(Mục tiêu xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN được xác định tại văn kiện Đại hội Đảng lần thứ IX đã tiếp tục khẳng định tại Nghị quyết của Quốc hội khóa X về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp nước CHXHCN Việt Nam năm 1992. Xin giới thiệu ý kiến của giáo sư, tiến sĩ khoa học Đào Trí Úc, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật về "Mô hình tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân giai đoạn 2001-2010").

-------------------------

Quyền lực nhà nước ở Việt Nam là quyền lực nhà nước thống nhất. Sự thống nhất đó không phải là sự tập trung quyền lực cao độ vào một nhánh quyền lực nào theo kiểu phân lập quyền lực mà là sự thống nhất ở mục tiêu chung là phục vụ lợi ích của nhân dân, của đất nước, của dân tộc. Tuy nhiên, xét theo cơ chế tổ chức, quyền lực nhà nước tối cao, tức là những chức năng thẩm quyền cao nhất và lớn nhất, phải nằm trong tay những cơ quan đại diện cho nhân dân vì xét về nguồn cội, đó là quyền lực của nhân dân và nhân dân giao phó quyền lực cho các đại diện của mình. Ở Việt Nam, đó là Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp.

Quốc hội có quyền lập hiến và lập pháp; quyền giám sát tối cao; quyền quyết định kế hoạch phát triển của đất nước và tất cả những vấn đề quốc kế dân sinh về đối nội, đối ngoại quan trọng nhất; quyền lập ra các cơ quan và chức vụ quốc gia cao nhất. Tất cả các cơ quan và những người có chức vụ cao nhất đấy phải chịu trách nhiệm và báo cáo trước Quốc hội.

Các Hội đồng nhân dân là những cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân, do nhân dân địa phương bầu ra, chịu trách nhiệm trước nhân dân địa phương và cơ quan nhà nước cấp trên.

Chính vì vị trí quan trọng ấy mà các cơ quan đại diện phải được cải cách mạnh mẽ để làm tốt hơn nữa chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm lớn lao của mình.

Một trong những quan điểm cơ bản về xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam XHCN là quan điểm về quyền lực nhà nước thống nhất trên cơ sở phân công và phối hợp trong việc thực hiện ba quyền: Lập pháp, hành pháp, tư pháp. Có thể hiểu rằng, sự thống nhất là nền tảng, sự phân công và phối hợp là phương thức để đạt được sự thống nhất của quyền lực nhà nước.

Trong giai đoạn hiện nay, hoạt động lập pháp đang đứng trước những nhiệm vụ mới mẻ và phức tạp của việc điều chỉnh pháp luật đáp ứng yêu cầu của công nghiệp hóa, hiện đại hóa, phát triển kinh tế thị trường theo định hướng XHCN, hợp tác và hội nhập quốc tế. Lập pháp phải được đặt trên cơ sở của một chiến lược nhằm xác định cho được những ưu tiên cần thiết, bảo đảm tính đồng bộ của việc điều chỉnh pháp luật, tính khả thi của các quy định pháp luật, tính hiệu lực và hiệu quả của việc áp dụng pháp luật và đưa pháp luật vào cuộc sống. Hoạt động lập pháp phải vừa bảo đảm chất lượng, vừa theo kịp yêu cầu của sự phát triển: Không chậm trễ và không duy ý chí. Muốn vậy, ngoài sự hiện diện của một chiến lược lập pháp, cần tổ chức tốt hơn nữa quy trình lập pháp. Quy trình đó phải bảo đảm để phản ánh được sự phát triển sống động của đời sống xã hội trong các lĩnh vực, lại vừa phải bảo đảm tính chuyên môn pháp lý của các quy định, bảo đảm để có sự phối hợp chặt chẽ giữa khâu làm luật và việc ban hành các văn bản dưới luật. Sự phân công và phối hợp chính là ở chỗ đó. Vì vậy mọi quan niệm coi làm luật chỉ tập trung vào một khâu nào đó đều là quan niệm lệch lạc. Trên thế giới cũng chưa hề có một nước nào làm như vậy.

Mặc dù đã có nhiều nỗ lực đổi mới và cải cách nhưng tổ chức và hoạt động của bộ máy hành chính của Việt Nam vẫn còn nhiều nhược điểm, còn nhiều mặt chưa đáp ứng được yêu cầu của sự phát triển của đất nước. Tổ chức hành pháp chưa thông suốt còn yếu trong việc xử lý mối liên kết dọc và ngang, thậm chí còn có hiện tượng cục bộ, bất tuân lệnh cấp trên. Chế độ phân cấp trách nhiệm còn thiếu rành mạch, làm trầm trọng thêm tác phong làm việc quan liêu và dựa dẫm. Thẩm quyền và trách nhiệm cá nhân chưa được quy định chặt chẽ. Thái độ làm việc và trách nhiệm trước dân của đội ngũ công chức vẫn còn là vấn đề đáng nói hiện nay.

Vì vậy, Đảng ta chủ trương tiếp tục đẩy mạnh cải cách hành chính và đặt nó trên cơ sở một chiến lược khoa học nhằm xây dựng cho được một nền hành chính nhà nước dân chủ, trong sạch, vững mạnh, từng bước hiện đại hóa.

Một trong những nội dung cơ bản của nguyên tắc phân công và phối hợp quyền lực nhà nước và cải cách hành chính là sự phân công, phân cấp giữa Trung ương và địa phương. Sự phân công, phân cấp ấy phải dựa trên cơ sở khuyến khích và nâng cao tính chủ động của chính quyền địa phương, kết hợp chặt chẽ quản lý ngành và quản lý lãnh thổ, thực hiện  đúng nguyên tắc tập trung dân chủ. Đặc biệt, việc đổi mới tổ chức và hoạt động nhằm nâng cao vai trò đại diện, vai trò giám sát của Hội đồng nhân dân là nhiệm vụ đã chín muồi. Hiện nay có những quan điểm tiếp cận và phương án khác nhau về việc tổ chức của Hội đồng nhân dân. Thiết nghĩ, với tính cách là cơ quan đại diện cho nhân dân địa phương và là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, Hội đồng nhân dân phải thực hiện vai trò của mình ở bất kỳ cấp nào có sự hiện diện của một cấp quyền lực nhà nước. Cần phân biệt cấp chính quyền nhà nước với cấp quản lý hành chính nhà nước. Có thể "thêm" hoặc "bớt" bất kỳ cấp quản lý hành chính nhà nước nào theo yêu cầu của sự quản lý đó, nhưng cấp quyền lực nhà nước là do Hiến pháp và chỉ Hiến pháp quy định và thay đổi.

Trong lĩnh vực hoạt động tư pháp, đường lối của Đảng, Hiến pháp và pháp luật của Nhà nước trước sau như một đều khẳng định các yêu cầu về bình đẳng, công bằng, về sự độc lập của Tòa án khi xét xử, bảo đảm mọi vi phạm đều bị xử lý, tăng cường bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp và chính đáng của người dân, đề cao các nguyên tắc về tôn trọng và bảo vệ quyền con người, đề phòng oan, sai trong các khâu điều tra, truy tố và xét xử.

Tuy nhiên, bên cạnh những nỗ lực đã đạt được trong việc củng cố và hoàn thiện các cơ quan tư pháp, vẫn còn nhiều vấn đề bức xúc khi nói đến tổ chức và hoạt động của các cơ quan đó cũng như hệ thống tư pháp nói chung.

Trong giai đoạn hiện nay, hoạt động tư pháp đã trở thành một hoạt động hết sức quan trọng của Nhà nước ta, thể hiện vai trò mới, những đòi hỏi và những nhiệm vụ mới của lĩnh vực hoạt động đó. Trên cơ sở những thành tựu và kinh nghiệm đã có, cần có những đột phá trong cải cách tư pháp mà những nội dung cơ bản là cải cách hoạt động xét xử và cải cách các thủ tục tố tụng, nâng cao năng lực chuyên môn, đạo đức nghề nghiệp và trách nhiệm chính trị - pháp lý của các cán bộ tư pháp, đổi mới một cách căn bản chương trình, nội dung và chất lượng đào tạo và bồi dưỡng nghiệp vụ đối với các chức danh tư pháp.