Chúng ta có thể nói gì nhỉ? Thuật ngữ này có những nghĩa khác nhau đối với những người khác nhau?

DIMTRI: Vấn đề rắc rối ở cậu, Tasso ạ, là cậu nghĩ nhiều quá.

TASSO: So với ai?

DIMITRI: Ờ, so với lực sĩ Achilles.

TASSO: Thế so với Socrates thì sao?

DIMITRI: Ô ke, cậu lại thắng rồi. So với Socrates, thì cậu quá ngu.

***

CHÂN LÝ TƯƠNG ĐỐI

Chân lý tương đối hay tuyệt đối?

Trang Tử, hiền triết Đạo gia cổ đại, tỉnh dậy từ một giấc mơ trong đó ông là một con bướm, hay là, ông tự hỏi, thật ra ông là một con bướm lúc này đang mơ mình là Trang Tử?

Trong thế giới phương Tây hiện đại, các triết gia bị ám ảnh bởi tính tương đối của cái biết đối với người biết. Như chúng ta đã biết, George Berkeley còn đi xa đến mức phát biểu rằng, "vật thể" chỉ tồn tại tương đối với trí óc.

---

Thế kỷ hai mươi, một giáo sư đại học Harvard làm thí nghiệm với ma túy tạo ảo giác và sửng sốt phát hiện các nhận thức của mình mang tính tương đối. Không, chúng tôi không nói đến Timothy Leary (*). Trước đó khá lâu, đó là William James (**). Khi hít khí tê, James cảm thấy mình đạt đến trạng thái hòa đồng cùng vũ trụ, nhưng khi chất kích thích hết tác dụng, ông không thể nhớ được gì về những nhận thức vũ trụ của mình. Vì vậy, đến lần hít khí tê sau, ông buộc một cây bút vào tay và đặt một cuốn sổ mở trước mặt. Như mong đợi, một ý tưởng chói sáng đến với ông, và lần này ông đã ghi lại được trên giấy. Vài giờ sau, thoát khỏi trạng thái đó, ông đọc ý tưởng triết học đột phá đã tự tay ghi lại: "Mọi thứ bốc mùi dầu hỏa!"

Ban đầu giáo sư James thất vọng, nhưng sau đó ông bắt đầu tư duy bằng cảm thức triết học. Ông nhận ra, rằng vấn đề thực chất có thể là: a/ Những ý tưởng dường như là thiên tài dưới tác dụng của khí tê thật ra rất tầm thường vớ vẩn? hoặc b/ "Mọi thứ bốc mùi dầu hỏa" thực sự lá ý tưởng thiên tài, nhưng nếu không có tác dụng của khí tê, người ta không nhận thức được?

Phân tích của James phảng phất giống một truyện cười.

(*) Timothy Francis Leary (1920-1996), nhà tâm lý học có ảnh hưởng người Mỹ, ủng hộ lợi ích của chất gây ảo giác trong trị liệu.

(**) William James (1842-1910), nhà tâm lý học và triết học tiên phong người Mỹ với những cuốn sách về tâm lý học, chủ nghĩa thần bí, chủ nghĩa thực dụng.

---

TÍNH TƯƠNG ĐỐI CỦA THỜI GIAN

Có nhiều truyện cười minh họa tính tương đối của ý niệm thời gian. Chẳng hạn:

Một con ốc sên bị hai con rùa chẹn cổ ăn cướp. Khi cảnh sát hỏi nó đã xảy ra chuyện gì, nó nói, "Tôi không biết. Chúng nó nhanh quá."

Và đây, lại chính con ốc sên đó:

Có tiếng gõ, nhưng khi người phụ nữ ra mở cửa, thì thấy một con ốc sên. Bà ta nhặt nó lên ném qua sân. Hai tuần sau, lại có tiếng gõ cửa.

Người đàn bà ra mở, và lại thấy con ốc sên đó. Con ốc sên hỏi, "Có chuyện gì xảy ra vậy?"

Tính tương đối giữa thời gian hữu hạn và vĩnh hằng vẫn luôn là một chủ đề chính của tư duy triết học, và vì vậy, đương nhiên cũng là chủ đề chính của các tác giả hài hước:

Một người cầu nguyện Chúa, "Lạy Chúa, con xin hỏi người một câu hỏi."

Chúa đáp, "Được. Con nói đi."

"Thưa Chúa, có phải một triệu năm đối với Người chỉ là một giây thôi không?"

"Ừ, đúng đấy."

"Vâng, vậy thì một triệu đô la đối với Người?"

"Một triệu đô la đối với ta chỉ là một xu."

"A, vậy thì con xin Chúa," người ấy nói, "xin Người cho con một xu?"

"Được," Chúa nói. "Chờ một giây nhé."

TÍNH TƯƠNG ĐỐI CỦA CÁC THẾ GIỚI QUAN

Có vô khối truyện cười minh họa tính tương đối của các quan điểm khác nhau:

Một người Pháp bước vào quán rượu. Một con vẹt mặc bộ tuxedo đậu trên vai ông ta. Người pha rượu nói, "Ồ, trông ngộ quá ha. Ông kiếm được nó ở đâu đấy?"

Con vẹt nói, "Ở Pháp. Ở bên đó có hàng triệu gã như gã này."

Nhà triết học Mỹ thế kỷ hai mươi W.V.O Quine viết rằng tiếng mẹ đẻ xác định thế giới quan của chúng ta, chính nó tạo nên khuôn khổ mà chúng ta không thể vượt ra ngoài để nhìn thế giới dưới ánh sáng khác. Chúng ta không thể dịch chính xác sang ngôn ngữ của mình một thuật ngữ từ tiếng xa lạ. Chúng ta có thể thấy một người nói ngôn ngữ khác thốt lên "gavagai" khi chỉ vào vật thể mà chúng ta vẫn gọi là "con thỏ", nhưng chúng ta không chắc ý anh ta muốn nói đến "món thịt thỏ hầm" hay là "chuỗi tiến hóa thỏ" hoặc cái gì khác liên quan đến thỏ.

Hai người Do Thái vào ăn tối trong một tiệm cơm Tàu bán đồ chay. Anh hầu bàn người Hoa nói dăm câu với họ bằng tiếng Yddish (*) trong khi họ xem thực đơn rồi sau đó nhận đặt món bằng tiếng Yddish luôn. Khi ra về, hai người khách nói với người Do Thái chủ tiệm rằng thật là ngạc nhiên thú vị vì họ có thể nói chuyện với người hầu bàn bằng tiếng Yddish.

"Suỵt, khẽ thôi," người chủ tiệm nói. "Hắn vẫn nghĩ là mình đang học tiếng Anh đấy."

(*) Tiếng Đức cổ của người Do Thái ở Trung và Đông Âu.

Câu chuyện này minh họa chính xác quan niệm của Quine về các vấn đề căn bản của dịch. Anh hầu bàn người Hoa có thể ghép các từ Yddish thành câu theo cùng một cách như những thực khách Do Thái. Tuy nhiên toàn bộ hiểu biết tiếng Yddish của anh ta mắc một khuyết điểm trầm trọng: Anh ta nghĩ đó là tiếng Anh!

Thậm chí bản thân quan niệm về cái gì được coi là ngoại ngữ cũng mang tính chất tương đối với người nói. Hãy xem câu chuyện sau đây của giới thương mại quốc tế:

Một công ty đa quốc gia đăng quảng cáo tuyển thư ký. Một con chó giống Golden Retriever nộp đơn xin việc, đã qua được phần thử đánh máy, và được đưa vào phỏng vấn. Trưởng phòng nhân sự hỏi, "Mày có nói được ngoại ngữ nào không?"

Chó Golden Retriever trả lời, "Meo!"

TÍNH TƯƠNG ĐỐI CỦA CÁC GIÁ TRỊ

Ở thời đại chúng ta, Michel Foucault tập trung vào một loại tính tương đối khác - tính tương đối của các giá trị văn hóa đối với quyền lực xã hội. Xã hội xác định các giá trị văn hóa của chúng ta, đặc biệt những gì chúng ta coi là tiêu chuẩn, và kiểm soát việc thực hiện chúng. Ai bị coi là mắc bệnh tâm thần? Ai xác định điều đó? Điều đó có ý nghĩa gì đối với những người bị mắc bệnh tâm thần? Và có ý nghĩa đối với những người kiểm soát họ? Ai là  người phải kiểm soát họ? Câu trả lời cho các câu hỏi này thay đổi tùy thời gian, khi thiết chế quyền lực trong xã hội thay đổi. Có thời, việc kiểm soát nằm trong tay giới tăng lữ, ở thời khác, trong tay các bác sĩ. Điều này thể hiện ngụ ý của xã hội về cách chữa trị cái gọi là bệnh tâm thần. Điểm cốt yếu là những giá trị chúng ta vẫn coi như vĩnh cửu và tuyệt đối thực ra chỉ mang tính tương đối trong dòng chảy liên tục của lịch sử, phụ thuộc vào việc quyền lực ở trong tay ai và được họ sử dụng như thế nào.

Pat: Mike này, tớ đang chạy xe trên đường cao tốc và gọi cho cậu bằng điện thoại di động mới đấy.

Mike: Cẩn thận nhé, Pat. Radio vừa thông báo có một thằng khùng đang chạy ngược chiều trên đường cao tốc.

Pat: Một thằng khùng á? Mẹ kiếp, ở đây đang có hàng trăm thằng kia kìa!

Xét một cách thuần túy lý trí, thì Pat chính là thằng cha mà radio nhắc tới. Nhưng theo tương quan từ góc nhìn của anh ta, thì hàng trăm người khác mới chạy sai đường. Vậy tại sao câu chuyện trở thành hài hước, mà không chỉ là một minh họa thuần túy về sự va chạm của các quan điểm khác nhau? Bởi vì theo Foucault, nhà nước đã có luật quy định đi theo hướng nào là đúng.

Thêm một mối băn khoăn khác của các triết gia từ thời Plato là tính tương đối giữa các giá trị tạm thời và các giá trị vĩnh hằng. Và lần nữa, vấn đề được đặt vào tầm ngắm của truyện cười:

Ngày xưa có một ông nhà giàu sắp chết. Ông ta hết sức đau lòng vì phải chia lìa với đống tài sản đã khó nhọc cả đời mới kiếm được, nên chỉ ao ước có thể mang chúng theo lên thiên đường. Bởi vậy, ông ta liền cầu nguyện để xin được phép mang theo một ít của cải.

Nghe thấy lời cầu xin đó, một thiên thần hiện ra trước ông ta. "Ta rất tiếc, nhưng ngươi không thể mang của cải theo." Ông nhà giàu khẩn nài thiên thần hãy nói với Chúa để xem Ngài có thể uốn cong luật lệ một chút không.

Thiên thần lại hiện ra và thông báo rằng Chúa đã quyết định ban ngoại lệ và cho phép ông ta mang theo một chiếc vali. Quá vui mừng, ông ta lấy chiếc vali to nhất, nhét đầy những thỏi vàng ròng, và đặt nó bên cạnh giường.

Ít lâu sau, ông nhà giàu chết và xuất hiện trước cổng thiên đường. Thánh Peter nhìn chiếc vali và nói, "Dừng lại, ngươi không được mang cái đó vào đây!"

Ông nhà giàu bèn giải thích với Thánh Peter rằng ông ta đã được phép mang theo một túi xách, nhưng ta phải kiểm tra bên trong trước khi cho nó qua."

Thánh Peter mở chiếc vali để kiểm tra những của cải trần thế mà người kia thấy quá quý báu không nỡ bỏ lại, và thốt lên, "Ngươi mang theo đá lát đường à?"

TÍNH TƯƠNG ĐỐI TUYỆT ĐỐI

Nhiều sai lầm triết học nảy sinh từ việc nhìn nhận những chân lý tương đối như thể tuyệt đối. Thomas Jefferson, ảnh hưởng từ nhà triết học Anh John Locke, tuyên bố rằng quyền sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc là "hiển nhiên", có lẽ vì ông nghĩ chúng là những giá trị phổ quát và tuyệt đối. Nhưng điều này rõ ràng không phải là hiển nhiên đến mức như thế đối với một người từ nền văn hóa khác - ví dụ, một tín đồ Hồi giáo cực đoan coi mưu cầu hạnh phúc chính là bản tính của những kẻ dị giáo.

Cũng có thể có sai lầm ngược lại. Chúng ta có thể quy tính tương đối cho một thứ tuyệt đối.

Người gác trên một chiếc tàu chiến phát hiện ra có ánh sáng phía trước mũi tàu. Viên thuyền trưởng bảo anh ta đánh tín hiệu cho tàu kia. "Yêu cầu anh ta đổi hướng hai mươi độ ngay lập tức!"

Viên thuyền trưởng nổi cáu. Ông ta đánh tín hiệu, "Tôi là thuyền trưởng. Chúng ta sắp đâm vào nhau. Hãy đổi hướng hai mươi độ ngay tức khắc!"

Câu trả lời đáp lại, "Tôi là thủy thủ binh nhì, tôi khẩn thiết yêu cầu ông thay đổi hướng tàu của ông đi hai mươi độ."

Lúc này viên thuyền trưởng giận điên người. Ông ta đánh tín hiệu, "Tôi là một tàu chiến!"

Câu trả lời nhận được, "Tôi là một hải đăng."

Lần tới, hãy nghiền ngẫm các ý tưởng sâu sắc này về tính tương đối, khi bạn gọi món ăn Trung Hoa, hay nói đúng hơn là thứ mà người Trung Hoa gọi là món ăn.

***

DIMITRI:  Vậy là, Tasso ạ, cậu có vẻ là một trong những gã cho rằng không có chân lý tuyệt đối, vì mọi chân lý đều tương đối.

TASSO: Cậu nói đúng.

DIMITRI: Cậu chắc chắn về điều đó chứ?

TASSO: Tuyệt đối.