II QUYẾT TOÁN NGÂN SÁCH NHÀ Nước

1 Khái niệm quyết toán ngân sách nhà nước

Quyết toán ngân sách nhà nước là giai đoạn cuối cùngcủa quá trình ngân sách.

Xét về tổng thể, quyết toán ngân sách là hoạt động củatất cả các chủ thể có liên quan đến quá trình xây dựng kếhoạch, thực hiện kế hoạch ngân sách nhà nước trong nămthực hiện.

Các cơ quan quyền lực nhà nước (Quốc hội, hội đồngnhân dân) xem xét việc thực hiện, tính đúng đắn của dự toánngân sách nhà nước đã được xây dựng và thông qua; việcthông qua quyết toán ngân sách cũng giúp các cơ quan nàyđánh giá tính hiệu quả, trên cơ sở đó lựa chọn phương án sửdụng công cụ ngân sách nhà nước một cách tết nhất. Các cơquan hành pháp thực hiện quyết quán ngân sách để rút ranhững bài học cho công tác xây dựng, chấp hành ngân sáchtrong giai đoạn tiếp theo. Đối với đơn vị sử dụng ngân sách, các chủ thể có trách nhiệm thực hiện các hoạt động thu ngânsách tiến hành quyết toán ngân sách nhằm đánh giá hoạtđộng được giao, mặt khác quyết toán ngân sách cũng là hìnhthức xác nhận về một khối lượng công việc đã hoàn thành,kể cả việc sử dụng các nguồn tài chính.

Xét về hình thức biểu hiện, quyết toán ngân sách là báocáo kế toán về kết quả chấp hành ngân sách nhà nước hàngnăm đã được phê duyệt theo trình tự luật định. Theo đó, bảnquyết toán ngân sách bao gồm báo cáo kế toán về kết quảchấp hành ngân sách nhà nước hàng năm của chính quyềncác cấp và các đơn vị trực thuộc.

Trong việc thực hiện quyết toán ngân sách, nguyên tắccông khai được đánh giá là nguyên tắc quan trọng. Côngkhai trong quyết toán ngân sách nói riêng và trong hoạtđộng quản lý ngân sách nói chung nhằm tạo điều kiện choviệc kiểm tra, giám sát của các cơ quan đoàn thể, các tổchức xã hội và nhân dân đối với quá trình phân bổ và sửdụng ngân sách, góp phần thực hiện chính sách tiết kiệm,chống lãng phí, phát hiện và ngăn chặn kịp thời hành vi viphạm. Nguyên tắc công bố công khai trong quyết toán ngânsách nhà nước được thực hiện toàn diện. Yêu cầu củanguyên tắc công khai trong giai đoạn này được áp dụng đốivới các chế độ chính sách, số liệu, tài liệu liên quan đếnchấp hành và quyết toán ngân sách nhà nước các cấp, cácđơn vị sử dụng ngân sách, các đơn vị thực hiện thu ngânsách nhà nước. Nguyên tắc công khai trong quá trình quyếttoán ngân sách nhà nước được ghi nhận cụ thể tại khá nhiềucác văn bản pháp luật khác nhau và ngày càng đi đến xuhướng hoàn thiện.(l)

2. Trách nhiệm, quyền hạn của các chủ thể tham giavào hoạt động quyết toán ngân sách nhà nước

Theo nhiệm vụ được Hiến pháp quy định cho tổ chức bộmáy nhà nước, các cơ quan sau phải tham gia vào quá trìnhquyết toán ngân sách nhà nước.

Quốc hội là cơ quan có trách nhiệm cao nhất trong hoạtđộng ngân sách nhà nước, có quyền phê chuẩn quyết toánngân sách nhà nước, quyết toán các dự án, công trình đầu tưquốc gia quan trọng đã được Quốc hội phê chuẩn.

Uỷ ban kinh tế ngân sách của Quốc hội có trách nhiệmthẩm tra trước khi Chính phủ trình Quốc hội nội dung thựchiện ngân sách nhà nước, quyết toán ngân sách nhà nước.

Chính phủ là cơ quan chấp hành ngân sách cao nhất, cótrách nhiệm lập quyết toán ngân sách nhà nước, quyết toáncác dự án, công trình quan trọng để trình Quốc hội phêchuẩn. Cũng giống như các đơn vị sử dụng ngân sách, cáccấp ngân sách, Chính phủ phải chịu trách nhiệm về tínhchính xác của số liệu, tính trung thực, đầy đủ của báo cáo.

Uỷ ban nhân dân các cấp, hội đồng nhân dân các cấpchịu trách nhiệm về việc đáp ứng các yêu cầu của quyết toánngân sách của đơn vị mình và của ngân sách cấp dưới.

các cơ quan trong hệ thống tài chính là những chủ thểtrực tiếp tiến hành các nghiệp vụ quyết toán ngân sách với tưcách là công vụ được giao. Hệ thống này bao gồm cơ quantài chính các cấp, cơ quan thuế, cơ quan hải quan, cơ quankho bạc nhà nước, Quỹ hỗ trợ phát triển. . . Theo đó:

- Cơ quan tài chính có trách nhiệm hướng dẫn, kiểm traviệc quyết toán ngân sách các cấp trung ương và địa phương,lập quyết toán thu chi ngân sách cấp mình.

- Cơ quan kho bạc thực hiện quyết toán tình hình thực tế thu,chi ngân sách theo dự toán đã giao và theo mục lục ngân sách.

- Cơ quan thu lập báo cáo quyết toán thu ngân sách đốivới lĩnh vực được giao quản lý, thực hiện.

Các đơn vị sử dụng ngân sách là .các chủ thể đầu tiên cótrách nhiệm phải quyết toán ngân sách nhà nước. Điều nàyđược lý giải bởi lý do là nguồn tài chính chỉ có thể đượcchuyển hoá qua các đơn vị sử dụng ngân sách. Do vậy, đơnvị dự toán cấp 1, đơn vị dự toán cấp 2, đơn vị dự toán cấp 3là những chủ thể đầu tiên phải thực hiện quyết toán ngânsách nhà nước ở đơn vị mình (theo trật tự từ đơn vị cơ sở thấp nhất). Trong quá trình quyết toán ngân sách nhà nước,có thể có sự khác nhau nhất định về phương diện pháp luậtgiữa các đơn vị sử dụng ngân sách ngân sách. Chẳng hạn,đối với những đơn vị sử dụng ngân sách là cơ quan quản lýhành chính đang thực hiện chế độ khoán chi hành chính thìnội dung quyết toán có sự khác biệt nhất định so với đơn vịcó sử dụng ngân sách nhưng là đơn vị sự nghiệp có thu. Đốivới hoạt động đầu tư phát triển, các dự án đầu tư bằng hỗ trợtín dụng của Nhà nước cũng có điểm khác biệt so với các dựán nhận vốn từ ngân sách nhà nước.

các đơn vị sử dụng ngân sách không phải là đơn vị sựnghiệp có thu, có trách nhiệm quyết toán theo đúng các mụcchi của Mục lục ngân sách nhà nước. Quyết toán của đốitượng này còn bao gồm cả việc phân tích tình hình, nội dungsử dụng kinh phí (kể cả phần kinh phí tiết kiệm).

Các đơn vị sự nghiệp có thu phải thực hiện quyết toán vàthể hiện trong hoạt động ngân sách đối với các khoản thu,chi thuộc ngân sách nhà nước.

3. Căn cứ để quyết toán ngân sách nhà nước

Nếu giai đoạn chấp hành ngân sách nhà nước sử dụng cáccăn cứ thu chi ngân sách làm chuyển dịch thực tế một nguồntài chính từ chủ thể này sang chủ thể khác một cách hợp phápthì trong giai đoạn quyết toán ngân sách, ý nghĩa của việc sửdụng các căn cứ pháp lý thể hiện ở khía cạnh khác.

Trong giai đoạn quyết toán ngân sách, các căn cứ đượcsử dụng, xem xét để xác nhận một hành vi chuyển giao tàichính đã thực hiện là phù hợp, được chính thức công nhận vàchấm dứt trách nhiệm của các bên trong quan hệ cụ thể đó.

Một cách khái quát, có thể hình dung các căn cứ chủ yếu đểthực hiện quyết toán ngân sách nhà nước bao gồm:

Thứ nhất, căn cứ vào các quy định pháp luật hiện hànhvề chế độ thu ngân sách, các chỉ tiêu tài chính, các địnhmức chi tiêu tài chính được áp dụng chung cho các đơn vịsử dụng ngân sách. Đây là căn cứ đầu tiên để xây dựng,thẩm định, phê chuẩn quyết toán ngân sách nhà nước. Cầnlưu ý rằng, các quy định được đưa ra xem xét phải là quyđịnh có giá trị áp dụng trong thời điểm chấp hành chi (màkhông phải là thời điểm thẩm định, phê chuẩn quyết toánchi). Các văn bản pháp luật, chế độ, định mức cũng phảibảo đảm tính pháp chế, có giá trị áp dụng đối với nội dungxem xét quyết toán.

Thứ hai, căn cứ vào các chỉ tiêu được phân bổ trong dựtoán ngân sách nhà nước. Xét theo khía cạnh kinh tế, dongân sách nhà nước là bảng thu chi tài chính của Nhà nướcnên các chỉ tiêu kế hoạch về thu chi ngân sách chính là căncứ pháp lý kinh tế để bảo đảm kế hoạch tài chính quốc giađược thực hiện theo đúng đối tượng, đúng tiến độ, đúng mụctiêu đặt ra trong một kỳ hạn nhất định.

Thứ ba, căn cứ vào Mục lục Ngân sách áp dụng cho từngđối tượng quyết toán ngân sách. Đây cũng là một căn cứquan trọng để thực hiện quyết toán ngân sách. Điều 73 Nghịđịnh số 60120031NĐ-CP ngày 06/6/2003 quy định: "Cáckhoản thu, chi phải hạch toán theo đúng chê' độ kết toán,đúng Mục lục ngân sách nhà nước, đúng niên độ ngân sách".

Căn cứ này cho thấy yêu cầu của công tác lập dự toán ngânsách, tính chính xác và đúng đối tượng, đúng mục đích củahoạt động chấp hành ngân sách nhà nước được đề cao.

Thứ tư, căn cứ vào các chứng từ, tài liệu thực tế chứngminh kết quả chấp hành ngân sách nhà nước. Thực hiện căn cứ này, đối tượng thẩm định, xét duyệt quyết toán kiểm trađược tính thực tế của các hành vi chuyển dịch tài chính tronghoạt động ngân sách nhà nước. Yêu cầu đối với chứng từ thu,chi phải hợp pháp, phải khớp với số liệu của cơ quan kho bạcnhà nước và phải thể hiện các chứng từ đó là chứng từ đãthực hiện trong thực tế.

4. Trình tự, thủ tục quyết toán ngân sách nhà nước

Để tiến hành quyết toán ngân sách nhà nước, các chủ thểcó liên quan thực hiện theo trình tự thống nhất. Thời hạnquyết toán ngân sách nhà nước được tính từ thời điểm kếtthúc ngày 31 tháng 12, các đơn vị dự toán phải khoá sổ kếtoán và lập báo cáo quyết toán năm.

Theo pháp luật hiện hành, hoạt động quyết toán ngânsách nhà nước được tiến hành theo các bước sau đây:

- Lập bản quyết toán và thẩm định quyết toán của cácđơn vị dự toán. Cuối năm, các đơn vị dự toán thực hiện lậpquyết toán ngân sách của đơn vị mình và tổng hợp quyếttoán ngân sách của các đơn vị trực thuộc. Đơn vị dự toán cấp1 có trách nhiệm duyệt báo cáo quyết toán của các đơn vịtrực thuộc, tổng hợp và báo cáo quyết toán (bao gồm quyếttoán của đơn vị và báo cáo của đơn vị dự toán cấp dưới trựcthuộc), gửi cơ quan tài chính đồng cấp. Thực hiện quyết toánhoạt động thu, chi ngân sách ở các đơn vị dự toán, khôngđược phép giữ lại nguồn thu của ngân sách nhà nước. Trườnghợp có phát sinh nguồn thu nhưng chưa kịp làm thủ tục nộpngân sách, phải nộp vào năm sau, phải hạch toán và quyếttoán vào năm sau (trừ trường hợpđặc biệt). Mặt khác, cáckhoản chi được bố tư cho dự toán ngân sách năm nào, phảithực hiện trong năm đó; nếu trong năm chưa thực hiện hoặcchưa thực hiện hết, không được chuyển sang năm sau, trừtrường hợpđặc biệt.

Do chi đầu tư phát triển có sự khác biệt so với hoạt độngchi khác nên đối với các công trình xây dựng cơ bản, chươngtrình quốc gia, khi kết thúc năm ngân sách, chủ đầu tư lậpquyết toán vốn đầu tư trong năm (không trùng với báo cáoquyết toán công trìnhđầu tư), gìn kho bạc nhà nước và cơquan tài chính đồng cấp. Việc thẩm định quyết toán của đơnvị dự toán thuộc ngân sách trung ương thuộc về Bộ tài chính; đối với đơn vị thuộc ngân sách địa phương, thuộc về cơ quantài chính địa phương.

- Tổng hợp, thẩm định quyết toán của các cấp ngân sách.

Do là cấp ngân sách cơ sở, ngân sách cấp xã là đơn vị đầutiên thực hiện quyết toán ngân sách. Ban tài chính cấp xã cótrách nhiệm lập báo cáo quyết toán thu, chi ngân sách cấp xãvà các hoạt động tài chính khác của cấp xã, trình uỷ bannhân dân xã, gìn hội đồng nhân dân xã phê chuẩn đồng thờigìn phòng tài chính cấp huyện. Phòng tài chính cấp huyệnthẩm định quyết toán ngân sách xã.

Phòng tài chính huyện có trách nhiệm lập dự toán ngânsách cấp huyện (bao gồm cả quyết toán ngân sách cấp xãtrực thuộc), trình uỷ ban nhân dân huyện, gửi hội đồng nhândân huyện phê chuẩn, gửiúhở tài chính vật giá thẩm định. Sởtài chính vật giá có trách nhiệm thẩm định quyết toán ngânsách cấp huyện.

Sở tài chính tổng hợp, lập quyết toán thu, chi ngân sáchđịa phương bao gồm: quyết toán thu, chi ngân sách cấp tỉnh;quyết toán thu chi ngân sách cấp huyện và thu chi ngân sáchcấp xã trình uỷ ban nhân dân cấp tỉnh, Bộ tài chính đồng thờitrình hội đồng nhân dân cấp tỉnh phê chuẩn. Bộ tài chính là cơ quan thẩm định ngân sách địa phương.

Bộ tài chính có trách nhiệm tổng hợp ngân sách địaphương; tổng hợp, lập báo cáo tổng quyết toán ngân sáchnhà nước trình Chính phủ xem xét để trình Quốc hội phêchuẩn đồng thời gìn kiểm toán nhà nước.

Cũng cần lưu ý rằng, các cấp ngân sách đều có nguồn thuvà nhiệm vụ chi được phân bổ của cơ quan có thẩm quyềnnên cũng xuất hiện khả năng kết dư ngân sách ở các cấp. Đốivới kết dư ngân sách trung ương và ngân sách cấp tỉnh, 50%được chuyển vào quỹ dự trữ tài chính, phần còn lại chuyểnvào ngân sách năm sau. Đối với ngân sách cấp huyện, xã, kếtdư ngân sách được chuyển toàn bộ vào ngân sách năm sau(vì các cấp ngân sách này không có quỹ dự trữ tài chính).

Trường hợp ngân sách cấp dưới có thực hiện chi uỷquyền theo yêu cầu của ngân sách cấp trên, phần kinh phíchi uỷ quyền được xác định cho cấp ngân sách uỷ quyền. Cơquan tài chính nhận uỷ quyền lập báo cáo quyết toán kinhphí uỷ quyền dựa trên báo cáo quyết toán của đơn vị trực tiếpthụ hưởng phần kinh phí uỷ quyền và xác nhận của cơ quanquản lý chuyên ngành.

- Phê chuẩn quyết toán ngân sách nhà nước. Xuất phát từquy định phân cấp quản lý ngân sách, việc phê chuẩn ngânsách địa phương thuộc về hội đồng nhân dân các cấp; phêchuẩn tổng quyết toán ngân sách nhà nước thuộc về Quốc hội.