Chuyện "Chức phán sự Đền Tản Viên" được tác giả viết vào thế kỉ 16 và xoay quanh về hành trình chống lại cái ác của chàng nhân vật Ngô Tử Văn, đồng thời lên án tội ác của bọn xâm lược phương Bắc – dù đã chết nhưng vẫn quyết không từ bỏ ý định xâm lược và vẫn tiếp tục gây hại cho người dân nước Nam.

Nhân vật Ngô Tử Văn xuất hiện trong chuyện thông qua lời giới thiệu của tác giả theo phương pháp truyền thống của văn học trung đại thời bấy giờ, theo Nguyễn Dữ "Ngô Tử Văn có tên là Soạn, người huyện Yên Dũng, đất Lạng Giang, tính tình khảng khái, nóng nảy, thấy sự gian tà không thể chịu được". Lời giới thiệu thể hiện sự khen ngợi của tác giả dành cho Ngô Tử Văn.

Ở làng Tử Văn sống có một ngôi đền – là nơi trú ngụ của một tên tướng giặc "Bách hộ họ Thôi" đã chết trận và vẫn còn tung hoành ngang dọc dưới ngôi đền này. Tức giận trước sự tác oai tác oái của hồn ma ấy, Ngô Tử Văn đã quyết đốt đền để mang lại cuộc sống yên bình cho nhân dân. Song theo quan niệm xưa, việc đốt đền là hành động báng bổ thần linh cho nên ai cũng kiêng kị không dám đụng chạm, tuy nhiên, hành động của Ngô Tử Văn không phải phạm vào tín ngưỡng vì đây là nơi trú ngụ của hồn ma tên tướng giặc họ Thôi - kẻ thù xâm lược nước ta, một ngôi đền tà chẳng những không phù hộ cho dân lành mà còn làm yêu làm quái trong dân gian. Hành động đốt đền ấy của Ngô Tử Văn là hành động chính nghĩa của người thấy gian tà thì không thể chịu được. Trước sự việc đó, "Tử Văn rất tức giận, một hôm sạch sẽ, khấn trời, rồi châm lửa đốt đền" dẫu cho "Mọi người đều lắc đầu lè lưỡi" nhưng chàng vẫn"vung tay không cần gì cả", hành động đó thể hiện sự chân thành từ tấm lòng của Ngô Tử Văn quyết lòng lấy lại bình yên, hạnh phúc cho nhân dân và cũng là chứng minh cho hành dộng chính nghĩa của mình. Từ hành động đốt đền đã chứng minh rằng ở Tử Văn bộc lộ sự nghiêm túc, kính cẩn và suy nghĩ kĩ lưỡng trước khi hành động ,đó không phải là một hành động bồng bột, nông nổi của tuổi trẻ mà là sự thành tâm từ đáy lòng mong muốn có thể giúp nhân dân trở về yên bình hạnh phúc. Sau khi đốt đền,Tử Văn càng tỏ rõ mình là người cương trực, khảng khái ,không chịu thua trước gian ác. Điều này được thể hiện rõ trong cuộc đối diện của Ngô Tử Văn với tên Bách hộ họ Thôi. Xuất hiện với dáng vẻ "khôi ngô, cao lớn, đầu đội mũ trụ tự xưng là cư sĩ đòi dựng trả ngôi đền", tên Bách hộ tỏ rõ bản chất của một kẻ với tội ác đầy mình. Vừa chạm mặt với Tử Văn, hắn đã tự xưng mình một cách oai phong và kết tội Tử Văn bàng những lí lẽ: "Nhà ngươi đã theo nghiệp nho, lại đọc sách vở của thánh hiền, há chẳng biết cái đức của quỷ thần sao, cớ gì lại dám khinh nhờn hủy tượng, đốt đền, khiến cho hương lửa không có chỗ tựa nương, oai linh không có nơi hiển hiện". Ấy vậy mặc để cho tên hồn ma ấy lẻo mép khoa trương, riêng Ngô Tử Văn vẫn "mặc kệ, vẫn ngồi ngất ngưởng tự nhiên". Trong lần đối diện của chàng Tử Văn với Thổ Công, khi được báo rằng tên Bách hộ họ Thôi "quyết chống chọi với nhà thầy, hiện đã kiện thầy ở Minh ti", tuy Tử Văn có chút lo ngại song vẫn không hề sợ sệt, thậm chí còn nghi ngờ sự hung hãn của hắn ta: "Hắn có thực là tay hung hãn, có thể gieo vạ cho tôi không?"

Sự dũng cảm, quyết đoán vì chính nghĩa của Tử Văn còn thể hiện rõ nhất, cũng là đỉnh điểm của câu chuyện – khi Tử Văn phải đối mặt với Diêm Vương ở chốn Âm Ti. Khi đứng trước quang cảnh của cõi âm "một con sông lớn, trên sông bắt cái cầu dài hơn nghìn thước, gió tanh sóng xám, hơi lạnh thấu xương. Hai bên cầu có đến mấy vạn quỷ Dạ Xoa đều mắt xanh tóc đỏ, hình dáng nanh ác." Phải đối diện với Diêm Vương và tên hồn ma họ Thôi gian xảo như vậy, chàng Tử Văn vẫn một mực bình tĩnh và nói to để chứng mình cho bản thân trong sạch: "Ngô Soạn này là một kẻ sĩ ngay thẳng ở trần gian, có tội lỗi gì xin bảo cho, không nên bắt phải chết một cách oan uổng." Khi Diêm vương mắng Tử Văn rằng: "Mày là một kẻ hàn sĩ, sao dám hỗn láo, tội ác tự mình làm ra, còn trốn đi đằng nào?", Ngô Tử Văn vẫn "lời rất cứng cỏi, không chịu nhún nhường chút nào" để chứng minh cho sự việc trong sạch của mình. Để minh oan cho bản thân trước thái độ ngờ vực của Diêm Vương, Tử văn đã mạnh dạn nói rằng:" Nếu nhà vua không tin lời tôi, xin đem tư giấy đến đền Tản Viên để hỏi; không đúng như thế, tôi xin chịu thêm cái tội nói càn." Với lời lẽ dứt khoát và quyết đoán trước người có quyền lực tối cao dưới địa phủ,Tử Văn một lần nữa đã bộc lộ rõ sự dũng cảm, kiên cường cùng tính bộc trực, kiêng cường của mình để quyết tâm đấu tranh đến cùng vì chính nghĩa. Trước những ngôn từ đanh thép của Tử Văn, tên hồn ma tướng giặc phút trước còn vu oan giá họa cho Tử Văn thế mà bây giờ đã lộ rõ vẻ nhu nhược hèn hạ của mình: "Ấy là ở trước vương phủ mà hắn còn ghê gớm như thế, mồm năm miệng mười, lại đơm đặt bịa tạc. Huống hồ ở một nơi đền miếu quanh hiu thì hắn sợ gì mà không dám cho một mồi lửa". Nhưng đến cuối cùng, dù có xảo quyệt đến đâu, tên Bách hộ họ Thôi cũng không thể thắng trước sự thẳng thắn, cương trực của Tử Văn và trừng trị thích đáng tên hồn ma nên hắn liền bị nhốt vào ngục Cửu U. và cuối cùng, chàng trai xứ Lạng Giang cũng minh oan cho nỗi oan khuất của mình, bảo vệ được nhân dân và Thổ Thần nước Việt.

Mặt khác, ta còn thấy kết thúc câu chuyện ki kì chính là chi tiết kì ảo ở cuối tác phẩm, đó là chàng Ngô Tử Văn đã được tiến cử trở thành chức Phán sự ở đền Tản Viên. Tại vị trí này, Tử Văn về sau sẽ chính là một người đại diện cho ông lí, luôn nhìn về chính nghĩa mà hành xử mọi việc. Đây chính là sứ vụ lớn lao, dẫu ở trần gian có nhiều chuyện bất biến trái phải chẳng rành, thì cuối cùng công lí vẫn luôn thuộc về cái đúng, người lành.

Qua câu chuyện về cuộc hành trình tìm lại chính nghĩa của nhân vật Ngô Tử Văn, ở tác phẩm còn thể hiện những giá trị nhân đạo sâu sắc: trong xã hội đầy cạm bẫy,tuy người xấu hiện hành bất cứ nơi nào song nơi đó vẫn có những con người luôn dũng cảm, sẵn sàng đứng lên chống trả với cái ác để lấy lại sự công bằng, đồng thời còn bộc lộ niềm tin và mơ ước của nhân dân về một xã hội công bằng và văn minh. Song song với cốt truyện nhiều kịch tính, tác giả còn sử dụng và kết hợp tinh tế giữa các yếu tố hiện thực và kì ảo để tạo ra những tình tiết đầy li kì và hấp dẫn.