Thử thách lớn nhất và cũng là bi đát nhất của Thúy Kiều chính là hoàncảnh mà nàng đã bị đẩy vào: làm kĩ nữ chốn lầu xanh. Nói gì đến giữ gìntrinh tiết với Kim Trọng, trong hoàn cảnh ấy, ngay cái nhân cách tốithiểu của người đàn bà trong xã hội cũ Kiều làm thế nào để giữ cho khỏibị mai một được? Làm thế nào để viết về thực tế ấy – thực tế của cáicảnh “sống làm vợ khắp người ta” mà vẫn thể hiện được nhân cách củanhân vật, vẫn bộc lộ được thái độ trân trọng, sự cảm thông, vẫn nói lênđược sự đau khổ, thương thân phận mình của nhân vật? Tài năng nghệthuật độc đáo, cái nhìn vượt thời đại và đặc biệt tinh thần nhân đạomới mẻ của Nguyễn Du đã thể hiện trọn vẹn trong đoạn trích “Nỗi thươngmình”.

“Rường cao rút ngược dây oan

Làm cho khốc hại chẳng qua vì tiền”

Từ lúc gia đình gặp biến cố, phải bán mình chuộc cha, trao duyên lạicho em là Thúy Vân, Kiều đã trải qua 15 năm lưu lạc, trong 15 năm ấy,Kiều gặp phải bao sự lọc lừa nhưng lần Thúy Kiều bị lừa đau đớn nhất cólẽ là lần nàng bị Mã Giám Sinh lừa bán đến lầu xanh. Nó là bước ngoặtbẻ ngang cuộc đời Thúy Kiều rẽ sang một hướng khác. Rơi vào tay Tú Bà,Kiều rút dao định tự tử nhưng không thành. Ở lầu Ngưng Bích, Kiều lạimắc bẫy Sở Khanh, bị Tú Bà đánh đập tơi bời, đến mức phải rên lên:“Thân lươn bao quản lấm đầu, tấm lòng trinh bạch từ sau xin chừa”. Tiếpđó là những tháng ngày ê chề nhục nhã của nàng trong vai trò kĩ nữ -gái làng chơi, đem tấm thân trong ngọc trắng ngà của mình mua vui chonhững kẻ lắm tiền háo sắc. Nguyễn Du đã ghi lại tâm trạng của Kiềutrong thời gian ấy.

Có một điểm cần chú ý ngay từ đầu là trong nguyên tác của Thanh Tâm tàinhân thì trọng tâm của đoạn này: một mặt là bài ca kể về thân phận ThúyKiều từ khi gia biến đến khi bị Sở Khanh lừa và phải đồng ý tiếp khách,mặt khác tập trung vào lời dạy của Tú Bà về nghề kĩ nữ. Đến Nguyễn Du,cách xử lí nghệ thuật đã có sự thay đổi hoàn toàn. Gốc rễ của cách xửlí nghệ thuật độc đáo ấy là cách nhìn mới mẻ và chủ nghĩa nhân đạo mớimẻ của nhà thơ.

Từ câu thứ 5 của đoạn trích, trước đây được đặt tên là “Những nỗi lòngtê tái”. Trong sách giáo khoa mới, “Nỗi thương mình” chỉ vẻn vẹn 20 câunhưng đã nói lên tất cả nỗi tê tái của Kiều nhưng quan trọng hơn làđoạn trích đã thể hiện một tiếng nói nhân văn sâu sắc và tiến bộ: ýthức về thân phận, phẩm giá của nàng Kiều – ý thức thương thân, xótthân lần đầu tiên xuất hiện trong văn học trung đại Việt Nam.

Có một bài toán “nan giải” đặt ra với Nguyễn Du: tác giả muốn tố cáomột cách sâu sắc nơi đã vùi dập Kiều, những thân phận như Kiều. Đó cũnglà một hình ảnh thu nhỏ của xã hội phong kiến mà Kiều đang sống với tấtcả sự nhơ nhớp, mục ruỗng của nó. Cái khó là: nói về cảnh lầu xanhnhưng làm sao cho sự miêu tả hiện thực đó không gây ra phản cảm với độcgiả, không hạ thấp nhân vật, thể hiện được nhân cách, phẩm giá của nhânvật trong sự cảm thông của nhà thơ. Nguyễn Du đã thành công với nhữngxử lí nghệ thuật độc đáo của mình.

Đoạn trích có một kết cấu lôgíc với diễn biến tâm trạng: đoạn đầu giớithiệu tình cảnh trớ trêu của Kiều, “khi tỉnh rượu… nào biết có xuân làgì” đi sâu vào tâm tình, nỗi niềm của Kiều trong cảnh sống ấy, và đoạncuối tả cảnh để cực tả tâm trạng cô đơn, ý thức về thân phận, phẩm giácủa Kiều.

Bốn câu thơ đầu của đoạn thơ là cả một hiện thực tàn nhẫn mà Kiều phải chịu đựng: chốn lầu xanh với những đặc trưng của nó:

“Biết bao bướm lả ong lơi

Cuộc say đầy tháng trận cười suốt đêm

Dập dìu lá gió cành chim

Sớm đưa Tống Ngọc, tối tìm Trường Khanh”.

Bút pháp ước lệ tượng trưng được sử dụng nhuần nhuyễn đến mức trở thànhmột công cụ nghệ thuật đắc lực. Bởi vì trên thực tế, nếu phải gọi sựthật bằng đúng cái tên của nó thì Kiều trong đoạn trích này là một côgái lầu xanh. Một loạt từ ngữ dẫu là ước lệ vẫn đủ để thông báo về tìnhcảnh và thân phận của Kiều – mặc dù bốn câu đầu này, nhân vật không hềđược miêu tả trực tiếp: “bướm lả ong lơi, cuộc say đầy tháng, trận cườisuốt đêm” và các điển tích điển cố: “lá gió cành chim”, “Tống Ngọc,Trường Khanh” – chỉ chung cho loại khách làng chơi phong lưu. Nguyễn Duđã tìm được một góc nhìn và cách xử lí nghệ thuật đặc biệt: viết vềcảnh lầu xanh nhưng lại dùng những từ và hình ảnh rất nhã. Cách xử línghệ thuật này giúp tác giả vượt qua một vấn đề nan giải, một mặt vẫntả thực, không né tránh hiện thực và cảnh sống thực tế của nhân vậtchính, mặt khác vẫn giữ được chân dung cao đẹp của nhân vật chính ThúyKiều, qua đó thể hiện thái độ cảm thông, trân trọng mà tác giả dành chonhân vật. Thái độ này là nhất quán trong tác phẩm.

Quan sát kĩ hơn những chi tiết nghệ thuật mà Nguyễn Du cố ý bày ra sẽnhận thấy sự mâu thuẫn ẩn chứa bên trong cảnh tượng. Những từ “đầytháng, suốt đêm” là những từ chỉ số nhiều, cho thấy sự nhộn nhịp củalầu xanh, nơi mà Tú Bà “ăn nên làm ra”, lầu xanh như một chốn đang vàodịp “được mùa”, “đắt khách”. Cái xấu như đang ra sức bòn rút tất cảnhững giá trị của con người. Lầu xanh trở thành nơi chôn vùi không biếtbao nhiêu số phận như Kiều. Cảnh lầu xanh thực chất cũng là một phầncủa bức tranh XHPK Trung Quốc thời Minh – Thanh thu nhỏ, cả thời đại màNguyễn Du sống, cuối thế kỉ 18 đầu thế kỉ 19. Xã hội ấy cũng đã đượcnói đến qua những tác phẩm cùng thời: Phủ Chúa Trịnh, Hoàng Lê nhấtthống chí, Cung oán ngâm…

Phép đối xứng kết hợp với nghệ thuật tách từ, đảo từ là một sáng tạocủa Nguyễn Du. Đối xứng nhỏ nhất được thiết lập bằng cách tách hai từghép để tạo thành một cụm từ mới, có tác dụng tăng thêm, cụ thể hóa hơnnét nghĩa: tại lầu xanh, bọn khách làng chơi ra vào dập dìu, nhộn nhịp.Tiếp theo là đối xứng trong từng câu thơ: Cuộc say đầy tháng/ trận cườisuốt đêm; Sớm đưa Tống Ngọc/ tối tìm Trường Khanh… kết hợp với những từchỉ số nhiều: đầy tháng, suốt đêm diễn tả cái xô bồ, gấp gáp của mộtcuộc sống ăn chơi, nhốn nháo, dung tục. Thường thì người ta dùng từ“trận” để nói về trận đánh, trận mắng chửi chứ không ai nói là “trậncười”. Bản thân cách dùng từ này đã đủ cho thấy nỗi ê chề, sự ép buộc,đày đọa mà Kiều phải chịu đựng.

Nguyễn Du đã tái hiện cái hoàn cảnh của Thúy Kiều bằng những sự đối lậpnghiệt ngã: một bên là nước mắt Thúy Kiều – một bên là những cơn say,trận cười triền miên. Do vậy ở bốn câu thơ đầu, mặc dù chưa được miêutả trực tiếp, người đọc vẫn thấy Kiều đang bị cuốn đi trong một cơn lốcvô hình, bị buộc vào cảnh sống nhơ nhớp nơi nhà chứa. Hiện thực nghiệtngã mà nhân vật phải trải qua, hé mở thân phận bẽ bàng của người kỹ nữ.Nguyễn Du đã “bọc lụa” cho cảnh sống ấy bằng một thứ ngôn ngữ ước lệrất tài tình: ước lệ theo thành ngữ dân gian, ước lệ theo điển tích làmcho sự hồi tưởng kiếp sống đớn đau của Kiều trở nên tao nhã hơn. Bởi vìchỉ có hồi tưởng mới diễn tả hết sức sống chân thật của nội tâm nhânvật, mới thể hiện đúng nỗi đau, mới nổi bật được phẩm giá và sự chịuđựng giày vò đáng thương của nhân vật. Đằng sau những câu thơ ấy là tấmlòng cảm thông, trân trọng mà tác giả dành cho Thúy Kiều.

Bốn câu thơ đầu đã đặt ra một tình thế của tâm trạng. Ở lầu xanh cónhiều người đàn bà, có thể họ an tâm, yên phận và cam chịu với nghềnghiệp để kiếm sống, trớ trêu thay Kiều lại là một nhân phẩm quá đỗicao đẹp, một tâm hồn trong trắng, một bông hoa từ cảnh sống “êm đềmtrướng rủ màn che” bỗng nhiên bị ném vào bùn nhơ, giữa cái xót