Chương thứ XII. Nhân đi chữa thuốc qua miền cố-hương

Lại một hôm quan Thự-trấn An-quảng 安廣 đến chỗ trọ tôi để mời tôi về làng thăm bệnh cho bà cố. Nguyên ông chơi với tôi thân lắm, ông mắc một cố-tật, nên không về Kinh được, đã mấy thứ cho mời tôi, nhưng tôi đang mắc dở phải cố sức chữa cái bệnh sản-hoạn cho người cháu dâu tôi ở Kinh; tôi đã thú thực với ông, nên ông cũng không cho mời nữa. Đến nay cái bệnh của người cháu dâu tôi đã thành thế nguy không dậy được nữa rồi, tôi mới giao cho người học trò trông coi thuốc thang hộ, rồi báo tin cho ông, vì bấy giờ ông có việc công về Kinh, còn ở lại vài tháng mới hồi-trấn. Ông mừng lắm, vội-vàng đến mời tôi ngay, tôi nói: "Đi thì đi, nhưng vướng có một việc không biết có xong không." Quan Thự-trấn giật mình hỏi có việc gì? Tôi nói: "Quan Chánh-đường vẫn thường dặn tôi không được đi đâu xa. Tôi về Kinh đã năm tháng nay, đường về cố-hương chỉ có nửa ngày mà không được về thăm, phương-chi thử-hành vừa đi vừa về đường xa đến bốn năm ngày. Vậy ông phải đến quan Chánh-đường nói dối có việc cấp, van-vỉ nài kêu xem có được chăng." Ông bèn từ tôi ra đi, giờ lâu trở lại, xem ra hớn-hở vui-mừng mà bảo tôi rằng: "Xong rồi, cụ lớn chỉ cho có bốn ngày cả khứ-hồi. Mời cụ sắp-sửa hành-lý ngay đi. Tôi đã cho người em tông-đệ đưa lính bản-dinh đi hầu đứng đợi ở ngoài cửa kia rồi". Tôi bèn dặn người nhà và học-trò giữ nhà, rồi tôi cáo biệt với ông mà đăng-trình. Sang đò Nhị-hà, đến bến Bát-tràng 鉢場, trời đã tối mịt, khó đi lắm. Sang canh hai đến làng Kinh-kỵ 徑騎, xem chừng lính tráng đều mỏi-mệt, tôi cho nằm đỗ lại, sáng sớm mai lại đi. Trưa đến Nha-thôn, trông ra chợt thấy có sự đáng ngậm-ngùi, hình như một nơi mà mình đã am-thuộc từ bao giờ rồi. Tôi mới truyền bọn hành-nhân nghỉ lại. Tôi trống gậy ra du-lãm xung-quanh, nhận ra thì dân làng vẫn y như cũ; trước ngay ở đó có một cái vọng lâu, trước vọng-lâu có một cái u đất to là chỗ đại quân đóng đồn. Đi-qua cái cầu bắc ngang con ngòi, đến một cái đống cao, dựa ngay lên đầu cầu có một con đường đại-lộ nằm ngang là cái chân lũy cũ còn lại. Tôi hỏi các ông cố-lão cũng đều nói như thế cả. Nguyên lúc trước giặc Tàu sang làm loạn, ông thân-hữu tôi phụng-mệnh đi đổng-nhung mà đóng quân ở chỗ này. Đang đêm giặc Tàu kéo đến vây thành, ông thân-hữu tôi nghĩ rằng quân giặc vừa đông vừa mạnh, quân ta thì vừa ít lại vừa yếu, nay giặc nó ở xa mới đến chưa yên sở, thì cái thế bên lao bên dật còn dễ, ta phải đánh vội ngay đi, nếu để trì-hoãn thì chúng với quả khác nhau, chỉ thêm rối-loạn mà khó địch nổi với nó. Ông bèn phân quân ra bốn ngả, đương khi trời tối-tăm đánh ập vào, hai bên hỗn-chiến, cái số chết với bị thương không biết đâu mà kể. Tôi còn nhớ ở đấy là những cánh đồng bỏ cỏ cả mà nay chùa-miếu huy-hoàng, tiếng gà kêu chó cắn râm-ran trong làng, tiếng hát của những anh cày chị cấy véo-von khắp tứ phía; ấy sao mà hồi-phục chóng thế? Tuy vậy tôi cũng lại còn nhớ đến cái làng cố hương của tôi kia nữa, binh-hỏa hai mươi năm trời, cảnh-vật điêu-tàn, nhân-dân ly-tán, nghe đâu bây giờ cũng đã trù-mật hơn trước rồi. Ôi! một mình tôi đây mà mối cảm-tình chan-chứa dường bao! Bèn ngâm một bài để tự hoài rằng:

憶昔洪洲起戰戈

金堆混鬬血成河

當年暴骨留青塚

故纍頹痕出白沙

怨鬼迺辰聞夜哭

行人今日聽農歌

故鄉寰聚皆如此

惟有文村本我家.

Hồng-châu nhớ tự thủa binh-qua,

Máu lụt thành này khách với ta.

Đầu lâu đà kín mồ thanh-chủng,

Chân lũy còn trơ bãi bạch-sa.

Đêm vẳng ào-ào hồn quỉ-khốc,

Ngày đi réo-rắt tiếng nông ca.

Một cõi cố-hương hồi-phục cả,

Làng Văn kia chính cõi nhà ta.

Hôm ấy đi suốt đêm, canh tư đến dinh quan Thự-trấn Hàn-giang, tôi còn nghỉ tạm bên ngoài, sáng ngày ra mới vào trong dinh xem mạch. Tôi nghĩ chỗ thân-tình, khi cáo-biệt xin vào làm lễ tạ tôn-phu-nhân là vợ quí Thự-trấn Hưng-hóa. Phu-nhân từ không nghe, và muốn giữ tôi ở lại chơi. Tôi nói: "Thử-hành đi có nhật-hạn, nên không dám lưu lại". Bèn hậu-tặng cho tôi về; tôi từ-biệt đi ra, lại gặp ông em tùng-đệ quan Thự-trấn Hưng-hóa, trước ông ở Vĩnh-dinh có biết tôi; gặp nhau ông mừng lắm, dắt về nhà nhất-định không cho đi. Ngủ lại một đêm, trò-chuyện hàn-huyên, sáng mai tôi giã ông để hồi Kinh, tôi bảo bọn hành-nhân rằng: "Bữa nọ ta phải đi suốt ngày đêm là sợ có triệu–mệnh chăng, nay trở về cho vừa đi vừa nghỉ-ngơi thong-thả." Chúng nghe lời mừng lắm. Thong-dong kéo nhau đi hơn hai ngày về đến nhà trọ tôi. Quan An-quảng nghe tin đến hỏi. Tôi nói: "Mạch tôn-phu-nhân hòa-bình dễ chữa, Quận-hầu đừng lo." Ông mừng lắm, bảo tôi rằng: "Toàn-gia tôi nhờ cả ở bác, nếu cố tôi được chóng khỏi thì dẫu nghìn vàng cũng không phụ, tôi xin hết lòng hết sức để báo cái ơn tri-ngộ với bác." Đàm tiếu với nhau một chốc thì ông ra về.