Đọc truyện SLHK1OT

♥ Truyen2U.Pro - Tên miền mới của Truyen2U.Net

SLHK1OT

Trước Sau

Màu nền

Font chữ

Font size

Chiều cao dòng

ch¬ng 3

Sinh lý m¸u vµ dÞch thÓ

M«i trêng sèng ngµy cµng trë nªn rÊt quan träng ®èi víi c¸c lÜnh vùc sinh häc vµ x· héi häc. M«i trêng bªn ngoµi c¬ thÓ (ngo¹i m«i) cña mäi sinh vËt lµ thiªn nhiªn bao la, gåm c¸c ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh tù nhiªn nh kh«ng khÝ, thêi tiÕt, khÝ hËu, ngµy ®ªm... §èi víi con ngêi, ngo¹i m«i cßn bao gåm c¸c yÕu tè vÒ x· héi. YÕu tè x· héi lµ do chÝnh con ngêi t¹o ra, nhng nã l¹i cã ¶nh hëng trùc tiÕp trë l¹i con ngêi.

Mét sè sinh vËt, ®Æc biÖt lµ kÝ sinh trïng, ngo¹i m«i lµ c¬ thÓ vËt chñ. Trong lao ®éng, con ngêi cßn coi m«i trêng lao ®éng xung quanh m×nh nh tµu ngÇm, tµu thuû, hÇm lß, c«ng sù, nhµ m¸y... lµ ngo¹i m«i. C¸c yÕu tè cña ngo¹i m«i lu«n lu«n biÕn ®æi theo thêi gian vµ kh«ng gian. Nh÷ng thay ®æi nµy lµ t¸c nh©n kÝch thÝch lªn c¬ thÓ sinh vËt vµ con ngêi.

M«i trêng bªn trong c¬ thÓ (néi m«i) lµ m«i trêng sèng cña mäi tÕ bµo, lµ chÊt dÞch hoÆc gi¸n tiÕp, hoÆc trùc tiÕp nu«i tÕ bµo. Néi m«i cã ®Æc tÝnh lµ h»ng ®Þnh, hoÆc thay ®æi trong mét ph¹m vi rÊt hÑp. Sù thay ®æi cña c¸c yÕu tè néi m«i lµ nguyªn nh©n hay lµ hËu qu¶ cña nhiÒu c¬ chÕ bÖnh lý kh¸c nhau. V× vËy, viÖc xÐt nghiÖm, kiÓm tra tÝnh h»ng ®Þnh cña néi m«i lµ rÊt cÇn thiÕt ®Ó gióp cho chÈn ®o¸n, theo dâi ®iÒu trÞ vµ tiªn lîng bÖnh trong l©m sµng.

Néi m«i cña c¬ thÓ bao gåm m¸u, dÞch gian bµo, dÞch b¹ch huyÕt, dÞch n·o tuû, dÞch nh·n cÇu, tinh dÞch, dÞch trong c¬ quan tiÒn ®×nh vµ c¸c thanh dÞch. Trong c¸c lo¹i néi m«i trªn ®©y, m¸u lµ thµnh phÇn quan träng nhÊt. M¸u chøa ®ñ c¸c vËt chÊt cÇn thiÕt cña c¬ thÓ vµ còng lµ nguån gèc cña nhiÒu dÞch thÓ kh¸c. Cho nªn, nãi ®Õn néi m«i lµ ngêi ta thêng nghÜ tíi m¸u. Tuy vËy, kh¸i niÖm néi m«i còng chØ lµ kh¸i niÖm t¬ng ®èi. VÝ dô: m¸u lµ néi m«i cña c¬ thÓ nhng l¹i lµ ngo¹i m«i cña tÕ bµo.

Con ngêi tõ khi sinh ra ®· bÞ nh÷ng qui luËt kh¾c nghiÖt cña tù nhiªn vµ cña x· héi chi phèi. §Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn, con ngêi ph¶i lu«n lu«n thÝch nghi víi mäi sù biÕn ®æi cña m«i trêng, ph¶i c¶i t¹o m«i trêng sèng vµ còng ph¶i biÕt b¶o vÖ m«i trêng sèng cña m×nh. §iÒu nµy cã nghÜa lµ con ngêi lµ mét thÓ thèng nhÊt vµ thèng nhÊt víi m«i trêng sèng.

Khèi lîng, thµnh phÇn vµ

chøc n¨ng sinh lý cña m¸u.

1. Khèi lîng.

M¸u lµ tæ chøc láng, lu th«ng trong hÖ tuÇn hoµn. Trong 1 kg thÓ träng, cã 75 - 80ml m¸u. TrÎ s¬ sinh cã 100ml m¸u /kg c©n nÆng, sau ®ã khèi lîng m¸u gi¶m dÇn. Tõ 2 -3 tuæi trë ®i khèi lîng m¸u l¹i t¨ng dÇn lªn, råi gi¶m dÇn cho ®Õn tuæi trëng thµnh th× h»ng ®Þnh. Mét ngêi trëng thµnh, b×nh thêng m¸u chiÕm 7 - 9% träng lîng c¬ thÓ. Mét ngêi nÆng 50kg cã kho¶ng 4 lÝt m¸u. Ngêi ta cã thÓ x¸c ®Þnh khèi lîng m¸u chÝnh x¸c b»ng nhiÒu ph¬ng ph¸p kh¸c nhau: ph¬ng ph¸p tiªm c¸c chÊt cã mµu vµo m¸u, chÊt nµy Ýt bÞ läc ra khái thËn, ph©n huû nhanh vµ kh«ng ®éc h¹i hoÆc dïng c¸c chÊt ®ång vÞ phãng x¹ ®¸nh dÊu hång cÇu.

Khèi lîng m¸u t¨ng lªn sau khi ¨n, uèng, khi mang thai, khi truyÒn dÞch... Khèi lîng m¸u gi¶m khi c¬ thÓ ra nhiÒu må h«i, n«n möa, Øa ch¶y, chÊn th¬ng cã ch¶y m¸u bªn trong hoÆc bªn ngoµi c¬ thÓ ... NÕu khèi lîng m¸u t¨ng lªn trong c¬ thÓ, dÞch tõ m¸u sÏ vµo kho¶ng gian bµo cña da vµ c¸c m«, sau ®ã níc ®îc bµi xuÊt dÇn theo níc tiÓu. NÕu khèi lîng m¸u gi¶m trong c¬ thÓ, dÞch tõ kho¶ng gian bµo vµo m¸u lµm cho khèi lîng m¸u t¨ng lªn. Trong nhiÒu trêng hîp mÊt m¸u cÊp diÔn (mÊt m¸u ë c¸c t¹ng lín, c¸c x¬ng lín, mÊt m¸u ®êng ®éng m¹ch ...) khèi lîng m¸u bÞ gi¶m ®ét ngét, c¬ thÓ kh«ng cã kh¶ n¨ng tù bï trõ; nÕu kh«ng cÊp cøu kÞp thêi, c¬ thÓ sÏ kh«ng sèng ®îc.

2. Thµnh phÇn.

M¸u gåm hai thµnh phÇn: thÓ h÷u h×nh (huyÕt cÇu) vµ huyÕt t¬ng. C¸c thÓ h÷u h×nh cña m¸u lµ hång cÇu, b¹ch cÇu vµ tiÓu cÇu, chiÕm 43 - 45% tæng sè m¸u, chØ sè nµy ®îc gäi lµ hematocrit. Hång cÇu lµ thµnh phÇn chiÕm chñ yÕu trong thÓ h÷u h×nh. HuyÕt t¬ng chiÕm 55 - 57% tæng sè m¸u. HuyÕt t¬ng chøa níc, protein, c¸c chÊt ®iÖn gi¶i, c¸c hîp chÊt h÷u c¬ vµ v« c¬, c¸c hocmon, c¸c vitamin, c¸c chÊt trung gian ho¸ häc, c¸c s¶n phÈm chuyÓn ho¸ ... HuyÕt t¬ng chøa toµn bé c¸c chÊt cÇn thiÕt cho c¬ thÓ vµ toµn bé c¸c chÊt cÇn ®îc th¶i ra ngoµi. HuyÕt t¬ng bÞ lÊy mÊt fibrinogen th× ®îc gäi lµ huyÕt thanh.

3. Chøc n¨ng sinh lý cña m¸u.

M¸u cã rÊt nhiÒu chøc n¨ng , díi ®©y lµ nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n cña m¸u:

3.1. Chøc n¨ng dinh dìng.

M¸u mang trong m×nh toµn bé c¸c chÊt dinh dìng ®Ó nu«i c¬ thÓ. C¸c chÊt dinh dìng ®îc ®a tõ ngoµi vµo qua ®êng tiªu ho¸. Ngoµi ra b¹ch cÇu cßn vµo lßng èng tiªu ho¸ nhËn c¸c chÊt dinh dìng theo kiÓu "Èm bµo" vµ "thùc bµo", råi l¹i vµo lßng m¹ch mang thªm mét phÇn c¸c chÊt dinh dìng cho m¸u.

3.2. Chøc n¨ng b¶o vÖ.

M¸u cã kh¶ n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ khái bÞ nhiÔm trïng nhê c¬ chÕ thùc bµo, Èm bµo vµ c¬ chÕ miÔn dÞch dÞch thÓ, miÔn dÞch tÕ bµo. M¸u còng cã kh¶ n¨ng tham gia vµo c¬ chÕ tù cÇm m¸u, tr¸nh mÊt m¸u cho c¬ thÓ khi bÞ tæn th¬ng m¹ch m¸u cã ch¶y m¸u.

3.3. Chøc n¨ng h« hÊp.

M¸u mang 0xy tõ phæi tíi tÕ bµo vµ m«, ®ång thêi m¸u mang cacbonic tõ tÕ bµo vµ m« tíi phæi.

3.4. Chøc n¨ng ®µo th¶i.

M¸u mang c¸c chÊt sau chuyÓn ho¸, chÊt ®éc, chÊt l¹ tíi c¸c c¬ quan ®µo th¶i (thËn, bé m¸y tiªu ho¸, phæi, da ) ®Ó th¶i ra ngoµi.

3.5. Chøc n¨ng ®iÒu hoµ th©n nhiÖt.

M¸u mang nhiÖt ë phÇn "lâi" cña c¬ thÓ ra ngoµi ®Ó th¶i vµo m«i trêng hoÆc gi÷ nhiÖt cho c¬ thÓ nhê c¬ chÕ co m¹ch da.

3.6. Chøc n¨ng ®iÒu hoµ c¸c chøc phËn c¬ thÓ.

B»ng sù ®iÒu hoµ tÝnh h»ng ®Þnh néi m«i, m¸u ®· tham gia vµo ®iÒu hoµ toµn bé c¸c chøc phËn c¬ thÓ b»ng c¬ chÕ thÇn kinh vµ thÇn kinh - thÓ dÞch.

4. §Æc tÝnh cña m¸u.

M¸u cã tÝnh h»ng ®Þnh. TÝnh h»ng ®Þnh cña m¸u ®îc ®¸nh gi¸ qua c¸c chØ sè sinh lý, sinh ho¸ cña m¸u. C¸c chØ sè nµy, trong ®iÒu kiÖn sinh lý b×nh thêng lµ rÊt Ýt thay ®æi hoÆc chØ thay ®æi trong mét ph¹m vi rÊt hÑp. V× vËy chóng ®îc coi nh lµ mét h»ng sè. KiÓm tra c¸c chØ sè sinh lý, sinh ho¸ cña m¸u lµ mét viÖc lµm v« cïng quan träng vµ rÊt cÇn thiÕt ®Ó ®¸nh gi¸ nh÷ng rèi lo¹n chøc n¨ng cña c¬ thÓ.

Hång cÇu

1. H×nh d¸ng vµ kÝch thíc.

Hång cÇu trëng thµnh, lu th«ng trong m¸u lµ tÕ bµo kh«ng cã nh©n. ë ®iÒu kiÖn tù nhiªn, nã cã h×nh ®Üa lâm hai mÆt, ®êng kÝnh kho¶ng 7,2mm, bÒ dµy ë ngo¹i vi lµ 2,2mm, ë trung t©m lµ 1mm (h×nh 3.1).

ThÓ tÝch mét hång cÇu lµ 83mm3 (83femtolit). Nhê cã tÝnh ®µn håi tèt mµ hång cÇu dÔ dµng thay ®æi h×nh d¹ng khi ®i qua c¸c mao m¹ch. DiÖn tÝch bÒ mÆt hång cÇu lín (do cã hai mÆt lâm), v× vËy khi hång cÇu biÕn d¹ng mµng hång cÇu kh«ng bÞ c¨ng vµ vì ra. NÕu tÝnh diÖn tÝch toµn bé mµng hång cÇu trong c¬ thÓ céng l¹i, cã thÓ lªn ®Õn 3000m2.

H×nh 3.1. H×nh d¸ng vµ kÝch thíc cña hång cÇu.

2. Thµnh phÇn.

Tû lÖ thµnh phÇn cña hång cÇu

C¸c thµnh phÇn

67,00

Níc

28,00

Hemoglobin

0,30

Lipid c¸c lo¹i (lecitin, cholesterol)

2,00

Nh÷ng chÊt kh¸c cã chøa nit¬ (enzym, protein, glutation)

0,02

Urª

1,20

C¸c chÊt v« c¬ (K+)

Hång cÇu cã mét cÊu tróc ®Æc biÖt víi nhiÒu thµnh phÇn kh¸c nhau. Nã gåm mét nÒn do protein vµ lipid t¹o nªn. §a sè lipid ®Òu kÕt hîp víi protein t¹o thµnh lipoprotein. Trong nÒn cßn cã glucose, clorua, phosphat... NÒn vµ mµng chiÕm 2 -5% träng lîng hång cÇu. Gi÷a c¸c m¾t cña nÒn cã hemoglobin. Hai thµnh phÇn quan träng nhÊt cña hång cÇu ®îc nghiªn cøu nhiÒu ®ã lµ mµng hång cÇu vµ hemoglobin. Mµng hång cÇu mang nhiÒu kh¸ng nguyªn nhãm m¸u. Hemoglobin lµ thµnh phÇn quan träng trong sù vËn chuyÓn khÝ cña m¸u.

3. Sè lîng.

Ngêi trëng thµnh, ë m¸u ngo¹i vi cã 3,8 x 1012 hång cÇu/lÝt (®èi víi n÷); 4,2 x1012 hång cÇu/lÝt (®èi víi nam). TrÎ míi sinh, ë ngµy ®Çu sè lîng hång cÇu rÊt cao (5,0 x1012 hång cÇu/lÝt). Sau ®ã, do hiÖn tîng tan m¸u, sè lîng hång cÇu gi¶m dÇn. TrÎ em díi 15 tuæi cã sè lîng hång cÇu thÊp h¬n ngêi trëng thµnh 0,1 - 0,2 x 1012 hång cÇu/lÝt. Sè lîng hång cÇu æn ®Þnh ë tuæi trëng thµnh.

Sè lîng hång cÇu t¨ng lªn sau b÷a ¨n, khi lao ®éng thÓ lùc, sèng ë trªn nói cao 700 - 1000m, khi ra nhiÒu må h«i, ®¸i nhiÒu, Øa ch¶y, báng mÊt huyÕt t¬ng, trong bÖnh ®a hång cÇu, bÖnh tim bÈm sinh.... Sè lîng hång cÇu gi¶m lóc ngñ, khi uèng nhiÒu níc, cuèi kú hµnh kinh, sau ®Î, ®ãi l©u ngµy, ë n¬i cã ph©n ¸p oxy cao, c¸c lo¹i bÖnh thiÕu m¸u, suy tuû, nhiÔm ®éc, ch¶y m¸u trong, ch¶y m¸u do vÕt th¬ng...

4. Qu¸ tr×nh sinh hång cÇu

4.1. Nguån gèc vµ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña hång cÇu

Nh÷ng tuÇn ®Çu cña thai nhi hång cÇu cã nh©n ®îc l¸ thai gi÷a s¶n xuÊt. Tõ th¸ng thø hai trë ®i gan, l¸ch, sau ®ã lµ h¹ch b¹ch huyÕt còng s¶n xuÊt ra hång cÇu cã nh©n. Tõ th¸ng thø 5 cña kú ph¸t triÓn thai, tuû x¬ng b¾t ®Çu s¶n xuÊt hång cÇu vµ tõ ®ã trë ®i, tuû x¬ng lµ n¬i duy nhÊt sinh ra hång cÇu. Sau tuæi 20 c¸c tuû x¬ng dµi bÞ mì ho¸, cßn tuû x¬ng xèp nh x¬ng sèng, x¬ng sên, x¬ng øc, x¬ng chËu s¶n xuÊt hång cÇu. V× vËy tuæi giµ dÔ bÞ thiÕu m¸u h¬n.

TÕ bµo tuû x¬ng lµ tÕ bµo gèc v¹n n¨ng cã kh¶ n¨ng duy tr× nguån cung cÊp tÕ bµo gèc vµ ph¸t triÓn thµnh tÕ bµo gèc biÖt ho¸ ®Ó t¹o ra c¸c dßng kh¸c nhau cña tÕ bµo m¸u (theo thuyÕt mét nguån gèc). TÕ bµo gèc biÖt ho¸ sinh ra hång cÇu ®îc gäi lµ ®¬n vÞ t¹o côm cña dßng hång cÇu: C.F.U.E (Colony forming unit erythrocyt). Sau ®ã c¸c tÕ bµo dßng hång cÇu tr¶i qua c¸c giai ®o¹n sau ®©y.

TiÒn nguyªn hång cÇu (proerythoblast)

Nguyªn hång cÇu a kiÒm( normoblast a kiÒm)

Nguyªn hång cÇu ®a s¾c (normoblast ®a s¾c)

Nguyªn hång cÇu (normoblast)

Hång cÇu líi (reficulocyt)

Hång cÇu trëng thµnh (erythrocyt)

Nh©n cña nguyªn hång cÇu mÊt ®i khi nång ®é hemoglobin trong bµo t¬ng cao > 34%. Hång cÇu chÝnh thøc kh«ng cã nh©n xuyªn m¹ch rêi bá tuû x¬ng vµo hÖ tuÇn hoµn chung. Hång cÇu líi còng cã kh¶ n¨ng vµo m¸u nh hång cÇu trëng thµnh nhng tû lÖ rÊt thÊp chØ chiÕm 1% tæng sè lîng hång cÇu ë m¸u ngo¹i vi, kho¶ng 1-2 ngµy sau hång cÇu líi trë thµnh hång cÇu trëng thµnh. Hång cÇu sèng trong m¸u kho¶ng 120 ngµy (ngêi da tr¾ng), gÇn 120 ngµy (ngêi ViÖt).

HÖ thèng enzym néi bµo hång cÇu lu«n lu«n tæng hîp ATP tõ glucose ®Ó duy tr× tÝnh ®µn håi cña mµng tÕ bµo, duy tr× vËn chuyÓn ion qua mµng, gi÷ cho s¾t lu«n lu«n cã ho¸ trÞ 2, ®ång thêi ng¨n c¶n sù oxy ho¸ protein trong hång cÇu. Trong qu¸ tr×nh sèng, hÖ thèng enzym gi¶m dÇn, hång cÇu giµ cçi, mµng hång cÇu kÐm bÒn vµ dÔ vì.

Mét phÇn hång cÇu tù huû trong m¸u, cßn ®¹i bé phËn hång cÇu bÞ huû trong tæ chøc vâng - néi m« cña l¸ch, gan, tuû x¬ng. Hemoglobin ®îc gi¶i phãng ra bÞ thùc bµo ngay bëi c¸c ®¹i thùc bµo l¸ch, gan, tuû x¬ng. §¹i thùc bµo gi¶i phãng s¾t vµo m¸u vµ nã ®îc vËn chuyÓn díi d¹ng ferritin. PhÇn porphyrin cña hem trong ®¹i thùc bµo ®îc chuyÓn thµnh s¾c tè bilirubin gi¶i phãng vµo m¸u, råi qua gan ®Ó bµi tiÕt theo mËt.

4.2.C¸c nguyªn liÖu cÇn thiÕt cho qu¸ tr×nh sinh hång cÇu

§Ó t¹o thµnh hång cÇu, trong c¬ thÓ cã hai qu¸ tr×nh song song: sù t¹o thµnh tÕ bµo hång cÇu vµ sù tæng hîp hemoglobin. §©y lµ nh÷ng qu¸ tr×nh rÊt phøc t¹p, ®ßi hái nhiÒu nguyªn liÖu nh protein, cholin, thymidin, acid nicotinic, thiamin, pyridoxin, acid folic, vitamin B12, Fe++, nhiÒu enzym vµ chÊt xóc t¸c cho qu¸ tr×nh tæng hîp nµy.

Vitamin B12 vµ acid folic rÊt cÇn cho qu¸ tr×nh tæng hîp thymidintriphosphat, mét trong nh÷ng thµnh phÇn quan träng cña DNA. ThiÕu vitamin B12 vµ acid folic sÏ lµm gi¶m DNA, tÕ bµo sÏ kh«ng ph©n chia vµ kh«ng trëng thµnh ®îc.Lóc nµy c¸c nguyªn hång cÇu trong tuû x¬ng cã kÝch thíc lín h¬n b×nh thêng, ®îc gäi lµ nguyªn bµo khæng lå. TÕ bµo to ra lµ v× lîng DNA kh«ng ®ñ nhng lîng RNA l¹i t¨ng dÇn lªn h¬n b×nh thêng, tÕ bµo t¨ng tæng hîp hemoglobin h¬n vµ c¸c bµo quan còng nhiÒu h¬n. C¸c hång cÇu trëng thµnh sÏ cã h×nh bÇu dôc kh«ng ®Òu, mµng máng h¬n vµ ®êi sèng sÏ ng¾n h¬n (chØ b»ng 1/3 - 1/2 thêi gian cña hång cÇu b×nh thêng).

Vitamin B12 qua ®êng tiªu ho¸ kÕt hîp víi yÕu tè néi (tÕ bµo viÒn tuyÕn d¹ dµy bµi tiÕt). Phøc hîp nµy g¾n vµo receptor mµng tÕ bµo niªm m¹c håi trµng vµ vitamin B12 ®îc hÊp thu theo c¬ chÕ Èm bµo. Vitamin B12 vµo m¸u, dù tr÷ ë gan. Nhu cÇu vitamin B12 lµ 1 - 3 mg/24h. Trong khi ®ã sù dù tr÷ vitamin B12 cña gan cã thÓ gÊp 1000 lÇn nhu cÇu cña c¬ thÓ trong mét ngµy.

Thµnh phÇn thø hai kh«ng kÐm phÇn quan träng lµ s¾t. S¾t ®îc hÊp thu theo ®êng tiªu ho¸ vµo m¸u. Trong m¸u, s¾t ®îc kÕt hîp víi mét globulin lµ apotransferrin ®Ó t¹o thµnh transferrin vËn chuyÓn trong huyÕt t¬ng (v× s¾t liªn kÕt víi globulin rÊt láng lÎo). S¾t ®îc vËn chuyÓn tíi c¸c m« ®Æc biÖt: tæ chøc vâng - néi m« vµ gan. T¹i ®©y, s¾t ®îc gi¶i phãng ra vµ ®îc tÕ bµo hÊp thu.

Trong bµo t¬ng, s¾t kÕt hîp víi mét protein lµ apoferritin ®Ó t¹o thµnh ferritin lµ d¹ng dù tr÷ s¾t. Mét lîng nhá s¾t ®îc dù tr÷ ë d¹ng hemosiderin trong tÕ bµo. §Æc tÝnh duy nhÊt cña transferrin lµ nã g¾n rÊt m¹nh víi receptor mµng tÕ bµo nguyªn hång cÇu. Trong tÕ bµo, transferrin gi¶i phãng s¾t vµo ty l¹p thÓ. T¹i ®©y diÔn ra qu¸ tr×nh tæng hîp hem. Mçi ngµy mét ngêi trëng thµnh cÇn 1mg s¾t. Phô n÷ cÇn s¾t nhiÒu gÊp ®«i so víi nam giíi v× bÞ mÊt m¸u qua m¸u kinh nguyÖt. S¾t bÞ th¶i hµng ngµy qua ph©n vµ må h«i.

S¾t ®îc hÊp thu ë ruét nhê apoferritin do gan s¶n xuÊt, bµi tiÕt theo mËt vµo t¸ trµng. Apoferritin g¾n víi s¾t tù do hoÆc víi s¾t cña hemoglobin, myoglobin ®Ó t¹o thµnh transferrin.Transferrin g¾n vµo receptor tÕ bµo niªm m¹c ruét, råi vµo m¸u. S¾t ®îc hÊp thu rÊt chËm vµ rÊt Ýt, mÆc dï s¾t ®îc ¨n vµo theo thøc ¨n lµ kh¸ nhiÒu. Khi apoferritin trong c¬ thÓ b·o hoµ s¾t th× transferrin kh«ng gi¶i phãng s¾t cho c¸c m« vµ còng kh«ng nhËn s¾t tõ ruét, hÊp thu s¾t bÞ ngõng l¹i.

Khi c¬ thÓ thõa s¾t, gan gi¶m s¶n xuÊt apoferritin lµm cho apoferritin trong m¸u vµ mËt gi¶m vµ còng lµm gi¶m hÊp thu s¾t. Trong trêng hîp ¨n qu¸ nhiÒu s¾t, s¾t vµo m¸u nhiÒu dÉn ®Õn l¾ng ®äng hemosiderin trong c¸c tÕ bµo vâng - néi m«, g©y ®éc h¹i cho tÕ bµo nµy.

4.3. Sù ®iÒu hoµ qu¸ tr×nh sinh hång cÇu

Sè lîng hång cÇu ë m¸u ngo¹i vi ®îc ®iÒu hoµ h»ng ®Þnh nh»m cung cÊp ®ñ oxy cho tÕ bµo ho¹t ®éng. Sù t¨ng trëng vµ sinh s¶n cña c¸c tÕ bµo gèc ®îc kiÓm so¸t bëi c¸c protein kÝch thÝch t¨ng trëng, vÝ dô nh interleukin 3.

C¸c tÕ bµo gèc biÖt ho¸ ®Õn lît m×nh l¹i chÞu sù kÝch thÝch t¨ng trëng cña c¸c chÊt g©y biÖt ho¸, mµ c¸c chÊt nµy l¹i ®îc rÊt nhiÒu c¬ quan nh thËn, gan... s¶n xuÊt khi chóng bÞ thiÕu oxy.

BÖnh nh©n bÞ thiÕu m¸u do mÊt m¸u, bÞ gi¶m chøc n¨ng tuû x¬ng khi bÞ chiÕu x¹, nh÷ng ngêi sèng ë vïng nói cao cã nång ®é oxy trong kh«ng khÝ thÊp h¬n b×nh thêng, bÖnh nh©n bÞ suy tim, c¸c bÖnh vÒ phæi cã gi¶m trao ®æi khÝ ë phæi... ®Òu g©y ra thiÕu oxy ë c¸c m« lµm cho qu¸ tr×nh oxy ho¸ ë c¸c m« bÞ gi¶m ®i.

Khi c¸c m« bÞ thiÕu oxy chóng s¶n xuÊt ra erythropoietin. Erythropoietin lµ mét glucoprotein cã TLPT lµ 34000. B×nh thêng 80-90% erythropoietin lµ do thËn s¶n xuÊt, cßn l¹i lµ do gan s¶n xuÊt. Mét sè m« kh¸c còng s¶n xuÊt erythropoietin, nhng kh«ng ®¸ng kÓ. V× vËy chóng ta cã thÓ gÆp bÖnh nh©n thiÕu m¸u do suy thËn m·n tÝnh. Khi thËn vµ gan thiÕu oxy, erythropoietin sÏ ®îc s¶n xuÊt sau vµi phót hoÆc sau vµi giê.

Erythropoietin do thËn s¶n xuÊt ë d¹ng cha ho¹t ®éng gäi lµ erythogenin. Nhê kÕt hîp víi mét globulin (do gan s¶n xuÊt) erythogenin chuyÓn thµnh erythropoietin ho¹t ®éng. Erythropoietin cã t¸c dông: kÝch thÝch qu¸ tr×nh chuyÓn C.P.U.E thµnh tiÒn nguyªn hång cÇu vµ kÝch thÝch chuyÓn nhanh c¸c hång cÇu non thµnh hång cÇu trëng thµnh.

5. Søc bÒn hång cÇu

Mµng hång cÇu lµ mét mµng b¸n thÊm. Níc cã thÓ qua mµng hång cÇu khi ¸p xuÊt thÈm thÊu bªn trong vµ bªn ngoµi hång cÇu kh¸c nhau. Ngêi ta x¸c ®Þnh søc bÒn hång cÇu b»ng dung dÞch muèi NaCl nhîc tr¬ng cã nång ®é kh¸c nhau tõ 0,02% mét ( ph¬ng ph¸p Hamberger).

Hång cÇu trong dung dÞch muèi NaCl nhîc tr¬ng bÞ tr¬ng to lªn vµ vì ra do níc tõ dung dÞch muèi vµo trong hång cÇu.Khi hång cÇu vì, hemoglobin gi¶i phãng vµo dung dÞch vµ lµm cho nã cã mµu hång. Mét sè hång cÇu b¾t ®Çu vì trong dung dÞch muèi NaCl nhîc tr¬ng 0,44%. Nång ®é muèi NaCl 0,44% ®îc gäi lµ søc bÒn tèi thiÓu cña hång cÇu. Toµn bé hång cÇu vì hÕt trong dung dÞch NaCl nhîc tr¬ng 0,34%. Nång ®é muèi NaCl 0,34% ®îc gäi lµ søc bÒn tèi ®a cña hång cÇu.

Søc bÒn cña hång cÇu gi¶m trong bÖnh vµng da huû huyÕt, t¨ng lªn sau c¾t l¸ch.

6. Tèc ®é l¾ng hång cÇu

M¸u ®îc chèng ®«ng, ®Æt trong èng nghiÖm, hång cÇu l¾ng xuèng díi, huyÕt t¬ng næi lªn trªn. §iÒu ®ã x¶y ra lµ do tû träng cña hång cÇu (1,097) cao h¬n tû träng cña huyÕt t¬ng (1,028). Khi cã qu¸ tr×nh viªm diÔn ra trong c¬ thÓ lµm hµm lîng c¸c protein m¸u thay ®æi, c©n b»ng ®iÖn tÝch protein huyÕt t¬ng thay ®æi, ®iÖn tÝch mµng hång cÇu còng bÞ biÕn ®æi theo, hång cÇu dÔ dÝnh l¹i víi nhau h¬n vµ lµm cho nã l¾ng nhanh h¬n.

Nh vËy tèc ®é l¾ng m¸u cµng cao th× qu¸ tr×nh viªm ®ang diÔn ra trong c¬ thÓ cµng m¹nh. ChØ sè tèc ®é l¾ng hång cÇu lµ chiÒu cao cét huyÕt t¬ng tÝnh b»ng mm trong 1h, 2h vµ 24h.

7. Hemoglobin

7.1. CÊu tróc cña Hemoglobin.

Hemoglobin (Hb) lµ 1 protein mµu, phøc t¹p thuéc nhãm chromoproteid mµu ®á, cã nhãm ngo¹i lµ hem. Hb lµ thµnh phÇn chñ yÕu cña hång cÇu, chiÕm 28% vµ t¬ng øng víi 14,6g trong 100 ml m¸u. TLPT cña Hb lµ 64.458.

Hb gåm 2 phÇn: hem vµ globin. Mçi ph©n tö Hb cã 4 hem vµ 1 globin. Nã ®îc t¹o thµnh tõ 4 díi ®¬n vÞ. Mçi díi ®¬n vÞ lµ 1 hem kÕt hîp víi globin.

Globin cã cÊu tróc lµ c¸c chuçi polypeptid. ë ngêi lín, 4 chuçi polypeptid gièng nhau tõng ®«i mét: 2 chuçi a vµ 2 chuçi b. c¸c díi ®¬n vÞ liªn kÕt víi nhau b»ng liªn kÕt yÕu: liªn kÕt ion, liªn kÕt hydro, t¹o nªn cÊu tróc bËc 4 cña ph©n tö Hb (h×nh 3.2). ë chuçi polypeptid cña mçi díi ®¬n vÞ cã 1 hèc chøa hem. Trung t©m cña ph©n tö Hb cã 1 hèc rçng gäi lµ hèc trung t©m (h×nh 3.3). Hèc trung t©m tiÕp nhËn ph©n tö 2,3 diphosphoglycerat (2,3 DPG) vµ sù kÕt hîp cña hèc trung t©m víi 2,3 DPG cã vai trß ®iÒu hoµ ¸i lùc cña Hb víi 0xy.

H×nh 3. 2. S¬ ®å cÊutróc cña hemoglobin. H×nh 3.3. Hèc trung t©m cña hemoglobin

Thµnh phÇn thø 2 cña Hb lµ hem. S¾c tè hem thuéc lo¹i porphyrin lµ nh÷ng chÊt cã kh¶ n¨ng kÕt hîp víi nguyªn tö kim lo¹i. Hem ë ngêi lµ porotophyrin IX kÕt hîp víi Fe++. Hem cã 4 nh©n pyrol liªn kÕt víi nhau b»ng cÇu nèi menten (-CH=). Vßng porphyrin cã g¾n c¸c gèc metyl (-CH3) ë vÞ trÝ 1, 3, 5, 8; c¸c gèc vinyl (-CH=CH2) ë vÞ trÝ 2,4; c¸c gèc propionyl (-CH2 - CH2 - C00H) ë vÞ trÝ 6,7. Fe++ g¾n víi ®Ønh phÝa trong cña nh©n pyrol b»ng hai liªn kÕt ®ång ho¸ trÞ vµ hai liªn kÕt phèi trÝ vµ víi globin qua gèc histidin (h×nh 3.4).

H×nh 3. 4. S¬ ®å cÊu tróc cña hem.

Porphyrin lµ phæ biÕn trong thÕ giíi sinh vËt. Porphyrin kÕt hîp víi Mg++ t¹o thµnh chÊt diÖp lôc cña thùc vËt.

Hem cã thÓ kÕt hîp víi nhiÒu chÊt kh¸c nhau. NÕu hem kÕt hîp víi globin th× t¹o thµnh Hb. NÕu hem kÕt hîp víi albumin, NH3, pyridin, nicotin... t¹o nªn chÊt gäi lµ hemochromogen. Hem ph¶n øng víi NaCl trong m«i trêng acid t¹o ra chloruahem (hemin). Ph¶n øng nµy ®îc sö dông trong ph¸p y.

7.2 C¸c lo¹i hemoglobin ë ngêi.

Hemogobin kh¸c nhau ë phÇn cÊu t¹o globin. Hb cña thai nhi lµ HbF. Globin cña HbF gåm hai chuçi a vµ hai chuçi g. Hb cña ngêi lín lµ HbA. Globin cña HbA gåm hai chuçi a vµ hai chuçi b (vÞ trÝ thø 3 cña chuçi b lµ glutamin ®îc thay b»ng threonin ë chuçi g). Hb cña bÖnh nh©n m¾c bÖnh thiÕu m¸u cã hång cÇu h×nh lìi liÒm lµ HbS (HbB) vÞ trÝ thø 6 cña chuèi b lµ valin ®îc thay b»ng glutamin. Lo¹i hång cÇu nµy rÊt dÔ vì khi qua mao m¹ch nhá. HbC vµ HbD lµ c¸c Hb b×nh thêng gÆp ë mét sè chñng téc ngêi Ch©u Phi.

Cã nhiÒu ph¬ng ph¸p ®Þnh lîng Hb, kÓ c¶ c¸c ph¬ng ph¸p kh«ng ch¶y m¸u. B×nh thêng ngêi ViÖt cã Hb lµ 14,6g (®èi víi nam) vµ 13,3g (®èi víi n÷) trong 100ml m¸u. §Õm sè lîng hång cÇu vµ ®Þnh lîng Hb lµ nh÷ng xÐt nghiÖm quan träng trong ®¸nh gi¸ sù thiÕu m¸u, thiÕu m¸u ®¼ng s¾c (gi¸ trÞ hång cÇu =1), thiÕu m¸u u s¾c (gi¸ trÞ hång cÇu >1) vµ thiÕu m¸u nhîc s¾c (gi¸ trÞ hång cÇu <1).

7.3. Chøc n¨ng cña hemoglobin.

- Hemoglobin kÕt hîp víi oxy t¹o thµnh oxyhemoglobin (Hb02). Kh¶ n¨ng kÕt hîp láng lÎo vµ thuËn nghÞch t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc Hb nhËn oxy ë phæi råi vËn chuyÓn ®Õn m« gi¶i phãng oxy cho tÕ bµo. Oxy kÕt hîp víi Hb ë phÇn Fe++ cña hem.

Mçi Hb cã 4 hem, mçi hem cã 1Fe++ . Nh vËy vÒ mÆt lý thuyÕt mét ph©n tö Hb cã thÓ kÕt hîp b·o hoµ víi 4 ph©n tö oxy. Thùc tÕ trong c¬ thÓ ®iÒu nµy rÊt khã x¶y ra v× kh«ng bao giê cã sù b·o hoµ 100% Hb02. Sù kÕt hîp gi÷a oxy víi Fe++ x¶y ra nh sau: Khi mét ph©n tö oxy gÇn tíi Fe++ (do oxy khuyÕch t¸n tõ phÕ nang vµo m¸u, tõ m¸u vµo trong hång cÇu) th× cïng mét lóc x¶y ra hai mèi liªn kÕt: Fe++-02- vµ Fe++-N+- (nit¬ cña nhãm imidazol). Lóc nµy oxy mang ®iÖn tÝch ©m v× nhËn ®iÖn tö cña nit¬. Fe++ lóc nµy trë thµnh mét acid yÕu. V× mét lý do nµo ®ã mµ kh«ng cã mèi liªn kÕt Fe++-N+-, lóc nµy oxy kh«ng liªn kÕt víi Fe++ mµ l¹i nhËn ®iÖn tö cña Fe++ , Hb chuyÓn thµnh methemoglobin, lµm cho Hb mÊt kh¶ n¨ng vËn chuyÓn oxy. Imidazol ®Þnh híng trªn bÒ mÆt hem lµ nguyªn nh©n t¹o ra mèi liªn kÕt Fe++-N+- .

Sù kÕt hîp vµ ph©n ly Hb02 chÞu ¶nh hëng cña p02, pC02, pH, nhiÖt ®é m¸u.

- Hemoglobin kÕt hîp víi carbonic t¹o thµnh carbohemoglobin (HbC02). §©y còng lµ mét ph¶n øng thuËn nghÞch. Sù kÕt hîp x¶y ra ë m«, sù ph©n ly x¶y ra ë phæi. Carbonic kÕt hîp víi Hb ë nhãm amin cña globin nªn gäi lµ ph¶n øng c¸c carbamin. Carbonic ®îc vËn chuyÓn ë d¹ng HbC02 kh«ng nhiÒu, chØ chiÕm 6,5% tæng sè C02 vËn chuyÓn trong m¸u.

- Hemoglobin kÕt hîp víi carbonmonocid t¹o thµnh Carboxyhemoglobin (HbC0). HbC0 rÊt bÒn v÷ng vµ kh«ng cßn kh¶ n¨ng vËn chuyÓn oxy v× ¸i lùc cña Hb víi C0 rÊt cao, gÊp 210 lÇn ¸i lùc cña Hb víi 02, thËm trÝ C0 cßn ®Èy ®îc 02 ra khái Hb02. Khi ngé ®éc C0, cÇn cho thë 02 ph©n ¸p cao ®Ó t¸i t¹o l¹i oxyhemoglobin

- Hemoglobin cã tÝnh chÊt ®Öm. HÖ ®Öm hemoglobin lµ mét trong c¸c hÖ ®Öm quan träng cña m¸u, ®ã lµ hÖ ®Öm HHb/KHb vµ hÖ ®Öm HHbC02/KHb02.

Kh¶ n¨ng ®Öm cña Hb lµ ®¸ng kÓ v× hµm lîng Hb trong m¸u kh¸ cao vµ chiÕm kho¶ng 35% dung tÝch ®Öm cña m¸u.

- Trong qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ Hb, c¬ thÓ t¹o ra s¾c tè mËt. S¾c tè mËt kh«ng cã chøc n¨ng sinh lý nhng nã lµ chÊt chØ thÞ mµu ®èi víi c¸c nhµ l©m sµng, nã cho ta biÕt mËt cã mÆt ë ®©u, qua ®ã ®¸nh gi¸ chøc n¨ng gan mËt.

8. Chøc n¨ng cña hång cÇu.

8.1. Chøc n¨ng vËn chuyÓn khÝ oxy vµ carbonic.

Hång cÇu vËn chuyÓn khÝ oxy tõ phæi ®Õn m« vµ vËn chuyÓn khÝ carbonic tõ m« ®Õn phæi nhê chøc n¨ng cña hemoglobin.

MÆt kh¸c C02 ë m« sau khi khuyÕch t¸n vµo trong hång cÇu th× t¹i ®©y ®· diÔn ra qu¸ tr×nh C02 + H20 ® H2C03 nhê men xóc t¸c carboanhydrase (men nµy cã nhiÒu trong hång cÇu). Sau ®ã H2C03 ph©n ly ®H+ + HC03- . Nhê hiÖu øng Hamburger mµ HC03- ®îc khuyÕch t¸n rÊt nhiÒu tõ trong hång cÇu chuyÓn sang huyÕt t¬ng t¹o ra d¹ng vËn chuyÓn C02 quan träng nhÊt cña m¸u (C02 ®îc vËn chuyÓn díi d¹ng HC03- ). Nh vËy hång cÇu ®· ®ãng vai trß quan träng bËc nhÊt trong sù vËn chuyÓn C02 ë d¹ng HC03- cña huyÕt t¬ng.

8.2. Chøc n¨ng ®iÒu hoµ c©n b»ng acid - base cña m¸u.

Chøc n¨ng nµy do hÖ ®Öm hemoglobinat ®¶m nhiÖm. §ång thêi víi hÖ ®Öm cña Hb, hång cÇu cßn t¹o ra HC03- trong qóa tr×nh vËn chuyÓn C02, nªn nã ®· t¹o ra hÖ ®Öm bicarbonat HC03/H2C03, hÖ ®Öm quan träng nhÊt cña m¸u.

8.3. Chøc n¨ng t¹o ®é nhít cña m¸u.

Hång cÇu lµ thµnh phÇn chñ yÕu t¹o ®é nhít cña m¸u, nhê ®é nhít mµ tèc ®é tuÇn hoµn, nhÊt lµ tuÇn hoµn mao m¹ch, h»ng ®Þnh. Tèc ®é tuÇn hoµn h»ng ®Þnh lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù trao ®æi vËt chÊt gi÷a tÕ bµo vµ m¸u. Khi ®é nhít cña m¸u thay ®æi sÏ g©y ra thay ®æi tèc ®é tuÇn hoµn vµ lµm rèi lo¹n trao ®æi vËt chÊt cña tÕ bµo.

9. Rèi lo¹n l©m sµng cña hång cÇu.

9.1. ThiÕu m¸u.

ThiÕu m¸u lµ gi¶m Hb trong m¸u díi møc b×nh thêng. Theo W.H.O ngêi bÞ thiÕu m¸u lµ ngêi cã hµm lîng Hb m¸u gi¶m:

< 13gHb trong 100ml m¸u (®èi víi nam)

< 12g Hb trong 100ml m¸u (®èi víi n÷)

< 14g Hb trong 100ml m¸u (®èi víi trÎ s¬ sinh)

ThiÕu m¸u lµ do mÊt m¸u, do m¸u bÞ huû nhanh h¬n trong c¬ thÓ hoÆc do tuû x¬ng gi¶m s¶n xuÊt.

- ThiÕu m¸u do mÊt m¸u cÊp tÝnh hoÆc m¹n tÝnh.

- ThiÕu m¸u do suy nhîc tuû v× bÞ nhiÔm x¹, nhiÔm ®éc (chÊt ®éc ho¸ häc c«ng nghiÖp, chiÕn tranh).

- ThiÕu m¸u do thiÕu acid folic, thiÕu vitamin B12 hoÆc thiÕu yÕu tè néi v× c¾t bá d¹ dµy viªm teo d¹ dµy, viªm loÐt d¹ dµy- t¸ trµng.

-ThiÕu m¸u do thiÕu s¾t, do thiÓu dìng.

- ThiÕu m¸u do thiÕu c¸c yÕu tè kÝch thÝch t¨ng sinh, t¨ng trëng hång cÇu erythropoietin (suy thËn, gan m¹n tÝnh).

- ThiÕu m¸u do tan m¸u, do ®êi sèng hång cÇu qu¸ ng¾n. Mét sè bÖnh cña hång cÇu do mµng hång cÇu kÐm bÒn dÔ vì nh bÖnh thiÕu m¸u cã hång cÇu h×nh lìi liÒm, bÖnh thiÕu m¸u cã hång cÇu h×nh cÇu (kÝch thíc hång cÇu rÊt nhá, h×nh cÇu).

9.2. §a hång cÇu.

- §a hång cÇu thø ph¸t do sèng ë vïng nói cao, do suy tim, do bÖnh ®êng h« hÊp... ®©y lµ ®a hång cÇu do thiÕu oxy ë c¸c m«.

- §a hång cÇu thËt sù do tuû x¬ng t¨ng s¶n xuÊt hång cÇu (cã kÌm theo t¨ng b¹ch cÇu vµ tiÓu cÇu). HËu qu¶ lµ qu¸ t¶i chøc n¨ng tuÇn hoµn, ®é nhít m¸u t¨ng, rèi lo¹n tuÇn hoµn mao m¹ch.

Nhãm m¸u vµ truyÒn m¸u

1. Nhãm m¸u.

Sù hiÓu biÕt vÒ kh¸ng nguyªn nhãm m¸u lµ v« cïng cÇn thiÕt cho c«ng t¸c truyÒn m¸u. TruyÒn m¸u ®· ®îc ¸p dông tõ l©u trong cÊp cøu vµ ®iÒu trÞ. Khi truyÒn m¸u ®· gÆp nhiÒu tai biÕn rÊt nguy hiÓm, mÆc dï truyÒn m¸u lÇn ®Çu.

Ngµy nay chóng ta ®· hiÓu r»ng nguyªn nh©n tai biÕn lµ do sù cã mÆt cu¶ kh¸ng thÓ tù nhiªn trong c¬ thÓ. C¸c kh¸ng thÓ nµy chèng l¹i c¸c kh¸ng nguyªn víi tÝnh miÔn dÞch cao cã trªn bÒ mÆt hång cÇu.

Trªn bÒ mÆt hång cÇu ngêi cã nhiÒu kh¸ng nguyªn kh¸c nhau ngêi ta ®· t×m ®îc kho¶ng 30 kh¸ng nguyªn thêng gÆp vµ hµng tr¨m kh¸ng nguyªn kh¸c nhng ®Òu lµ kh¸ng nguyªn cã tÝnh miÔn dÞch yÕu, thêng chØ dïng ®Ó nghiªn cøu gen. C¸c kh¸ng nguyªn xÕp thµnh hÖ thèng c¸c nhãm m¸u AB0, Rh, Lewis, MNSs, P, Kell, Lutheran, Duffy, Kidd... Trong sè nµy cã hai hÖ thèng nhãm m¸u AB0 vµ Rh ®ãng vai trß ®Æc biÖt quan träng trong truyÒn maó.

1.1. HÖ thèng nhãm m¸u AB0.

N¨m 1901, Landsteiner ph¸t hiÖn ra hiÖn tîng: huyÕt thanh cña ngêi nµy lµm ngng kÕt hång cÇu cña ngêi kia vµ ngîc l¹i. Sau ®ã nguêi ta ®· t×m ®îc kh¸ng nguyªn A vµ kh¸ng nguyªn B, kh¸ng thÓ a( chèng A) vµ kh¸ng thÓ b ( chèng B).

Kh¸ng nguyªn A vµ B cã mÆt trªn mµng hång cÇu; kh¸ng thÓ a vµ b cã mÆt trong huyÕt t¬ng. Kh¸ng thÓ a sÏ lµm ngng kÕt hång cÇu mang kh¸ng nguyªn A, kh¸ng thÓ b sÏ lµm ngng kÕt hång cÇu mang kh¸ng nguyªn B.

Do c¬ thÓ cã tr¹ng th¸i dung n¹p víi kh¸ng nguyªn b¶n th©n, nªn trong huyÕt t¬ng kh«ng bao gêi cã kh¸ng thÓ chèng l¹i kh¸ng nguyªn cã trªn bÒ mÆt hång cÇu cña chÝnh c¬ thÓ ®ã. Tõ ®ã hÖ thèng nhãm m¸u ABO ®îc chia lµm 4 nhãm: nhãm A, nhãm B, nhãm AB vµ nhãm O. Ký hiÖu nhãm m¸u biÓu thÞ sù cã mÆt cña kh¸ng nguyªn trªn bÒ mÆt hång cÇu.

C¬ thÓ nhãm m¸u A cã kh¸ng nguyªn A trªn bÒ mÆt hång cÇu vµ cã kh¸ng thÓ b (chèng B) trong huyÕt t¬ng .

C¬ thÓ nhãm m¸u B cã kh¸ng nguyªn B trªn bÒ mÆt hång cÇu vµ cã kh¸ng thÓ a (chèng A) trong huyÕt t¬ng

C¬ thÓ nhãm m¸u AB cã kh¸ng nguyªn A vµ B trªn bÒ mÆt hång cÇu vµ kh«ng cã kh¸ng thÓ a vµ b trong huyÕt t¬ng.

C¬ thÓ nhãm m¸u 0 kh«ng cã kh¸ng nguyªn Avµ B trªn bÒ mÆt hång cÇu, trong huyÕt t¬ng cã c¶ kh¸ng thÓ a vµ b.

Ngêi ta còng biÕt r»ng c¸c kh¸ng thÓ a vµ b lµ nh÷ng kh¸ng thÓ xuÊt hiÖn tù nhiªn trong huyÕt thanh. Sù ph©n bè c¸c kh¸ng nguyªn, kh¸ng thÓ thuéc hÖ thèng nhãm m¸u AB0 nh sau:

Genotypes

Nhãm m¸u

Kh¸ng nguyªn

Kh¸ng thÓ

Tû LÖ %

Ngêi da tr¾ng

Ngêi ViÖt

0A hoÆcAA

0B hoÆc BB

A vµ B

a vµ b

21,5

29,5

Nhãm A ®îc chia thµnh hai ph©n nhãm A1 vµ A2. V× vËy sè lîng nhãm m¸u ®· trë thµnh 6 nhãm: A1, A2, B, A1B, A2B vµ 0. Mét sè ngêi cã kh¸ng nguyªn A1, cã kh¸ng thÓ chèng A2. Mét sè ngêi cã kh¸ng nguyªn A2, cã kh¸ng thÓ chèng A1. C¸c kh¸ng thÓ nµy yÕu nªn Ýt g©y nguy hiÓm, nhng trong thùc tÕ cã thÓ g©y tai biÕn nghiªm träng khi truyÒn nhãm m¸u A2 nhÇm tëng lµ nhãm m¸u 0 vµ nhãm m¸u A2B nhÇm tëng lµ nhãm B cho bÖnh nh©n nhãm m¸u B.

C¸c kh¸ng nguyªn thuéc hÖ ABO do mét locus kiÓm so¸t víi 3 alen AB0 trong ®ã A vµ B lµ tréi. ViÖc ph¸t hiÖn ra cÊu tróc kh¸ng nguyªn nhãm m¸u thuéc hÖ AB0 ®· lµm thay ®æi quan niÖm tríc ®©y cho r»ng: kh¸ng nguyªn A lµ s¶n phÈm trùc tiÕp cña gen A, kh¸ng nguyªn B lµ s¶n phÈm trùc tiÕp cña gen B. Ngêi ta cho r»ng tham gia h×nh thµnh kh¸ng nguyªn nhãm m¸u trong hÖ AB0 cã c¸c hÖ gen Hh vµ hÖ thèng gen AB0. C¸c hÖ thèng gen nµy di truyÒn ®éc lËp. Ngêi cã nhãm m¸u 0 chØ cã gen H mµ kh«ng cã gen A vµ B nªn kh«ng cã enzym biÕn chÊt H thµnh kh¸ng nguyªn A hoÆc B, do ®ã chØ cã chÊt H chiÕm toµn bé bÒ mÆt hång cÇu. Ngêi cã nhãm m¸u A cã c¶ gen H vµ gen A nªn cã enzym biÕn chÊt H thµnh kh¸ng nguyªn A do ®ã trªn bÒ mÆt hång cÇu cã c¶ chÊt H vµ c¶ kh¸ng nguyªn A. Víi sù gi¶i thÝch t¬ng tù, ngêi cã nhãm m¸u B, trªn bÒ mÆt hång cÇu cã c¶ chÊt H vµ kh¸ng nguyªn B. Ngêi cã nhãm m¸u AB, trªn bÒ mÆt hång cÇu cã c¶ chÊt H, kh¸ng nguyªn A vµ kh¸ng nguyªn B.

§¹i bé phËn ngêi lµ cã gen H. Mét sè Ýt ngêi kh«ng cã gen H (c¬ thÓ ®ång hîp tö hh), kh«ng cã chÊt H trªn bÒ mÆt hång cÇu. Ngêi kh«ng cã gen H, dï cã gen A hoÆc gen B th× còng kh«ng cã kh¸ng nguyªn A hoÆc kh¸ng nguyªn B, v× c¸c kh¸ng nguyªn nµy chØ xuÊt hiÖn tõ chÊt H. Khi thö m¸u b»ng kü thuËt ngng kÕt, ngêi kh«ng cã gen H ®Òu ®îc ghi nhËn lµ nhãm m¸u O, nhng hä (c¬ thÓ ®ång hîp tö hh) cã thÓ t¹o ra kh¸ng thÓ chèng H khi truyÒn m¸u cña ngêi nhãm m¸u O thËt sù (cã chÊt H) v× thÕ cã thÓ g©y tai biÕn. Ngêi cã nhãm m¸u nµy ®îc gäi lµ nhãm m¸u O Bombay.

§a sè ngêi (80%), kh¸ng nguyªn nhãm m¸u cßn cã mÆt trong c¸c dÞch tiÕt: níc bät, dÞch vÞ...

Ngay sau khi ra ®êi, kh¸ng thÓ cã nång ®é rÊt thÊp. Tõ th¸ng thø 2 trë ®i, kh¸ng thÓ t¨ng dÇn lªn vµ cao nhÊt tõ 8 -10 tuæi, sau ®ã gi¶m dÇn trë vÒ b×nh thêng ë tuæi trëng thµnh råi gi¶m dÇn theo tuæi t¸c. Kh¸ng thÓ lµ g globulin, hÇu hÕt lµ IgM, sau ®ã lµ IgG. Gièng c¸c kh¸ng thÓ miÔn dÞch kh¸c IgM vµ IgG còng do c¸c lympho bµo s¶n xuÊt.

1.2. HÖ thèng nhãm m¸u Rh.

N¨m 1940 Landsteiner vµ Wiener nhËn thÊy: nÕu lÊy hång cÇu khØ Macacus Rhesus g©y miÔn dÞch cho thá th× huyÕt thanh miÔn dÞch thá ngoµi viÖc g©y ngng kÕt hång cÇu khØ cßn g©y ngng kÕt hång cÇu ngêi. Lóc ®Çu xÕp nh÷ng ngêi cã hång cÇu bÞ ngng kÕt bëi huyÕt thanh nµy vµo nhãm Rh+ nh÷ng ngêi cã hång cÇu kh«ng bÞ ngng kÕt vµo nhãm Rh-. Nhng sau nµy thÊy hÖ thèng kh¸ng nguyªn Rh kh«ng ®¬n gi¶n nh vËy. Trong hÖ thèng Rh cã nhiÒu kh¸ng nguyªn, phÇn lín chóng cã tÝnh ph¶n øng chÐo vµ sinh miÔn dÞch yÕu. Do ®ã kh¸ng thÓ kh«ng g©y ngng kÕt m¹nh nh hÖ thèng AB0.

Kh¸ng nguyªn hÖ Rh ph©n bè tha thít trªn bÒ mÆt hång cÇu. Cã 3 lo¹i kh¸ng nguyªn chÝnh: kh¸ng nguyªn D (Rh0), kh¸ng nguyªn C (Rh'), kh¸ng nguyªn E (Rh''). ChØ cã kh¸ng nguyªn D cã tÝnh kh¸ng nguyªn m¹nh vµ cã tÝnh sinh miÔn dÞch cao. V× vËy khi cã kh¸ng nguyªn D th× ®îc gäi lµ Rh+. Nh÷ng nhãm m¸u kh¸c thuéc hÖ Rh ®Òu cã tÝnh kh¸ng nguyªn rÊt yÕu, Ýt ®îc chó ý nh Rh1, Rh2, Rhz, Rhy, rh. Tû lÖ Rh+ cña ngêi da tr¾ng lµ 85%, ngêi Mü da ®en lµ 95%, ngêi Phi da ®en lµ 100%, ngêi ViÖt lµ 99,92%. Nãi mét c¸ch kh¸c lµ tû lÖ Rh- cña ngêi ViÖt lµ 0,08% gÇn nh kh«ng ®¸ng kÓ.

Kh¸ng nguyªn hÖ thèng nhãm m¸u Rh lµ di truyÒn, cßn kh¸ng thÓ chèng Rh chØ xuÊt hiÖn ë c¬ thÓ Rh- khi ®îc miÔn dÞch b»ng hång cÇu cã kh¸ng nguyªn D (Rh+ ). Kh¸ng thÓ nµy thêng lµ IgG. NÕu mét ngêi Rh- , cha hÒ ®îc truyÒn m¸u Rh+ bao giê th× viÖc truyÒn m¸u Rh+ cho hä sÏ kh«ng bao giê x¶y ra ph¶n øng tøc th× nµo. Tuy nhiªn sau khi truyÒn m¸u Rh+ tõ 2-4 tuÇn sau, lîng kh¸ng thÓ chèng Rh ®· t¬ng ®èi cao ®ñ ®Ó g©y ngng kÕt hång cÇu Rh+ cña ngêi cho vÉn tån t¹i trong m¸u ngêi nhËn. Ph¶n øng nµy chËm vµ rÊt nhÑ. Sau 2-4 th¸ng truyÒn m¸u Rh+, nång ®é kh¸ng thÓ chèng Rh trong m¸u ngêi Rh- míi ®¹t tèi ®a. NÕu truyÒn m¸u Rh+ cho nh÷ng ngêi nµy ë lÇn thø 2, cã thÓ g©y ra tai biÕn truyÒn m¸u nÆng, ch¼ng kÐm g× tai biÕn nh hÖ AB0. Sau vµi lÇn truyÒn m¸u Rh+ cho ngêi Rh-, ngêi Rh- trë nªn rÊt mÉn c¶m víi kh¸ng nguyªn Rh, tai biÕn khi truyÒn m¸u lµ cùc kú nguy hiÓm. §ã lµ lý do t¹i sao ta ph¶i cÇn lu ý tíi ngêi ®· ®îc truyÒn m¸u nhiÒu lÇn. CÇn ph¶i x¸c ®Þnh nhãm m¸u hÖ Rh cho hä, sî r»ng hä lµ ngêi Rh-.

Trêng hîp thø hai lµ ngêi mÑ Rh-, bè Rh+. §øa trÎ ®îc di truyÒn Rh+ tõ bè. Hång cÇu Rh+ cña thai vµ s¶n phÈm ph©n huû hång cÇu Rh+ cña thai sang m¸u mÑ. Ngêi mÑ sÏ cã qu¸ tr×nh t¹o kh¸ng thÓ chèng Rh, c¸c kh¸ng thÓ nµy qua nhau thai lµm ngng kÕt hång cÇu thai. NÕu ngêi mÑ cã thai lÇn ®Çu th× c¬ thÓ ngêi mÑ cha s¶n xuÊt ®ñ kh¸ng thÓ ®Ó g©y nguy hiÓm cho thai nhi. Kho¶ng 30% sè thai thø hai Rh+ cã triÖu chøng t¨ng nguyªn hång cÇu bµo thai, vµng da huû huyÕt vµ tû lÖ m¾c bÖnh t¨ng dÇn lªn vµ triÖu chøng bÖnh còng nÆng h¬n cho nh÷ng thai sau.

NhiÒu ngêi bè Rh+ dÞ hîp tö, do ®ã cã kho¶ng 25% sè con c¸i lµ Rh-. V× vËy sau khi ®Î ®øa con tríc bÞ vµng da huû huyÕt, t¨ng nguyªn hång cÇu, kh«ng nhÊt thiÕt ®øa trÎ sau còng bÞ bÖnh nµy. Nh÷ng ®øa trÎ m¾c bÖnh t¨ng nguyªn hång cÇu bµo thai thÊy c¸c m« sinh m¸u ®Òu t¨ng sinh hång cÇu; gan, l¸ch to ra vµ s¶n xuÊt hång cÇu kú bµo thai. Hång cÇu nµy xuÊt hiÖn nhiÒu trong m¸u. TrÎ thêng chÕt do thiÕu m¸u nÆng. NÕu sèng sãt trÎ thêng thiÕu trÝ tuÖ, tæn th¬ng vá n·o vËn ®éng do l¾ng ®äng bilirubin trong c¸c neuron. Còng cã thÓ kh¸ng thÓ chèng Rh cßn tÊn c«ng mét sè tÕ bµo kh¸c cña c¬ thÓ.

Trêng hîp thø hai mµ ta cÇn lu ý trªn ®©y chÝnh lµ ngêi phô n÷ cã tiÒn sö s¶y thai, ®Î non, ®Î con cã t¨ng nguyªn hång cÇu bµo thai, vµng da huû huyÕt. Nh÷ng ngêi nµy nÕu cÇn truyÒn m¸u, ph¶i xÐt nghiÖm nhãm m¸u Rh. Ngêi ta sî r»ng ngêi mÑ nµy m¸u Rh- vµ trong m¸u ®· cã kh¸ng thÓ chèng Rh. NÕu truyÒn m¸u Rh+ cho hä th× sÏ cã tai biÕn rÊt nguy hiÓm x¶y ra.

1.3. C¸c hÖ thèng nhãm m¸u kh¸c.

Trong c¸c hÖ thèng nhãm m¸u cßn l¹i th× hÖ Kell chiÕm vÞ trÝ hµng ®Çu. Kh¸ng nguyªn Kell rÊt nguy hiÓm. N¨m 1947 ngêi ta ®· ph¸t hiÖn tai n¹n do kh¸ng nguyªn nµy g©y ra, tõ ®ã vÒ sau tai n¹n do kh¸ng nguyªn nµy vÉn ®îc theo dâi.

Kh¸ng nguyªn Fya thuéc hÖ Duffy còng ®îc quan t©m. 1950 lÇn ®Çu tiªn Mollison ph¸t hiÖn kh¸ng thÓ chèng Fya trong huyÕt t¬ng bÖnh nh©n bÞ tan m¸u ®îc truyÒn m¸u nhiÒu lÇn. Trong vßng 20 n¨m ®ã ngêi ta ®· miªu t¶ nhiÒu trêng hîp t¬ng tù. N¨m 1951 cã mét tai biÕn chÕt ngêi do Fya.

Kh¸ng nguyªn S thuéc hÖ MNSs cã thÓ g©y ra miÔn dÞch sau truyÒn m¸u vµ xuÊt hiÖn tai n¹n tan m¸u.

Nh÷ng kh¸ng thÓ l¹nh ®Æc hiÖu tù nhiªn nh kh¸ng thÓ chèng Lea , Leb (thuéc hÖ Lewis), M, N, P chØ g©y ra ph¶n øng ë mét nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh vµ kh«ng nguy hiÓm.

2. TruyÒn m¸u.

Trong thùc hµnh truyÒn m¸u, ngoµi nh÷ng qui ®Þnh vÒ nh÷ng xÐt nghiÖm ph¸t hiÖn c¸c virut l©y theo ®êng m¸u, vÒ kü thuËt b¶o qu¶n... chóng ta cÇn ph¶i thùc hiÖn ®óng qui t¾c vÒ nhãm m¸u, qui t¾c c¬ b¶n lµ: kh«ng ®Ó kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ t¬ng øng gÆp nhau trong m¸u ngêi nhËn. §èi víi hÖ thèng nhãm m¸u ABO, tho¶ m·n qui t¾c trªn lµ ph¶i truyÒn cïng nhãm.

Dùa vµo kh¸ng thÓ ®· biÕt cña huyÕt thanh mÉu (antiA, antiB, antiAB) ngêi ta x¸c ®Þnh chÝnh x¸c kh¸ng nguyªn A vµ B trªn bÒ mÆt hång cÇu. §ång thêi víi viÖc x¸c ®Þnh nhãm m¸u thuéc hÖ ABO, cÇn ph¶i lµm c¸c ph¶n øng chÐo: trén hång cÇu ngêi cho víi huyÕt thanh m¸u ngêi nhËn vµ ngîc l¹i trén hång cÇu ngêi nhËn víi huyÕt thanh m¸u ngêi cho. C¸c ph¶n øng trªn kh«ng cã hiÖn tîng ngng kÕt hång cÇu th× m¸u ®ã míi ®îc truyÒn.

Cã mét sè t¸c gi¶ ®Ò nghÞ r»ng, ®Ó ®¶m b¶o an toµn tuyÖt ®èi, tèt nhÊt lµ truyÒn m¸u tù th©n. §èi tîng ®îc lÊy m¸u lóc khoÎ m¹nh vµ ®îc b¶o qu¶n trong ng©n hµng, khi cÇn th× lÊy chÝnh m¸u cña hä truyÒn cho hä. HiÖn nay cha cã ®iÒu kiÖn ký thuËt ®Ó b¶o qu¶n m¸u ®îc l©u (®Æc biÖt lµ c¸c níc ®ang ph¸t triÓn) cho nªn ®iÒu nµy cha thùc hiÖn ®îc. §Ó kh¾c phôc tai biÕn truyÒn m¸u vµ t×nh tr¹ng l©y nhiÔm bÖnh qua truyÒn m¸u, c¸c nhµ khoa häc ®· nghiªn cøu s¶n xuÊt ra m¸u nh©n t¹o ®Ó lµm dÞch truyÒn thay thÕ m¸u. Song ph¹m vi øng dông m¸u nh©n t¹o cha ®îc réng r·i v× gi¸ thµnh cßn qu¸ ®¾t.

Trong trêng hîp cÇn truyÒn m¸u mµ l¹i kh«ng cã m¸u cïng nhãm, ngêi ta cã thÓ truyÒn theo mét qui t¾c tèi thiÓu: kh«ng ®Ó x¶y ra ngng kÕt hång cÇu cña ngêi cho trong m¸u cña ngêi nhËn. NÕu ®Ó x¶y ra tai biÕn nµy th× chØ cÇn truyÒn nhÇm 2ml m¸u ®· cã thÓ g©y chÕt ngêi do t¾c m¹ch, rèi lo¹n trao ®æi khÝ cña m¸u, tan m¸u, suy thËn cÊp... Nh vËy cã thÓ truyÒn m¸u kh¸c nhãm, nhng b¾t buéc ph¶i theo s¬ ®å sau:

O A

B AB

Nhãm O truyÒn ®îc cho nhãm A,B vµ AB. Nhãm A vµ B truyÒn ®îc cho nhãm AB. Nhãm AB kh«ng truyÒn ®îc cho nhãm O, A vµ B. Trong trêng hîp truyÒn m¸u kh¸c nhãm nh vËy, chØ ®îc truyÒn kho¶ng 250ml m¸u (mét ®¬n vÞ m¸u), víi tèc ®é rÊt chËm. Tai biÕn do truyÒn m¸u rÊt khã x¶y ra v× kh¸ng thÓ trong m¸u ngêi cho ngay lËp tøc bÞ pha lo·ng trong m¸u cña ngêi nhËn do ®ã nång ®é kh¸ng thÓ rÊt thÊp. C¸c kh¸ng thÓ nµy sau ®ã sÏ bÞ c¸c enzym ph©n gi¶i. Tuy vËy, ngµy nay nhê sù hiÕn m¸u nh©n ®¹o ®îc phæ cËp nªn sù truyÒn m¸u theo qui t¾c tèi thiÓu Ýt ®îc øng dông.

§èi víi hÖ thèng Rh, kh¸ng thÓ chèng Rh chØ h×nh thµnh ë ngêi Rh- khi ®îc miÔn dÞch b»ng hång cÇu Rh+. Tû lÖ Rh- cña ngêi ViÖt l¹i rÊt thÊp, cho nªn thùc tÕ ngêi ta chó ý hai trêng hîp cÇn xÐt nghiÖm nhãm m¸u hÖ Rh ®ã lµ ngêi ®· ®îc truyÒn m¸u nhiÒu lÇn vµ ngêi phô n÷ cã tiÒn sö x¶y thai, ®Î non, ®Î con cã héi chøng vµng da huû huyÕt. ViÖc xÐt nghiÖm nãm m¸u hÖ Rh còng dùa trªn kh¸ng thÓ cña huyÕt thanh mÉu ®Ó t×m kh¸ng nguyªn. NÕu ngêi cÇn ®îc truyÒn m¸u lµ Rh+ th× truyÒn m¸u Rh+ hoÆc Rh- ®Òu ®îc. NÕu ngêi cÇn ®îc truyÒn m¸u lµ m¸u Rh- th× nhÊt thiÕt ph¶i ®îc truyÒn m¸u lµ Rh-.

B¹ch cÇu.

1. H×nh d¸ng vµ sè lîng.

B¹ch cÇu lµ c¸c tÕ bµo cã nh©n, h×nh d¸ng vµ kÝch thíc rÊt kh¸c nhau tuú tõng lo¹i. B¹ch cÇu kh«ng ph¶i chØ lu th«ng trong m¸u, mµ nã cßn cã mÆt ë nhiÒu n¬i trong c¬ thÓ: b¹ch huyÕt, dÞch n·o tuû, h¹ch b¹ch huyÕt, c¸c tæ chøc liªn kÕt...

Thµnh phÇn b¹ch cÇu rÊt phøc t¹p, gåm nhiÒu chÊt h÷u c¬ vµ v« c¬. Bµo t¬ng cña b¹ch cÇu chøa nhiÒu s¾t, calci, lipid (cholesterol, triglycerid vµ acid bÐo). C¸c lipid nµy liªn quan tíi vai trß chèng nhiÔm trïng cña b¹ch cÇu. B¹ch cÇu chøa nhiÒu lipid ®îc xem nh tiªn lîng tèt chèng nhiÔm trïng (Boyd,1973). trong b¹ch cÇu cßn cã nhiÒu acid ascorbic, h¹t glycogen. H¹t glycogen nhiÒu lªn trong qu¸ tr×nh tiªu ho¸ vµ m¾c bÖnh ®¸i th¸o ®êng. B¹ch cÇu cã mét hÖ thèng enzym rÊt phong phó (oxydase, peroxydase, catalase, lipase, amylase) vµ mét sè chÊt diÖt khuÈn.

Trªn mµng tÕ bµo b¹ch cÇu cã rÊt nhiÒu thô thÓ liªn quan tíi chøc n¨ng cña b¹ch cÇu. Dùa vµo c¸c thô thÓ nµy, nhê c¸c kü thuËt hiÖn ®¹i, ta cã thÓ ph©n lo¹i ®îc b¹ch cÇu vµ theo dâi c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña b¹ch cÇu.

Trªn bÒ mÆt lympho bµo cã hÖ thèng kh¸ng nguyªn phï hîp tæ chøc. MÆc dï mét sè kh¸ng nguyªn cã mÆt trªn tÕ bµo cña nhiÒu m«, nhng chóng l¹i bÞ ph¸t hiÖn dÔ dµng trªn lympho bµo. Do ®ã tÊt c¶ kh¸ng nguyªn phï hîp tæ chøc chñ yÕu cña ngêi ®îc ký hiÖu lµ HLA (humanlymphocyt antigen). TÊt c¶ HLA hîp thµnh hÖ thèng kh¸ng nguyªn phï hîp tæ chøc cña ngêi, cßn gäi lµ hÖ thèng HLA, chia thµnh 5 nhãm. Nhãm HLA-A, nhãm HLA-B, nhãm HLA-C, nhãm HLA-D vµ nhãm HLA-DR. Díi c¸c nhãm nµy cã rÊt nhiÒu ph©n nhãm ®· ®îc ®Æt tªn. HÖ thèng kh¸ng nguyªn HLA di truyÒn vµ rÊt cã ý nghÜa trong ®¸p øng miÔn dÞch th¶i ghÐp.

Trong 1lÝt m¸u ngo¹i vi cã 7,0 x 109 b¹ch cÇu (®èi víi nam) 6,2 x109 b¹ch cÇu (®èi víi n÷), nh×n chung vµo kho¶ng 5,0 x 109 ®Õn 9,0 x 109 b¹ch cÇu (®èi víi ngêi trëng thµnh). TrÎ s¬ sinh cã sè lîng b¹ch cÇu rÊt cao: 20,0 x109 b¹ch cÇu/1lÝt m¸u ngo¹i vi. Lóc mét tuæi cßn 10,0 x 109 b¹ch cÇu/1lit m¸u. Tõ 12 tuæi trë ®i sè lîng b¹ch cÇu trë vÒ æn ®Þnh b»ng ngêi trëng thµnh.

Sè lîng b¹ch cÇu t¨ng lªn khi ¨n uèng, khi lao ®éng thÓ lùc, th¸ng cuèi cña thêi kú mang thai, sau khi ®Î. §Æc biÖt sè lîng b¹ch cÇu t¨ng lªn khi nhiÔm khuÈn, bÖnh b¹ch cÇu. Mét sè hormon vµ mét sè tinh chÊt m« còng lµm t¨ng sè lîng b¹ch cÇu nh: hormon tuyÕn gi¸p, adrenalin, estrogen, tinh chÊt gan, tinh chÊt l¸ch, tuû x¬ng. Sè lîng b¹ch cÇu gi¶m khi bÞ l¹nh, khi bÞ ®ãi, khi giµ yÕu, suy nhîc tuû, nhiÔm virus, nhiÔm ®éc, nhiÔm trïng qu¸ nÆng, hoÆc ®iÒu trÞ b»ng c¸c hormon corticoid, insulin kÐo dµi...

2. Ph©n lo¹i b¹ch cÇu.

VÒ mÆt ®¹i thÓ, víi kü thuËt kinh ®iÓn, dùa vµo h×nh d¸ng, kÝch thíc tÕ bµo, h×nh d¸ng nh©n, sù b¾t mµu cña h¹t trong bµo t¬ng. Ngµy nay nhê kü thuËt hiÖn ®¹i cßn ph¸t hiÖn ®îc c¸c thô thÓ bÒ mÆt tÕ bµo b¹ch cÇu v.v...; ngêi ta cã thÓ ph©n lo¹i b¹ch cÇu thµnh b¹ch cÇu h¹t (b¹ch cÇu ®a nh©n) vµ b¹ch cÇu kh«ng h¹t (b¹ch cÇu ®¬n nh©n). B¹ch cÇu ®a nh©n ®îc chia lµm 3 lo¹i: trung tÝnh, a acid vµ base. B¹ch cÇu ®¬n nh©n ®îc chia lµm 2 lo¹i: monocyt vµ lymphocyt. ë ngêi b×nh thêng, tû lÖ c¸c b¹ch cÇu trong m¸u ngo¹i vi nh sau:

B¹ch cÇu h¹t a acid (E): 2,3%

B¹ch cÇu h¹t a base (B): 0,4%

B¹ch cÇu monocyt (M) : 5,3%

B¹ch cÇu h¹t trung tÝnh (N): 62,0%

B¹ch cÇu lymphocyt (L): 30,0%

C¸c nhµ l©m sµng thêng gäi tû lÖ % c¸c lo¹i b¹ch cÇu ë m¸u ngo¹i vi lµ c«ng thøc b¹ch cÇu phæ th«ng. C«ng thøc thay ®æi khi ¨n uèng, khi lao ®éng, khi cã kinh nguyÖt, khi cã thai trªn 4 th¸ng, khi ®Î. TrÎ s¬ sinh cã tíi 70% lµ b¹ch cÇu ®a nh©n, tõ th¸ng thø 3 trë ®i chØ cßn 35% lµ c¸c b¹ch cÇu ®a nh©n (lóc nµy chñ yÕu lµ lympho bµo). C«ng thøc b¹ch cÇu dÇn æn ®Þnh ®Õn sau tuæi dËy th× míi b»ng ngêi trëng thµnh.

Ngµy nay nhê kü thuËt cao chóng ta cã thÓ ph©n lo¹i b¹ch cÇu mét c¸ch chi tiÕt h¬n víi môc ®Ých t×m hiÓu chøc n¨ng cña tõng lo¹i b¹ch cÇu phôc vô cho nghiªn cøu khoa häc, chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ. Tuy vËy viÖc x¸c ®Þnh c«ng thøc b¹ch cÇu phæ th«ng vµ sè lîng b¹ch cÇu vÉn ®îc coi lµ xÐt nghiÖm thêng quy cña bÖnh viÖn v× nã vÉn cßn gi¸ trÞ thùc tiÔn. §ång thêi víi x¸c ®Þnh gi¸ trÞ t¬ng ®èi (lµ tû lÖ % cña tõng b¹ch cÇu), c¸c nhµ l©m sµng cßn x¸c ®Þnh gi¸ trÞ tuyÖt ®èi (sè lîng tõng lo¹i b¹ch cÇu cã trong 1lÝt m¸u). ChØ sè nµy rÊt cÇn cho sù tiªn lîng bÖnh.

B¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh (N) t¨ng >70% trong c¸c trêng hîp nhiÔm khuÈn cÊp, qu¸ tr×nh lµm mñ, viªm tÜnh m¹ch, nghÏn m¹ch, nhåi m¸u c¬ tim, nhåi m¸u phæi. Nã cßn t¨ng trong co giËt ®éng kinh, ®a protein vµo trong c¬ thÓ, ch¶y m¸u phóc m¹c nhÑ. §ång thêi víi N t¨ng cßn cã b¹ch cÇu ®òa (stab) t¨ng.

- B¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh gi¶m <60% trong c¸c trêng hîp nhiÔm trïng tèi cÊp, nhiÔm virus kú toµn ph¸t, sèt rÐt, cêng l¸ch, nhiÔm ®éc, suy nhîc tuû.

- B¹ch cÇu ®a nh©n a acid (E) t¨ng nhÑ vµ tho¸ng qua gÆp trong håi phôc sau nhiÔm trïng, khö ®éc protein. E t¨ng liªn tôc trong c¸c bÖnh giun s¸n, dÞ øng, bÖnh chÊt t¹o keo.B¹ch cÇu ®a nh©n a acid gi¶m trong sèc, trong héi chøng Cushing, trong giai ®o¹n ®iÒu trÞ b»ng corticoid.

- B¹ch cÇu ®a nh©n a base (B) t¨ng trong mét sè trêng hîp viªm m¹n tÝnh kÐo dµi, viªm håi phôc. B cßn thay ®æi trong mét sè trêng hîp nhiÔm ®éc.

- B¹ch cÇu ®¬n nh©n monocyt (M) t¨ng trong nhiÔm trïng, bÖnh b¹ch cÇu, nhiÔm virus. M gi¶m trong mét sè trêng hîp nhiÔm ®éc.

- B¹ch cÇu ®¬n nh©n lymphocyt (L) t¨ng do t¨ng sinh trong nhiÔm khuÈn m¹n tÝnh, nhiÔm virus, giai ®o¹n lui bÖnh cña nhiÔm trïng.

3- §êi sèng cña b¹ch cÇu.

Nh ®· ph©n lo¹i ë phÇn trªn, b¹ch cÇu ®îc chia ra thµnh 3 dßng: dßng b¹ch cÇu h¹t, dßng monocyt vµ dßng lymphocyt. Ba dßng b¹ch cÇu nµy ®îc sinh ra tõ tÕ bµo gèc v¹n n¨ng trong tuû x¬ng.

Dßng b¹ch cÇu h¹t: tÕ bµo gèc ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n trë thµnh myeoblat ® promyelocyt ® myelocyt ®metamyelocyt ®b¹ch cÇu ®a nh©n trëng thµnh. Tõ myelocyt, b¹ch cÇu chia thµnh ba lo¹i b¹ch cÇu ®a nh©n (b¹ch cÇu h¹t) kh¸c nhau: b¹ch cÇu h¹t trung tÝnh, b¹ch cÇu h¹t a acid, b¹ch cÇu h¹t a base.

Dßng lymphocyt: tÕ bµo gèc v¹n n¨ng ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n ®Ó biÖt ho¸ vµ ®îc "xö lý" ë c¸c m« ®Æc biÖt råi thµnh lympho trëng thµnh dù tr÷ trong c¸c m« b¹ch huyÕt ®lu th«ng m¸u ®c¸c m« ®m« b¹ch huyÕt v.v... chu kú x¶y ra liªn tôc.

Dßng monocyt: tÕ bµo gèc v¹n n¨ng ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n biÖt ho¸ thµnh monocyt.

Cha biÕt chÝnh x¸c thêi gian sèng cña b¹ch cÇu trong m¸u lµ bao l©u v× b¹ch cÇu cã mÆt ë kh¾p mäi n¬i. B¹ch cÇu vµo c¸c c¬ quan råi tõ c¸c c¬ quan quay trë l¹i m¸u. Thêi gian b¹ch cÇu cã mÆt trong m¸u ch¼ng qua lµ thêi gian vËn chuyÓn b¹ch cÇu tõ n¬i s¶n xuÊt ®Õn n¬i sö dông. V× vËy thêi gian sèng cña b¹ch cÇu trong m¸u lµ rÊt ng¾n.

NÕu ngõng s¶n xuÊt b¹ch cÇu ®ét ngét (b»ng c¸ch chiÕu tia g) trong 3 ®Õn 6 ngµy ®Çu m¸u ngo¹i vi kh«ng cßn b¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh. Thêi gian b¹ch cÇu sèng trong m¸u kháang 4-5 ngµy. Thêi gian b¹ch cÇu sèng c¶ trong vµ ngoµi m¹ch kho¶ng 8-12 ngµy. Thêi gian b¹ch cÇu tån t¹i trong tuû x¬ng kho¶ng 4-8 giê. Khã cã thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c thêi gian sèng cña b¹ch cÇu monocyt v× nã lu«n lu«n qua l¹i gi÷a c¸c m«. Thêi gian lu th«ng cña monocyt trong m¸u kho¶ng 10-20 giê. Thêi gian sèng cña monocyt trong c¸c æ viªm dµi h¬n b¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh. Lympho bµo vµo hÖ tuÇn hoµn liªn tôc qua èng ngùc. Sè lîng lympho bµo trong èng ngùc vµo hÖ tuÇn hoµn chung trong 24 giê thêng lµ gÊp nhiÒu lÇn sè lîng lympho bµo m¸u ë mét thêi ®iÓm. §iÒu ®ã chøng tá thêi gian lympho bµo sèng trong m¸u lµ rÊt ng¾n (24h). B¹ch cÇu lympho tõ c¬ quan b¹ch huyÕt vµo m¸u, tõ m¸u tíi m«, tõ m« l¹i vµo c¬ quan b¹ch huyÕt, råi l¹i vµo m¸u... chu kú cø thÕ diÔn ra liªn tôc.

B¹ch cÇu bÞ tiªu diÖt ë kh¾p mäi n¬i trong c¬ thÓ khi bÞ giµ cçi, nhng chñ yÕu lµ trong lßng èng tiªu ho¸, phæi vµ l¸ch. B¹ch cÇu (®Æc biÖt lµ c¸c ®¹i thùc bµo, b¹ch cÇu h¹t trung tÝnh) bÞ tiªu diÖt ë c¸c æ viªm, c¸c vïng vµ c¸c diÖn cña c¬ thÓ dÔ bÞ vi khuÈn ®ét nhËp nh da, phæi, niªm m¹c.

4. §Æc tÝnh cña b¹ch cÇu.

B¹ch cÇu cã nh÷ng ®Æc tÝnh chung sau ®©y:

4.1. Xuyªn m¹ch.

B¹ch cÇu M vµ N cã kh¶ n¨ng thay ®æi h×nh d¹ng, xuyªn qua v¸ch gi÷a c¸c tÕ bµo ®Ó tíi nh÷ng n¬i cÇn thiÕt.

4.2. ChuyÓn ®éng theo kiÓu a mip.

B¹ch cÇu M vµ N cã kh¶ n¨ng chuyÓn ®éng b»ng ch©n gi¶ (theo kiÕu amip) víi tèc ®é: 40mm/min.

4.3. Ho¸ øng ®éng vµ nhiÖt øng ®éng

Cã mét sè chÊt do m« viªm s¶n xuÊt, do vi khuÈn t¹o ra hoÆc nh÷ng chÊt ho¸ häc ®a tõ ngoµi vµo c¬ thÓ thu hót b¹ch cÇu tíi (ho¸ øng ®éng d¬ng tÝnh) hoÆc xua ®uæi b¹ch cÇu ra xa h¬n (ho¸ øng ®éng ©m tÝnh). T¬ng tù, víi nhiÖt còng nh vËy, b¹ch cÇu còng cã nhiÖt øng ®éng d¬ng tÝnh vµ ©m tÝnh. C¸c ®Æc tÝnh nµy chñ yÕu lµ cña b¹ch cÇu M vµ N.

4.4. Thùc bµo.

B¹ch cÇu M vµ N cã kh¶ n¨ng thùc bµo, Èm bµo. Nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho thùc bµo lµ:

+ BÒ mÆt cña vËt réng vµ xï x×.

+ Kh«ng cã vá bäc. C¸c chÊt tù nhiªn trong c¬ thÓ cã vá bäc lµ protein, c¸c chÊt nµy ®Èy tÕ bµo thùc bµo ra xa nªn khã thùc bµo. C¸c m« chÕt, c¸c vËt l¹ kh«ng cã vá bäc vµ thêng tÝch ®iÖn rÊt m¹nh nªn chóng dÔ bÞ thùc bµo.

+ Qu¸ tr×nh opsonin ho¸. C¸c kh¸ng thÓ (®îc s¶n xuÊt trong qu¸ tr×nh miÔn dÞch) ®· g¾n vµo mµng tÕ bµo vi khuÈn lµm cho vi khuÈn dÔ bÞ thùc bµo.

Sù thùc bµo ®îc thùc hiÖn nh sau:

B¹ch cÇu tiÕp cËn vËt l¹, phãng ch©n gi¶ ®Ó bao v©y vËt l¹, t¹o thµnh mét tói kÝn chøa vËt l¹. Tói nµy x©m nhËp vµo trong tÕ bµo, t¸ch khái mµng tÕ bµo t¹o ra mét tói thùc bµo tr«i tù do trong bµo t¬ng. Tói thùc bµo tiÕp cËn lysosom vµ c¸c h¹t kh¸c trong bµo t¬ng vµ xuÊt hiÖn hiÖn tîng hoµ mµng. C¸c enzym tiªu ho¸ vµ c¸c t¸c nh©n giÕt vi khuÈn ®îc trót vµo tói thùc bµo ®Ó xö lý vËt l¹. Tói thùc bµo trë thµnh tói tiªu ho¸. Sau khi tiªu ho¸, c¸c s¶n phÈm cÇn thiÕt cho tÕ bµo ®îc gi÷ l¹i, c¸c s¶n phÈm kh«ng cÇn thiÕt sÏ ®îc ®µo th¶i ra khái tÕ bµo b»ng qu¸ tr×nh xuÊt bµo.

TÝnh thùc bµo cña b¹ch cÇu kh«ng ph¶i lµ v« h¹n. Mét b¹ch cÇu h¹t trung tÝnh cã thÓ thùc bµo 5-25 vi khuÈn th× chÕt. §¹i thùc bµo cã kh¶ n¨ng thùc bµo m¹nh h¬n nhiÒu. Nã cã thÓ thùc bµo tíi 100 vi khuÈn. Khi nghiªn cøu chøc n¨ng thùc bµo cña b¹ch cÇu, ngêi ta thêng sö dông "chØ sè thùc bµo" ®Ó ®¸nh gi¸ chøc n¨ng nµy.

B¹ch cÇu cã mÆt ë kh¾p n¬i trong c¬ thÓ cho nªn vi khuÈn ®ét nhËp b»ng bÊt kú ®êng nµo còng bÞ tiªu diÖt. §Æc biÖt b¹ch cÇu trÊn gi÷ nh÷ng n¬i quan träng cña c¬ thÓ mµ vi khuÈn dÔ x©m nhËp vµo nh: da, niªm m¹c, c¸c hèc tù nhiªn, phæi, ®êng tiªu ho¸, gan, l¸ch. Tuy vËy cã mét sè vi khuÈn bÞ b¹ch cÇu "nuèt" nhng kh«ng "giÕt" ®îc nh mycobacteria, salmonella, listera ... Nh÷ng vi khuÈn nµy Èn n¸u råi nh©n lªn trong ®¹i thùc bµo. B¹ch cÇu N vµ ®¹i thùc bµo cßn chøa nh÷ng chÊt giÕt vi khuÈn. Mét sè vi khuÈn kh«ng bÞ tiªu ho¸ bëi c¸c enzym cña lysosom v× chóng cã vá bäc b¶o vÖ, hoÆc cã c¸c yÕu tè ng¨n chÆn t¸c dông cña c¸c enzym tiªu ho¸ nhng l¹i bÞ chÕt bëi c¸c chÊt giÕt vi khuÈn. C¸c chÊt giÕt vi khuÈn lµ c¸c chÊt oxy ho¸ m¹nh nh superoxid (02-), hydrogenperoxid (H202), ion hydroxyl (0H-). Ngoµi ra enzym mieloperoxydase cña lysosom còng cã kh¶ n¨ng giÕt vi khuÈn v× nã lµm tan mµng lipid cña vi khuÈn.

5. Qu¸ tr×nh viªm.

Khi viªm, ®Æc tÝnh cña m« bÞ thay ®æi nh sau:

- Gi·n m¹ch t¹i chç lµm cho lu lîng m¸u t¨ng lªn.

- T¨ng tÝnh thÊm mao m¹ch g©y phï nÒ.

- §«ng dÞch kÏ vµ dÞch b¹ch huyÕt do fibrinogen vµ c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u tho¸t vµo.

- TËp trung nhiÒu b¹ch cÇu N vµ ®¹i thùc bµo.

- C¸c tÕ bµo cña m« tr¬ng phång lªn.

M« bÞ th¬ng tæn do bÊt kú mét nguyªn nh©n nµo (vi khuÈn, chÊn th¬ng, ho¸ chÊt, nhiÖt v.v...) sÏ gi¶i phãng histamin, bradykinin, serotonin, prostaglandin, c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u. Lympho bµo T ho¹t ho¸ gi¶i phãng ra lymphokin. Mét sè chÊt trªn ®· ho¹t ho¸ ®¹i thùc bµo vµ cïng víi mét sè s¶n phÈm kh¸c do tÕ bµo tæn th¬ng vµ vi khuÈn t¹o ra ®· g©y ho¸ ®éng d¬ng tÝnh víi b¹ch cÇu N vµ ®¹i thùc bµo. B¹ch cÇu b¸m m¹ch, xuyªn m¹ch vµ di chuyÓn tíi æ viªm.

Sù ®«ng dÞch kÏ vµ b¹ch huyÕt t¹o ra mét bøc têng b¶o vÖ ng¨n c¸ch gi÷a vïng viªm vµ vïng lµnh. Sù tËp trung cña b¹ch cÇu (®¹i thùc bµo tíi tríc: sau vµi phót, b¹ch cÇu N tíi sau: sau vµi giê) lµ mét hµng rµo thø hai. §ång thêi víi sù tËp trung cña b¹ch cÇu, tÕ bµo viªm s¶n xuÊt ra c¸c globulin, c¸c s¶n phÈm ph©n huû b¹ch cÇu vµo m¸u, theo m¸u tíi t¸c ®éng lªn tuû x¬ng lµm t¨ng s¶n xuÊt b¹ch cÇu (sau mét, hai ngµy). Do qu¸ tr×nh t¨ng s¶n xuÊt b¹ch cÇu cho nªn trong m¸u sÏ cã nhiÒu b¹ch cÇu non h¬n b×nh thêng (b¹ch cÇu ®òa).

æ viªm h×nh thµnh mét c¸i hèc chøa x¸c vi khuÈn, b¹ch cÇu N, ®¹i thùc bµo, tæ chøc ho¹i tö gäi lµ mñ. Mñ nhiÒu sÏ bÞ vì tho¸t ra ngoµi hoÆc vµo c¸c xoang, c¸c t¹ng rçng cña c¬ thÓ. NÕu hµng rµo b¶o vÖ kÐm, vi khuÈn sÏ lan réng vµo c¸c c¬ quan, cã khi vµo c¶ m¸u. ë m¸u còng cã ®¹i thùc bµo vµ b¹ch cÇu N s½n sµng tiªu diÖt chóng. Trong nhiÒu trêng hîp c¬ thÓ kh«ng tù b¶o vÖ ®îc m×nh c¸c triÖu chøng nhiÔm khuÈn t¨ng lªn dÇn vµ cÇn ph¶i ®îc ®iÒu trÞ kÞp thêi.

6. B¹ch cÇu ®a nh©n a acid .

B¹ch cÇu E cã kh¶ n¨ng thùc bµo vµ ho¸ øng ®éng rÊt yÕu nªn kh«ng quan träng trong nhiÔm trïng th«ng thêng. ë nh÷ng ngêi nhiÔm ký sinh trïng (KST), sè lîng b¹ch cÇu E t¨ng cao vµ chóng tíi c¸c æ nhiÔm ký sinh trïng. B¹ch cÇu E gi¶i phãng ra c¸c chÊt ®Ó giÕt KST: men thuû ph©n tõ c¸c h¹t cña bµo t¬ng, oxy nguyªn tö, c¸c peptid v.v... B¹ch cÇu E còng tËp trung nhiÒu ë c¸c æ cã ph¶n øng dÞ øng (tiÓu phÕ qu¶n, da v.v...). Trong qu¸ tr×nh tham gia vµo ph¶n øng dÞ øng, dìng bµo vµ b¹ch cÇu B ®· gi¶i phãng ra c¸c chÊt g©y hãa øng ®éng d¬ng tÝnh víi b¹ch cÇu E. B¹ch cÇu E cã t¸c dông khö ®éc lµ c¸c chÊt g©y viªm do dìng bµo vµ b¹ch cÇu B gi¶i phãng ra. B¹ch cÇu E còng cã thÓ cã t¸c dông thùc bµo ®Ó chèng qu¸ tr×nh lan réng cña viªm.

7- B¹ch cÇu ®a nh©n a base.

B¹ch cÇu ®a nh©n a base cã thÓ gi¶i phãng heparin, histamin, mét Ýt bradykinin vµ serotonin. T¹i æ viªm c¸c chÊt trªn còng ®îc dìng bµo gi¶i phãng ra trong qu¸ tr×nh viªm. Dìng bµo vµ b¹ch cÇu B ®ãng vai trß quan träng trong ph¶n øng dÞ øng v× kh¸ng thÓ IgE g©y ph¶n øng dÞ øng cã kh¶ n¨ng g¾n vµo mµng dìng bµo vµ b¹ch cÇu B. Khi gÆp kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu ph¶n øng víi kh¸ng thÓ lµm cho c¸c tÕ bµo nµy bÞ vì ra vµ gi¶i phãng heparin, histamin, bradykinin, serotonin, enzym thuû ph©n lysosom vµ nhiÒu chÊt kh¸c. C¸c chÊt trªn g©y ra dÞ øng.

8. B¹ch cÇu lympho.

B¹ch cÇu lympho ®îc chia thµnh hai lo¹i: lympho bµo B vµ lympho bµo T. Chóng ®Òu cã chung nguån gèc trong bµo thai lµ c¸c tÕ bµo gèc v¹n n¨ng. C¸c tÕ bµo nµy sÏ biÖt ho¸ hoÆc ®îc "xö lý" ®Ó thµnh c¸c lympho bµo trëng thµnh. Mét sè tÕ bµo lympho di tró ë tuyÕn øc vµ ®îc "xö lý" ë ®©y nªn gäi lµ lympho bµo T (Thymus). Mét sè tÕ bµo lympho kh¸c ®îc "xö lý" ë gan (nöa ®Çu thêi kú bµo thai) vµ tuû x¬ng (nöa sau thêi kú bµo thai). Dßng tÕ bµo lympho nµy ®îc ph¸t hiÖn lÇn ®Çu tiªn ë loµi chim vµ chóng ®îc "xö lý" ë bursa fabricicus (cÊu tróc nµy kh«ng cã ë ®éng vËt cã vó) nªn ®îc gäi lµ lympho bµo B (lÊy tõ ch÷ bursa).

Sau khi ®îc "xö lý" c¸c lympho bµo lu th«ng trong m¸u råi dù tr÷ ë m« b¹ch huyÕt, råi l¹i vµo m¸u v.v... chu kú tiÕp diÔn nhiÒu lÇn. Chøc n¨ng chÝnh cña lympho bµo lµ: lympho bµo B chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ miÔn dÞch dÞch thÓ. Lympho bµo T chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ miÔn dÞch tÕ bµo. Hai chøc n¨ng cña hai lo¹i tÕ bµo nµy cã mèi liªn quan chÆt chÏ víi nhau.

8.1. Chøc n¨ng cña lympho bµo B.

Tríc khi tiÕp xóc víi kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu, c¸c clon lympho B ngñ yªn trong m« b¹ch huyÕt. Khi kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµo, c¸c ®¹i thùc bµo thùc bµo kh¸ng nguyªn vµ giíi thiÖu (tr×nh) kh¸ng nguyªn cho c¸c lympho bµo B vµ lympho bµo T. C¸c lympho bµo T hç trî ®îc ho¹t ho¸ còng gãp phÇn häat ho¸ lympho bµo B. C¸c lympho bµo B ®Æc hiÖu víi kh¸ng nguyªn ®îc ho¹t ho¸, ngay lËp tøc trë thµnh c¸c nguyªn bµo lympho. Mét sè nguyªn bµo biÖt ho¸ tiÕp ®Ó thµnh nguyªn t¬ng bµo lµ tiÒn th©n cña t¬ng bµo plasmocyt. Trong c¸c tÕ bµo nµy cã m¹ng néi bµo t¬ng cã h¹t t¨ng sinh. TÕ bµo ph©n chia rÊt nhanh: 9 lÇn ph©n chia trong kho¶ng 10 giê vµ trong 4 ngµy ®Çu mét nguyªn t¬ng bµo sinh ra tíi 500 tÕ bµo. C¸c t¬ng bµo sinh kh¸ng thÓ globulin víi tèc ®é rÊt nhanh vµ m¹nh. Mçi t¬ng bµo s¶n xuÊt kho¶ng 2000 kh¸ng thÓ/1gi©y. C¸c kh¸ng thÓ vµo hÖ tuÇn hoµn. Sù s¶n xuÊt kh¸ng thÓ kÐo dµi vµi ngµy hoÆc vµi tuÇn cho ®Õn khi t¬ng bµo bÞ chÕt.

Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn chøc n¨ng miÔn dÞch, mét sè nguyªn bµo lympho sinh ra mét lîng kh¸ lín tÕ bµo lympho B míi gièng nh tÕ bµo lympho B gèc cña clon vµ ®îc bæ sung thªm vµo sè tÕ bµo lympho gèc cña clon. C¸c tÕ bµo nµy còng lu th«ng trong m¸u vµ còng c tró trong m« b¹ch huyÕt. Khi gÆp l¹i cïng mét kh¸ng nguyªn chóng sÏ ®îc ho¹t ho¸ mét lÇn n÷a, ®ã lµ c¸c tÕ bµo nhí. Sù ®¸p øng kh¸ng thÓ cña c¸c tÕ bµo lympho B nµy diÔn ra nhanh vµ m¹nh h¬n rÊt nhiÒu so víi nh÷ng tÕ bµo lymphpo gèc cña clon ®Æc hiÖu. §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao ®¸p øng miÔn dÞch nguyªn ph¸t (tiÕp xóc kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu lÇn ®Çu) l¹i chËm vµ yÕu h¬n so víi ®¸p øng miÔn dÞch thø ph¸t (tiÕp xóc víi cïng mét kh¸ng nguyªn lÇn thø 2).

8.2. Chøc n¨ng cña lympho bµo T.

Khi tiÕp xóc víi kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu do ®¹i thùc bµo giíi thiÖu, c¸c tÕ bµo lympho T cña m« b¹ch hyÕt t¨ng sinh vµ ®a nhiÒu tÕ bµo lympho T ho¹t ho¸ vµo b¹ch huyÕt råi vµo m¸u. Chóng ®i kh¾p c¬ thÓ qua mao m¹ch vµo dÞch kÏ råi trë l¹i b¹ch huyÕt ®Ó vµo m¸u mét lÇn n÷a. Chu kú cø tiÕp diÔn nh vËy hµng th¸ng hoÆc hµng n¨m.

TÕ bµo nhí cña lympho bµo T còng ®ù¬c h×nh thµnh nh tÕ bµo nhí cña lympho bµo B. §¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo thø ph¸t lµ t¹o ra lympho bµo T ho¹t hãa m¹nh h¬n, nhanh h¬n ®¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo nguyªn ph¸t. Trªn bÒ mÆt cña mét lympho bµo T cã hµng tr¨m ngµn vÞ trÝ receptor.C¸c kh¸ng nguyªn g¾n vµo receptor ®Æc hiÖu trªn bÒ mÆt tÕ bµo lympho T còng gièng nh g¾n víi kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu do lympho bµo B s¶n xuÊt ra.

C¸c lympho bµo T ®îc chia thµnh lympho bµo T hç trî, lympho bµo T g©y ®éc vµ lympho bµo T trÊn ¸p. TÕ bµo lympho T hç trî chiÕm 3/4 tæng sè tÕ bµo lympho T vµ cã chøc n¨ng ®iÒu hoµ hÖ thèng miÔn dÞch. Sù ®iÒu hoµ nµy th«ng qua lymphokin mµ quan träng nhÊt lµ interleukin. NÕu thiÕu lymphokin cña lympho bµo T th× hÖ thèng miÔn dÞch sÏ bÞ tª liÖt. Interleukin 2, 3, 4, 5, 6 cã t¸c dông kÝch thÝch t¹o côm b¹ch cÇu h¹t, b¹ch cÇu M vµ lµm t¨ng chøc n¨ng thùc bµo cña c¸c tÕ bµo nµy. Interleukin 2, 4, 5 kÝch thÝch t¨ng sinh, t¨ng trëng tÕ bµo lympho T g©y ®éc tÕ bµo vµ lympho bµo T trÊn ¸p. C¸c interleukin, ®Æc biÖt lµ interleukin 4, 5, 6 kÝch thÝch rÊt m¹nh tÕ bµo lympho B vµ lµm t¨ng cêng chøc n¨ng miÔn dÞch dÞch thÓ. Ngoµi ra, interleukin 2 cßn cã vai trß ®iÒu hoµ ngîc d¬ng tÝnh ®èi víi tÕ bµo lympho T hç trî lµm cho ®¸p øng miÔn dÞch m¹nh lªn gÊp béi.

Lympho bµo T g©y ®éc tÕ bµo cã kh¶ n¨ng tÊn c«ng trùc tiÕp c¸c tÕ bµo, cã kh¶ n¨ng giÕt chÕt vi khuÈn, ®«i khi giÕt c¶ chÝnh b¶n th©n c¬ thÓ m×nh. Do ®ã cã ngêi gäi nã lµ tÕ bµo giÕt tù nhiªn (Native Kill cell, thêng viÕt t¾t lµ NK). C¸c receptor trªn bÒ mÆt tÕ bµo giÕt cã kh¶ n¨ng g¾n chÆt vµo vi khuÈn hoÆc tÕ bµo cã chøa c¸c kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu. TÕ bµo giÕt gi¶i phãng perforin (b¶n chÊt lµ mét protein) ®Ó t¹o ra nhiÒu lç trªn mµng tÕ bµo bÞ tÊn c«ng. Qua lç nµy, c¸c chÊt g©y ®éc tÕ bµo ®îc b¬m tõ tÕ bµo giÕt sang tÕ bµo bÞ tÊn c«ng, lµm cho tÕ bµo bÞ giÕt tan ra. TÕ bµo giÕt cã thÓ giÕt liªn tiÕp nhiÒu tÕ bµo kh¸c mµ vÉn cã kh¶ n¨ng tån t¹i hµng th¸ng. TÕ bµo giÕt cã t¸c dông ®Æc biÖt lªn c¸c tÕ bµo cã chøa virus, v× tÝnh kh¸ng nguyªn cña virus trong tÕ bµo rÊt hÊp dÉn tÕ bµo giÕt. TÕ bµo giÕt còng cã vai trß quan träng trong sù ph¸ huû tÕ bµo ung th, nhÊt lµ tÕ bµo c¸c m« ghÐp.

Lympho bµo T trÊn ¸p cã kh¶ n¨ng trÊn ¸p tÕ bµo lympho T hç trî vµ tÕ bµo lympho T g©y ®éc tÕ bµo. Chøc n¨ng nµy lµ ®Ó ®iÒu hoµ ho¹t ®éng cña tÕ bµo, duy tr× sù ®¸p øng miÔn dÞch kh«ng qu¸ møc, v× ®¸p øng miÔn dÞch qu¸ møc sÏ g©y t¸c h¹i cho c¬ thÓ. V× vËy tÕ bµo lympho T trÊn ¸p vµ tÕ bµo lympho T hç trî ®îc gäi lµ tÕ bµo lympho ®iÒu hoµ. C¬ chÕ ®iÒu hoµ cña tÕ bµo lympho T trÊn ¸p ®èi víi tÕ bµo lympho T hç trî lµ c¬ chÕ ®iÒu hoµ ngîc ©m tÝnh. Lympho bµo T trÊn ¸p còng cã kh¶ n¨ng øc chÕ t¸c dông cña hÖ thèng miÔn dÞch tÊn c«ng vµo tÕ bµo c¸c m« c¬ thÓ (hiÖn tîng dung n¹p miÔn dÞch).

tiÓu cÇu

Trong tuû x¬ng cã nh÷ng tÕ bµo nh©n khæng lå (40-100mm). C¸c tÕ bµo nµy ®îc biÖt ho¸ tõ tÕ bµo gèc v¹n n¨ng. TÕ bµo cã nh©n rÊt to, nhiÒu thuú, ®a d¹ng víi nhiÔm s¾c thÓ ph©n bè kh«ng ®Òu. Bµo t¬ng nhiÒu, mµu nh¹t, cã nhiÒu h¹t rÊt nhá mµu xanh l¬. TÕ bµo nh©n khæng lå cho gi¶ tóc ®Ó di chuyÓn. C¸c gi¶ tóc nµy bÞ teo l¹i, t¸ch ra, ®øt ®o¹n thµnh tiÓu cÇu lu th«ng trong m¸u. Nh vËy, tiÓu cÇu (thrombocyt) lµ mét phÇn bµo t¬ng cña tÕ bµo nh©n khæng lå, lµ mét tÕ bµo kh«ng hoµn chØnh, kh«ng cã nh©n, rÊt ®a d¹ng, bµo t¬ng tÝm nh¹t cã h¹t mµu xanh, rÊt khã ®Õm v× dÔ vì khi lÊy ra khái c¬ thÓ (h×nh 3.5 ).

H×nh 3.5. S¬ ®å tæng qu¸t c¸c giai ®o¹n h×nh thµnh c¸c tÕ bµo m¸u

tõ tÕ bµo gèc v¹n n¨ng.

TiÓu cÇu cã kÝch thíc 2-4mm, thÓ tÝch 7-8mm3. B×nh thêng cã 150-300 x 109 tiÓu cÇu trong 1 lÝt m¸u ngo¹i vi.

TiÓu cÇu cã cÊu tróc mµng glycoprotein, líp nµy ng¨n c¶n tiÓu cÇu dÝnh vµo néi m¹c nhng l¹i dÔ dÝnh vµo n¬i thµnh m¹ch tæn th¬ng cã chÊt collagen lé ra. Mµng tiÓu cÇu còng rÊt dÔ dÝnh vµo c¸c vËt l¹. Khi b¸m vµo vËt l¹, chóng l¹i cã thÓ tù b¸m vµo nhau thµnh tõng ®¸m. TiÓu cÇu chøa actomyosin, thromstbohenin nªn tiÓu cÇu cã kh¶ n¨ng co rót. tiÓu cÇu co rót m¹nh sÏ bÞ vì ra vµ gi¶i phãng serotonin g©y co m¹ch, c¸c phospholipid vµ c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u tham gia vµo qu¸ tr×nh g©y ®«ng m¸u.

- YÕu tè 1 lµ yÕu tè cã kh¶ n¨ng chuyÓn prothrombin thnµh thrombin. VÒ b¶n chÊt yÕu tè 1 gÇn gièng yÕu tè V cña huyÕt t¬ng.

- YÕu tè 2 lµ yÕu tè cã t¸c dông ®Èy nhanh fibrinogen thµnh fibrin khi cã mÆt cña thrombin.

- YÕu tè 3 lµ mét phospholipid cã ho¹t tÝnh cña thromboplastin.

- YÕu tè 4 lµ yÕu tè cã ho¹t tÝnh cña antiheparin t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho giai ®o¹n ®Çu cña qu¸ tr×nh ®«ng m¸u.

- YÕu tè 5 lµ serotonin cã kh¶ n¨ng g©y co m¹ch vµ cã kh¶ n¨ng lµm m¸u ®«ng t¹i chç.

- YÕu tè 6 lµ mét protein cã t¸c dông lµm dÇy thµnh m¹ch vµ lµm gi¶m tÝnh thÊm thµnh m¹ch.

- YÕu tè 7 lµ antifibrinolysin, chÊt cã t¸c dông ng¨n c¶n ph¶n øng lµm tan côc m¸u.

- YÕu tè 8 retractozym lµ mét yÕu tè cã t¸c dông lµm co côc m¸u ®«ng.

- YÕu tè 9 lµ mét chÊt lµm æn ®Þnh fibrin.

Víi ®Æc ®iÓm chøc n¨ng trªn ®©y, tiÓu cÇu ®· tham gia vµo qu¸ tr×nh cÇm m¸u, ®îc xem nh lµ mét hµng rµo b¶o vÖ sù mÊt m¸u. TiÓu cÇu còng cã kh¶ n¨ng g¾n lªn vi khuÈn t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh thùc bµo ®îc dÔ dµng. Ngoµi ra tiÓu cÇu cßn cã t¸c dông kh¸c n÷a nh lµm h¹ huyÕt ¸p, chøc n¨ng miÔn dÞch vµ chøc n¨ng s¶n xuÊt c¸c enzym huû protein.

Sù s¶n xuÊt tiÓu cÇu ®îc ®iÒu hoµ b»ng sè lîng tiÓu cÇu nhê c¬ chÕ do c¸c yÕu tè trong huyÕt t¬ng kiÓm so¸t. TiÓu cÇu bÞ tiªu diÖt ë l¸ch. §êi sèng tiÓu cÇu cha ®îc nghiªn cøu ®Çy ®ñ, ngêi ta cho r»ng nã sèng ë trong m¸u kho¶ng 9-11 ngµy.

Sè lîng tiÓu cÇu t¨ng lªn khi lao ®éng, khi ¨n uèng, khi bÞ ch¶y m¸u, bÖnh ®a sinh m¹n tÝnh thÓ tuû bµo, bÖnh Hodgkin, bÖnh Vaquez. Sè lîng tiÓu cÇu gi¶m trong nhiÔm ®éc, nhiÔm x¹, xuÊt huyÕt díi da, niªm m¹c, suy tuû, bÖnh Biermer, bÖnh Werlhoff.

cÇm m¸u vµ ®«ng m¸u

1. CÇm m¸u.

CÇm m¸u lµ mét qu¸ tr×nh sinh lý, sinh hãa tæng hîp nh»m chÊm døt hoÆc ng¨n c¶n sù mÊt m¸u cña c¬ thÓ khi m¹ch m¸u bÞ tæn th¬ng hoÆc bÞ ®øt. CÇm m¸u ®îc thùc hiÖn nhê c¸c c¬ chÕ: co m¹ch, sù h×nh thµnh nót tiÓu cÇu, ®«ng m¸u, co côc m¸u, tan côc m¸u ®«ng vµ sù ph¸t triÓn m« x¬ trong côc m¸u ®«ng ®Ó ®ãng kÝn vÕt th¬ng.

§Ó ®¸nh gi¸ kh¸i qu¸t chøc n¨ng cÇm m¸u, c¸c nhµ l©m sµng thêng sö dông hai xÐt ngiÖm: x¸c ®Þnh thêi gian ch¶y m¸u (s¬ bé ®¸nh gi¸ c¸c yÕu tè cña thµnh m¹ch vµ tiÓu cÇu), x¸c ®inh thêi gian ®«ng m¸u (s¬ bé ®¸nh gi¸ c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u cña huyÕt t¬ng). Thêi gian m¸u ch¶y theo ph¬ng ph¸p cña Duke lµ 3 phót. Thêi gian m¸u ®«ng theo ph¬ng ph¸p cña Milian lµ 7 phót.

1.1. Co m¹ch.

Ngay sau khi m¹ch bÞ tæn th¬ng, m¹ch m¸u bÞ co l¹i do tÝnh ®µn håi cña thµnh m¹ch. Co m¹ch cßn ®îc thùc hiÖn nhê c¬ chÕ thÇn kinh vµ thÇn kinh-thÓ dÞch. Nh÷ng kÝch thÝch g©y ®au tõ n¬i tæn th¬ng, nh÷ng chÊt trung gian ho¸ häc ®îc gi¶i phãng khi ®au g©y ph¶n x¹ co c¬ tr¬n thµnh m¹ch. §ång thêi lóc nµy t¹i n¬i tæn th¬ng, tiÓu cÇu bÞ vì ra, gi¶i phãng serotonin g©y co m¹ch t¹i chç.

1.2. Sù h×nh thµnh nót tiÓu cÇu.

T¹i n¬i tæn th¬ng, tÕ bµo néi m¹c hoÆc thµnh m¹ch tæn th¬ng ®Ó lé sîi collagen, tiÓu cÇu b¸m vµo nh÷ng n¬i nµy vµ bÞ ho¹t ho¸. Khi tiÓu cÇu bÞ ho¹t ho¸, c¸c protein trong nã cã rót m¹nh vµ gi¶i phãng ra c¸c yÕu tè lµm ho¹t ho¸ c¸c tiÓu cÇu bªn c¹nh, lµm cho chóng dÝnh vµo nhau t¹o nªn nót tiÓu cÇu bÞt kÝn chç tæn th¬ng (nÕu lµ c¸c tæn th¬ng nhá). Hµng ngµy c¬ thÓ ta ph¶i chÞu hµng tr¨m vÕt r¸ch rÊt nhá n¬i mao m¹ch do sang chÊn. Nhê cã chøc n¨ng nµy mµ c¬ thÓ tr¸nh ®îc sù ch¶y m¸u mao m¹ch.

1.3. Sù h×nh thµnh côc m¸u ®«ng.

TiÓu cÇu gi¶i phãng ra c¸c yÕu tè g©y co m¹ch vµ g©y ®«ng m¸u, t¹o ra côc m¸u ®«ng bæ sung cho nót tiÓu cÇu ®Ó bÞt kÝn chç tæn th¬ng (nÕu lµ c¸c tæn th¬ng lín h¬n). §«ng m¸u ph¸t triÓn nhanh trong vßng 1-2 phót. Nh÷ng chÊt ho¹t ho¸ g©y ®«ng m¸u ®îc gi¶i phãng do tæ chøc vµ m¹ch m¸u bÞ tæn th¬ng, nh÷ng chÊt do tiÓu cÇu gi¶i phãng vµ nh÷ng chÊt g©y ®«ng m¸u cña huyÕt t¬ng ®îc ho¹t ho¸, ®· ph¸t ®éng mét qu¸ tr×nh ®«ng m¸u. NÕu vÕt th¬ng kh«ng qu¸ nÆng, sau 3-6 phót côc m¸u ®«ng h×nh thµnh bÞt kÝn vÕt th¬ng. Sau 20 phót ®Õn 1 giê, côc m¸u ®«ng co l¹i lµm cho côc m¸u v÷ng ch¾c h¬n.

Sau khi côc m¸u ®«ng h×nh thµnh, vµi giê sau c¸c nguyªn bµo sîi x©m nhËp, biÕn côc m¸u ®«ng thµnh m« x¬ trong 1-2 tuÇn lÔ, nÕu lµ côc m¸u ®«ng nhá vµ vÕt th¬ng nhá. NÕu lµ vÕt th¬ng lín, tæn th¬ng réng, m¸u mÊt nhiÒu, c¬ thÓ kh«ng tù b¶o vÖ ®îc, cÇn ph¶i cã sù can thiÖp kÞp thêi.

2. §«ng m¸u.

Trong m¸u vµ trong c¸c m« cã chøa kho¶ng 50 chÊt cã ¶nh hëng tíi qu¸ tr×nh ®«ng m¸u. C¸c chÊt kÝch thÝch qu¸ tr×nh g©y ®«ng m¸u gäi lµ c¸c chÊt g©y ®«ng m¸u. C¸c chÊt l¹i øc chÕ qu¸ tr×nh g©y ®«ng m¸u gäi lµ c¸c chÊt chèng ®«ng m¸u. M¸u cã ®«ng hay kh«ng ®«ng lµ phô thuéc vµo sù c©n b»ng gi÷a c¸c chÊt g©y ®«ng m¸u vµ c¸c chÊt chèng ®«ng m¸u. B×nh thêng m¸u trong c¬ thÓ kh«ng ®«ng lµ do chÊt chèng ®«ng m¸u chiÕm u thÕ. Khi m¸u, m¹ch m¸u bÞ tæn th¬ng, khi m¸u lÊy ra ngoµi c¬ thÓ, c¸c chÊt g©y ®«ng m¸u ®îc ho¹t ho¸ vµ trë nªn u thÕ, ®«ng m¸u ®îc thùc hiÖn.

2.1. §Þnh nghÜa.

§«ng m¸u lµ mét qu¸ tr×nh chuyÓn m¸u ë thÓ láng sang thÓ ®Æc, mµ thùc chÊt lµ chuyÓn fibrinogen ë d¹ng hßa tan thµnh fibrin ë d¹ng kh«ng hoµ tan.

2.2. C¬ chÕ ®«ng m¸u (c¸c giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh ®«ng m¸u).

§«ng m¸u ®îc diÔn ra theo mét c¬ chÕ rÊt phøc t¹p. §©y lµ mét qu¸ tr×nh ho¹t ho¸ vµ ho¹t ®éng cña c¸c enzym víi môc ®Ých lµ t¹o ra fibrin. Th«ng thêng ngêi ta chia qu¸ tr×nh ®«ng m¸u ra lµm ba giai ®o¹n:

Giai ®o¹n h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase.

Giai ®o¹n h×nh thµnh thrombin.

Giai ®o¹n h×nh thµnh fibrin.

2.2.1. Sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase.

Khëi ®éng cho c¬ chÕ ®«ng m¸u lµ sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase. §©y lµ mét c¬ chÕ rÊt phøc t¹p (cã lÏ lµ phøc t¹p nhÊt ) vµ kÐo dµi nhÊt cña qu¸ tr×nh ®«ng m¸u. Qu¸ tr×nh ®îc x¶y ra khi cã chÊn th¬ng thµnh m¹ch vµ m«, khi cã chÊn th¬ng m¸u, khi cã sù tiÕp xóc cña m¸u víi tÕ bµo néi m¹c tæn th¬ng hoÆc víi sîi collagen cña m¹ch m¸u, víi c¸c m« kh¸c ngoµi néi m¹c hoÆc víi bÊt kú vËt l¹ nµo.

Sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase theo hai c¬ chÕ ngo¹i sinh vµ néi sinh. C¬ chÕ ngo¹i sinh xuÊt hiÖn nÕu cã chÊn th¬ng thµnh m¹ch hoÆc c¸c m« kÕ cËn. C¬ chÕ néi sinh xuÊt hiÖn nÕu cã chÊn th¬ng m¸u hoÆc m¸u lÊy ra ngoµi c¬ thÓ tõ lßng m¹ch. Trong c¶ hai c¬ chÕ néi sinh vµ ngo¹i sinh cã mét lo¹t protein huyÕt t¬ng (®Æc biÖt lµ a2-globulin) ®ãng vai trß rÊt quan träng, ®ã lµ c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u cña huyÕt t¬ng. HÇu hÕt c¸c yÕu tè nµy lµ c¸c enzym ë d¹ng kh«ng ho¹t ®éng. Khi chuyÓn thµnh ho¹t ®éng, chóng g©y ra c¸c ph¶n øng ho¸ sinh liªn tiÕp nhau cña qu¸ tr×nh ®«ng m¸u. C¸c yÕu tè nµy ®îc ký hiÖu b»ng ch÷ sè Lam· ®Ó ph©n biÖt víi c¸c yÕu tè cña tiÓu cÇu ®îc ký hiÖu b»ng ch÷ sè ¶rËp.

YÕu tè I: fibrinogen

YÕu tè II: prothrombin

YÕu tè III: thromboplastin cña m«

YÕu tè IV: ion Ca++

YÕu tè V: proaccelerin

YÕu tè VII: proconvertin

YÕu tè VIII: globulin A chèng a ch¶y m¸u (antihemophilic globin-AHG).

YÕu tè IX: globulin B chèng a ch¶y m¸u (plasma thromboplastin component-PTC).

YÕu tè X: Stuart-Prower

YÕu tè XI: globulin C chèng a ch¶y m¸u (plasma thromboplastin antecedent-PTA).

YÕu tè XII: Hageman

YÕu tè XIII: æn ®Þnh fibrin (fibrin stabilizing factor-FSF).

- Sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase theo c¬ chÕ ngo¹i sinh.

M« bÞ tæn th¬ng gi¶i phãng yÕu tè III, phospholipid tõ mµng tÕ bµo m«. YÕu tè X ®îc ho¹t ho¸ (Xa) nhê yÕu tè III, yÕu tè VIIa (yÕu tè VII ®îc ho¹t ho¸ nhê yÕu tè III), ion Ca++ vµ phospholipid. Sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase tõ yÕu tè Xa cã sù tham gia cña yÕu tè Va (yÕu tè V ®îc ho¹t ho¸ nhê thrombin), ion Ca++ vµ phospholipid. YÕu tè Va lµm t¨ng ho¹t tÝnh cña yÕu tè Xa. Phospholipid ®ãng vai trß lµ chÊt nÒn cßn ion Ca++ lµm cÇu nèi gi÷a c¸c yÕu tè. Thrombin trong trêng hîp nµy cã t¸c dông ®iÒu hoµ. S¬ ®å c¬ chÕ ngo¹i sinh nh sau:

- Sù h×nh thµnhphøc hîp prothrombinase theo c¬ chÕ néi sinh.

M¸u bÞ chÊn th¬ng, m¸u tiÕp xóc víi collagen hoÆc bÒ mÆt vËt l¹ th× lµm ho¹t ho¸ yÕu tè XII vµ gi¶i phãng phospholipid tiÓu cÇu. YÕu tè XIIa chuyÓn yÕu tè XI thµnh yÕu tè XIa (cã sù tham gia cña yÕu tè Fletcher vµ Fitzgerald). YÕu tè XIa chuyÓn yÕu IX thµnh yÕu tè IXa (cã sù tham gia cña yÕu tè tiÓu cÇu). YÕu tè X ®îc ho¹t ho¸ cã sù tham gia cña yÕu tè VIIIa (yÕu tè VIII ®îc ho¹t nhê thrombin), yÕu tè IXa, ion Ca++ vµ phospholipid. Sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase tõ yÕu tè Xa cã sù tham gia cña phospholipid, yÕu tè Va (yÕu tè V ®îc ho¹t ho¸ nhê thrombin) vµ ion Ca++. Sù h×nh thµnh phøc hîp prothrombinase theo c¬ chÕ néi sinh chËm h¬n rÊt nhiÒu (1-6 phót) so víi c¬ chÕ ngo¹i sinh (15 gi©y). S¬ ®å c¬ chÕ néi sinh nh sau:

Prothrombinase ®îc h×nh thµnh tõ c¬ chÕ néi sinh hoÆc ngo¹i sinh hoÆc ®ång thêi c¶ hai c¬ chÕ néi sinh vµ ngo¹i sinh. §iÒu nµy chøng tá ho¹t tÝnh cña prothrombinase lµ phô thuéc vµo sù ho¹t ho¸ cña c¸c yÕu tè tham gia vµo qu¸ tr×nh nµy.

2.2.2.Sù h×nh thµnh thrombin

Prothrombin lµ a2-globulin, do gan s¶n xuÊt, cã träng lîng ph©n tö 68700, nång ®é trong m¸u b×nh thêng lµ 15mg/100ml m¸u. Khi phøc hîp prothrombinase h×nh thµnh nã sÏ chuyÓn prothrombin thµnh thrombin. Giai ®o¹n nµy còng cÇn sù cã mÆt cña ion Ca++. Sù h×nh thµnh thrombin tõ prothrombin lµ rÊt nhanh, ®îc tÝnh b»ng vµi gi©y.

2.2.3. Sù h×nh thµnh fibrin.

Fibrinogen lµ mét protein do gan s¶n xuÊt, träng lîng ph©n tö 340000, nång ®é trong m¸u b×nh thêng lµ 100-700mg/100ml m¸u. B×nh thêng fibrinogen rÊt khã vµo dÞch kÏ. Khi thµnh m¹ch t¨ng tÝnh thÊm (m« bÞ viªm) th× fibrinogen vµo dÞch kÏ vµ bÞ ®«ng l¹i do c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u cïng vµo dÞch kÏ.

Thrombin sau khi ®îc h×nh thµnh ®· chuyÓn fibrinogen thµnh fibrin ®¬n ph©n. C¸c fibrin ®¬n ph©n tù trïng hîp thµnh fibrin ë d¹ng sîi. Mét m¹ng líi fibrin ®· h×nh thµnh vµ ®îc æn ®Þnh nhê yÕu tè XIII. Giai ®o¹n nµy còng cã sù tham gia cña ion Ca++. C¸c tÕ bµo m¸u ®îc gi÷ l¹i trªn líi fibrin vµ t¹o nªn côc m¸u ®«ng. ChÝnh m¹ng líi nµy dÝnh vµo vÞ trÝ tæn th¬ng cña thµnh m¹ch ®Ó ng¨n c¶n sù ch¶y m¸u.

B¶n chÊt cña m¸u ®«ng lµ h×nh thµnh líi fibrin tõ fibrinogen nhê thrombin. ChÝnh v× vËy c¸c nhµ ngo¹i khoa ®· sö dông thrombin (d¹ng tÊm, g¹c hoÆc bét...) ®Ó cÇm m¸u khi phÉu thuËt, ®Æc biÖt lµ cÇm m¸u c¸c x¬ng xèp.

2.3. Sù co côc m¸u ®«ng.

Sau khi côc m¸u ®«ng h×nh thµnh, nã b¾t ®©ï co l¹i vµ rØ ra huyÕt thanh (huyÕt t¬ng bÞ lÊy mÊt fibrinogen th× ®îc gäi lµ huyÕt thanh).

TiÓu cÇu cã vai trß quan träng cho sù co côc m¸u ®«ng. TiÓu cÇu cã t¸c dông g¾n c¸c sîi fibrin l¹i víi nhau vµ æn ®Þnh v÷ng ch¾c fibrin. TiÓu cÇu b¸m trªn líi fibrin, khi nã co rót nã lµm cho líi fibrin co theo, ®ång thêi víi sù gi¶i phãng yÕu tè 8 cña tiÓu cÇu lµm cho côc m¸u ®«ng co cµng m¹nh h¬n. Co côc m¸u ®«ng cßn cã sù tham gia cña thrombin, ion Ca++. Côc m¸u ®«ng lóc nµy rÊt bÒn v÷ng, gi÷ cho c¸c mÐp cña thµnh m¹ch tæn th¬ng khÐp l¹i gÇn nhau t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho liÒn vÕt th¬ng.

2.4. Sù tan côc m¸u ®«ng.

Trong huyÕt t¬ng cã pasminogen (profibrinolysin). C¸c m« tæn th¬ng, néi m¹c tæn th¬ng vµ vi khuÈn ®· gi¶i phãng ra chÊt ho¹t ho¸ plasminogen. Kho¶ng mét ngµy sau khi côc m¸u ®«ng, chÊt nµy ®· chuyÓn plasminogen thµnh plasmin. Plasmin lµ mét enzym lµm tiªu fibrin vµ c¶ fibrinogen lµm tan côc m¸u. V× lý do nµy mµ cã thÓ g©y ra ch¶y m¸u thø ph¸t rÊt nguy hiÓm, cÇn ph¶i ®îc ®Ò phßng. T¹i æ viªm, nÕu vi khuÈn lµm tiªu fibrin ®i th× cã thÓ sÏ lµm cho vi khuÈn lan réng v× hµng rµo fibrin b¶o vÖ ®· bÞ ph¸ vì. Song còng nhê c¬ chÕ nµy mµ trong c¬ thÓ cã hiÖn tîng tù tiªu fibrin lµm khai th«ng nhiÒu m¹ch m¸u nhá bÞ t¾c nghÏn.

3. Chèng ®«ng m¸u.

3.1. C¸c yÕu tè trªn bÒ mÆt néi m¹c.

- Sù tr¬n nh½n cña néi m¹c ng¨n c¶n sù ho¹t ho¸ do tiÕp xóc bÒ mÆt cña hÖ thèng g©y ®«ng m¸u.

- Líp glycocalyx (b¶n chÊt lµ mucopolysaccarid) hÊp phô trªn bÒ mÆt néi m¹c, cã t¸c dông ®Èy tiÓu cÇu vµ c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u cho nªn ng¨n c¶n ®îc sù ho¹t ho¸ hÖ thèng g©y ®«ng m¸u.

- Thrombomodulin lµ mét protein cña néi m¹c cã kh¶ n¨ng g¾n víi thrombin lµm bÊt ho¹t thrombin. Ngoµi ra phøc hîp thrombomodulin-thrombin cßn cã t¸c dông ho¹t ho¸ protein C cña huyÕt t¬ng, mµ protein C ho¹t ho¸ sÏ ng¨n c¶n t¸c dông cña yÕu tè Va vµ yÕu tè VIIIa.

3.2. C¸c yÕu tè trong huyÕt t¬ng.

- Antithrombin.

Sau khi côc m¸u ®«ng ®îc h×nh thµnh ®¹i bé phËn thrombin ®îc hÊp phô trªn bÒ mÆt sîi fibrin (fibrin ®îc gäi lµ antithrombin I). PhÇn cßn l¹i cña thrombin ®îc kÕt hîp víi antithrombin III lµm cho thrombin mÊt ho¹t tÝnh sau 12-20 phót. T¸c dông trªn ®©y lµm giíi h¹n côc m¸u ®«ng tr¸nh cho sù ®«ng m¸u lan réng. Ngoµi ra cßn cã antithrombin IV cã t¸c dông ph©n huû thrombin, antithrombin V h¹n chÕ t¸c dông cña thrombin trªn fibrinogen.

- Heparin.

Heparin (cßn ®îc gäi lµ antithrombin II) lµ mét chÊt cã hiÖu qu¶ chèng ®«ng rÊt m¹nh vµ nã cã nhiÒu c¬ chÕ rÊt phøc t¹p võa ng¨n c¶n sù h×nh thµnh thrombin võa g©y bÊt ho¹t thrombin. Heparin lµ mét polysaccarid kÕt hîp tÝch ®iÖn ©m kh¸ m¹nh, b¶n th©n nã hÇu nh kh«ng cã t¸c dông chèng ®«ng m¸u. Nhng khi nã kÕt hîp antithrombin III t¹o nªn phøc hîp heparin-antithrombin III th× l¹i cã t¸c dông chèng thrombin v« cïng m¹nh, m¹nh h¬n hµng tr¨m, hµng ngh×n lÇn antithrombin III. Do ®ã chØ cÇn sù cã mÆt cña heparin th× thrombin ®· bÞ bÊt ho¹t ngay vµ ®«ng m¸u kh«ng x¶y ra. Phøc hîp heparin-antithrombin III cßn lµm bÊt ho¹t c¸c yÕu tè IX, X, XI vµ XII cho nªn còng chèng ®îc sù ®«ng m¸u.

Heparin do rÊt nhiÒu tÕ bµo cña c¬ thÓ s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lµ dìng bµo khu tró ë c¸c m« liªn kÕt quanh mao m¹ch c¬ thÓ. Chóng tËp trung víi mËt ®é cao quanh mao m¹ch gan vµ phæi. B×nh thêng dìng bµo bµi tiÕt mét lîng nhá heparin vµ heparin nµy ®îc khuÕch t¸n vµo hÖ tuÇn hoµn cïng víi mét lîng nhá heparin cña b¹ch cÇu h¹t a base thêng xuyªn ®· chèng ®îc côc m¸u ®«ng h×nh thµnh ë mao m¹ch (®Æc biÖt lµ ë mao tÜnh m¹ch). V× vËy heparin ®îc dïng lµm thuèc b¶o vÖ chèng ®«ng m¸u trong l©m sµng.

- a2-macroglobulin.

a2-macroglobulin cã träng lîng ph©n tö 360.000, nã cã kh¶ n¨ng kÕt hîp víi c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u vµ lµm bÊt ho¹t chóng, nhng t¸c dông chèng ®«ng m¸u cña nã yÕu h¬n rÊt nhiÒu lÇn so víi heparin.

- Coumarin.

Coumarin lµ chÊt ®a tõ ngoµi vµo c¬ thÓ ®Ó lµm gi¶m sù tæng hîp cña c¸c yÕu tè II, VII, IX vµ X, do ®ã ng¨n c¶n ®îc sù ®«ng m¸u trong c¬ thÓ. Coumarin lµ chÊt c¹nh tranh víi vitamin K, mµ vitamin K lµ chÊt rÊt cÇn thiÕt cho qu¸ tr×nh tæng hîp c¸c yÕu tè II, VII, IX vµ X. Vitamin K lµ lo¹i vitamin tan trong dÇu dïng ®Ó ®iÒu trÞ thêi gian ®«ng m¸u kÐo dµi do thiÕu vitamin K.

3.3. Chèng ®«ng m¸u ngoµi c¬ thÓ.

- èng hoÆc b×nh chøa m¸u ®îc tr¸ng silicon, ng¨n c¶n sù ho¹t hãa do tiÕp xóc bÒ mÆt cña yÕu tè XII vµ tiÓu cÇu, v× vËy m¸u kh«ng ®«ng.

- Heparin ®îc sö dông trong vµ ngoµi c¬ thÓ ®Òu cho hiÖu qu¶ chèng ®«ng m¸u rÊt cao.

- C¸c chÊt lµm gi¶m ion Ca++ nh kalioxalat, amonioxalat, natricitrat do t¹o ra calcioxalat, calcicitrat nªn cã t¸c dông chèng ®«ng m¸u rÊt tèt.

- Muèi trung tÝnh nh natriclorua víi nång ®é cao còng lµm bÊt ho¹t thrombin nªn chèng ®îc ®«ng m¸u.

- B¶o qu¶n m¸u ë nhiÖt ®é thÊp (40C-60C) lµm ngõng ho¹t ®éng c¸c enzym g©y ®«ng m¸u nªn m¸u còng kh«ng ®«ng.

4. Sù rèi lo¹n c¬ chÕ cÇm m¸u.

CÇm m¸u lµ mét c¬ chÕ rÊt phøc t¹p, cho nªn nh÷ng rèi lo¹n cña c¬ chÕ cÇm m¸u thËt sù lµ nh÷ng héi chøng g©y nhiÒu trë ng¹i cho viÖc chÈn ®o¸n, ®iÒu trÞ cña c¸c thÇy thuèc. Chóng ta cã thÓ gÆp rèi lo¹n c¬ chÕ cÇm m¸u do nh÷ng nguyªn nh©n sau.

- Rèi lo¹n chøc n¨ng gan sÏ dÉn ®Õn rèi lo¹n c¬ chÕ cÇm m¸u, v× gan lµ c¬ quan hÇu nh s¶n xuÊt toµn bé c¸c yÕu tè g©y ®«ng m¸u vµ chèng ®«ng m¸u.

- ThiÕu hôt vitamin K dÉn ®Õn gi¶m c¸c yÕu tè II, VII, IX vµ X v× vËy g©y rèi lo¹n c¬ chÕ cÇm m¸u.

- BÖnh a ch¶y m¸u (hemophilia) do thiÕu c¸c yÕu tè VIII (hemophilia A), yÕu tè IX (hemopilia B), yÕu tè XI (hemophilia C). §©y lµ nh÷ng bÖnh di truyÒn.

- Suy vµ nhîc tuû lµm gi¶m tiÓu cÇu g©y rèi lo¹n c¬ chÕ cÇm m¸u.

- HuyÕt khèi.

Côc m¸u ®«ng h×nh thµnh bÊt thêng trong lßng m¹ch g©y nghÏn m¹ch (thrombus) hoÆc côc m¸u ®«ng h×nh thµnh bÊt thêng ë ®©u ®ã trong hÖ tuÇn hoµn råi bong ra tr«i tù do trong lßng m¹ch tíi chç m¹ch nhá h¬n th× dõng l¹i vµ g©y t¾c m¹ch t¹i ®ã (emboli). Rèi lo¹n c¬ chÕ ®«ng m¸u g©y huyÕt khèi lµ mét bÖnh lý nÆng nhÊt lµ hyÕt khèi t¹i ®éng m¹ch vµnh, ®éng m¹ch n·o, ®éng m¹ch thËn, ®éng m¹ch phæi sau ®ã lµ ®éng m¹ch chi vµ c¸c c¬ quan kh¸c.

Nguyªn nh©n cña huyÕt khèi lµ bÒ mÆt líp tÕ bµo néi m« bÞ xï x× do x¬ v÷a ®éng m¹ch, do nhiÔm trïng (thÊp tim, nhiÔm trïng m¸u), do chÊn th¬ng... ®· ph¸t ®éng qu¸ tr×nh ®«ng m¸u. HiÖn nay ngêi ta thêng dïng catheter ®Ó ®a c¸c chÊt ho¹t ho¸ plasminogen cña m« vµo vïng huyÕt khèi ®Ó ®iÒu trÞ.

- §«ng m¸u r¶i r¸c trong lßng m¹ch m¸u nhá ®îc xuÊt hiÖn do rÊt nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau. Khi m« bÞ chÕt hoÆc tæn th¬ng nã gi¶i phãng thromboplastin vµo m¸u vµ t¹o ra nhiÒu côc m¸u ®«ng lµm t¾c phÇn lín c¸c m¹ch m¸u nhá ngo¹i vi. §«ng m¸u r¶i r¸c cßn gÆp trong shock nhiÔm khuÈn. Vi khuÈn hoÆc ®éc tè cña vi khuÈn, nhÊt lµ néi ®éc tè (endotoxin) sÏ ho¹t ho¸ qu¸ tr×nh ®«ng m¸u g©y t¾c, nghÏn m¹ch vµ ®Èy t×nh tr¹ng shock nÆng thªm.

- NhiÔm trïng hoÆc nhiÔm ®éc g©y huû fibrin lµm ch¶y m¸u. Còng cã nhiÒu trêng hîp b×nh thêng c¬ chÕ cÇm m¸u rÊt c©n b»ng nhng khi cã sù can thiÖp phÉu thuËt vµo c¬ thÓ th× rèi lo¹n c¬ chÕ cÇm m¸u míi xuÊt hiÖn, g©y ch¶y m¸u kÐo dµi.

- CÊu tróc thµnh m¹ch bÞ biÕn ®æi, thµnh m¹ch kÐm bÒn rÊt dÔ g©y ch¶y m¸u.

HUYÕT T¦¥NG

HuyÕt t¬ng lµ phÇn láng cña m¸u, chiÕm 55-56% thÓ tÝch m¸u toµn phÇn. HuyÕt t¬ng lµ dÞch trong, h¬i vµng, sau khi ¨n cã mµu s÷a, vÞ h¬i mÆn vµ cã mïi ®Æc biÖt cña c¸c acid bÐo.

HuyÕt t¬ng chøa 92% lµ níc, cßn l¹i lµ c¸c chÊt h÷u c¬ vµ c¸c chÊt v« c¬. HuyÕt t¬ng bÞ lÊy mÊt fibrinogen th× gäi lµ huyÕt thanh.

Mét sè chØ sè vËt lý cña m¸u:

§é nhít cña huyÕt t¬ng: 2,0-2,5

§é nhít cña m¸u toµn phÇn: 4,7 (®èi víi nam); 4,4 (®èi víi n÷)

Tû träng cña huyÕt t¬ng: 1,028

Tû träng cña huyÕt cÇu: 1,097

Tû träng cña m¸u toµn phÇn: 1,057

¸p suÊt thÈm thÊu cña m¸u: 7,6 atm

pH cña m¸u: 7,36.

1. Protein huyÕt t¬ng.

Protein huyÕt t¬ng lµ nh÷ng ph©n tö lín, cã träng lîng ph©n tö cao, vÝ dô träng lîng ph©n tö cña albumin: 69000, cña fibrinogen: 340000 v.v...

Protein toµn phÇn: 68-72 g/l. §©y lµ phÇn chñ yÕu cña nh÷ng chÊt chøa nit¬. B»ng c¸c ph¬ng ph¸p hiÖn ®¹i, ngêi ta cã thÓ t¸ch protein huyÕt t¬ng ra thµnh hµng tr¨m thµnh phÇn nhá kh¸c nhau. Th«ng thêng protein huyÕt t¬ng cã c¸c thµnh phÇn c¬ b¶n sau ®©y:

Albumin: 42g/l

Globulin: 24g/l

TØ lÖ albumin/globulin: 1,7.

a1 globulin: 3,5g/l

a2 globulin: 5g/l

b globulin: 8g/l

g globulin: 7,5g/l

Fibrinogen: 4g/l.

Protein huyÕt t¬ng cã c¸c chøc n¨ng chÝnh sau:

- Chøc n¨ng t¹o ¸p suÊt keo cña m¸u:

C¸c ph©n tö protein ®Òu mang ®iÖn. Trong m«i trêng huyÕt t¬ng cã pH=7,36; chóng mang ®iÖn ©m vµ ë d¹ng proteinat. Do cã nh÷ng dÊu ®iÖn tÝch kh¸c nhau ë mÆt ngoµi, nªn cã kh¶ n¨ng gi÷ níc nhiÒu hay Ýt quanh ph©n tö. V× vËy protein huyÕt t¬ng ®· gi÷ ®îc níc ë trong lßng m¹ch. Lùc gi÷ níc t¹o nªn ¸p suÊt keo. Thµnh phÇn quan träng nhÊt cña protein huyÕt t¬ng lµ albumin. C¸c protein nãi chung hay albumin nãi riªng ®Òu do gan s¶n xuÊt vµ ®a vµo m¸u. Khi gi¶m chøc n¨ng gan, protein huyÕt t¬ng gi¶m, níc kh«ng ®îc gi÷ l¹i ë trong m¹ch mµ vµo kho¶ng gian bµo, g©y ra hiÖn tîng phï (phï do thiÕu protein huyÕt t¬ng). Trong nhiÒu trêng hîp ®iÒu trÞ, muèn gi÷ níc ë trong lßng m¹ch ®Ó duy tr× huyÕt ¸p vµ khèi lîng m¸u lu hµnh ngêi ta thêng truyÒn dÞch cã chøa c¸c hîp chÊt h÷u c¬ cã ph©n tö lîng cao (cã ¸p lùc keo cao).

- Chøc n¨ng vËn chuyÓn.

C¸c protein thêng lµ c¸c chÊt t¶i cho nhiÒu chÊt h÷u c¬ vµ v« c¬ vÝ dô nh lipoprotein, Thyroxin binding prealbumin, Thyroxin binding globulin...

- Chøc n¨ng b¶o vÖ.

Mét trong nh÷ng thµnh phÇn quan träng cña protein huyÕt t¬ng lµ c¸c globulin miÔn dÞch: IgG, IgA, IgM, IgD, IgE (do c¸c tÕ bµo lympho B s¶n xuÊt). C¸c globulin miÔn dÞch cã t¸c dông chèng l¹i c¸c kh¸ng nguyªn l¹ x©m nhËp vµo c¬ thÓ. Th«ng qua hÖ thèng miÔn dÞch, c¸c globulin miÔn dÞch ®· b¶o vÖ cho c¬ thÓ.

- Cung cÊp protein cho toµn bé c¬ thÓ.

2. C¸c chÊt h÷u c¬ kh«ng ph¶i protein.

Nhãm nµy rÊt ®a d¹ng vµ thêng ®îc chia lµm hai lo¹i: nh÷ng chÊt cã vµ kh«ng chøa nit¬.

Nh÷ng chÊt h÷u c¬ kh«ng ph¶i protein, cã chøa nit¬:

Urª: 300mg/l

Acid amin tù do: 500mg/l

Acid uric: 45mg/l

Creatin, creatinin: 30mg/l

Bilirubin: 5mg/l

Amoniac: 2mg/l

C¸c chÊt h÷u c¬ kh«ng ph¶i protein, kh«ng chøa nit¬:

Glucose: 1g/l

Lipid: 5g/l

Cholesterol: 2g/l

Phospholipid: 1,5g/l

Acid lactic: 0,1g/l

§a sè c¸c lipid huyÕt t¬ng ®Òu g¾n víi protein t¹o nªn lipoprotein, trong ®ã lipid g¾n víi a1 globulin (25%), víi b globulin (70%).

Ngoµi nh÷ng chÊt c¬ b¶n trªn, trong huyÕt t¬ng cßn cã nh÷ng chÊt cã hµm lîng rÊt thÊp nhng l¹i cã vai trß v« cïng to lín ®èi víi c¸c chøc phËn c¬ thÓ nh: c¸c chÊt trung gian ho¸ häc, c¸c chÊt trung gian chuyÓn ho¸, c¸c hormon, c¸c vitamin vµ c¸c enzym.

3. C¸c chÊt v« c¬.

C¸c chÊt v« c¬ thêng ë d¹ng ion vµ ®îc chia thµnh hai lo¹i anion vµ cation. C¸c chÊt v« c¬ gi÷ vai trß chñ yÕu trong ®iÒu hoµ ¸p suÊt thÈm thÊu, ®iÒu hoµ pH m¸u vµ tham gia vµo c¸c chøc n¨ng cña tÕ bµo.

- ¸p suÊt thÈm thÊu.

§¬n vÞ ®o ¸p suÊt thÈm thÊu lµ OsMol, t¬ng ®¬ng víi 22,4 atm. Thêng dïng lµ mOsMol. mOsMol lµ ¸p suÊt thÈm thÊu cña 1/1000 Mol trong 1 lÝt níc. B×nh thêng ¸p suÊt thÈm thÊu cña m¸u lµ 300-310 mOsMol. ¸p suÊt thÈm thÊu chñ yÕu do Na+ vµ Cl- quyÕt ®Þnh (95%), ngoµi ra cßn cã mét sè chÊt kh¸c nh: HCO3-, K+, Ca++, HPO4--, glucose, protein, urª, acid uric, cholesterol, SO4--...

¸p suÊt thÈm thÊu gi÷ níc ë vÞ trÝ c©n b»ng. Thay ®æi ¸p suÊt thÈm thÊu lµm thay ®æi hµm lîng níc trong tÕ bµo vµ g©y ra rèi lo¹n chøc n¨ng tÕ bµo.

Trong thùc hµnh viÖc x¸c ®Þnh ¸p suÊt thÈm thÊu tõ nång ®é Mol lµ phøc t¹p, cho nªn ngêi ta thêng ®o ®é h¹ b¨ng ®iÓm ®Ó tÝnh ra mOsMol. Mét nång ®é 5,35 mOsMol lµm h¹ b¨ng ®iÓm 0,010; ¸p suÊt thÈm thÊu lµ 5,35 mOsMol.

C¸c ion (anion vµ cation) trong huyÕt t¬ng lµ c©n b»ng ®iÖn tÝch. §o nång ®é ion b»ng Equivalent (Eq). Eq lµ ®¬ng lîng mét ion b»ng träng lîng Mol chia cho ho¸ trÞ (Eq=1000 mEq).

C©n b»ng ion cã vai trß quan träng ®èi víi chøc n¨ng tÕ bµo, víi c©n b»ng acid base m¸u... Nång ®é cña c¸c ion trong huyÕt t¬ng lµ:

Cl-: 3650 mg/l, 103 mEq/l

HCO-: 1650 mg/l, 27 mEq/l

Protein: 70000 mg/l, 15-18 mEq/l

HPO4--: 5-106 mg/l, 3 mEq/l

SO4--: 45 mg/l, 1 mEq/l

Acid h÷u c¬: 45 mg/l, 5 mEq/l

+ 155 mEq/l

Na+: 3300 mg/l, 142 mEq/l

K+: 180-190 mg/l, 5 mEq/l

Ca++: 100 mg/l, 5 mEq/l

Mg++: 18-20 mg/l, 1,5 mEq/l

C¸c thµnh phÇn kh¸c 1,5 mEq/l

+ 155 mEq/l

Sù c©n b»ng cña c¸c ion trong huyÕt t¬ng ®îc thùc hiÖn nhê c¸c c¬ chÕ: khuÕch t¸n, tÜnh ®iÖn, c©n b»ng Donnan, vËn chuyÓn tÝch cùc cña tÕ bµo, c¬ chÕ siªu läc, t¸i hÊp thu vµ bµi tiÕt tÝch cùc cña thËn ...

c¸C DÞCH kh¸c CñA C¥ THÓ

1. DÞch néi bµo vµ dÞch gian bµo

Mét c¬ thÓ trëng thµnh, b×nh thêng cã kho¶ng 25 lÝt dÞch n»m trong c¸c tÕ bµo (chiÕm 45% träng lîng c¬ thÓ), gäi lµ dÞch néi bµo, cã kho¶ng 9 lÝt dÞch n»m xung quanh c¸c tÕ bµo, thuéc tæ chøc gian bµo (chiÕm 15% träng lîng c¬ thÓ), gäi lµ dÞch gian bµo. DÞch gian bµo lµ m«i trêng sèng cña tÕ bµo nªn cßn ®îc gäi lµ ngo¹i m«i cña tÕ bµo. Thµnh phÇn c¸c chÊt cña dÞch néi bµo vµ gian bµo lµ:

C¸c chÊt vµ chØ sè

DÞch néi bµo

DÞch gian bµo

Na+

10 mEq/l

142 mEq/l

K+

140 mEq/l

4 mEq/l

Ca++

0,0001 mEq/l

2,4 mEq/l

Mg++

58 mEq/l

1,2 mEq/l

Cl-

4 mEq/l

103 mEq/l

HCO3-

10 mEq/l

28 mEq/l

PO43-

75 mEq/l

4 mEq/l

SO42-

2 mEq/l

1 mEq/l

Glucose

0-20 mg/dl

90 mg/dl

Acid amin

200 mg/dl

30 mg/dl

Lipid (Cholesterol ,

Phospholipid , triglycerid)

2-95 g/dl

0,5 g/dl

pO2

20 mmHg

35mmHg

pCO2

50mmHg

46mmHg

Protein

16g/dl

2g/dl

7,0

7,4

DÞch gian bµo chøa kh¸ ®Çy ®ñ thµnh phÇn c¸c chÊt dinh dìng ®Ó nu«i tÕ bµo. DÞch néi bµo duy tr× ho¹t ®éng sèng, ph¸t triÓn vµ thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cña tÕ bµo. Nh×n chung cã nhiÒu chÊt cã thµnh phÇn t¬ng tù nhau gi÷a dÞch néi bµo vµ dÞch gian bµo. Song còng cã mét sè chÊt kh¸c nhau c¬ b¶n vÒ hµm lîng gi÷a dÞch néi bµo vµ dÞch gian bµo. VÝ dô nh dÞch néi bµo chøa mét lîng protein, K+, Mg+, phosphat, sulphat lín h¬n nhiÒu so víi dÞch gian bµo. Cã sù kh¸c nhau vÒ hµm lîng c¸c chÊt gi÷a hai bªn mµng tÕ bµo (trong vµ ngoµi mµng tÕ bµo) lµ do cã sù vËn chuyÓn (thô ®éng vµ chñ ®éng, ®Æc biÖt lµ chñ ®éng) c¸c chÊt qua mµng. DÞch gian bµo cßn chøa c¸c chÊt sau chuyÓn ho¸ do tÕ bµo ®µo th¶i, råi tõ dÞch gian bµo, c¸c chÊt nµy vµo m¸u vµ ®îc chuyÓn tíi c¸c c¬ quan ®µo th¶i ra ngoµi. Râ rµng lµ dÞch gian bµo lµm nhiÖm vô trung gian v« cïng quan träng gi÷a dÞch néi bµo vµ huyÕt t¬ng.

1.1. Sù trao ®æi níc gi÷a huyÕt t¬ng vµ dÞch gian bµo.

Sù trao ®æi níc vµ c¸c chÊt hoµ tan trong níc gi÷a huyÕt t¬ng vµ gian bµo phô thuéc vµo: ¸p lùc keo vµ ¸p lùc thuû tÜnh gi÷a hai khu vùc nµy. Thµnh mao m¹ch lµ mét mµng b¸n thÊm ng¨n c¸ch huyÕt t¬ng vµ gian bµo

- T¹i mao ®éng m¹ch:

¸p lùc m¸u mao m¹ch( ¸p lùc thuû tÜnh) : 30 mmg Hg

¸p lùc keo cña huyÕt t¬ng : 28 mmg Hg

¸p lùc thuû tÜnh dÞch gian bµo :-3 mmg Hg

¸p lôc keo cña dÞch gian bµo : 8 mmg Hg

¸p lùc läc lµ : ( 30-28 ) +( 3+ 8 ) = 13 mmg Hg

-T¹i gi÷a mao ®éng m¹ch vµ mao tÜnh m¹ch:

¸p lùc thuû tÜnh m¸u mao m¹ch : 17 mmg Hg

¸p lùc keo cña huyÕt t¬ng : 28 mmg Hg

¸p lùc thuû tÜnh dÞch gian bµo : -3 mmg Hg

¸p lùc keo cña dÞch gian bµo : 8 mmg Hg

¸p lùc läc lµ : (17 - 28 ) + ( 3 = 8 ) = 0 mmg Hg

- T¹i mao tÜnh m¹ch:

¸p lùc thuû tÜnh m¸u mao m¹ch : 10mmg Hg

¸p lùc keo cña huyÕt t¬ng : 28mmg Hg

¸p lùc thuû tÜnh dÞch gian bµo : -3 mmg Hg

¸p lùc keo cña dÞch gian bµo : 8 mmg Hg

¸p lùc läc lµ : (10 - 28 ) + ( 3 + 8 ) = -7 mmg Hg

trong níc bÞ läc sang dÞch gian bµo víi 1 lùc lµ 13 Qua ®©y ta nhËn thÊy r»ng t¹i mao ®éng m¹ch: níc vµ c¸c chÊt hoµ tan mmHg, t¹i vïng gi÷a mao m¹ch gÇn nh kh«ng cã hiÖn tîng läc, cßn t¹i mao tÜnh m¹ch: níc vµ c¸c chÊt hoµ tan trong níc bÞ t¸i hÊp thu trë l¹i m¸u víi mét lùc läc lµ - 7mmHg. ¸p lùc t¸i hÊp thu nhá h¬n nhiÒu so víi ¸p lùc läc nhng vÉn cã kh¶ n¨ng ®a 9/10 lîng dÞch bÞ läc ra trë l¹i m¹ch v× sè lîng mao tÜnh m¹ch bao giê còng nhiÒu h¬n vµ cã tÝnh thÊm cao h¬n mao ®éng m¹ch. 1/10 lîng dÞch cßn l¹i sÏ ®i theo mao m¹ch b¹ch huyÕt.

1.2. Compliance dÞch gian bµo.

Tæ chøc dÞch gian bµo cã hai thµnh phÇn c¬ b¶n: dÞch gian bµo vµ m¹ng líi acid hyaluronic. §Ó ®¸nh gi¸ chøc n¨ng dÞch gian bµo, ngêi ta ®· ®a ra kh¸i niÖm Compliance dÞch gian bµo. Compliance dÞch gian bµo lµ tû sè gi÷a sù biÕn thiªn thÓ tÝch dÞch gian bµo( DV) vµ sù biÕn thiªn ¸p suÊt dÞch gian bµo(DP) :

Compliance dÞch gian bµo = DV dÞch gian bµo/DP dÞch gian bµo

B×nh thêng nÕu sù biÕn thiªn DP lµ 1 mmHg th× sù biÕn thiªn DV lµ 300 ml. DÞch gian bµo cã ¸p suÊt -7mmHg khi V dÞch gian bµo t¨ng, p dÞch gian bµo còng t¨ng. Nhng nÕu V dÞch gian bµo t¨ng díi 30% th× p dÞch gian bµo t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ nªn Compliance vÉn t¨ng cao. Khi V dÞch gian bµo t¨ng trªn 30% th× p dÞch gian bµo t¨ng lªn mét c¸ch ®ét ngét lµm cho Compliance dÞch gian bµo gi¶m. Sù t¨ng ®ét ngét p dÞch gian bµo ®ãng vai trß quan träng lµ ng¨n c¶n níc tõ huyÕt t¬ng kh«ng trµn vµo dÞch gian bµo (chèng phï nÒ).

M¹ng líi acid hyaluronic kho¶ng gian bµo cïng víi c¸c chÊt kh¸c t¹o nªn hçn hîp gel (gel gian bµo). Gel gian bµo cã kh¶ n¨ng hÊp thu níc vµ tr¬ng lªn t¹o ra ¸p suÊt tr¬ng (Welling pressure). ¸p lùc tr¬ng ( hay ¸p lùc gel gian bµo ) b»ng +7mmHg. Nh vËy ¸p lùc gel gian bµo ®èi lËp víi ¸p suÊt dÞch gian bµo. ¸p suÊt dÞch gian bµo lu«n lu«n lµm cho kho¶ng gian bµo xÑp l¹i, cßn ¸p lùc gel gian bµo l¹i lµm cho kho¶ng gian bµo gi·n ra. ThÓ tÝch gel gian bµo t¨ng lªn lµ do hydrat ho¸, lµm cho ¸p lùc gel gian bµo gi¶m. Khi thÓ tÝch gel gian bµo t¨ng ®Õn 30% th× ¸p lùc gel gian bµo b»ng 0. ¸p suÊt gel gian bµo ®ãng vai trß chèng l¹i “dÞch tù do” (chèng phï nÒ).

Compliance dÞch gian bµo lµ mét c¸i van ®iÒu chØnh sù trao ®æi dÞch thÓ gi÷a m¸u vµ m«. NÕu thÓ tÝch m¸u t¨ng th× dÞch ®îc vµo kho¶ng gian bµo, nÕu thÓ tÝch m¸u gi¶m th× dÞch tõ kho¶ng gian bµo vµo m¸u. §¬ng nhiªn giíi h¹n ®iÒu hoµ nµy chØ lµ 30% thÓ tÝch dÞch gian bµo (kho¶ng 2 - 2,5l). Vît qu¸ giíi h¹n nµy c¬ thÓ sÏ kh«ng tù ®iÒu chØnh ®îc; hoÆc lµ bÞ phï nÒ hoÆc lµ bÞ mÊt níc.

2. DÞch b¹ch huyÕt

2.1. Thµnh phÇn vµ sè lîng dÞch b¹ch huyÕt.

DÞch b¹ch huyÕt lµ dÞch lu th«ng trong hÖ b¹ch huyÕt. DÞch nµy lµ dÞch kho¶ng gian bµo vµo hÖ thèng b¹ch huyÕt. Mét phÇn lín rÊt quan träng cña dÞch b¹ch huyÕt xuÊt ph¸t tõ mao b¹ch m¹ch cña mao trµng. Tõ ®©y b¹ch huyÕt ®îc gom vµo c¸c h¹ch b¹ch huyÕt, råi ®æ vµo bÓ Pecquet, sau ®ã theo èng ngùc, ®æ vµo tÜnh m¹ch díi ®ßn tr¸i, vÒ tÜnh m¹ch chñ trªn, råi ®æ vµo t©m nhÜ ph¶i.

Cã kho¶ng 2/ 3 tæng sè dÞch b¹ch huyÕt lµ xuÊt ph¸t tõ hÖ thèng b¹ch m¹ch cña gan vµ cña ruét. Cßn 1/3 tæng sè dÞch b¹ch huyÕt lµ xuÊt ph¸t tõ hÖ thèng b¹ch huyÕt kh¸c cña c¬ thÓ. B¶n chÊt cña dÞch b¹ch huyÕt lµ dÞch gian bµo nªn hµm lîng c¸c chÊt cã trong dÞch b¹ch huyÕt gÇn gièng dÞch gian bµo. Riªng dÞch b¹ch huyÕt cña gan hµm lîng protein rÊt cao: 6g/dl (gÊp 3 lÇn so víi dÞch gian bµo), dÞch b¹ch huyÕt cña ruét cã hµm lîng protein 3- 4 g/dl ( gÊp kho¶ng 2 lÇn so víi dÞch gian bµo).

§Æc biÖt dÞch b¹ch huyÕt cña ruét cã hµm lîng lipid rÊt cao (v× 70% lipid sau qu¸ tr×nh tiªu ho¸ ë ruét ®îc hÊp thu theo con ®êng nµy), ®Æc biÖt lµ sau khi ¨n. Lipid trong hÖ b¹ch huyÕt ë d¹ng lipoprotein. Do cã sù pha trén dÞch b¹ch huyÕt cña gan, ruét vµ c¸c m« nªn dÞch b¹ch huyÕt trong èng ngùc chøa lipid kho¶ng 2g/dl, protein: 3-5 g/dl. Lympho bµo vµo m¸u qua hÖ b¹ch huyÕt nªn trong dÞch b¹ch huyÕt cã nhiÒu tÕ bµo lympho. Ngoµi ra còng cßn cã mét sè chÊt cã kÝch thíc lín hoÆc vi khuÈn sau khi ®i qua v¸ch gi÷a c¸c tÕ bµo néi m¹c mao b¹ch m¹ch, vµo ®îc hÖ b¹ch huyÕt. Nh÷ng phÇn tö nµy bÞ gi÷ l¹i ë h¹ch b¹ch huyÕt vµ bÞ ph¸ huû t¹i ®©y.

Sè lîng dÞch b¹ch huyÕt kh«ng nhiÒu, ®¹i bé phËn n»m trong èng ngùc, hÖ thèng b¹ch huyÕt gan vµ ruét. Trung b×nh cã kho¶ng 120ml dÞch b¹ch huyÕt vµo trong hÖ thèng tuÇn hoµn trong 1 giê. DÞch b¹ch huyÕt cã vai trß bæ xung mét sè thµnh phÇn quan träng cho m¸u nh protein, b¹ch cÇu lympho, lipid vµ mét lîng dÞch.

2.2. Sù lu th«ng cña dich b¹ch huyÕt (®éng lùc cña dÞch b¹ch huyÕt).

- VÒ mÆt cÊu t¹o, c¸c mao b¹ch huyÕt ®îc t¹o nªn bëi tÕ bµo néi m« mao m¹ch b¹ch huyÕt. Líp tÕ bµo nµy xÕp lªn nhau liªn tiÕp t¹o nªn c¸c van nhá khiÕn cho dÞch gian bµo vµ c¸c thµnh phÇn dÞch gian bµo ( kÓ c¶ c¸c thµnh phÇn cã kÝch thíc lín kh«ng hÊp thu ®îc vµo hÖ mao tÜnh m¹ch) cã thÓ qua hÖ thèng van nµy vµo lßng mao m¹ch b¹ch huyÕt. §Ó cho mao m¹ch b¹ch huyÕt kh«ng bÞ xÑp l¹i c¸c tÕ bµo néi m« mao m¹ch b¹ch huyÕt cã c¸c d©y neo vµo c¸c tÕ bµo m« liªn kÕt xung quanh.

- Mao m¹ch b¹ch huyÕt cã tÝnh thÊm cao h¬n mao tÜnh m¹ch nªn níc vµ c¸c chÊt hoµ tan trong níc thuéc dÞch kÏ dÔ hÊp thu vµo mao m¹ch b¹ch huyÕt mÆc dï sù chªnh lÖch ¸p lùc gi÷a dÞch gian bµo vµ dÞch b¹ch huyÕt lµ rÊt thÊp.

- DÞch b¹ch huyÕt cã hµm lîng protein cao h¬n nhiÒu so víi dÞch kÏ nªn níc tõ dÞch kÏ dÔ vµo dÞch b¹ch huyÕt do chªnh lÖch ¸p lùc keo.

- C¸c tÕ bµo néi m« mao m¹ch b¹ch huyÕt cã chøa c¸c sîi actomyosin nªn chóng cã thÓ co bãp theo nhÞp. C¸c tÕ bµo c¬ tr¬n thµnh m¹ch b¹ch huyÕt co còng t¹o ra ®éng lùc thóc ®Èy sù di chuyÓn cña dÞch b¹ch huyÕt.

- Khi m¹ch ®Ëp, khi co c¬, khi vËn ®éng c¸c phÇn kh¸c nhau cña c¬ thÓ, hoÆc khi cã c¸c vËt ®Ì Ðp lªn c¸c m« tõ ngoµi c¬ thÓ còng lµm cho tèc ®é dßng dich b¹ch huyÕt t¨ng cêng lu th«ng.

- ¸p lùc m¸u tÜnh m¹ch díi ®ßn tr¸i thÊp h¬n ¸p lùc dÞch b¹ch huyÕt trong èng ngùc còng lµm cho dßng dÞch b¹ch huyÕt tõ èng ngùc dÔ vµo hÖ tuÇn hoµn vµ lµm t¨ng lu th«ng b¹ch huyÕt, ®Æc biÖt khi cã t¨ng th«ng khÝ phæi.

3.DÞch n·o tuû

3.1. Sù t¹o thµnh dÞch n·o tuû.

DÞch n·o tuû chøa trong c¸c n·o thÊt, c¸c bÓ chøa quanh n·o, c¸c khoang díi nhÖn. C¸c khoang ®îc nèi th«ng víi nhau vµ cã ¸p lùc dÞch n·o tuû h»ng ®Þnh. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn bµo thai, hÖ thÇn kinh trung ¬ng tõ mét èng th¼ng bÞ gÊp khóc l¹i ë mét sè n¬i, trong ®ã cã ®o¹n gÊp khóc gi÷a n·o thÊt III vµ tiÓu n·o, gi÷a tiÓu n·o vµ hµnh n·o.

ë nh÷ng ®o¹n gÊp khóc nµy c¸c m¹ch m¸u cña mµng nu«i xo¾n xuýt l¹i t¹o thµnh nh÷ng ®¸m rèi m¹ch. DÞch thÓ ®îc siªu läc vµ vËn chuyÓn qua ®¸m rèi m¹ch nµy, t¹o thµnh dÞch n·o tuû ®æ vµo c¸c n·o thÊt, råi tõ c¸c n·o thÊt qua c¸c lç Magendie, Luschka, Monro ®æ vµo khoang díi nhÖn. Ngoµi ra dÞch n·o tuû cßn ®îc s¶n xuÊt tõ mµng èng néi tuû, mµng nhÖn vµ mét phÇn do tÕ bµo n·o bµi tiÕt qua c¸c khoang quanh m¹ch ®i vµo trong n·o.

Khoang quanh lµ phÇn gi÷a mµng nu«i vµ thµnh m¹ch. M« n·o kh«ng cã hÖ b¹ch huyÕt cho nªn c¸c protein tho¸t ra tõ mao m¹ch vµo dÞch gian bµo theo khoang quanh m¹ch ®Õn khoang díi nhÖn vµ ®îc t¸i hÊp thu vµo tÜnh m¹ch qua c¸c nhung mao cña mµng nhÖn. Khoang quanh m¹ch cã vai trß nh hÖ b¹ch huyÕt, v× vËy cã mét sè chÊt tõ n·o cã thÓ qua khoang quanh m¹ch ®i vµo m¸u.

3. 2. Thµnh phÇn dÞch n·o tuû

DÞch n·o tuû lµ mét dÞch trong, kh«ng mµu , cã sè lîng tõ 60 - 100 ml, cã tû träng 1,005, cã chØ sè khóc x¹ lµ 1,334 - 1,335, pH = 7,3- 7,4, cã ¸p lùclµ 10 - 15 cmH2O ( khi n»m ), 15 - 20 cmH2O (khi ngåi).

Thµnh phÇn dÞch n·o tuû lµ:

Protein : 15 - 22 mg/dl

Cholesterol : < 1mg/dl

Dù tr÷ kiÒm : 10 - 27 mEq/dl

Glucose : 50 - 75 mg/dl

ure : 20 - 50 mg/dl

Acid bÐo : 43mg/dl

acid uric toµn phÇn : 14 mg/dl

Phosphat : 9mg/dl

Calci : 5 mg/dl

NaCl : 70mg/dl

B¹ch cÇu lympho : 1 -3 BC/1mm3

So víi huyÕt t¬ng ngêi ta nhËn thÊy nång ®é Na+ dÞch n·o tuû t¬ng ®¬ng víi huyÕt t¬ng trong khi ®ã nång ®é Cl- cao h¬n kho¶ng 15% vµ nång ®é K+ cao h¬n kho¶ng 40%.

3.3. Chøc n¨ng cña dÞch n·o tuû.

TÕ bµo n·o ®îc m¸u nu«i trùc tiÕp , v× vËy vai trß trao ®æi chÊt dinh dìng cña hÖ thÇn kinh ®èi víi dÞch n·o tuû lµ thø yÕu. DÞch n·o tuû cã chøc n¨ng quan träng nhÊt lµ ®Öm ®ì cho n·o bé trong hép sä cøng. Tû träng cña n·o vµ dÞch n·o tuû lµ t¬ng ®¬ng nªn n·o nh ®îc tr«i næi trong dÞch n·o tuû. Khi cã mét chÊn th¬ng vµo hép sä sÏ lµm cho toµn bé n·o chuyÓn ®éng ®ång thêi, nªn tr¸nh ®îc tæn th¬ng n·o.

Bªn c¹nh ®ã, dÞch n·o tuû cßn ®ãng vai trß bÓ chøa ®iÒu hoµ, thÝch nghi víi nh÷ng thay ®æi thÓ tÝch cña n·o hoÆc cña m¸u t¨ng hoÆc gi¶m. ViÖc nghiªn cøu vai trß chøc n¨ng còng nh c¸c thµnh phÇn vµ ®Æc tÝnh cña dÞch n·o tuû cã ý nghi· rÊt lín ®èi víi l©m sµng. Sù thay ®æi tÝnh chÊt, thµnh phÇn dÞch n·o tuû, ch¾c ch¾n cã liªn quan ®Õn bÖnh lý cña n·o bé. Nghiªn cøu vÒ ¸p lùc dÞch n·o tuû còng cho phÐp chÈn ®o¸n, tiªn lîng vµ ®iÒu trÞ bÖnh. B×nh thêng khi ¸p lùc dÞch n·o tuû cao h¬n ¸p lùc m¸u trong xoang tÜnh m¹ch 1,5mmHg th× van sÏ më vµ dÞch n·o tuû vµo m¸u. C¸c van nµy chÝnh lµ c¸c nhung mao cña mµng nhÖn cã chøc n¨ng hÊp thu dÞch vµ ho¹t ®éng nh mét c¸i van kh«ng bao giê cho m¸u ngîc trë l¹i dÞch n·o tuû. Khi u n·o, ch¶y m¸u n·o vµo dÞch n·o tuû, viªm mµng n·o... ¸p lùc dÞch n·o tuû cã thÓ t¨ng lªn vµ g©y tö vong.

3.4. Hµng rµo m¸u n·o

Hµng rµo m¸u n·o thùc chÊt lµ mét c¸i “ch¾n sinh häc “ gi÷a m¸u vµ dÞch n·o tuû, gi÷a dÞch n·o tuû vµ m« n·o. Cã nh÷ng chÊt dÔ dµng ®i qua, l¹i cã nh÷ng chÊt kh«ng vît qua ®îc hµng rµo m¸u n·o. §iÒu nµy chøng tá hµng rµo m¸u n·o cã tÝnh thÊm chän läc rÊt cao víi môc ®Ých b¶o vÖ vµ dinh dìng cho tÕ bµo n·o, tÕ bµo quan träng vµo bËc nhÊt cña con ngêi.

Nh×n chung, hµng rµo m¸u n·o cã tÝnh thÊm cao víi níc, CO2, O2 vµ c¸c chÊt hoµ tan trong lipid nh rîu, c¸c chÊt g©y mª; Ýt cã tÝnh thÊm ®èi víi c¸c chÊt nh Na+, Cl-, H+ vµ hÇu nh kh«ng thÊm ®èi víi protein vµ c¸c hîp chÊt hò c¬ cã ph©n tö lîng cao. C¸c kh¸ng thÓ, c¸c thuèc kh«ng hoµ tan trong lipid kh«ng thÊm ®îc vµo dÞch n·o tuû vµ nhu m« n·o. V× vËy cã mét sè thuèc kh«ng cã hiÖu qu¶ trªn n·o bé khi ®a vµo m¸u nhng l¹i cã hiÖu qu¶ rÊt cao khi ®a vµo dÞch n·o tuû.

Hµng rµo m¸u n·o cã hai chøc n¨ng chÝnh: chøc n¨ng b¶o vÖ vµ chøc n¨ng ®iÒu hoµ dinh dìng. Hµng rµo m¸u n·o ng¨n c¶n kh«ng cho c¸c chÊt ®éc l¹ tõ m¸u vµo m« thÇn kinh. §Ó ®¸nh gi¸ chøc n¨ng b¶o vÖ, ngêi ta ®a ra chØ sè : hÖ sè thÊm.

HÖ sè thÊm lµ tû sè gi÷a nång ®é chÊt ë trong m«/ nång ®é chÊt ®ã ë trong m¸u.

HÖ sè thÊm gi÷a m¸u vµ dÞch n·o tuû lµ tû sè gi÷a nång ®é chÊt trong dÞch n·o tuû/ nång ®é chÊt ®ã trong m¸u ®éng m¹ch.

HÖ sè thÊm gi÷a dÞch n·o tuû vµ m« n·o lµ tû sè gi÷a nång ®é chÊt trong m« n·o/nång ®é chÊt ®ã trong dÞch n·o tuû.

Th«ng thêng c¸c chÊt ®i tõ m¸u vµo dÞch n·o tuû, tõ dÞch n·o tuû vµo m« n·o cã hÖ sè <1. Cßn c¸c s¶n phÈm chuyÓn ho¸ ®i tõ m« n·o vµo dÞch n·o tuû, tõ dÞch n·o tuû vµo m¸u th× cã hÖ sè >1.

Chøc n¨ng ®iÒu hoµ dinh dìng lµ duy tr× tÝnh h»ng ®Þnh cña m«i trêng cho tÕ bµo n·o ho¹t ®éng. Chøc n¨ng nµy biÓu hiÖn ë hÖ sè ph©n phèi mét chÊt nµo ®ã.

HÖ sè ph©n phèi cña mét chÊt lµ tû sè gi÷a hiÖu nång ®é chÊt ®ã trong ®éng m¹ch vµ tinh m¹ch / nång ®é chÊt ®ã trong dÞch n·o tuû hoÆc lµ tû sè gi÷a hiÖu nång ®é chÊt ®ã trong ®éng m¹ch vµ tÜnh m¹ch/ nång ®é chÊt ®ã trong m« n·o.

CÇn ph¶i chó ý r»ng hai chøc n¨ng b¶o vÖ vµ dinh dìng lµ cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau. Nhê chøc n¨ng b¶o vÖ mµ m« thÇn kinh kh«ng bÞ c¸c chÊt ®éc l¹ x©m nhËp vµ qua ®ã míi ®iÒu hoµ ®îc tÝnh h»ng ®Þnh vÒ mÆt lý ho¸ cña m« thÇn kinh.

4. DÞch nh·n cÇu ( thuû tinh dÞch ).

DÞch nh·n cÇu lµ dÞch n»m trong nh·n cÇu, gi÷ cho nh·n cÇu lu«n c¨ng ra. DÞch nh·n cÇu n»m ë phÝa tríc, hai bªn thuû tinh thÓ vµ n»m ë sau thuû tinh thÓ, tríc vâng m¹c. DÞch nh·n cÇu lu«n lu«n ®îc t¹o ra vµ còng ®îc t¸i hÊp thu. Sù c©n b»ng qu¸ tr×nh bµi tiÕt vµ hÊp thu cña dÞch nh·n cÇu cã t¸c dông ®iÒu hoµ thÓ tÝch vµ ¸p lùc dÞch nh·n cÇu.

DÞch ®îc t¹o ra do u nhó cña thÓ mi bµi tiÕt, tèc ®é 2 - 3ml/min. DÞch ch¶y qua ®ång tö ®Õn tiÒn phßng, vµo gãc gi÷a gi¸c m¹c vµ mèng m¾t qua m¹ng líi ®i vµo kªnh Schalemn råi ®æ vµo tÜnh m¹ch ngoµi nh·n cÇu. Kªnh Schlemn lµ mét tÜnh m¹nh nèi víi tÜnh m¹ch lín h¬n, thêng chØ chøa thuû tinh dÞch (cßn gäi lµ thuû tinh m¹ch). ¸p lùc nh·n cÇu b×nh thêng kho¶ng 12 - 20 mmHg. Trong bÖnh Glaucoma (thiªn ®Çu thèng), ¸p lùc nh·n cÇu cã thÓ tíi 60 - 70 mmHg vµ g©y mï rÊt nhanh cã khi chØ vµi giê. DÞch nh·n cÇu lµ trong suèt. Trong qu¸ tr×nh sèng, do rèi lo¹n chuyÓn ho¸ nªn nã cã thÓ ®ôc, vÈn ®ôc g©y ra dÊu hiÖu “®om ®ãm”, “ruåi bay”... lµm gi¶m thÞ lùc.

Bạn đang đọc truyện trên: Truyen2U.Pro

Trước Sau