Trở về với những giá trị tinh nguyên của nền văn minh Hy Lạp cổ đại, người ta chỉ thấy đầy rẩy là chiến tranh và các cuộc xâm chiếm thành bang. Từ đó mà hiện thực về các cuộc chiến đã được phản ánh qua các tác phẩm văn chương cùng thời, trong đó phải kể đến Homer, đóng vai trò như một vị “chủ soái” của nền thơ ca Hy Lạp cổ đại. Những kiệt tác của ông phần nào đã bốc trần hiện thực trần trụi về các cuộc chiến, mang đến cho người đọc một điểm nhìn thời đại khi có thể dễ dàng hình dung nên sự khốc liệt và bạo tàn của chiến trận. Nói như thế không có nghĩa là cổ động hay hô hào xâm lược, mà với ông những cuộc chiến đẫm máu sẽ là than đo về lòng dũng cảm vượt lên trên sự sợ hãi về cái chết của con người từ đó mà tìm ra người anh hùng thời đại. Do đó mà quan niệm về người anh hùng cũng trở thành một mấu chốt quan trọng trong các sáng tác của Homer, tiêu biểu phải kể đến quan niệm về người anh hùng trong anh hùng ca Iliad.

Khi nhắc đến anh hùng ca là nhắc đến những “tác phẩm tự sự sử thi bằng thơ hoặc văn xuôi có dung lượng lớn, hoành tráng đủ để bộc lộ tính tích cực cá nhân, có chủ đề mang tính toàn dân hay toàn dân tộc.”  Các tác phẩm thuộc thể loại anh hùng ca là sự khúc xạ về một thời oanh liệt của lịch sử thời đại, những sự kiện lịch sử có tầm vóc lớn lao và quan trọng đối với một dân tộc. Thông qua đó, tác giả đã ngợi ca người anh hùng bộ lạc là “tổng thể những sức mạnh ưu tú của nhân dân”       ( Bielinxki)

Trong số các tác phẩm xuất sắc  thuộc thể loại này, thì anh hùng ca Iliad là một kiệt tác trứ danh của Homer. Tác phẩm gồm 24 khúc với 15 693 câu thơ, nó không đi sâu vào miêu tả chi tiết từ nguyên nhân đến diễn biến của cuộc chiến thành Troy mà chỉ kể về giai đoạn ngắn trong năm mươi ngày của năm thứ mười của cuộc chiến về mối bất hòa giữa hai vị chủ tướng:  Achilles và Agamennon. Sau một lần thắng lợi và có sự phân chia chiến lợi phẩm cho mọi người, Achilles và Agamemnon giành được hai người phụ nữ. Nữ tì Briseis thuộc về Achilles và nữ tì Chryseis thuộc về chủ tướng Hy Lạp, Agamemnon.

Sau đó, cha của Chryseis, một vị linh mục thành Troy có nhã ý xin chuộc lại con gái nhưng Agamemnon không chấp thuận. Tức giận vì bị từ chối và xúc phạm, Priam đã khẩn cầu sự giúp đỡ của thần Apollo và vị thần này đã đồng ý, thần Apollo đã dùng bệnh dịch hạch để trừng trị đạo quân Hy Lạp. Chính điều này đã gây nên những thiệt hại to lớn đối với quân lính, biết được nguyên nhân bắt nguồn từ chính lời từ chối của Agamemnon với Priam nên toàn bộ quân đội Hy Lạp đã buộc chủ tướng trả lại Chryseis cho cha Priam. Trong lúc tức giận vì mất đi Chryseis, Agamemnon dùng quyền lực của bản thân mà tước đoạt Briseis của Achilles. Chính mối hiềm khích này mà Achilles ra lệnh cho tộc người của mình đình chỉ chiến đấu, bên cạnh đó chàng còn nhờ cậy mẹ của mình là nữ thần Thetis cầu xin sự giúp đỡ của thần Zeus cho quân đội Troy thắng lợi để gián đòn trừng trị đạo quân Hy Lạp của Agamemnon vì tội đã làm ô uế danh dự của chàng. Chiến tranh tiếp tục, vì căm tức quân Troy mà hai vị thần: Hera và Athena muốn giúp quân Hy Lạp, nhưng thần Zeus không đồng thuận vì ngài đã có lời hứa giúp đỡ cho Achilles. Đúng như dự đoán, quân Hy Lạp bại trận và có nguy cơ bị tiêu hủy hết chiến thuyền, thấy thế nên Achilles nhờ Patroclus ra tay giúp đỡ, gặp Hector, vị chủ tướng của quân Troy, hai bên chiến đấu và Patroclus tử trận. Achilles thương cho người bạn vắng số nên đã xuất trận, lần này các thần được quyền tham chiến, nên cuộc chiến vô cùng khốc liệt. Achilles đầy quân thành Troy đến bước đường cùng phải tháo chạy về thành, trên chiến trận chỉ còn Hector và Achilles, do số mệnh đã định sẵn mà Hector chết dưới tay Achilles, nhưng ngọn lửa câm thù còn chưa nguôi nên Achilles đã buộc xác của Hector vào sau xe ngựa mà kéo đi khắp thành Troy. Hành động dã man này của Achilles đã vấy nên tranh cải và bất hòa giữa các vị thần. Thấy mọi chuyện đang đi quá xa, thần Zeus đã ra lệnh cho mẹ của Achilles là nữ thần Thesis bảo con trai thôi ngay hành động ghê rợn ấy và cho nữ thần Iris đến báo ộng cho cha Hector là Priam mang của cải đến chuộc lại xác con trai mình. Và kết thúc anh hùng ca Ilad là lễ hỏa táng Hector.

Anh hùng ca Iliad dù không đi sầu từ nguyên nhân đến diễn biến của chiến tranh thành Troy, nhưng những gì mà nó phản ánh đã cho chúng ta những hiểu biết cơ bản về cuộc chiến giữa các bộ lạc là nhằm cướp bóc của cải vật chất và nô lệ vào thời công xã thị tộc đang trên đà suy vong. Trên nền bức tranh loạn lạc là sự xuất hiện của những anh hùng, vì thế mà quan niệm về anh hùng trong tác phẩm này cũng được quan tâm hơn bao giờ hết.

Vậy anh hùng là gì? Theo dòng chảy lịch sử, anh hùng được xem là người có công trạng với lịch sử nước nhà, trong văn học, anh hùng có thể là nhân vật hư cấu hoặc người thật, những người anh hùng ấy là những chiến binh không tiếc thân mình chiến đấu giành lại độc lập dân tộc bằng tất cả lòng dũng cảm và sức mạnh của chính mình.

Anh hùng ca Iliad hướng đến ước vọng về mẫu người anh hùng lý tưởng, là người anh hùng của bộ lạc, của toàn thể dân tộc. Trong tác phẩm này, có sự xuât hiện của nhiều anh hùng khác nhau, mỗi người là một đại diện cho một tài năng và sức mạnh khác nhau. Với Achilles, chàng có cơ thể mình đồng da sắt, đao thương bất nhập, còn là người chạy nhanh nhất thế giới vì được thay ống chân người khổng lồ, hơn nữa, Achlles còn được thay gan sư tử, tim gấu để trở thành người can đảm nhất. Hay người anh hùng Odyssey, ông đại diện cho sức mạnh về trí tuệ, sở hữu sự thông thái và khôn ngoan do đó mà được người đời ca tụng là “trí tuệ khôn ngoan tựa thần linh”. Bên cạnh các anh hùng kể trên, trong anh hùng ca Iliad còn có sự xuất hiện của những anh hùng với các sức mạnh độc lạ, những khả năng này sánh với thần thánh, vì nó quá phi thường. Tổng quan thì những anh hùng này đều tham chiến vì bộ lạc, vì dân tộc mang lại những thành tựu vĩ đại cho lịch sử bộ lạc. Họ không chỉ chiến đấu vì muc đích cộng đồng mà đôi khi đó còn là mục đích cá nhân, lập chiến công lẫy lừng để lưu danh sử sách. Đôi khi, những mục đích này bị thoát ly khỏi những chuẩn mực xưa cũ, thể hiện rõ nhất là việc cậy quyền thế của Agamemnon, dùng sức mạnh quyền lực để đoạt lấy người phụ nữ của Achilles, chính điều này đã vấy nên thù hận trong Achilles,  vì vậy mà Achilles quyết định rời bỏ quân đội Hy Lạp khiến toàn quân bại trận dưới tay gươm của quân Troy. Và một lần nữa tư thù về cái chết của người bạn thân đã khiến Achilles hành động một cách dã man với Hector, giết và kéo lê xác khắc thành Troy. Mặc dù, những điều này là phi nghĩa đối với bản thân chúng ta ngày nay, nhưng tại thời điểm ấy, dù là chiến đấu vì mục đích chung hay cá nhân, thì đều được tán dương như một niềm tự hào dân tộc.

Hình tượng người anh hùng chiến đấu trên tinh thần nghĩa hiệp là một nét đẹp sáng ngời giúp tác phẩm có cho mình được một chỗ đứng vững chắc trong nền sử thi thế giới từ quá khứ đến thời điểm hiện tại.

Đối với mỗi tộc người, họ đều có một đại diện về anh hùng. Trong xã hội mà chiến tranh phi nghĩa hay chính nghĩa đều không có ranh giới rõ rệt, bởi mục đích chiến đấu của những người anh hùng bộ lạc ấy là giành lấy lợi ích cho tộc người của mình, đây là một điều hiển nhiên tồn tại trong xã hội lúc bấy giờ. Chiến đấu vì quê hương, gia đình và cả là trả thù nhưng kẻ đã sỉ nhục danh tiếng của gia tộc và nơi mình sinh ra. Có thể thấy, Homer không hề lên án bất cứ phe cánh nào, mà cái cốt lỗi là tán dương, ca tụng anh hùng và chiến thắng hiển hách của họ, đồng thời thể hiện niềm thương cảm với những người tử trận. Dù là người chiến thắng hay kẻ bại trận thì đều đáng nhận được sự ghi nhận, tán tụng của người đời như những anh hùng thật thụ.

Nói về người anh hùng điển hình là nhắc đến Achilles, một người toàn tài, chiến công lẫy lừng và cả phẩm chất cao quý, chàng xuất sắc về tài năng và biệt tài xuất chúng được đánh giá là “anh hùng con người”, chàng hội tụ đủ mọi phẩm chất ưu tú của một anh hùng con người, với sức mạnh về thể chất, lý tưởng vì tập thể, sự dũng cảm, ý chí kiên cường và sự tài năng của mình, đó là tất cả yếu tố cấu thành nên một chiến binh tiêu biểu của cả bộ lạc.

Song song với việc thể hiện giấc mơ về người anh hùng của bộ lạc, Iliad còn là tiếng nói gợi lên tinh thần nhân đạo vô cùng sâu sắc. Có thể thấy Homer đã dùng giọng văn của mình để khóc thương cho những nỗi đau, thiệt hại mà con người phải gánh chịu do chiến tranh, thành Troy mất đi Hector, vợ con Hector mất đi một người chồng người cha và tiếng khóc thương của Priam, người cha già đáng thương đi chuộc lại xác con trai mình,… có thể thấy, dù được ủ ấm trong vòng tay mẹ thiên nhiên nhưng có lẽ loài người là giống loài khốn khổ nhất trong các loài sinh vật cùng sống trên trái đất.

Anh hùng ca Iliad đã thể hiện điểm nhìn khách quan của Homer, khi ông không đứng về phe nào, ông không phê phán hay tân bốc bất cứ bên nào. Mặt khác là đề cao về những giá trị tình cảm giưa người với người, đó có thể là tình cha con, tình nghĩa bạn bè của Achilles và Patroclus, lòng xót thương của dân thành Troy dành cho cái chết của Hector.

Cùng chính sự tôn trọng các giá trị tình cảm ấy mà anh hùng ca Iliad đã hướng nhân vật anh hùng đến trái tim ấm nóng và sống  đầy tình cảm. Ví như Achilles, chàng nặng tình bạn hữu với Patroclus, chàng vô cùng thương xót trước sự ra đi tức tưởi của bạn thân mình:
“… Achilles rên rỉ khóc than kinh khủng”

Bên cạnh đó,Achilles còn là một người trung thực, khi chàng đã từ chối tham gia chiến đấu khi biết Agememnon đã gian dối vi phạm những tiêu chuẩn cộng đồng. Hay sự thủy chung của Hector, khi đang chiến đấu với Achilles, Hector luôn hướng về vợ con của mình với một sự lo lắng nặng trĩu, hơn nữa chàng còn có một trái tim bao dung đông đầy vị tha với những người mắc sai lầm.

Thật vậy, quan điểm về người anh hùng trong thi phẩm Iliad đã được Homer thể hiện vô cùng thành công. Ông đã mang đến cho người đọc một cái nhìn đầy đủ và toàn diên về người anh hùng, họ là những người chiến đấu vì bộ lạc, vì bản thân và vì nghĩa khí của mình, bên cạnh đó, họ còn sở hữu những sức mạnh và khả năng vô song. Không chỉ thế, họ còn là những người sống có tình cảm và một trái tim nhân hậu.

Cần Thơ, ngày 14 tháng 11 năm 2022.