IV. MUỐN HÃM TỈNH-THÀNH NGHỆ-AN

Nhưng trong 9 năm ấy tôi vẫn lo nghĩ trau-dồi lông cánh để một mai bay-nhảy vẫy-vùng, chứ không hề xao-lãng. Tôi thường cùng anh em
đồng-chí là bọn ông Vương-thúc-Quý (người cha khởi-nghĩa, đem hương binh chống với Bảo-hộ, sau bị tử nạn) và Hà-văn-Mỹ (là một viên kiệntướng bộ-hạ của cụ Phan-đình Phùng, sau bị quân Bảo-hộ bắt được tự-tử mà chết), chúng tôi âm-mưu với nhau, mỗi năm tới ngày lễ kỷ-niệm cộnghòa, anh em mật-hội đồ-đảng ở tỉnh-thành Nghệ-an, toan bề hãm thành. Song quân lính Bảo-hộ đông-đảo, việc phòng-bị kiên-cố lắm, chúng tôi không thể thành sự. Có điều là nhân mấy dịp đó mà anh em giang-hồ hiệp khách được làm quen kết bạn với nhau, cũng tức là đầu giây mối nhợ cho cuộc hoạt-động của tôi sau này vậy.

Đến năm tôi ngoài 30 tuổi, đảng Cần-vương khắp trong nước nối nhau vỡ-lở tan-tành, chỉ còn sót lại một mình cụ Phan-đình Phùng ở La sơn, cố sức cầm-cự được lâu. Nhưng tới năm Giáp-ngọ, niên-hiệu ThànhThái thứ 6, cụ mất. Từ đó trở đi non sông hiu-quạnh, việc gánh-vác không còn ai. Trải 10 năm, tôi ôm lòng phẫn, nuôi chí to, vẫn rắp-ranh ở ngay giữa khoảng núi Hồng sông Lam, dựng lên một cây cờ độc-lập. Tới đây tôi không thể nào nín mà không làm được.

Tôi sinh-trưởng trong làng xóm dã-man, thuở giờ chỉ quen lặn-lội trong rừng từ-chương khoa-cử, nói đến tài-học như người Âu-châu, thật không có mảy-may nào. Song tôi có bẩm-chất cang-cường, biết nghĩa liêm sỉ, không chịu theo đuôi làm tớ người ta. Vừa gặp trong nước hồi nay cựu đảng đã im hơi bặt dấu, tân đảng thì chưa nẩy nhánh đâm chồi ; tôi kết-giao họp-đảng bao nhiêu lâu, thành ra ở trong xã-hội hơi có tiếng-tăm hơn trước, thiết nghĩ lúc này chính mình không tự ra tay làm việc, liệu còn chờ ai. Kết quả tôi được như ngày nay, thiệt bởi một tấc lòng suy-nghĩ đó làm nguyên nhân vậy.

Tuy thế, tôi dại-dột thì thôi. Nghĩ xem thế-lực người Pháp lớn-lao thế kia, tài sức tôi nhỏ-nhoi thế này, tôi ỷ vào quốc-dân, mà quốc-dân ở vào
trình-độ còn thấp-thỏi ra sao, tôi dựa vào thời-thế mà thời-thế nhằm lúc khó-khăn ra sao, không nói cũng rõ. Vậy mà tôi chẳng dòm trước ngó sau, chỉ cậy mình có bầu máu nóng trơ-trơ, toan ra tay làm việc vá trời lấp biển, chẳng phải là tôi điên-khùng lắm sao ? Dầu sao mặc lòng, tôi cứ việc hăng hái đi tới, không dòm ngó trước sau gì hết. Trong trời đất có ai ngu dại hơn tôi nữa không ?