Nguyên tác tiếng Hy Lạp của Epictetus.

Đỗ Tư Nghĩa dịch từ bản tiếng Anh: The art of living của Sharon

Lebell, NXB HarperCollins, New York, 1995.

Xuất bản theo hợp đồng trao quyền sử dụng dịch phẩm giữa Dịch giả

và Sách Khai Tâm.

Bản quyền bản tiếng Việt © Công ty TNHH Văn Hóa Khai Tâm, 2017.

Trân trọng cảm ơn các đơn vị xuất bản, phát hành và độc giả đã thể

hiện sự tôn trọng bản quyền của dịch phẩm này.

ĐÔI DÒNG CỦA NGƯỜI DỊCH BẢN VIỆT NGỮ

1. Cuốn sách này - Nghệ thuật sống, là một bản thuyết minh tư tưởng

của Epictetus.

2. Nghệ thuật sống có hai phần chính:

- Phần I: Cẩm nang thư. Là một bản đúc kết những điểm cốt yếu trong

tư tưởng của Epictetus. Cẩm nang thư đã xuất hiện từ rất lâu, ngay từ

thời cổ đại.

- Phần II: Những lời dạy khác về cách sống, được trích và thuyết minh

từ tác phẩm Discourses

(1) của Epictetus.

3. Người thuyết minh là Sharon Lebell. Cô cho biết: Tôi đã góp phần

của riêng mình trong việc tuyển chọn, giải thích, và ứng tác dựa trên

những ý tưởng chứa đựng trong The Enchiridion

(2) và The Discourses, là

những tài liệu duy nhất còn sót lại, vốn tóm tắt triết lý của Epictetus.

(1) Những bài thuyết giảng.

(2) Tạm dịch là cẩm nang thư, là một bản tóm tắt súc tích những tư tưởng của Epictetus trong

các tập Discourses của ông.

4. Bản dịch này chủ yếu dựa trên bản tiếng Anh, nhưng cũng có tham

khảo cuốn Enchiridion mà chúng tôi đang có trong tay. Trong quá trình

dịch, chúng tôi đã tham khảo tư tưởng của Epictetus từ nhiều nguồn

khác.

5. Những chỗ in đậm, in nghiêng và những ghi chú trong bản dịch này,

đều là của người dịch bản Việt ngữ.

6. Những ghi chú của người dịch, hầu hết là những ý nghĩ chủ quan

khi tiếp xúc với văn bản. Thay vì giữ lại cho riêng mình, xin gửi đến bạn

đọc như một chia sẻ chân tình giữa những người bạn. Bạn đọc hoàn toàn

có thể bỏ qua, nếu không thấy cộng hưởng.

7. Mặc dù đã cố gắng nhiều, nhưng chắc chắn khó tránh khỏi những

sai sót. Rất mong bạn đọc và các bậc cao minh góp ý để bản dịch được

hoàn thiện hơn.

Đà Lạt,15/07/2016

Đỗ Tư Nghĩa

I. ĐÔI DÒNG VỀ EPICTETUS VÀ TÁC PHẨM CỦA ÔNG

Sự hấp dẫn lâu bền và ảnh hưởng rộng khắp của Epictetus, một phần

là do ông không mơ hồ trong việc phân biệt giữa những triết gia chuyên

nghiệp và những người bình thường. Ông diễn đạt thông điệp của mình

một cách rõ ràng và nồng nhiệt; gửi đến tất cả những ai quan tâm đến

việc sống một cuộc đời tỉnh thức về đạo đức.

Tuy nhiên, Epictetus vững tin vào sự tất yếu của việc rèn luyện để dần

dần tinh lọc tính cách và hạnh kiểm cá nhân. Sự tiến bộ đạo đức không

phải là lãnh địa độc quyền của giới quý tộc, cũng không thể đạt tới do

tình cờ hay may mắn; mà bằng cách tự rèn luyện bản thân - hằng ngày.

Có lẽ Epictetus đã không chịu được những trò pirouette bằng lời nói

có tính gây hấn để chiếm giữ và bảo vệ địa vị, mà rủi thay đôi khi được

xem là làm triết học tại những trường đại học hiện nay. Là một bậc thầy

có năng lực diễn đạt súc tích, có lẽ ông cũng ngờ vực cách diễn đạt rườm

rà, tối mò được tìm thấy trong những văn bản hàn lâm, triết học và

những văn bản khô khan khác. Không chỉ kịch liệt tố giác việc phô

trương kiến thức chỉ để được tiếng là người uyên bác, ông còn tận tụy

với những lời giải thích của mình, không cần ai bảo lãnh về những ý

tưởng hữu ích cho việc sống tốt. Ông tự xem là thành công khi những ý

kiến của mình được dễ dàng nắm bắt và đưa vào thực hành trong đời

thực, nơi mà chúng có thể thực sự nâng cao tính cách của con người.

(3) Nhan đề này là của ĐTN, người dịch của bản Việt ngữ.

Để ăn nhịp với tinh thần dân chủ và phóng khoáng của học thuyết

Epictetus, tập sách này đúc kết những ý tưởng then chốt của ông và dùng

thứ ngôn ngữ và hình ảnh thực tế, phù hợp với đôi tai của con người hiện

đại. Để trình bày những lời dạy của Epictetus trong một thể cách càng

giản dị, dễ hiểu và hữu ích càng tốt, tôi đã góp phần của riêng mình trong

việc tuyển chọn, giải thích, và ứng tác dựa trên những ý tưởng chứa đựng

trong The Enchiridion và The Discourses, là những tài liệu duy nhất còn

sót lại, vốn tóm tắt triết lý của Epictetus. Mục đích của tôi là truyền đạt

cái tinh thần đích thực, nhưng không nhất thiết là theo đúng từng câu

chữ của Epictetus. Do vậy, tôi đã tham khảo những bản dịch khác nhau,

và rồi đưa ra sự diễn đạt mới mẻ cho những điều mà tôi nghĩ, nếu ông

sống lại trong thời đại hiện nay, có lẽ ông đã nói.

Epictetus hiểu rõ sự hùng biện của hành động. Ông mạnh mẽ cảnh

báo những môn đệ của mình hãy tránh việc chỉ giỏi lý thuyết suông, mà

hãy chủ động áp dụng những lời dạy của ông vào những hoàn cảnh cụ

thể của cuộc sống hằng ngày. Do vậy, tôi đã cố diễn đạt những hạt nhân

của tư tưởng Epictetus trong một phương cách hiện đại, khơi gợi tư duy,

gợi hứng cho bạn đọc, không chỉ để suy niệm mà còn để tạo ra những

thay đổi nhỏ nối tiếp nhau, và sau cùng ở cực điểm, sẽ đạt tới phẩm cách

cá nhân và một cuộc sống có ý nghĩa, cao thượng.

II. LÀM THẾ NÀO ĐỂ SỐNG MỘT CUỘC SỐNG HẠNH PHÚC, VIÊN MÃN? LÀM THẾ NÀO ĐỂ TRỞ

THÀNH MỘT NGƯỜI TỐT?

Việc trả lời những câu hỏi này là niềm đam mê, là mục đích duy nhất

của Epictetus, đại triết gia Khắc kỷ chủ nghĩa. Mặc dù - do việc giáo dục

về văn học cổ đại bị giảm sút - những tác phẩm của ông ít được biết đến

hôm nay, nhưng chúng đã có ảnh hưởng to lớn trên những triết gia hàng

đầu về nghệ thuật sống, qua suốt gần hai thiên niên kỷ.

Epictetus ra đời như là một nô lệ vào khoảng năm 55 sau Công

nguyên tại Hierapolis, Phrygia, phía Đông của Đế quốc La Mã. Chủ của

ông là Epaphroditus, Bí thư hành chánh của Nero. Từ khi còn rất nhỏ

Epictetus đã biểu lộ một tài năng xuất chúng về tri thức; và

Epaphroditus quá bị ấn tượng, đến nỗi ông gửi chàng trai trẻ đến La Mã

để học với vị thầy Khắc kỷ chủ nghĩa nổi tiếng, Gaius Mosunius Rufus.

Những tác phẩm của Rufus còn sót lại bằng tiếng Hy Lạp, bao gồm

những luận cứ bênh vực cho quyền bình đẳng về giáo dục đối với phụ nữ,

và chống lại đặc quyền của nam giới về tình dục trong hôn nhân; và tinh

thần bình đẳng nổi tiếng của Epictetus chắc hẳn đã được nuôi dưỡng

dưới sự giáo huấn của vị này. Epictetus trở thành môn đệ nổi tiếng nhất

của Rufus, và sau cùng được giải phóng khỏi tình trạng nô lệ.

Epictetus giảng dạy tại La Mã cho đến năm 94 sau Công nguyên, khi

Hoàng đế Domitian - bị đe dọa bởi ảnh hưởng ngày càng lớn của những

triết gia, trục xuất ông khỏi La Mã. Ông trải qua phần còn lại của đời

mình trong chốn lưu đày tại Nicopolis, trên vùng duyên hải phía Tây Bắc

của Hy Lạp. Tại đó, ông thiết lập một ngôi trường triết học, và trải qua

những ngày tháng của mình, thuyết giảng về cách sống với phẩm cách và

sự thanh thản. Trong số những môn đệ lỗi lạc nhất của ông là chàng trai

trẻ Marcus Aurelius Antoninus, về sau trở thành Hoàng đế của Đế quốc

La Mã. Ông này là tác giả của Meditations mà những gốc rễ Khắc kỷ chủ

nghĩa của nó nằm trong những học thuyết đạo đức của Epictetus.

Mặc dù Epictetus là một bậc thầy kiệt xuất về logic và tranh luận, ông

không phô trương kỹ năng phi thường của mình về tu từ học. Ông là một

vị thầy khiêm cung, thanh thản, luôn động viên những môn đệ của mình

hãy xem trọng việc sống đời minh triết. Epictetus sống đúng như lời giáo

huấn của mình: Ông sống một cách giản dị trong một túp lều nhỏ, không

màng đến danh lợi và quyền lực. Ông qua đời vào khoảng năm 135 tại

Nicopolis.

Epictetus tin rằng công việc cơ bản của triết học là giúp những con

người bình thường đối mặt một cách hữu hiệu với những thách thức

(6)

của cuộc sống thường nhật, và xử lý những mất mát chủ yếu không thể

tránh, những nỗi thất vọng và sầu muộn. Những giáo huấn của ông về

đạo đức được tước bỏ tính đa cảm bi lụy, sự giáo điều của tôn giáo, và cái

vớ vẩn vô bổ của siêu hình học. Nó là cuốn sách vỡ lòng đầu tiên và tốt

nhất của phương Tây cho việc sống cuộc sống tốt nhất có thể được.

Trong khi nhiều bạn đọc quay sang những nguồn của phương Đông

để tìm kiếm sự hướng dẫn phi tông phái về tâm linh thì phương Tây đã

có, mặc dù bị bỏ quên, một kho tàng quan trọng và hữu ích của minh

triết-hành động như thế. Là một trong những vị thầy khôn ngoan, mẫn

tiệp nhất đã từng hiện hữu, những lời dạy của Epictetus sánh ngang với

những lời dạy được chứa đựng trong nền minh triết vĩ đại nhất của văn

minh nhân loại. Tác phẩm The Discourses, có thể sánh với Kinh Pháp cú

của Phật giáo, hay Đạo đức kinh của Lão Tử. Những ai chê trách triết học

phương Tây, cho rằng nó quá nặng về lý trí và chưa xem trọng cái chiều

kích phi lý tính của cuộc sống, sẽ ngạc nhiên khi biết rằng Nghệ thuật

sống thực sự là một triết học về sự tự do và bình an nội tại, một lối sống

mà mục đích của nó là mang đến sự thanh thản cho tâm hồn ta.

Một phong vị bất ngờ kết hợp giữa Đông và Tây mang lại cho Nghệ

thuật sống một sức sống đặc biệt. Một mặt, cái phong cách của nó không

phản bác được là của phương Tây: Nó ca tụng lý tính và đầy những huấn

thị về đạo đức, nghiêm khắc và nghiêm túc. Mặt khác, dường như có một

làn gió nhẹ của phương Đông, khi Epictetus thảo luận về bản chất của vũ

trụ. Sự mô tả của ông về Thực tại tối hậu chẳng hạn, mà ông đánh đồng

với chính Thiên nhiên, thì vô cùng uyển chuyển và ảo diệu, khiến ta giật

mình nhớ đến Đạo(của Lão Tử, ĐTN).

Đối với Epictetus, một cuộc sống hạnh phúc và một cuộc sống đức

hạnh là đồng nghĩa với nhau. Hạnh phúc và sự viên mãn cá nhân là

những hậu quả tự nhiên của việc làm điều đúng. Không giống như nhiều

triết gia của thời mình, Epictetus ít quan tâm đến việc tìm hiểu thế giới

cho bằng việc xác định những bước đi cụ thể phải làm trong việc theo

đuổi sự hoàn hảo về đạo đức. Một phần thiên tài của ông là việc nhấn

mạnh trên sự tiến bộ đạo đức, hơn là việc tìm kiếm sự hoàn hảo về đạo

đức. Ông hiểu sâu sắc rằng chúng ta dễ bị chệch khỏi việc sống theo

những nguyên tắc cao nhất của mình. Do vậy, ông động viên chúng ta

hãy xem cuộc sống triết lý như là một chuỗi tiệm tiến của những bước đi,

mà dần dần đưa ta xích lại gần hơn với những lý tưởng cá nhân mà ta

hằng ấp ủ.

Khái niệm của Epictetus về cuộc sống tốt không phải là vấn đề có một

danh sách những lời khuyên răn, mà là việc làm cho những hành động

và những ước vọng của ta hòa điệu với tự nhiên. Điều quan trọng không

phải là thực hiện những hành vi tốt để giành được ân huệ của thần linh,

hay sự thán phục của những người khác, mà là để đạt tới sự thanh thản

nội tại, và như thế đạt tới sự tự do cá nhân. Việc đạt tới sự thiện là một cơ

hội đồng đều ở trong tầm tay của bất cứ ai, trong bất cứ thời điểm nào:

giàu hay nghèo, được giáo dục hay không. Nó không phải là lãnh địa độc

quyền của những nhà chuyên nghiệp về tâm linh như những nhà tu,

những vị thánh hay những nhà khổ hạnh.

Epictetus đưa ra một quan niệm về đức hạnh rất giản dị, bình thường

và có thể áp dụng vào cuộc sống hàng ngày. Ông ưa thích một cuộc đời

được sống một cách kiên trì, tuân phục thiên ý hơn là sự khoa trương cái

tốt đẹp bằng những hành vi phi thường, anh hùng, lộ liễu. Đơn thuốc của

ông cho cuộc sống tốt được tập trung vào ba chủ đề chính:

- Làm chủ những dục vọng của mình.

- Thực hiện những bổn phận của mình.

- Và học cách suy tư một cách rõ ràng về chính mình, cùng những mối

quan hệ của mình bên trong cộng đồng lớn hơn của nhân loại.

Epictetus nhận ra rằng cuộc sống hằng ngày thì đầy rẫy những khó

khăn ở những mức độ khác nhau. Ông trải qua đời mình trong việc phác

họa con đường đi tới hạnh phúc, sự viên mãn và thanh thản, bất luận

hoàn cảnh của ta có thế nào đi nữa. Những lời dạy của ông, khi chúng

được giải phóng khỏi những cái hào nhoáng của văn hóa cổ đại, thì

thích hợp một cách kỳ lạ với cuộc sống hiện đại. Nhiều khi triết lý của

ông nghe ra giống như phần tinh hoa nhất của tâm lý học hiện đại. Lời

cầu nguyện: Xin hãy ban cho tôi sự bình tâm để chấp nhận những điều

mà tôi không thể thay đổi, lòng dũng cảm để thay đổi những điều mà tôi

có thể, và sự minh triết để nhận biết sự khác biệt giữa cái thay đổi được

và cái không thay đổi được có thể là một câu nói được gợi hứng từ cuốn

sách này. Quả thực những tư tưởng của Epictetus là một trong những

gốc rễ của tâm lý học hiện đại về sự tự quản.

Tuy nhiên, trên những phương diện quan trọng thì Epictetus rất

truyền thống và phi hiện đại. Trong khi xã hội của chúng ta (về mặt thực

tế, nếu không luôn luôn tường minh) xem sự thành công trong nghề

nghiệp, sự giàu sang, quyền lực và danh vọng như là những thứ đáng ao

ước và đáng ngưỡng mộ, thì Epictetus lại xem chúng như là cái thứ yếu

và không ăn nhập gì đến hạnh phúc chân thực. Cái quan trọng nhất là

loại người mà bạn đang trở thành; là loại cuộc sống mà bạn đang sống.

Sharon Lebell