Truyền thuyết Sơn tinh Thủy tinh
"Sơn Tinh - Thủy Tinh được ghi chép trong Việt điện u linh tập với nhan đề Tản Viên Hựu Thánh Khuông Quốc Hiển Linh Ứng vương, gọn lại là Hựu Thánh Hiện Ứng vương (佑聖顯應王). Đây là một quyển sách ra đời khá sớm, ước tính vào thời nhà Trần, chuyên ghi chép những câu chuyện thần lịch quỷ dị của nước Đại Việt.
Bên cạnh Việt điện u linh tập, tác phẩm Lĩnh Nam chích quái cũng ghi lại truyền thuyết này với tựa đề là Tản Viên sơn truyện (傘圓山傳; tạm hiểu là Câu chuyện về thần núi Tản Viên).
Truyền thuyết này vốn không được ghi trong những cuốn sử biên niên như Đại Việt sử ký, Đại Việt sử lược, nhưng đến Đại Việt sử ký toàn thư thời Hậu Lê thì lại chép vào, phần ngoại kỷ thời Hồng Bàng Thị - Hùng vương." (nguồn Wiki)
Rõ ràng đây là câu chuyện đấu tranh giữa 2 vùng đất thấp và vùng đất cao tức là giữa người Kinh lộ và người Trại. Khi người Kinh lộ thắng thế đời Lý Trần thì coi truyện đó kể cho vui nhưng tới nhà Hậu Lê người Trại thì thấy truyện này có ý nghĩa tốt với người Trại nên đã đưa vô sách sử chính thống, dù còn để ở phần ngoại truyện.
Theo lý thuyết thì thoạt tiên người ở vùng đất cao thắng thế vì xưa vùng đồng bằng là bãi lầy. Sau đất cao lên, người vùng đất thấp canh tác thuận lợi sẽ đông lên, phát triển hơn người vùng đất cao. Tuy nhiên lý thuyết này không giải thích được vì sao sau người Trại ở VN lại thắng, đi ngược với trào lưu thế giới như vậy.
( Trích trong Nhà Mạc và Kinh Trại)