-Iris-

(sưu tầm)

Phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân qua "Người lái đò

sông Đà"

Đề bài: Phân tích những biểu hiện đặc sắc của phong

cách nghệ thuật Nguyễn Tuân trong tuỳ bút "người lái

đò sông Đà". So sánh với "Chữ người tử tù", nhận xét về

những chỗ thống nhất và chỗ khác biệt trong phong cách

nghệ thuật Nguyễn Tuân trước và saucách mạng.

Bài làm:

"Nguyễn Tuân là một định nghĩa về người nghệ sĩ tài

hoa" (Nguyễn Minh Châu). Toàn bộ cuộc đời cũng như

gần 5000 trang viết của ông đã tạo nên một "huyền sử"

- huyền sử của một người ưu lối chơi "độc tấu". Cung

đàn văn chương Nguyễn Tuân được viết trên cùng một

khuông nhạc nhưng với thanh âm trầm bổng khác nhau

của các nốt nhạc. Phong cách Nguyễn Tuân vì vậy mà có

sức hấp dẫn người đọc. Những nét thống nhất và khác

biệt ấy thể hiện rõ qua hai tác phẩm "Chữ người tử

tù" (1939) và "Người lái đò sông Đà" (1960).

Sau nhiều lần đến với Tây Bắc đặc biệt là chuyến đi thực

tế năm 1958 tại nơi đây Nguyễn Tuân đã viết tập tuỳ

bút "Sông Đà". "Người lái đò sông Đà" được coi là một

trong những tác phẩm thành công xuất sắc nhất của tập

tuỳ bút này. Với khát khao truy tìm "chất vàng mười của

tâm hồn vùng Tây Bắc" - "thứ vàng mười đã được thử

lửa" (Đi mở đường), Nguyễn Tuân đã viết lên bài ca cuộc

sống của con người và thiên nhiên Tây Bắc với nhiều nét

độc sáng mới lạ.

Những nhà văn lớn phải là những nhà phong cách lớn.

Sinh thời Nguyễn từng ao ước khi chết đi sẽ mang theo

nguyên cảo của mình và không để lại bất cứ bản sao

nào khác trên cuộc đời. Có lẽ, cái Nguyễn Tuân sợ mất

đi nhất chính là phong cách, cá tính của mình. Phong

cách nghệ thuật chính là diện mạo thẩm mĩ độc đáo,

riêng biệt của nhà văn trong cách sáng tác, được tạo

thành bởi sự thống nhất của các phương tiện biểu hiện,

phù hợp với cái nhìn riêng biệt của nhà văn về đời sống.

Phong cách nghệ thuật được hình thành nhờ sự lặp đi

lặp lại một số yếu tố thuộc phạm trù nội dung và hình

thức một cách có thẩm mĩ, xuyên suốt sự nghiệp sáng

tác của tác giả. Đặc trưng nhất quán đầu tiên của phong

cách nghệ thuật là tính thống nhất, ổn định, bền vững.

Phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân không nằm ngoài

đặc điểm này.

Nhìn lại toàn bộ sự nghiệp văn học Nguyễn Tuân, ta

thấy các sáng tác của ông hướng tới nhiều chủ đề khác

nhau: ca ngợi truyền thống văn hoá, phong cảnh đất

nước, cách mạng,... những đề tài này được triển khai ở

nhiều thể loại như truyện ngắn, tuỳ bút, ký, tiểu luận...

Văn ông có thể viết trong nhiều hoàn cảnh khác nhau:

những chuyến đi phiêu bạt để "thay đổi thực đơn cho

các giác quan", trong một xóm cô đầu, một con thuyền

trên sông hương... Còn sau cách mạng, ông viết trong

những chuyến đi thực tế lên Tây Bắc, khi hành quân

cùng bộ đội lên Việt Bắc... thế nhưng ta vẫn tìm thấy

trong những sáng tác ấy có một cốt cách chung. Trước

hết, ta thấy một Nguyễn Tuân luôn say mê truy tìm vẻ

đẹp độc đáo của con người và cuộc sống.

Trong "Chữ người tử tù", Nguyễn viết về một thời đã xa

nhưng còn vang bóng. Ông trân trọng, nâng nịu và giữ

gìn, làm sống dậy trong lòng người đọc một thú chơi tao

nhã của người xưa: Thú chơi chữ. Khi hiện thực bấy giờ

với những "ông nghè, ông cống cũng nằm co" (Tú

Xương). Vũ Đình Liên làm ta rơi nước mắt xót xa trước

cảnh ông đồ già bị lãng quên giữa dòng chảy cuộc đời,

thì Nguyễn lại cho ta rạo rực sống lại cái thủa hoàng

kim, hán học với nghệ thuật thư pháp điêu luyện từng

"Vang bóng một thời". Cái thi vị hoài cựu đưa ta về với

những mảnh lụa trắng, bút lông, nghiên mực hay câu

đối, hoành phi... - cái đẹp thanh khiết của cả người cho

chữ và người chơi chữ. Tất cả cuốn người đọc về với hồn

dân tộc, với nét đẹp truyền thống ngàn năm còn vang

mãi. Một chàng Nguyễn ngông ngạo, ngang tàn, chỉ

muốn "ném đá" vào những người xung quanh lại thiết

tha với giá trị văn hoá tinh thần của cha ông. Vùng mĩ

cảm của Nguyễn Tuân rất riêng cho ta thấy một tấm

lòng yêu nước thầm kín, một tinh thần dân tộc có màu

sắc độc đáo trong chàng trai kiêu bạc của những năm 30

của thế kỉ 20. "Có thể nói, lòng yêu nước, tinh thần dân

tộc gắn liền với những giá trị văn hoá cổ truyền là tư

tưởng chủ đạo của Nguyễn Tuân, đã tạo nên giá trị chân

chính và lâu bền cho các tác phẩm của ông" (Giáo sư:

Nguyễn Đăng Mạnh).

Vẫn với lòng đam mê đi tìm vẻ đẹp độc đáo của con

người và cuộc sống, đến với sông Đà, Nguyễn Tuân đã

thực sự bị cuốn hút bởi sự khác thường của nó:

"Chúng thuỷ giai Đông tẩu

Đà giang độc Bắc lưu"

Nếu sông Đà cứ chảy xuôi dòng như bao con sông khác

thì có lẽ sẽ chẳng bao giờ Nguyễn Tuân viết về nó, bởi

không có gì đặc biệt thì làm sao có thể hấp dẫn ngòi bút

của nhà văn?! Một dòng sông hung bạo và trữ tình,

khám phá nó như trèo lên một cái cây đầy gai, nhưng

trên ngọn là quả ngọt, không ít khó khăn nhưng cũng

đầy thú vị. Nguyễn Tuân đã chọn đúng đối tượng miêu

tả để mang lại cho người đọc cảm giác kỳ thú, tò mò khi

ở nơi thượng nguồn sông Đà và chợt khoan khoái, yên

bình khi về đến hạ lưu. Màu nước sông cũng rất độc đáo

tưởng như những chiếc khăn với màu sắc khác nhau mà

núi rừng Tây Bắc quàng lên mình mỗi khi chuyển mùa:

"Mùa xuân dòng xanh ngọc bích, chứ nước sông Đà

không xanh màu xanh canh hến của sông Gâm, sông Lô.

Mùa thu nước sông Đà lừ lừ chín đỏ như da mặt người

bầm đi vì rượu bữa, lừ lừ cái màu đỏ giận giữ ở một

người bất mãn bực bội gì mỗi độ thu về".

Nguyễn Tuân cũng có cách cảm nhận về ngoại hình

người lái đò rất độc đáo. Người lái đò ấy dù gần 70 tuổi,

nhưng vẫn tráng kiện, có thân hình "cao to và gọn

quánh như chất sừng, chất mun" cùng với "cái đầu quắc

thước", "đôi cánh tay trẻ tráng"... Nét riêng ấy của ông

lái đò đã cho ta một cách cảm nhận về những con người

lao động khoẻ khoắn, từng trải nơi rừng núi Tây Bắc.

Những vẻ đẹp độc đáo trong văn Nguyễn Tuân đã gây

ấn tượng với người đọc ngay từ những trang đầu tiên, là

nét phong cách dễ nhận ra nhất của ông.

Một nét đặc sắc nữa trong phong cách Nguyễn Tuân là

ông thường miêu tả những cảnh đẹp tuyệt mỹ, tuyệt

đích; cái đẹp ấy là sự hội tụ của cái đẹp thi vị trữ tình và

vẻ đẹp hoàng tráng dữ dội đến dữ dằn.

Ta bắt gặp một không khí hừng hực lửa cháy và khói

trắng trong đêm cho chữ ở nhà tù Tỉnh Sơn (Chữ người

tử tù). Đây là ấn tượng của Nguyễn Tuân về một "cảnh

tượng xưa nay chưa từng có". Những tưởng sẽ chẳng có

cảnh gì đẹp giữa không gian nhà tù u tối, "chật hẹp, ẩm

ướt, tường đầy mạng nhện, đất bừa bãi phân chuột,

phân gián". Thế nhưng bằng đôi mắt nghệ sĩ, Nguyễn

Tuân đã khám phá ra cái đẹp tinh tế, mới mẻ ở chốn

"bùn lầy nước đọng" ấy. Không gian nhà tù trở thành

nơi cho chữ thiêng liêng, gợi không khí của thời tiền sử

với "ánh sáng đỏ rực" của bó đuốc toả sáng đỏ cả không

gian, khói toả bốc lên mờ ảo, huyền bí. Ngỡ như sương

mờ của chiều hoàng hôn lạnh cháy đỏ trời đã thu hẹp

và được Nguyễn Tuân đặt trong không gian này. Một

cảnh thơ ảo nhưng cũng rất huyền bí ẩn chứa sức mạnh

tiềm tàng.

Đến với "Người lái đò sông Đà" ta cảm thấy "sởn gai ốc"

khi Nguyễn Tuân miêu tả thác đá sông Đà. Hai bên bờ

sông dựng đứng vách đá như những hùm beo, ăn chẹn

lòng sông Đà, gợi lên thế hiểm trở của dòng sông:

"Những vách đá bờ sông dựng vách thành (...), có chỗ

vách đá thành chẹn lòng sông Đà như một cái yết hầu".

Cái dữ dội của nước, hút nước, thác và thạch bàn trận

trên sông Đà đã khơi nguồn cảm hứng nghệ thuật cho

nhà văn. Nước sông Đà như uẩn ức, oán thán mà thành

"nước xô đá, đá xô sóng, sóng xô gió, cuồn cuộn luồng

gió gằn gè suốt năm như lúc nào cũng đòi nợ suýt". Nhà

văn tưởng tượng ra cái hút nước sông Đà giống như "cái

giếng bê tông (...) nước ở đây thờ và kêu như cái cửa

cống bị sặc". Cái đẹp dữ dội, hoành tráng của dòng sông

làm người đọc giật mình nhưng không gây cảm giác sợ

hãi, rợn ngợp. Thác sông Đà "như tiếng một ngàn con

trâu mộng đang ***g lộn giữ rừng vầu, rừng tre nổ lửa,

phá tuông rừng lửa, rừng lửa cũng gầm thét với đàn

trâu da cháy bùng bùng". Con sông như đang ***g lộn

trong một cơn cuồng phong, giống như một người trong

cơn thịnh lộ ghê gớm. Cái mặt dữ dằn của sông Đà còn

hiện lên trên gương mặt đá: "Mặt hòn đá nào cũng ngỗ

ngược, hòn nào cũng nhăn nhúm, méo mó (...) tiu nghỉu

xanh lè". Con sông Đà hung bạo như hùm, beo, thuỷ

quái đã giúp Nguyễn Tuân tô đậm vẻ đẹp của núi rừng

Tây Bắc hùng vĩ uy nghiêm.

Việc tiếp cận con người sự việc từ phương diện thẩm mĩ,

từ góc độ của cái đẹp của Nguyễn Tuân đã cho ta thấy

một con sông trữ tình, lãng mạn. Dòng sông mơ mộng,

huyền ảo bởi cái dáng hình uốn lượn tự nhiên, bởi

khung cảnh thi vị hai bên bờ sông. Đây là nét đẹp thứ

hai của dòng sông được Nguyễn miêu tả bằng cảm quan

của một nhà văn lãng mạn với cái nhìn duy mĩ. Sông Đà

gợi cảm khiến nhà văn cảm thấy "vui như thấy nắng

giòn tan sau kì mưa dầm, vui như nối lại chiêm bao đứt

quãng, dòng sông đã gợi ra niềm vui ngây thơ con trẻ,

đưa ta trở về với giây phút hồn nhiên trong quá khứ của

chính mình. Cảnh bờ bãi sông Đà có lẽ đã đẹp đến tận

cùng qua ngòi bút miêu tả của Nguyễn Tuân: "Bờ sông

hoang dại như một bờ tiền sử. Bờ sông hồn nhiên như

một nỗi niềm cổ tích thuở xưa". Không hiểu sao tôi lại

thấy thú vị với cách so sánh vừa trừu tượng, vừa cụ thể

này. Sông Đà chính là nơi hội tụ của đất trời, là sợi dây

nối giữa thiên nhiên hoang dại của thủa hồng hoang với

cảnh vật tươi đẹp, mộng mơ của hiện tại. Nét đẹp mềm

mại, trong sáng của sông Đà gợi ra từ những câu văn

thướt tha duyên dáng: "Con sông Đà tuôn dài, tuôn dài

như một áng tóc trữ tình, đầu tóc, chân tóc ẩn hiện

trong mây trời Tây Bắc, bung nở hoa ban, hoa gạo tháng

2 và cuồn cuộn mùi khói núi Mèo đốt nương xuân". Có

lẽ đọc đến câu văn này không ít người muốn lên ngay

Tây Bắc để chiêm ngưỡng ngay khung cảnh huyền diệu

ấy. Cái đẹp của cảnh trời quê hương vẫn luôn là một

niềm sáng trong văn Nguyễn Tuân.

Con người trong văn Nguyễn Tuân bao giờ cũng đẹp với

vẻ tài hoa nghệ sĩ trong nghề nghiệp của mình. Với

Nguyễn Tuân những người bình thường khi thực hiện

những công việc bình thường trong phạm vi nghề nghiệp

của mình nếu đạt tới một trình độ tinh xảo, nhuần

nhuyễn, khéo léo mà người khác khó lòng theo kịp thì

được coi là một kẻ tài hoa: "mỹ thuật vốn không có bà

con luận lí với thời đại, một thằng ăn cắp cũng trở lên

đẹp đẽ khi nó cắt túi người ta rất gọn, rất nhanh". Vì

vậy trong "Vang bóng một thời", Nguyễn Tuân không chỉ

ca ngợi tài "thả thơ", "đánh thơ", tài ném bút chì... mà

còn trân trọng tài viết chữ "rất nhanh rất đẹp" của Huấn

Cao - "những nét chữ vuông tươi tắn nói lên cái hoài

bão tung hoành của cả một đời con người". Đẹp hơn

nữa là cái nhân cách đáng trọng in tâm hồn Huấn Cao.

Đó là thiên lương cao đẹp, khí phách hiên ngang không

khuất phục quyền uy. Chính vì vậy, đối với quản ngục,

xin chữ Huấn Cao không chỉ bởi chữ quý mà còn như

vớt được một linh hồn cao khiết giữa chốn trần ai bụi

bặm thời bấy giờ. Huấn Cao toả sáng rực rỡ trong ngục

tù tăm tối, ông chính là "tấm lụa bạch còn nguyên vẹn

lần hồ" và cũng là người muốn trao tấm lụa ấy cho thầy

thơ lại, quản ngục. Nếu như Nguyễn để cho cụ ấm mơ

ước "chỉ có những người tao nhã cùng một thanh khí

mới có thể cùng nhau ngồi bên một ấm trà" (Chén trà in

sương sớm) thì đến với Huấn Cao không chỉ muốn mình

giữ được thanh khí mà còn muốn những người tốt xung

quanh mình không mất đi cái thanh khí. Đó là một con

người có cái tâm cao cả, rộng lớn.

Sau cách mạng, Nguyễn Tuân cũng khai thác vẻ đẹp

nghệ sĩ của ông lái đò. Đọc trang tuỳ bút Nguyễn Tuân

ta thấy hiện lên không phải là một ông lái đò bình

thường mà là một nghệ sĩ trong nghề sông nước, như

một nhạc sĩ thiên tài chỉ huy giàn nhạc trên con thuyền

để vượt lên bảng trường ca sóng nước ào ạt kia. Ông đò

không chịu được cảnh phẳng lặng của sông nước mà vẫn

muốn tìm đến nơi nhiều ghềnh lắm thác để thử sức. ý

nghĩa giản dị mà đáng quý biết bao: "chạy thuyền trên

khúc sông không có thác, nó dễ dại tay, dại chân và

buồn ngủ". Luôn muốn vượt qua những thử thách khó

khăn như không sống một cuộc sống mờ mờ, nhàn

nhạt, hời hợt như đĩa đèn - ấy là cái cốt cách tài hoa

trong một nghệ sĩ chèo đò. Với kinh nghiệm dạn dày,

ông đò điều khiển chiếc thuyền vượt thác dữ một cách

điêu luyện: "thuyền như một mũi tên tre xuyên nhanh

qua hơi nước, vừa xuyên vừa tự động lái lượn được".

Đó là nét đẹp kết tinh, là chất "vàng mười" đáng quý

nhất của tâm hồn Tây Bắc.

Cái uyên bác của Nguyễn Tuân thể hiện rõ ở những hiểu

biết sâu sắc về nhiều lĩnh vực khoa học, nghệ thuật

được ông đưa vào ngôn ngữ trong văn của mình. Đọc

"Chữ người tử tù" ta thấy tầm hiểu biết lịch sử của

Nguyễn về triều đại phong kiến nhà Nguyễn, về giáo thụ

Cao Bá Quát để tạo nên không khí lịch sử và nhân vật

Huấn Cao. Nguyễn Tuân còn tỏ ra rất kinh nghiệm khi

tung ra những hiểu biết về lĩnh vực văn hoá (nghệ thuật

tư pháp), xã hội (những ứng xử, cung cách của các nhân

vật). Cảnh cho chữ cuối cùng trong thiên truyện in đậm

dấu ấn của cái nhìn điện ảnh. Sự tương phản, đối lập rõ

nét giữa ánh sáng và bóng tối, cái đẹp rực rỡ của cảnh

cho chữ với cái xấu xa nhơ bẩn của nhà tù. Giữa không

gian đỏ rực và màn khói trắng. Nguyễn Tuân đã tạc lên

bức điêu khắc biểu tượng, hội tụ cái đẹp: "Một người tù,

cổ đeo gông, chân vướng xiềng, đang đậm tô nét chữ

trên tấm lụa trắng tinh". Cái uyên bác của Nguyễn Tuân

đã đem lại cho trang văn tính tạo hình và trở nên phong

phú và chính xác hơn.

Đến "Người lái đò sông Đà" nét phong cách này vẫn

được giữ nguyên khi ông tung ra những hiểu biết của

mình về địa lý, lịch sử, hội hoạ, điện ảnh, quân sự, thể

thao... để miêu tả con sông Đà. Người đọc như được

chiêm nghiệm một cuốn từ điển sống, một cuốn Bách

khoa toàn thư đồ sộ hấp dẫn kì lạ. Nguyễn mang đến

trang văn của mình với góc nhìn của nghệ thuật thứ bảy

khi ông quay cái hút nước ghê rợn của sông Đà: "Cái th

quay tít, những thước phim màu cũng quay tít".

Có khi ông lại đẩy ống kính ra xa hơn để thu toàn bộ

cảnh thác đá và vượt thác của ông lái đò. Với con mắt

của một nhà hội hoạ, Nguyễn Tuân cho người đọc cảm

nhận đúng màu nước sông Đà một cách tinh tế nhất.

Dưới bàn tay tài hoa của một nhà điêu khắc đá sông Đà

lại được Nguyễn miêu tả với những nét "mặt hòn đá nào

cũng ngỗ ngược, nhăn nhúm, méo mó"... Cuộc giao

chiến giữa ông lái đò và thác nước hiện lên sống động

dưới con mắt chiến lược quân sự của nhà văn. Vốn văn

hoá sâu rộng, lịch lãm của Nguyễn Tuân mở ra tầm hiểu

biết mới cho người đọc về tài nguyên tổ quốc bao la, tất

cả đều sống dậy như một sinh thể có hồn cốt, thức dậy

trong ta lòng yêu tổ quốc vô bờ bến...

Nhận xét về phong cách nghệ thuật Nguyễn Tuân, Anh

Đức viết: "Không biết chừng nào mới lại có một nhà văn

như thế, một nhà văn mà khi ta gọi là một bậc thầy của

ngôn từ ta không hề thấy ngại miệng, một nhà văn độc

đáo, vô song mà mỗi dòng, mỗi chữ tuôn ra đầu ngọn

bút đều như có đóng một dấu triện riêng". Nét phong

cách này thể hiện rõ trong "Chữ người tử tù" và "Người

lái đò sông Đà". Ngôn ngữ trong văn ông đa dạng, phong

phú, mới mẻ, in đậm dấu ấn cá tính riêng. Do viết về đề

tài "vang bóng" các nhân vật chính là nho sĩ nên ngôn

ngữ Nguyễn Tuân trong "Chữ người tử tù" rất cổ kính,

bác học: "Phiến trát, lạc khoan, pháp trường, thằng

thập, bút con...".

Những từ ngữ ấy được Nguyễn Tuân sử dụng một cách

nhuần nhuyễn, linh hoạt, tạo âm vang ngàn xưa vọng

lại - âm vang của một thời xa vắng. Trong "Người lái đò

sông Đà", người đọc được thưởng thức một loạt ngôn từ

mới mẻ, sáng tạo, mang bản sắc riêng: "lặng tờ, bờ tiền

sử, nỗi niềm cổ tích, thơ ngộ..." Nhà văn thực sự là một

ông lái tài hoa trên dòng sông ngôn ngữ. Các câu văn

Nguyễn Tuân giàu nhạc điệu, co duỗi nhịp nhàng. Nhạc

điệu trầm bổng, đưa người đọc đến với cái yên ả của

dòng sông đà nơi hạ lưu: "Dòng sông quãng này lững lờ

như thương nhớ những hòn thác đá xa xôi để lại trên

thượng nguồn Tây Bắc. Và con sông như đang lắng nghe

những giọng nói êm êm của người xuôi, và con sông

đang trôi những con đò mình nở chạy buồm vải no khác

hẳn những con đò đuôi én thắt mình dây cổ điển dòng

trên". Đọc "Chữ người tử tù" ta không thể nào quên

những câu văn đầy chất thơ của ông: "Trong khung cửa

sổ có nhiều con song kẻ những nét đen thẳng lên nền

trời lốm đốm, tinh tú, một ngôi sao hôm nhấp nháy như

muốn tụt xuống phía chân giời không định". Cái nhịp

điệu buồn buồn, kéo dài văng vẳng một nỗi tiếc nuối

như thấm vào câu văn. Chính câu văn giàu nhịp điệu và

âm vang cho nên Vũ Ngọc Phan có cảm tưởng "Đọc lên

nó ngân sâu như những tiếng đàn trầm".

Sự vận động, đổi mới trong phong cách nghệ thuật tồn

tại song song với tính thống nhất, ổn định của phong

cách nghệ thuật. Quy luật sáng tạo đòi hỏi người nghệ

sĩ phải biết vượt lên chính mình và không được dẫm lên

dấu chân người khác.

Phong cách Nguyễn Tuân cũng có sự vận động theo

chiều hướng tích cực ấy. Trước và sau cách mạng là cả

một sự thay đổi kì diệu trong văn ông. Cách mạng đã

giải thoát cho tâm hồn và nghệ thuật Nguyễn, hướng

nhà văn tới cuộc sống và nhân dân.

Trước cách mạng, Nguyễn Tuân tách rời cái đẹp khỏi cái

có ích, đề cao cái đẹp thuần tuý, không vụ lợi. Ông nâng

niu, trân trọng và khao khát cái đẹp. Nhưng trong đêm

tối trước cách mạng, cái đẹp đâu dễ tìm, vây bủa xung

quanh người nghệ sĩ toàn cái xấu xa, lừa lọc, với xã hội

"kim tiền, chó đểu" (Vũ Trọng Phụng). Nguyễn đã quay

ngược thời gian tìm cái đẹp trong quá khá, ít quan tâm

đến thực tại mà chỉ chú trọng tới cảm giác chủ quan của

mình. Ông tìm đến những con người mang nét tài hoa

thiên về lĩnh vực nghệ thuật. Ngợi ca cái đẹp nhưng ông

vẫn vẽ lên một bức tranh héo úa, tàn tạ, hắt hiu về

một thế giới tàn lụi trong "Chữ người tử tù". Vui say với

cái đẹp của nghệ thuật thư pháp, trân trọng cái thiên

lương, trong sáng, nhân cách hơn đời của Huấn Cao

nhưng nhà văn vẫn trầm ngâm nuối tiếc bởi Huấn Cao

sẽ phải chịu án và lìa xa cõi đời. Biết bao mến thương,

luyến tiếc khi Nguyễn Tuân để quản ngục "chắp tay nói

một câu mà dòng nước mắt rỉ vào kẽ miệng làm cho

nghẹn ngào". Có phải giọt lấp lánh ấy, cái nghẹn ngào

kia cũng chính là của Nguyễn Tuân, cái đau xót của lòng

Nguyễn đã tràn ra câu chữ?

Nhưng sau cách mạng, Nguyễn Tuân không còn nhấm

nháp, say sưa chắt chiu cái đẹp trong những tiểu thế

giới tù túng, chật hẹp nữa. Nhà văn cảm nhận được cái

khoẻ đẹp, rộng rãi, bao la của đất trời đổi mới. Có lẽ bởi

Nguyễn sinh ra để tôn thờ cái đẹp, mà cách mạng chính

là cái chân - thiện - mĩ, chân chính nhất. Cái nhìn của

nhà văn với cuộc sống, con người trở nên đôn hậu hơn.

Quan niệm của ông về cái đẹp vì thế mà bớt đi sự phù

phiếm, phiến diện, từng bước tiếp cận với cái đẹp chân

chính và tiến bộ. Tuỳ bút "Người lái đò sông Đà" là một

trong những cái mốc quan trọng của Nguyễn Tuân trong

quá trình chuyển từ phương pháp sáng tác lãng mạn

sang phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa. Ông đi

tìm cái đẹp trong con người lao động bình thường. Ông

lái đò trong tuỳ bút này là một con người như thế. Miêu

tả tư thế vượt thác hiên ngang, anh dũng của ông lái

đò, Nguyễn Tuân ca ngợi phẩm chất của người lao động

thời đại mới, chủ động trước thiên nhiên, dám tấn công

vào những thế lực dữ dội nhất của thiên nhiên. Đây là

khám phá mới mẻ, độc đáo của Nguyễn về hình ảnh con

người mới.

Nếu như trước cách mạng, Nguyễn Tuân có cái ngông,

khinh bạt, ngạo đời với xung quanh thì nay ông dùng cái

nhìn ấy để đả kích, tấn công kẻ thù. Mượn lời Huấn

Cao, Nguyễn Tuân gián tiếp bộc lộ thái độ của mình. Đó

là lối nghĩ "cố ý làm ra khinh bạt đến điều" để đợi "một

trận lôi đình báo thù" của Huấn Cao. Có lẽ cái thói

ngông ngạo của Nguyễn sở dĩ vấn được người đọc yêu

mến bởi trước khi là một nhà văn ông đã là một con

người có nhân cách lớn. Sau cách mạng, nhà văn để

dành lối khinh bạt ấy cho thực dân Pháp nhằm đả kích,

mỉa mai "chưa hề bao giờ tôi thấy dòng sông Đà "đen"

như thực dân Pháp đã đè ngửa con sông ta ra đổ mực

Tây vào mà gọi bằng một cái tên Tây lếu láo mà cứ như

thế mà phết vào bản đồ lai chữ". Sự thay đổi sắc sảo

trong ngòi bút Nguyễn Tuân cũng là kết quả của quá

trình "lột xác" đầy đau đớn của ông.

Trước và sau cách mạng có sự thay đổi lớn trong thể loại

văn Nguyễn Tuân. Nếu như trước cách mạng, ở các tập

truyện ngắn Nguyễn được coi là bậc thầy với những nét

độc đáo, riêng biệt thì nét phong cách này được thể hiện

rõ trong "Chữ người tử tù" - một truyện ngắn "gần đạt

tới sự toàn mĩ" (Vũ Ngọc Phan). Sau cách mạng, thể loại

tuỳ bút phát triển mạnh mẽ hơn, "Người lái đò sông Đà"

là một trong những thành công xuất sắc của tuỳ bút

Nguyễn Tuân. Sự chuyển hướng này phù hợp với cái tôi,

bản lĩnh Nguyễn Tuân. Có thể nói trong thể loại tuỳ bút

trong làng văn Việt Nam đã xuất hiện Thạch Lam, Vũ

Bằng, Bàng Sơn... nhưng chưa ai theo kịp được "thể

phách Nguyễn Tuân".

Ngôn ngữ nghệ thuật trong "Người lái đò sông Đà" cũng

trở nên giản dị, dễ hiểu hơn dù vẫn rất hàm súc và trau

chuốt.

Nếu cần phải minh hoạ cho bản chất sáng tạo của văn

học thì phải kể đến Nguyễn Tuân - người với những

trang văn tài hoa, độc đáo đã tạo ra không chỉ một con

đường, một lối đi riêng mà phải nói là một "đại lộ" riêng

trên các ngả khai phá của văn học Việt Nam. Trên "đại

lộ" ấy ta bắt gặp nét quen thuộc và cả những điều mới

mẻ - cái làm nên hồn cốt Nguyễn Tuân.

Thạc sĩ Phạm Hữu Cường