết Trang tử, thiên Thiên- Hạ trong sách Trang tử có nói:" Đạo vẫn thâm mật, vô hình mà biến hóa vô thường. Chết, Sống cùng Trời Đất ngang nhau, cùng thần minh qua lại và lui tới mà thấy không thiết- thực. Vạn- vật bao la mà lúc trở về, không thêm cho Đạo. Đó là chỗ nghiên cứu của người xưa. Chỗ đó Trang Châu nghe qua, đẹp ý. Muốn truyền- bá nó ra, Trang Châu mượn câu chuyện mậu- ngộ, tiếng nói hoang- đường, lời văn không bền, thường phóng- túng mung- lung mà không cao dị... Trang Châu thấy đời chìm đắm trong ô- trọc, không hiểu được lời mình nên dùng" chi ngôn" mà gieo khắp, dùng" trùng ngôn" làm thực sự, dùng" ngu ngôn" cho rộng hiểu. Rồi riêng một mình lại qua cùng trời đất tinh- thần mà không ngạo- nghễ vạn- vật không hỏi tội thị phi, lại sống chung cùng thế- tục. Sách của Trang Châu thì khôi- vĩ mà dịu dàng, không hại. Lời tuy sâm- si, mà thầy đặng ý răn lòng khi trá. Chỗ sung- thực của đó không dừng đặng. Trên thì dạo cùng tạo vật, dưới bạn cùng" ngoại tử sanh, vô chung- thủy". Bản nguyên của đó thì hoằng- đại mà sáng sủa, sâu rộng và phóng túng. Tông chỉ của đó có thể thích- hợp với bậc thượng- trí. Tuy nhiên, tông- chỉ và bản- căn đó đều ứng theo tạo hóa mà đạt đến vạn- vật. Lý của đó thì không cùng."

(Thiên- hạ)

***

Như vậy, ta thấy rằng học thuật của Lão và Trang, có chỗ không đồng nhau.

Lão tử cho rằng" cứng rắn thì dễ bị bể nát, nhọn bén thì dễ bị mòn lụt"; và" Kiên cường giả, tử chi đồ" (chương 76) (cứng và mạnh hơn là bạn của cái chết) , cho nên ông chỉ cho con người con đường để mà tránh khỏi sự đổ nát mòn gẫy..." Trì nhi doanh chi, bất như kỳ dĩ; suy nhi chuyết chi, bất khả trường bảo, kim ngọc mãn đường, mạc chi năng thủ; phú quí nhi kiêu, tự di kỳ cữu; công toại thân thối: thiên chi đạo". (Ôm giữ chậu đầy, chẳng bằng thôi đi. Dùng dao sắc bén, không bén được lâu; vàng ngọc đầy nhà, khó mà giữ lâu; giàu sang mà kiêu, tự vời họa ưu; nên việc lui thần, đó là đạo Trời) . (Đạo Đức Kinh chương 9) .

Trang tử thì chủ trương sự" vô chung- thủy, ngoại tử sinh", cho nên chỗ mà Lão tử thắc- mắc chăm- chú, thì Trang tử lại nhìn với cặp mắt thản nhiên, lạnh- lùng như không đáng kể.

***

Trong thời kỳ Tiền Hán (2) , tư- tưởng của Lão học được truyền bá, còn tư tưởng của Trang học thì mãi đến thời Hậu- Hán (3) mới được đề cập đến và phổ- biến.

Buổi đầu nhà Hán, danh từ Hoàng- Lão được xưng- tụng và phổ- thông, nhưng đến cuối nhà Hán (4) mới đổi ra thành danh- từ Lão Trang.

Các nhà chú giải Lão tử, sống vào khoảng đầu nhà Hán, không hề nói đến tên Trang tử, còn các nhà chú- giải Trang tử thì thuộc về khoảng nhà Tần (265- 420) sau Tây- lịch kỷ- nguyên, tức là triều- đại nối liền với nhà Hán (Tam- Quốc) . Cho nên, các học giả đời Hán, khi nói đến Lão học là chỉ nghĩ đến Lão tử mà thôi, nghĩa là chỉ quan tâm đến vấn đề đối phó với thời cuộc. Cho nên trong Nghệ- Văn- Chi sở dĩ cho rằng Lão học (tức là cái học của Lão tử) là" phương- pháp của các bậc vương- đạo tại- vị", là vì thế. Thật vậy, Lão tử soạn quyển Đạo- Đức Kinh là cho các nhà cầm quyền trị nước thời bấy giờ: ông đề- xướng giải- pháp" vô- vi nhi trị".

Tư- Mã- Thiên nói về cái học của Lão Trang có viết:" Triết- lý của Trang tử, khác với Lão tử, lại muốn siêu- thoát khỏi vấn- đề nhân- gian thế- sự. Khi ông nói đến các vì vua đầu tiên của nhà Hán, cho rằng các bậc ấy lấy" vô vi nhi- trị" là có ý muốn nói rằng các bậc trị nước ấy áp dụng triết lý của Lão tử. Chỉ đến cuối đời nhà Hán (220 sau T. L) thì người ta mới bắt đầu chú ý đến Huyền- học, bấy giờ sách của Lão tử cũng được người ta dùng cái học của Trang tử mà giải thích. Như vậy ta thấy rằng, tuy khởi thủy hầ như lập trường triết- lý của hai nhà đứng riêng nhau mà vẫn có sự liên hệ với nhau luôn."

Chỗ tương đồng của Lão tử và Trang tử là cả hai đều cùng một quan niệm về Đạo và Đức, và cả hai đều chống đối tư tưởng truyền thống và chế độ đương thời. Và, vì vậy mà Tư- Mã- Thiên đặt tên học- phái nầy là Đạo- Đức Gia, vì ông cho rằng hai quan niệm Đạo và Đức là nền tảng chung của Lão học.

***

Trang tử sống vào khoảng nửa thế kỷ thứ ba trước Tây lịch kỷ- nguyên (369- 298 trước T. L kỷ- nguyên) tức là thuộc về một thời- kỳ hỗn- loạn nhất của Trung- Hoa: thời Chiến- quốc. Bởi vậy, có người cho rằng" trước một hoàn- cảnh xã hội nhiễu nhương mà phải trái rối bời, thật giả không phân, chúng ta hẳn không lấy chi làm lạ mà thấy Trang tử chủ trương tư tưởng siêu nhiên, đem cặp mắt bình thản mà lạnh lùng mà nhìn xem xã hội sự vật". Nói thế, không hẳn là không có lý do, vì nếu xét chung tư tưởng của Trang tử, ta thấy ông cực lực phản đối hầu hết mọi học thuyết, chế độ của đương thời...

ở thiên Tề- Vật- Luận, ông nói:" Cố hữu Nho, Mặc chi thị phi, dĩ thị kỳ sở phi, nhi phi kỳ sở thị". (bởi vậy mới có cái Phải Quấy của Nho Mặc. Nho Mặc thì lấy Phải làm Quấy, lấy Quấy làm Phải)

Đại diện cho Nho- học thời bấy giờ thì có Mạnh- tử; còn đại diện cho Mặc- học thì có Tống Hinh, Huệ- Thi và Công- tôn Long thì đại diện cho nhóm danh gia.

Ở thiên Tề- Vật- Luận ông nói:" Vị thành hổ tâm nhi hữu Thị Phi, thị kim nhật thích Việt nhi tích chi dã... Cổ dĩ kiên bạch chi muội chung" (Lòng mình vì chưa thành mà có Phải Quấy. Nên chi ngày hôm nay đi sang nước Việt mà từ bữa hôm qua đã tới đó rồi vậy... Cho nên, suốt đời cam chịu tối tăm vì thuyết" Kiên Bạch") .

Câu" kim nhật thích Việt nhi tích chí dã" là ám chỉ biện- thuyết của Huệ Thi; còn câu" dĩ kiên- bạch chi muội chung" là nói về thuyết Liên bạch của Công- tôn Long.

đó là những chỗ mà Trang tử phê bình học thuyết của người đồng thời, đem cái thuyết" tề thị phi, đồng dị, tiểu đại" của ông ra mà châm đối các nhà thích dùng bịên luận. Theo ông thì" đại diện bất ngôn", còn những biện giả trên đâu chỏ là những bọn người biện đặt. (tiểu biện) .

Thời ấy có Tử- Hoa- tử chủ trương sự" toàn sinh vi thượng" và Đảm- Hà chủ trương" vị- thân, bất vị quốc", đều là những kẻ thừa hưởng cái học của Dương- Chu. Trang tử đem cái thuyết Tề- Vật để đánh đổ lòng tư- kỷ, chia phân Nhĩ- Ngã của người đồng thời còn sống thiên trong giới Nhị- nguyên. Là vì, theo Trang tử, hễ còn nói" vì mình" tức là còn thấy chỉ có mình mà không thấy có người, trong khi sự thật thì" Vật Ngã vi Nhất".

Ở thiên Đại- Tông- Sư ông viết: Cố chi chân- nhân, bất tri duyệt sanh, bất tri ố- tử... Bất tri sở dĩ sanh, bất tri sở dĩ tử, bất tri tựu tiên, bất tri tựu hậu" (Bậc chân nhân đời xưa, không tham sống, không ghét chết... Không biết chỗ sở dĩ sống, không biết chỗ sở dĩ chết, không biết chỗ đến trước, không biết chỗ đến sau) ... Nghĩa là người đạt Đạo phải là kẻ đứng trên vấn đề Sanh, Tử, không vị kỷ, không quá chú trọng đến bản thân mà suy tính lợi hại quá đáng như các chủ trương nói trên.

Phản đối những tư tưởng vị kỷ, tức là phản đối lòng tham lam ích kỷ, ông lại cũng phản đối cả sự" Xá- ký thích- nhơn", nghĩa là bỏ cái chân- tanh của mình mà chạy theo kẻ khác. ở thiên Đại- Tông- Sư ông nói:" Hành danh thất kỳ, phi sĩ dã. Vong thân bất chân, phi dịch nhân dã. (Làm theo danh, mà bỏ mất mình, không phải là kẻ sĩ. Làm mất thân mình, không rõ cái lẽ chân thật nơi mình, cũng chẳng phải là kẻ sai được người vậy) . Ông cho rằng" như Hồ- Bất- Giai, Vụ- Quang, Bá- Di, Thúc- Tề, Cơ- Tử, Tử- Dư, Kỷ- Tha, Thân Đồ- Địch, thị dịch nhân chi dịch, thích nhân chi thích nhi bất tự thích kỳ thích giả dã. (Đại- Tông- Sư)

Và, như Lão tử, ông cũng cực lực phản đối Nhân, Nghĩa của phái hữu- vi thời ấy. Cái học" trục- vật" và sự" cầu- tri" cũng bị ông đả phá:" Ngô sinh đã hữu nhai, nhi tri đã vô nhai. Dĩ hữu nhai, tùy vô nhai, đãi hĩ!" (Dưỡng-Sinh- Chủ) .

***

Tóm lại, đối với thời đại, ông phản đối hầu hết các học thuyết cùng chế độ thời đó: phản đối Nho, Mặc, phản đối nhóm danh gia biện thuyết như Huệ- Thi, Công- Tôn- Long, phản đối lòng vị- kỷ, trọng tử- sinh, sát lợi- hại, phản đối cả Nhân, Nghĩa và cái thói" cầu- tri", " trục- học", " xá- kỷ thích nhơn", nhất là những hành động hứu- vi của nhóm pháp- gia thời bấy giờ.

Tuy nhiên sự phản đối ấy của Trang tử không phải là lối phản đối công kích của người phản thế (ghét đời là vì bất mãn đối với đời) mà thực ra là lối lập- ngôn đặc biệt của người đã" vượt qua bến bên kia" " đáo bỉ ngạn", theo danh từ nhà Phật, con người giải thoát" để trở về nguồn cội" của cái" Sống Một" mà ta sẽ thấy trình bày sau đây.

III. SÁCH CỦA TRANG TỬ

Sách Trang tử, theo Hán- thư Nghệ- Văn- Chí, thì có đến năm mươi hai (52) thiên. Nay chỉ thấy còn có ba mươi ba (33) thiên. Có phải vì người sau (Quách- Tượng) dồn lạiv phân lại thiên chương, hay vì người ta đã làm lạc đi 19 thiên kia?

Ba mươi ba thiên, lại chia ra làm 3 phần (theo bản của Quách- Tượng là bản thông- hành hiện thời) : Nội- thiên, Ngoại- thiên và Tạp- thiên.

Nội- thiên gồm có 7 thiên:

Tiêu- Diêu- Du

Tề- Vật- Luận

Dưỡng- Sinh- Chủ

Nhơn- Gian- Thế

Đức- Sung- Phù

Đại- Tông- Sư

Ứng- Đế- Vương

Ngoại- thiên gồm có 15 thiên:

Biển- Mộu

Mã- Đề

Khứ- Cự

Tại- Hựu

Thiên- Địa

Thiên- Đạo

Thiên- Vận

Khắc- ý

Thiện- Tánh

Thu- Thủy

Chí- Lạc

Đạt- Sinh

Sơn- Mộc

Điền- Tử- Phương

Trí- Bắc- Du

Tạp- thiên gồm có 11 thiên:

Canh- Tang- Sở

Từ- Vô- Quỷ

Tắc- Dương

Ngoại- Vởt

Ngụ- Ngôn

Nhượng- Vương

Đạo- Chích

Duyệt- Kiếm

Ngư- Phụ

Liệt- Ngữ- Khẩu

Thiên- Hạ

Sự phân biệt chương thứ như trên, phần đông các học giả đều cho rằng không phải do chính tay Trang tử sắp đặt, mà do người sau an bài.

Tô- Đông- Pha, trong Trang tử Từ Đường Kỷ cho rằng" phân biệt các chương, đặt tên các thiên là do nơi thế tục, không phải bản- ý của Trang tử".

Còn Đường- Lan, trong Lão Đam Đích- Tánh- Danh Hòa niên đại khảo và Cổ- sử biện thì cho rằng" sự phân- biệt Nội, Ngoại và Tạp thiên đều là do tay của Lưu- Hướng cả".

Căn cứ vào văn- thái và văn- mạch mà xem, thì thấy chỉ có Nội- thiên là biểu- thị được chỗ trọng- yếu của học thuyết Trang tử mà thôi. Còn Ngoại- thiên và Tạp- thiên, thì phần nhiều rời rạc và chỉ bàn đi bàn lại những tư tưởng đã phô- diễn ở Nội- thiên mà thôi.

Phàm nghiên cứu về một học- thuyết nào, sự tìm tài- liệu chính- xác và phê- bình tài- liệu là vấn đề quan trọng nhất. Có được như thế thì sự nghiên cứu của ta mới được chính- đính, khỏi sự xuyên tạc và bất công, mang tội vu oan cổ nhân.

Phân biệt được sự chân- ngụy trong các thiên chương trong sách Trang tử là việc rất gay go phiên phức. Trong quyển Trang tử tinh hoa (5) , đã có dành riêng một chương khá đầy đủ cho vấn đề này, nên không lặp lại nơi đây làm gì nữa.

Nay chỉ tóm lại đại- khái như sau: Nội- thiên rất khác với Ngoại và Tạp- thiên cả về Văn- Nghệ, Tư- Tưởng và thần thái trong câu văn. Nếu Nội- thiên do Trang tử viết ra, thì Ngoại và Tạp thiên chắc chắn do kẻ khác viết, không thể là cùng một người được. Tuy vậy, trong Ngoại và Tạp thiên thỉnh thoảng cũng có một vài chương mà thần- văn lạ lùng hùng- vĩ, đã chẳng những văn hay mà tứ cũng thâm, nếu không phỉa do những kẻ có một học- lực uyên thâm như Trang tử, chắc cũng khó lòng mà viết ra cho được.

Cho nên, một phần cũng có thể cho là chính tay Trang tử viết ra, còn phần nhiều chắc chắn là do kẻ khác học Trang tử mà viết ra.

Như ở Ngọai- thiên, các thiên Biền- Mộu, Mã- Đề, Khứ- Cự, Khắc- ý, Thiện- TánThiên thì văn khí bình diễn, lời nói rất tầm thường, thiển cận. Toàn thiên chỉ có một ý, nhưng mà cứ nói đi nói lại mà thôi, dường như là những bài sách luận của hậu học.

Thiên Thiên- Vận nói về việc Khổng- tử viếng Lão tử để hỏi Lễ thì lại giống với câu chuyện chép ở Sử- Ký của Tư- Mã- Thiên, ta lại thấy rằng văn trong Thiên- Vận rất tạp nhạp, khí- tượng tầm thường không sao theo kịp văn- từ trong Sử- ký, có khi còn cao hơn một bực là khác. Cho nên, chắc chắn thiên Thiên- Vận ở Ngoại- thiên là ngụy thơ, do kẻ hậu học thêm vào.

Các thiên Đạo- Chích, Ngư- Phụ, Duyệt- Kiếm, Nhượng- Vương thì văn từ thiển- bạc, những chỗ chỉ trích Khổng- tử đầy ngạo nghễ, thóa mạ chỉ nói để cho hả hê lòng phẫn uất, không giống thần- thái của Trang tử ở Nội- thiên.

Còn như các thiên Thiên- Đạo, Thiên- Địa, Chí- Lạc, Sơn- Mộc, Tại- Hựu thì tư tưởng tạp nhạp, người viết có khi chưa thật hiểu tinh thần tư tưởng của Trang tử nên nhiều khi xuyên tạc, có khi dùng lời nói mồm mép của Nho- gia mà giảng về Trang tử.

Đó đều là những bài do các học giả theo phái Lão Trang về sau viết ra cả.

***

Đối với Nội- thiên, học giả phần đông đều nhìn nhận rằng rất có thể đều do chính tay Trang tử viết ra.

Nhưng Đường- Lan cho rằng, riêng chương Tử- Tang- Hộ ở thiên Đại Tông- Sư không giống với mấy chương trước mà gọi ngay Khổng- tử. Riêng tôi, cũng hoài nghi chương này, là vì trong thiên Đại- Tông- Sư, tư tưởng của Trang tử rất thuần nhất đối với vấn- đề Sanh- Tử. Trang tử cho rằng Sanh- Tử là một thiên về cái nghĩa của Sanh- tử. Tử Tang- Hộ chết, hai người bạn đánh đàn và ca bên xác Tang- Hộ:" Than ôi! Tang- Hộ! Than- ôi! Tang- Hộ! Đó trở về cái chân, còn chúng ta còn là người! Ôi!". Thế là tự tiếng ca ấy, ta thấy những người này mừng cho Tang- Hộ, mà riêng buông cho mình còn phải sống làm người. Như vậy, ta thấy toàn chương biểu thị cái ý" vui chết buồn sống", rất trái với ý tưởng của Trang tử ở Tề- Vật cùng những chương khác ở thiên Đai- Tông- Sư nữa.

Vậy, riêng một chương nầy, tôi tin rằng không phải của Trang tử viết ra, và kẻ phân thiên chương vì xem xét không kĩ nên chép lầm vào đây. Ta nên bỏ hẳn chương nầy và sắp nó qua Ngoại hay Tạp thiên.

Thiên Nhơn- Gian- Thế cũng đáng hoài nghi là ngụy- thơ nữa. Là vì thế- tài chung của Nội- thiên không giống với thiên nầy. Trong các thiên khác ở Nội- thiên thì đều có luận, có dụ.

Như ứng- Đế- Vương thì có trước dụ, sau luận, Đại- Tông- Sư thì trước luận, sau dụ. Đức- Sung- Phù thì trước dụ, sau luận; Dưỡng- Sinh- Chú thì trước luận, sau dụ. Chỉ như hai thiên Tiêu- Diêu- Du và Tề- Vật- Luận thì dụ và luận giao lẫn nhau hồn nhiên như một thể. Như vậy ta thấy rằng ở Nội thiên, văn pháp tới lui có quy- tắc lắm.

Duy có Nhơn- Gian- Thế thì không phải vậy nữa:

Chương thứ nhất: nói về chuyện Nhan- Hồi muốn du- thuyết Vệ- Quân, hỏi ý nơi Khổng- tử.

Chương thứ hai: chuyện giữa công- tử Cao đi xứ nước Tề.

Chương thứ ba: chuyện giữa Nhan- Hạp và Cừ- Bá- Ngọc.

Chương tgứ tư: chuyện người thợ mộc tên Thạch qua nước Tề gặp cây lịch- xã.

Chương thứ năm: chuyện Nam- Bá Tử- Kỳ thấy cây đại mộc.

Chương thứ sáu: chuyện một người què ở nước Tề.

Chương thứ bảy: chuyện Khổng- tử qua nước Sở gặp Cuồng- Tiếp- Dư.

Toàn thiên thuật ròng là cố- sự, không giống bút pháp của sáu thiên kia. Như vậy, không phải là do một người viết ra.

Hơn nữa, ý nghĩa trong thiên Nhơn- Gian- Thế nầy cũng không liên quán: chương thứ 4, thứ 5, thứ 6 đều lấy tỉ- dụ những vật nhờ bất tài mà được an toàn, không ăn chịu gì với tư tưởng của những chương trên. Chương 4 và 5 cũng đều là những ý tưởng trùng- phục.

Chương 7 nói về chuyện Khổng- tử qua nước Sở gặp Cuồng- Tiếp- Dư, thì các đoạn lại không hợp nhau. ở đoạn nhất và đoạn nhì ta thấy Khổng- tử là người sáng suốt về Đạo, thay lời Trang tử mà bàn về Đạo Đức. Nhưng qua đoạn chót, hốt nhiên Khổng- tử lại biến thành người ám muội. Thế là trước sau, bút pháp không thông vậy.

Chương thứ 8, nói về việc Khổng- tử qua Sở thì câu chuyện cũng như văn- từ trong bài ca đều lại giống hệt văn của sách Luận- Ngữ. Trong Luận- Ngữ, Thiên- Vi- tử nói:" Sở Cuồng Tiếp Dư ca nhi quá Khổng- tử viết:" Phụng hề! Phụng hề! Hà đức chi suy, vãn giả bất khả gián, lai giả du khả truy. Dĩ nhi! Dĩ nhi! Kim chi tùng chánh giả đãi nhi"

Trong Nhơn- gian- Thế thì viết:" Sở Cuồng Tiếp Dư du ký môn viết:" Phụng hề! Phụng hề! Hà như đức chi suy dã! Lai thế bất khả đài, vãng thế bất khả truy dã. Thiên hạ hữu đạo, thánh nhơn thành yên, thiên hạ vô đạo, thánh nhơn sanh yên. Dĩ hồ! Dĩ hồ! Lâm nhơn dĩ đức! Đãi hồ! Hoạch địa nhi xu"

Sách Luận- ngữ có trước sách Trang tử, thì đây quả là Nhơn- Gian- Thế chép văn Luận- Ngữ. Lẽ nào Trang tử, một người khí phách phóng khoáng, lại đi bắt chước kẻ khác hay sao?

Huống chi, tư tưởng Trang tử ở Tiêu- Diêu- Du và Tề- Vật- Luận thì thật là rộng rãi, còn ở Nhơn- gian- thế thì lời lẽ lại rất câu chấp tầm thường như hạng nhà Nho, không giống tư tưởng ở Tiêu- Diêu và Tề- Vật:" dù gặp cánh nào, dù đến thế nào, giữ một niềm thờ cha là chí hiếu, thờ vua là chí trung..." (Nhơn- Gian- Thế) phải chăng là do mồm mép của nhà Nho?

Thế nên, thiên nầy cần phải loại ra khỏi Nội- thiên.

Tóm lại, chỉ có Nội- thiên là dùng được để nghiên cứu tư tưởng của Trang tử mà thôi. Nhưng phải loại thiên Nhơn- Gian- Thế, và chương thứ hai ở thiên Đại- Tông- Sư, tức là chương Tử Tang- Hộ vì là ngụy thơ. Bản dịch nầy cũng loại Nhơn- Gian- Thế ra khỏi Nội- thiên và sắp vào Ngoại- thiên.

***

Chú thích:

(1) " Kỳ học vi sở bất khuy, nhiên kỳ yếu bản quy vu Lão tử chi ngôn..." (Sử- Ký) .

(2) Tiền- Hán: (206 trước Tây- lịch Kỷ- nguyên) đến năm thứ 9 sau kỷ- nguyên T.L.

(3) Hậu- Hán: (25- 220 sau T.L kỷ- nguyên) .

(4) Đầu nhà Hán (khởi vào năm 206 trước Tây- lịch kỷ nguyên; cuối đời nhà Hán) khởi vào khoảng 220 sau T. L kỷ- nguyên, nghĩa là cách nhau khoảng trên 300 năm.

(5) Trang- tử tinh- hoa (cùng một tác giả) .

Trang học rất thạnh về đời Ngụy Tần (220- 316) , cho nên sách vở chú giải Trang tử của thời ấy cũng rất nhiều.

Hương- Tú tự là Tử- kỳ (221- 300) , người đời Ngụy Tần có chú giải Trang tử, tuy trước ông cũng đã có cả chục nhà chú giải, nhưng đều là thiển bạc không nắm được yếu chí, không xiển minh nổi cái học của Trang Châu. Tần Thơ cho rằng chỉ có Hướng- Tú là người đầu tiên thông được chỗ huyền- chỉ của Trang học.

Nhưng ông chỉ chú giải đến thiên Thu- Thủy và Chí- Lạc thì chết. Về sau, đến đời Huệ- đế thì có Quách- Tượng (1) căn cứ vào chú giải của Hướng- Tú mà diễn giải rộng thêm ra. Bởi vậy về sau người ta thấy hai bản Hướng- tú và Quách- Tượng nghĩa- ký tương đồng như của một người viết ra vậy.

Còn bản cổ- nhất của Tư- Mã- Bưu (khoảng giữa nhà Tần (221) (trước G. S) , luôn cả bản chú giải của Thôi- Tuyền thì hiện thời mất cả. Qua thời Nam Bắc- Triều các nhà chú giải Trang cũng đông, nhưng chỉ còn lại bản của Quách- Tượng là cổ nhất thôi. Ngày nay sở dĩ người ta có thấy được một vài dấu vết của các nhà chú giải trên đây, là nhờ ở sách của Lục- Đức- Minh đời Đường. Trong bài Tự- Lục của Thích- Văn, Lục- Đức- Minh cho biết rằng Tư- Mã- Bưu có chú giải 21 quyển, 52 thiên, còn Thôi- Tuyến thì chú 10 quyển, 27 thiên, Hướng- tú chú 20 quyển, 26 thiên, Quách- tượng thì chú 33 quyển, 33 thiên.

Các nhà chú giải về sau rất nhiều, nhưng một số đông thiên về phê bình văn chương hơn là tư tưởng. Đại khái như đời nhà Minh có Châu- đắc- Chi trong Nam- Hoa Thông- Nghĩa; đời Thanh có Ngô- thế- thượng trong Trang tử giải; Tôn- Gia- Cầm trong Nam- Hoa- Thông; Lâm- tây- Trọng trong Trang tử Nhân; Lục- Thụ- Chi trong Trang tử Tuyết... đều là những tay sành về văn chương cả. Vì vậy, rất tiếc là các lời phê bình của các nhà ấy, yếu trọng nơi sự thưởng thức các câu văn, nhưng về phần tư tưởng lại không phát minh được điều gì mới lạ cả, cho nên phần tư tưởng của họ rất là loạn- chạc, rườm- rà, mờ tối không phát huy được cái yếu- chi huyền- diệu về phần tư tưởng của Trang Châu.

Hoặc họ là các học giả thiên về Thần- tiên phái, họ ghép Trang tử vào cái học Trường- sinh cửu thị. Như Chữ Bá- Tú, trong bộ Nam- Hoa Chân- Kinh Nghĩa- Hải- Soán- Vi, tôn Trang tử là Nam- Hoa Lão tiên.

Đời Tống, có Bích- Hư- Tứ, đời Minh có La- Miễn- Đạo đều lấy theo điển cố của Thần- tiên phái mà giải Trang tử.

Và lấy Thần- tiên học để mà giải Trang tử là phần rất đông. Chính người viết về Trang tử đây cũng đã gặp nhiều văn hữu hoặc học giả theo phái Thần- tiên cười nhạo và cho là chưa thấu đáo được ý nghĩa huyền diệu của Trang tử vì đã không biết thể theo Thần- tiên Đạo- thư (của Trương- Đạo- Lăng và nhất là Bão- Phác- tử) để giảng giải Trang tử.

Cũng có nhiều nhà chú giải thiên về Nho hoặc Phật, lấy tư tưởng của Nho- học hoặc Phật- học mà giảng Trang tử nữa. Như đời Tống có Lâm- Hi- Dật, đời Thanh có Lục- Thụ- Chi, Lưu- Hồng- Điền cho Trang tử là môn đồ của Khổng.

Đời Đông- Hán, có Chí- Độn, Tuệ- Lâm, Tuệ- Viễn cũng rất sành Lão Trang, nên dùng cái học ấy mà làm sáng thêm cho Phật- học. Qua đời Đường có Thành- Huyền- Anh; đời Minh có Lục- Tây- Tinh, Thích- Đức thaNghĩa; đời Thanh có Trương- Thế- Lạc và gần đây có Chương- Thái- Viêm đều lấy Phật- điển mà giải Trang tử.

Trang tử là người văn học hoàn toàn. Kim- Thánh- Thán sắp ông vào hạng" đệ nhất tài tử" tưởng cũng không phải là quá đáng.

Luận về ông, Tư- Mã- Thiên có nói:" Sách Trang tử có hơn mười vạn chữ, đại để đều là ngụ ngôn... Văn ông khéo viết, lời lẽ thứ lớp, chỉ việc, tả tình để bài bác Nho Mặc. Tuy đương thời, những bậc túc- học uyên thâm cũng không sao cãi để gỡ lấy mình cho nổi. Lời văn của ông thì phóng- túng mênh mông, chỉ cầu lấy thích chí mà thôi. Cho nên từ các bậc vương công đều không ai biết được nổi ông là hạng người thế nào" (Sử- Ký) .

Từ đời Đường, Tống về sau, các bậc đại văn hào như Hàn- Dũ, Liễu- Tôn- Nguyên, Tô- Thức... đều sùng bái ca tụng không ngớt. Sách Trang tử, về phương diện văn học, là một áng văn kiệt tác.

Trang tử là người biết hàm dưỡng chơn- thần rất là đầy đủ, cho nên khí phách ngang tàng phóng- dật. Văn ông rất hồn nhiên như hơi mây trong núi bay ra, như nước trong nguồn chảy... Bàn về một lẽ cao siêu tuyệt- đích, có thể cảm mà không thể nói ra được bằng những lời nói thông thường nhị- nguyên, cho nên ông phải dùng đến" ngụ- ngôn" rồi mượn" trùng- ngôn" mà làm cho sáng tỏ thêm. Trong đó sự tích tuy có thật mà câu chuyện giả- thác lạ lùng. Đó là cách dùng cụ thể để mà giải thích trừu tượng. Khi lại dùng đến" chi- ngôn", tức là buột miệng nói ra, bất kể là đúng hay không với lịch sử. Cho nên văn chương của ông huyễn thực mà hư... như lẽ Đạo muôn màu. Thật là rất khác xa với văn- từ của" bách- gia chư- tử".