Không biết tôi có phải nhắc lại cho các bạn biết về con đường mà chúng ta đã đi qua không? Không biết tôi có cần nhắc lại là vì sự áp dụng kỹ thuật của chúng ta đã đặt chúng ta trước sự biến dạng của giấc mơ mà chúng ta đã có ý định tạm gác sự biến dạng sang một bên để tìm trong những giấc mơ trẻ con những dữ kiện có tính quyết định về tính chất giấc mơ không? Tôi có cần phải nhắc lại là sau khi đạt được những kết quả này chúng ta đã tấn công sự biến dạng trong giấc mơ và loại dần từng khó khăn một đi không? Bây giờ thì chúng ta bị bắt buộc phải công nhận rằng những kết quả đạt được theo con đường thứ nhất không phù hợp với những kết quả trong con đường thứ hai. Do đó chúng ta phải kiểm điểm lại hai loại kết quả này cho phù hợp với nhau.

Trong cả hai trường hợp chúng ta đều biết rằng công việc xây dựng giấc mơ chính là một sự biến đổi những ý tưởng thành những biến cố ảo giác. Sự biến đổi đó là cả một điều bí mật, nhưng đó là một vấn đề thuộc phạm vi tâm lý học tổng quát không liên can gì đến chúng ta. Nhưng giấc mơ trẻ con đã cho thấy là công việc xây dựng giấc mơ có mục đích dùng sự thực hiện một ham muốn để huỷ diệt một sự kích động gây rối trong giấc mơ. Chúng ta không thể nói như thế đối với sự biến dạng của giấc mơ trước khi có thể giải thích được sự biến dạng đó. Nhưng ngay từ lúc đầu chúng ta đã chờ đợi để có thể đem những giấc mơ bị biến dạng về cùng một phương diện với những giấc mơ trẻ con. Kết quả thứ nhất của sự chờ đợi đó là chúng ta đã tìm ra rằng mọi giấc mơ đều là những giấc mơ trẻ con, hoạt động với những vật liệu trẻ con, những khuynh hướng và diễn biến trẻ con. Vì vấn đề biến dạng của giấc mơ được coi là đã giải quyết xong, chúng ta cần xét đến vấn đề xem sự thực hiện những ham muốn có thể áp dụng được cho những giấc mơ bị biến dạng hay không?

Trong phần trên chúng ta đã đem nhiều giấc mơ ra giải thích nhưng không để ý đến sự thực hiện các điều ham muốn. Tôi tin rằng hơn một lần các bạn đã tự hỏi: "Sự thực hiện các điều ham muốn đi đến đâu rồi, khi giáo sư cho rằng đó chính là mục đích của việc xây dựng?". Câu hỏi đó có nhiều ý nghĩa: đó là câu hỏi của tất cả mọi người dù không chuyên môn. Nhân loại thường ghê sợ những sự mới mẻ trong bình diện tri thức, cho nên sự mới mẻ nào cũng bị thu hẹp lại thành một cuốn phim rất nhỏ. Trong lý thuyết về giấc mơ, sự thực hiện các điều ham muốn chính là cái phim thu nhỏ đó. Vừa nghe nói giấc mơ là sự thực hiện các điều ham muốn, người ta đã vội vã hỏi ngay xem sự thực hiện đó ở chỗ nào? Và cả ngay khi vừa mới đặt vấn đề xong người ta đã trả lời bằng một lời phủ nhận. Sực nhớ lại những kinh nghiệm của chính mình trong đó người ta gặp bao nhiêu sự khó chịu lo âu vì những giấc mơ, người ta tuyên bố ngay rằng thuyết của phân tâm học về giấc mơ không đúng sự thực. Chúng ta trả lời dễ dàng rằng trong những giấc mơ bị biến dạng, sự thực hiện những điều ham muốn thường không rõ ràng, cần phải tìm ra cho nên không thể chứng minh được trước khi đem ra giải thích giấc mơ. Chúng ta cũng biết rằng những điều ham muốn trong những giấc mơ thường là những sự ham muốn bị cấm đoán, bị kiểm duyệt dồn ép, chính là nguyên nhân của sự biến dạng, lý do cho sự can thiệp của kiểm duyệt. Nhưng khó làm cho những người không chuyên môn hiểu được là trước khi giải thích giấc mơ người ta không thể đi tìm sự thực hiện các điều ham muốn được. Họ sẽ luôn luôn quên điều đó. Thái độ của họ đối với vấn đề thực hiện các điều ham muốn thực ra chỉ là kết quả của sự kiểm duyệt trong giấc mơ. Thái độ đó thay thế cho những sự ham muốn bị kiểm duyệt và là hậu quả của sự phủ nhận sự có mặt của những điều ham muốn này.

Tất nhiên chúng ta còn phải giải thích những giấc mơ nặng nề, lo sợ phập phồng, những ác mộng. Đây là lần đầu tiên chúng ta đứng trước vấn đề tình cảm trong giấc mơ, một vấn đề quan trọng nhưng chưa thể đem ra phân tích ở đây được. Nếu quả giấc mơ là sự thực hiện các điều ham muốn thì không thể có các giấc mơ nặng nề được: những nhà phê bình không chuyên môn có vẻ như đã nói đúng. Nhưng có ba điều phức tạp mà họ không để ý tới.

Điều thứ nhất: công việc xây dựng có thể không thành công hoàn toàn do đó có một số cảm giác nặng nề từ những ý tưởng tiềm tàng đi qua giấc mơ rõ ràng. Sự phân tích sẽ có nhiệm vụ chứng minh rằng, những ý tưởng tiềm tàng này nặng nề hơn những ý tưởng trong giấc mơ rõ ràng. Đến lúc đó chúng ta phải công nhận rằng công việc xây dựng chưa đạt được mục đích cũng như người ta không hết khát khi thấy mình uống trong giấc mơ. Người ta tha hồ mơ thấy mình uống nước trong giấc mơ nhưng muốn cho hết khát phải thức dậy mới được. Tuy vậy giấc mơ đó vẫn là giấc mơ thực tuy sự ham muốn không được thực hiện. Chúng ta phải nói: "Dù sự ham muốn chưa được thực hiện nhưng ý đó vẫn là ý đáng khen". Những trường hợp không thành công không hiếm. Vì những tình cảm rất dai dẳng nên công việc xây dựng rất khó khăn trong việc tìm cách thay đổi ý nghĩa của chúng. Chính vì thế mà ngay cả khi công việc xây dựng đã thành công trong việc biến những ý tưởng tiềm tàng thành những sự thực hiện ham muốn, những tình cảm nặng nề vẫn len lỏi qua giấc mơ rõ ràng. Trong những giấc mơ như thế, có sự mâu thuẫn giữa tình cảm và nội dung mà các nhà phê bình có thể cho rằng giấc mơ không phải là thực hiện những ham muốn là vì nội dung không có gì quan trọng cũng có thể có một cảm tưởng nặng nề. Để bài bác lý luận này chúng ta nói rằng chính trong những giấc mơ đó những khuynh hướng thực hiện sự ham muốn xuất hiện rõ ràng hơn hết vì ở trong tình trạng cô độc. Sở dĩ có sự lầm lẫn là vì những người không biết gì đến các chứng bệnh thần kinh tưởng tượng rằng giữa tình cảm và nội dung giấc mơ có một dây liên lạc chặt chẽ, không hiểu rằng nội dung có thể bị thay đổi mà tình cảm thì vẫn y nguyên.

Một điều rắc rối nữa quan trọng, sâu xa hơn là như sau: Sự thực hiện ham muốn chắc chắn là một điều khoan khoái. Nhưng cho ai? Tất nhiên cho kẻ nào có sự ham muốn đó. Nhưng chúng ta thấy thái độ của người nằm mơ đối với sự ham muốn này rất đặc biệt. Anh ta gạt bỏ, kiểm duyệt chúng, không muốn nghe nói đến chúng. Vậy sự thực hiện không thể gây cho anh ta một sự khoan khoái nào, trái lại nữa. Kinh nghiệm cho ta thấy là điều mâu thuẫn này xuất hiện dưới hình thức một điều lo ngại phập phồng. Người nằm mơ có vẻ như hai người tuy vẫn bị ràng buộc vào với nhau. Tôi kể cho các bạn nghe một giấc mơ thuộc loại đó. Có một bà tiên hứa hẹn thực hiện cho một cặp vợ chồng ba điều ước muốn đầu tiên của họ. Người vợ muốn có một cặp xúc xích. Loáng một cái là xúc xích có ngay trước mặt: một điều đã thực hiện. Giận dữ người chồng muốn những chiếc xúc xích đó treo toòng teng trên mũi vợ. Vừa nói xong là điều ước của người chồng thực hiện ngay. Tất nhiên người vợ chẳng khoái gì tình trạng đó. Câu chuyện tiếp tục ra sao khỏi phải nói. Vì vợ chồng tuy hai nhưng chỉ là một nên điều ước thứ ba của họ là những miếng xúc xích rời khỏi mũi người vợ. Câu chuyện này chứng tỏ rằng điều mong muốn của người này không phải là điều mong muốn của người khác mỗi khi có sự bất hoà giữa hai bên.

Bây giờ thì chẳng còn một khó khăn trong việc tìm hiểu những cơn ác mộng nữa. Những cơn ác mộng thường không bị biến dạng, không bị kiểm duyệt. Ác mộng thường là sự thực hiện của một giấc mơ, nhưng sự ham muốn này không được hoan nghênh, mà bị dồn ép, xua đuổi. Nỗi lo âu phập phồng thay thế cho sự kiểm duyệt. Giấc mơ trẻ con là sự thực hiện thành thực một ham muốn được chấp nhận, giấc mơ bị biến dạng thường thường là sự thực hiện giả tạo của một ham muốn bị dồn ép, cơn ác mộng là sự thực hiện thành thực của một sự ham muốn bị xua đuổi. Sự lo âu phập phồng là dấu hiệu chứng tỏ rằng lòng ham muốn mạnh hơn cả sự kiểm duyệt, cứ việc thực hiện mặc dù có sự kiểm duyệt. Do đó đối với chúng ta, những người luôn luôn đứng về phe kiểm duyệt, sự thực hiện này chỉ gây ra những cảm giác nặng nề và là một cơ hội cho chúng ta đề phòng. Sự lo âu phập phồng trong giấc mơ là sự lo âu trước sức mạnh của lòng ham muốn mà trước đây người ta đã kìm hãm được.

Cái gì đúng với những cơn ác mộng không biến dạng cũng đúng với những cơn ác mộng có biến dạng chút ít và những giấc mơ khó chịu khác trong đó những cảm giác nặng nề cũng gần những nỗi lo âu phập phồng. Sau cơn ác mộng người ta thường thức dậy trước khi lòng ham muốn bị kìm hãm được thực hiện hoàn toàn. Trong trường hợp này, giấc mơ không làm xong nhiệm vụ tuy tính chất chẳng có gì thay đổi. Chúng ta đã so sánh giấc mơ như một người gác đêm có nhiệm vụ bảo vệ cho giấc ngủ khỏi bị quấy rối. Mỗi khi thấy mình quá yếu không bảo vệ được giấc ngủ, người gác đêm thường đánh thức người đang ngủ dậy. Ngay cả khi nằm mơ bắt đầu xoay chiều, đáng nghi ngờ, sắp trở thành nỗi lo âu, chúng ta vẫn tiếp tục ngủ, vừa ngủ vừa tự nhủ: "Mình nằm mơ đấy mà".

Làm sao lòng ham muốn đủ sức mạnh để có thể không chịu sự kiểm duyệt? Điều đó có thể vì lòng ham muốn cũng như sự kiểm duyệt. Vì những lý do chưa được biết, lòng ham muốn có thể tăng cường độ lên rất nhiều: nhưng người ta vẫn có cảm tưởng rằng chính sự kiểm duyệt đã gây ra sự thay đổi trong mối liên quan giữa những động lực có trong giấc mơ. Kiểm duyệt thường thay đổi tuỳ theo trường hợp, mỗi yếu tố đều được duyệt xét tuỳ theo mức độ nghiêm trọng. Nhiều khi sự thay đổi còn đi xa hơn nữa và không phải lúc nào sự kiểm duyệt cũng tỏ ra nghiêm khắc đều đều với một yếu tố. Nếu trong một trường hợp nào đó, sự kiểm duyệt thấy mình bất lực trước một lòng ham muốn nào đó, sự kiểm duyệt ngoài sự biến dạng ra còn có một phương sách cuối cùng là gây ra sự lo âu.

Chúng ta không hiểu tại sao những sự ham muốn bị kìm hãm lại xuất hiện ban đêm để quấy rối giấc ngủ? Chúng ta chỉ có thể trả lời câu hỏi đó bằng cách chú trọng đến tính chất của giấc ngủ. Ban ngày, những sự ham muốn này bị kiểm duyệt gắt gao nên không xuất hiện được. Nhưng ban đêm sự kiểm duyệt này bị gạt ra một bên hay ít nhất cũng kém mạnh đi để cho giấc mơ được dễ dàng. Do đó những sự ham muốn bị kìm hãm mới có cơ hội xuất hiện. Có những người mất ngủ thường thú nhận rằng sự mất ngủ đó nhiều khi có tính cách cố ý ngay từ đầu, người ta mất ngủ vì sợ nằm mơ, sợ sự kiểm duyệt bị yếu đi. Sự bãi bỏ kiểm duyệt không phải là một sự thiếu tiên liệu thô lỗ, điều đó thực dễ nhận ra. Giấc ngủ làm cho tính cơ động của chúng ta bị tê liệt; những ý nghĩ xấu xa chẳng phát sinh ra cái gì được ngoài giấc mơ, mà giấc mơ thì chẳng làm hại ai cả, do đó người nằm mơ có thể tự nhủ: "Dù sao đó chỉ là giấc mơ". Vì chỉ là giấc mơ nên chúng ta chẳng cần quan tâm đến, cứ việc ngủ khì.

Điều thứ ba, nếu các bạn nhớ lại sự tương tự giữa người nằm mơ chống lại những sự ham muốn của mình và con người giả tạo gồm có hai người khác biệt nhưng gắn liền vào nhau chặt chẽ, các bạn sẽ thấy có một lý do khác để cho sự thực hiện ham muốn có một hậu quả khó chịu ghê gớm, đó là sự trừng phạt. Trở lại câu chuyện ba điều ước muốn: những miếng xúc xích trên đĩa là sự thực hiện điều ước thứ nhất của người đàn bà: xúc xích nhảy lên mũi người đàn bà là sự thực hiện điều ước thứ hai của người chồng, nhưng cũng là một sự trừng phạt đối với người đàn bà về điều ước muốn vô nghĩa lý của chị ta. Trong các chứng bệnh thần kinh, chúng ta thay lý do cắt nghĩa điều ước muốn thứ ba trong câu chuyện. Những khuynh hướng trừng phạt như thế có rất nhiều trong đời sống tinh thần, những khuynh hướng rất mạnh và chịu trách nhiệm về phần lớn những giấc mơ hãi hùng. Các bạn sẽ bảo là dù có công nhận các điều này đi nữa thì sự thực hiện sự ham muốn chẳng còn có gì cả. Nhưng nếu xét lại thực kỹ các bạn sẽ thấy là các bạn nghĩ lầm. Nếu các bạn nghĩ rằng giấc mơ có thể có thiên hình vạn trạng, và tính chất thực sự của nó là gì thì định nghĩa của chúng ta: "giấc mơ là sự thực hiện sự ham muốn, một sự sợ hãi, một sự trừng phạt" chính là một định nghĩa có giới hạn. Ngoài ra lại còn sự việc là những sự sợ hãi, sự lo âu trái ngược hẳn với ham muốn, và trong sự liên tưởng những điều trái ngược nhau thường rất gần nhau, có khi trùng hợp với nhau ở trong vô thức. Tất nhiên sự trừng phạt cũng là một ham muốn, ham muốn của một người khác, người giữ vai trò kiểm duyệt.

Như thế tức là tôi không nhượng bộ các bạn chút nào về thái độ thiên vị của các bạn đối với việc thực hiện sự ham muốn. Nhưng tôi có bổn phận cho các bạn hay rằng giấc mơ biến dạng nào cũng không là gì khác hơn sự thực hiện điều ham muốn. Các bạn hãy nhớ lại giấc mơ về 1 fl 50 lấy ba vé. Một bà ban ngày vừa được chồng cho biết là bạn bà ta tên là Elise, chỉ kém bà ta có ba tháng vừa đính hôn, ban đêm nằm mơ thấy cùng chồng đi xem hát. Một phần lớn trong rạp trống, không có khách. Người chồng nói là Elise cũng muốn cùng vị hôn phu đi xem hát nhưng không đi được vì chỉ lấy được ba chỗ thôi với giá 1fl50. Bà ta nghĩ rằng chả có gì đáng tiếc rẻ cả. Chúng ta thấy là những ý tưởng trong mơ gắn liền vào sự không thích chồng mình. Chúng ta phải tìm hiểu xem những ý nghĩ buồn bã đó đã thành hình như thế nào, được biến đổi thành sự thực hiện ham muốn như thế nào và chúng có dấu vết gì trong giấc mơ rõ ràng không? Chúng ta thấy những yếu tố "quá sớm", "quá vội vã" đã bị kiểm duyệt gạt bỏ. Việc một phần lớn rạp hạt trống ám chỉ đến sự kiện bị kiểm duyệt. Điều bí mật về con số 3 (3 chỗ với trị giá 1 fl 50) bây giờ trở nên dễ hiểu, nhờ có tính cách tượng trưng trong giấc mơ. Con số 3 tượng trưng cho người đàn ông và giấc mơ rõ ràng có thể được giải thích như sau: dùng tiền hồi môn mua một tấm chồng (với số hồi môn của mình, đáng lẽ mình phải mua được một tấm chồng mười lần hơn). Hôn nhân rõ ràng được thay thế bằng việc đi xem hát. "Việc mua vé quá sớm" ngụy trang cho ý nghĩ: "Mình đã lấy chồng quá sớm". Nhưng sự thay thế này là hậu quả của sự thực hiện ham muốn. Người nằm mơ chỉ bực mình vì đã lấy chồng quá sớm khi nghe người bạn gái chỉ kém mình có ba tháng vừa đính hôn xong. Có một thời bà ta tự hào vì lấy chồng và tự cho mình hơn Elise. Những người con gái ngây thơ thường tự hào vì đã đính hôn và cho rằng mình có quyền làm đủ mọi thứ, đi xem mọi vở tuồng, tham dự mọi sinh hoạt xã hội. Sự tò mò được biết hết này chắc chắn lúc đầu có tính tình dục, hướng về phía tình dục, nhất là đời sống tình dục của cha mẹ. Sau này sự tò mò trở thành một lý do vững chắc để cho người con gái đi lấy chồng sớm.

Vì thế nên việc đi xem hát thành một sự thay thế ám chỉ tình trạng đã có chồng. Trong lúc hối tiếc vì lấy chồng quá sớm, bà ta quay trở lại thời xa xưa lúc việc lấy chồng là sự thực hiện một ham muốn vì lấy chồng xong bà ta có thể mặc sức đi xem hát. Vì thế trong giấc mơ nhớ lại sở thích ngày xưa bà ta mới lấy việc đi xem hát thay thế cho sự lấy chồng