Đọc truyện tiaxanhluc triet hoc

tiaxanhluc triet hoc

Trước Sau

Màu nền

Font chữ

Font size

Chiều cao dòng

B giáo d c và dào t o

Giáo trình

Tri t h c mác - lênin

(Dùng trong các tru ng d i h c, cao d ng)

(Tái b n l n th ba có s a ch a, b sung)

Ð ng ch biên:

GS, TS. Nguy n Ng c Long - GS, TS. Nguy n H u Vui

T p th tác gi :

PGS. TS. Vu Tình

PGS.TS. Tr n Van Th y

GS, TS. Nguy n H u Vui

GS, TS. Nguy n Ng c Long

TS. Vuong T t Ð t

TS. Duong Van Th nh

PGS, TS. Ðoàn Quang Th

TS. Nguy n Nhu H i

PGS, TS. Truong Giang Long

PGS.TS. Ðoàn Ð c Hi u

TS. Ph m Van Sinh

Th.S. Vu Thanh Bình

CN. Nguy n Ðang Quang

Ph n I

Khái lu c v tri t h c và l ch s tri t h c

Chuong I

Khái lu c v Tri t h c

I- Tri t h c là gì ?

1. Tri t h c và d i tu ng c a tri t h c

a) Khái ni m "Tri t h c"

Tri t h c ra d i c phuong Ðông và phuong Tây g n nhu cùng m t th i gian

(kho ng t th k VIII d n th k VI tru c Công nguyên) t i m t s trung tâm van minh

c d i c a nhân lo i nhu Trung Qu c, n Ð , Hy L p. Trung Qu c, thu t ng tri t h c

có g c ngôn ng là ch

tri t

(

); ngu i Trung Qu c hi u tri t h c không ph i là s

miêu t mà là s truy tìm b n ch t c a d i tu ng, tri t h c chính là

trí tu

, là s hi u

bi t sâu s c c a con ngu i.

n Ð , thu t ng

dar'sana

(tri t h c) có nghia là

chiêm ngu ng,

nhung mang

hàm ý là tri th c d a trên lý trí, là

con du ng suy ng m

d d n d t con ngu i d n v i l

ph i.

phuong Tây, thu t ng

tri t h c

xu t hi n Hy L p. N u chuy n t ti ng Hy L p

c sang ti ng Latinh thì tri t h c là

Philosophia

, nghia là

yêu m n s thông thái

. V i ngu i

Hy L p, philosophia v a mang tính d nh hu ng, v a nh n m nh d n khát v ng tìm

ki m chân lý c a con ngu i.

Nhu v y, cho dù phuong Ðông hay phuong Tây, ngay t d u, tri t h c dã là

ho t d ng tinh th n bi u hi n kh nang nh n th c, dánh giá c a con ngu i, nó t n t i

v i tu cách là m t

hình thái ý th c xã h i

Ðã có r t nhi u cách d nh nghia khác nhau v tri t h c, nhung d u bao hàm

nh ng n i dung co b n gi ng nhau: Tri t h c nghiên c u th gi i v i tu cách là m t

ch nh th , tìm ra nh ng quy lu t chung nh t chi ph i s v n d ng c a ch nh th dó nói

chung, c a xã h i loài ngu i, c a con ngu i trong cu c s ng c ng d ng nói riêng và th

hi n nó m t cách có h th ng du i d ng duy lý.

Khái quát l i, có th hi u:

Tri t h c là h th ng tri th c lý lu n chung nh t c a

con ngu i v th gi i; v v trí, vai trò c a con ngu i trong th gi i y.

Tri t h c ra d i do ho t d ng nh n th c c a con ngu i ph c v nhu c u s ng; song,

v i tu cách là

h th ng tri th c lý lu n chung nh t,

tri t h c ch có th xu t hi n trong

nh ng di u ki n nh t d nh sau dây:

Con ngu i dã ph i có m t v n hi u bi t nh t d nh và d t d n kh nang rút ra du c

cái chung trong muôn vàn nh ng s ki n, hi n tu ng riêng l .

Xã h i dã phát tri n d n th i k hình thành t ng l p lao d ng trí óc. H dã nghiên

c u, h th ng hóa các quan di m, quan ni m r i r c l i thành h c thuy t, thành lý lu n và

tri t h c ra d i.

T t c nh ng di u trên cho th y:

Tri t h c ra d i t th c ti n, do nhu c u c a th c

ti n

; nó có ngu n g c nh n th c và ngu n g c xã h i.

b) Ð i tu ng c a tri t h c

Trong quá trình phát tri n, d i tu ng c a tri t h c thay d i theo t ng giai do n

l ch s .

Ngay t khi m i ra d i, tri t h c du c xem là hình thái cao nh t c a tri th c

bao

hàm trong nó tri th c v t t c các linh v c không có d i tu ng riêng. Ðây là nguyên

nhân sâu xa làm n y sinh quan ni m cho r ng,

tri t h c là khoa h c c a m i khoa

h c,

d c bi t là

tri t h c t nhiên c a Hy L p c d i

. Th i k này, tri t h c dã d t

du c nhi u thành t u r c r mà nh hu ng c a nó còn in d m d i v i s phát tri n c a

tu tu ng tri t h c Tây Âu.

Th i k trung c , Tây Âu khi quy n l c c a Giáo h i bao trùm m i linh v c d i

s ng xã h i thì tri t h c tr thành nô l c a th n h c. N n

tri t h c t nhiên

b thay b ng

n n

tri t h c kinh vi n

. Tri t h c lúc này phát tri n m t cách ch m ch p trong môi

tru ng ch t h p c a dêm tru ng trung c .

S phát tri n m nh m c a khoa h c vào th k XV, XVI dã t o m t co s tri th c

v ng ch c cho s ph c hung tri t h c. Ð dáp ng yêu c u c a th c ti n, d c bi t yêu

c u c a s n xu t công nghi p, các b môn khoa h c chuyên ngành nh t là các khoa h c

th c nghi m dã ra d i v i tính cách là nh ng khoa h c d c l p. S phát tri n xã h i

du c thúc d y b i s hình thành và c ng c quan h s n xu t tu b n ch nghia, b i

nh ng phát hi n l n v d a lý và thiên van cùng nh ng thành t u khác c a c khoa h c

t nhiên và khoa h c nhân van dã m ra m t th i k m i cho s phát tri n tri t h c.

Tri t h c duy v t ch nghia d a trên co s tri th c c a khoa h c th c nghi m dã phát

tri n nhanh chóng trong cu c d u tranh v i ch nghia duy tâm và tôn giáo và dã d t t i

d nh cao m i trong ch nghia duy v t th k XVII - XVIII Anh, Pháp, Hà Lan, v i

nh ng d i bi u tiêu bi u nhu Ph.Bêcon, T.H pxo (Anh), Ðidrô, Henvêtiuýt (Pháp),

Xpinôda (Hà Lan)... V.I.Lênin d c bi t dánh giá cao công lao c a các nhà duy v t

Pháp th i k này d i v i s phát tri n ch nghia duy v t trong l ch s tri t h c tru c

Mác. "Trong su t c l ch s hi n d i c a châu Âu và nh t là vào cu i th k XVIII,

nu c Pháp, noi dã di n ra m t cu c quy t chi n ch ng t t c nh ng rác ru i c a th i

trung c , ch ng ch d phong ki n trong các thi t ch và tu tu ng, ch có ch nghia duy

v t là tri t h c duy nh t tri t d , trung thành v i t t c m i h c thuy t c a khoa h c t

nhiên, thù d ch v i mê tín, v i thói d o d c gi , v.v."

. M t khác, tu duy tri t h c cung

du c phát tri n trong các h c thuy t tri t h c duy tâm mà d nh cao là tri t h c Hêghen,

d i bi u xu t s c c a tri t h c c di n Ð c.

S phát tri n c a các b môn khoa h c d c l p chuyên ngành cung t ng bu c làm

phá s n tham v ng c a tri t h c mu n dóng vai trò "khoa h c c a các khoa h c". Tri t

h c Hêghen là h c thuy t tri t h c cu i cùng mang tham v ng dó. Hêghen t coi tri t

h c c a mình là m t h th ng ph bi n c a s nh n th c, trong dó nh ng ngành khoa h c

riêng bi t ch là nh ng m t khâu ph thu c vào tri t h c.

Hoàn c nh kinh t - xã h i và s phát tri n m nh m c a khoa h c vào d u th k

XIX dã d n d n s ra d i c a tri t h c Mác. Ðo n tuy t tri t d v i quan ni m "khoa

h c c a các khoa h c", tri t h c mácxít xác d nh d i tu ng nghiên c u c a mình là ti p

t c gi i quy t m i quan h gi a v t ch t và ý th c trên l p tru ng duy v t tri t d và

nghiên c u nh ng quy lu t chung nh t c a t nhiên, xã h i và tu duy.

Tri t h c nghiên c u th gi i b ng phuong pháp c a riêng mình khác v i m i

khoa h c c th . Nó xem xét th gi i nhu m t ch nh th và tìm cách dua ra m t h

th ng các quan ni m v ch nh th dó. Ði u dó ch có th th c hi n du c b ng cách t ng

k t toàn b l ch s c a khoa h c và l ch s c a b n thân tu tu ng tri t h c. Tri t h c là

s di n t th gi i quan b ng lý lu n. Chính vì tính d c thù nhu v y c a d i tu ng tri t

h c mà v n d tu cách khoa h c c a tri t h c và d i tu ng c a nó dã gây ra nh ng cu c

tranh lu n kéo dài cho d n hi n nay. Nhi u h c thuy t tri t h c hi n d i phuong Tây

mu n t b quan ni m truy n th ng v tri t h c, xác d nh d i tu ng nghiên c u riêng

cho mình nhu mô t nh ng hi n tu ng tinh th n, phân tích ng nghia, chú gi i van

b n...

M c dù v y, cái chung trong các h c thuy t tri t h c là nghiên c u nh ng v n d

chung nh t c a gi i t nhiên, c a xã h i và con ngu i, m i quan h c a con ngu i nói

chung, c a tu duy con ngu i nói riêng v i th gi i xung quanh.

2. V n d co b n c a tri t h c

Tri t h c cung nhu nh ng khoa h c khác ph i gi i quy t r t nhi u v n d có liên

quan v i nhau, trong dó v n d c c k quan tr ng là n n t ng và là di m xu t phát d

gi i quy t nh ng v n d còn l i du c g i là

v n d co b n

c a tri t h c. Theo

Angghen: "V n d co b n l n c a m i tri t h c, d c bi t là c a tri t h c hi n d i, là

v n d quan h gi a tu duy v i t n t i"

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1980, t.23, tr. 50.

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.21, tr. 403.

Gi i quy t v n d co b n c a tri t h c không ch xác d nh du c n n t ng và di m

xu t phát d gi i quy t các v n d khác c a tri t h c mà nó còn là tiêu chu n d xác d nh

l p tru ng, th gi i quan c a các tri t gia và h c thuy t c a h .

V n d co b n c a tri t h c có hai m t, m i m t ph i tr l i cho m t câu h i l n.

M t th nh t

: Gi a ý th c và v t ch t thì cái nào có tru c, cái nào có sau, cái nào

quy t d nh cái nào?

M t th hai

: Con ngu i có kh nang nh n th c du c th gi i hay không?

Tr l i cho hai câu h i trên liên quan m t thi t d n vi c hình thành các tru ng phái

tri t h c và các h c thuy t v nh n th c c a tri t h c.

II- Ch c nang th gi i quan c a tri t h c

1. Tri t h c - h t nhân lý lu n c a th gi i quan

Th gi i quan là toàn b nh ng quan ni m c a con ngu i v th gi i, v b n thân

con ngu i, v cu c s ng và v trí c a con ngu i trong th gi i dó.

Trong th gi i quan có s hoà nh p gi a

tri th c và ni m tin

Tri th c

là co s

tr c ti p cho s hình thành th gi i quan, song nó ch gia nh p th gi i quan khi nó dã

tr thành

ni m tin

d nh hu ng cho ho t d ng c a con ngu i.

Có nhi u cách ti p c n d nghiên c u v th gi i quan. N u xét theo quá trình phát

tri n thì có th chia th gi i quan thành ba lo i hình co b n:

Th gi i quan huy n tho i,

th gi i quan tôn giáo và th gi i quan tri t h c

Th gi i quan huy n tho i

là phuong th c

c m nh n

th gi i c a ngu i nguyên

th y. th i k này, các y u t tri th c và c m xúc, lý trí và tín ngu ng, hi n th c và

tu ng tu ng, cái th t và cái o, cái th n và cái ngu i, v.v. c a con ngu i hoà quy n vào

nhau th hi n quan ni m v th gi i.

Trong

th gi i quan tôn giáo,

ni m tin tôn giáo dóng vai trò ch y u; tín ngu ng

cao hon lý trí, cái o l n át cái th c, cái th n vu t tr i cái ngu i.

Khác v i huy n tho i và giáo lý c a tôn giáo, tri t h c di n t quan ni m c a con

ngu i du i d ng h th ng các ph m trù, quy lu t dóng vai trò nhu nh ng b c thang trong

quá trình nh n th c th gi i. V i ý nghia nhu v y, tri t h c du c coi nhu trình d t

giác trong quá trình hình thành và phát tri n c a th gi i quan. N u th gi i quan du c

hình thành t toàn b tri th c và kinh nghi m s ng c a con ngu i; trong dó tri th c c a

các khoa h c c th là co s tr c ti p cho s hình thành nh ng quan ni m nh t d nh v

t ng m t, t ng b ph n c a th gi i, thì tri t h c, v i phuong th c tu duy d c thù dã t o

nên h th ng lý lu n bao g m nh ng quan ni m chung nh t v th gi i v i tu cách là

m t ch nh th . Nhu v y,

tri t h c là h t nhân lý lu n c a th gi i quan

; tri t h c gi vai

trò d nh hu ng cho quá trình c ng c và phát tri n th gi i quan c a m i cá nhân, m i

c ng d ng trong l ch s .

Nh ng v n d du c tri t h c d t ra và tìm l i gi i dáp tru c h t là nh ng v n d

thu c v th gi i quan. Th gi i quan dóng vai trò d c bi t quan tr ng trong cu c s ng

c a con ngu i và xã h i loài ngu i. T n t i trong th gi i, dù mu n hay không con

ngu i cung ph i nh n th c th gi i và nh n th c b n thân mình. Nh ng tri th c này d n

d n hình thành nên th gi i quan. Khi dã hình thành, th gi i quan l i tr thành nhân t

d nh hu ng cho quá trình con ngu i ti p t c nh n th c th gi i. Có th ví th gi i quan

nhu m t "th u kính", qua dó con ngu i nhìn nh n th gi i xung quanh cung nhu t xem

xét chính b n thân mình d xác d nh cho mình m c dích, ý nghia cu c s ng và l a ch n

cách th c ho t d ng d t du c m c dích, ý nghia dó. Nhu v y th gi i quan dúng d n là

ti n d d xác l p nhân sinh quan tích c c và trình d phát tri n c a th gi i quan là tiêu

chí quan tr ng v s tru ng thành c a m i cá nhân cung nhu c a m i c ng d ng xã h i

nh t d nh.

Tri t h c ra d i v i tu cách là h t nhân lý lu n c a th gi i quan, làm cho th gi i

quan phát tri n nhu m t quá trình t giác d a trên s t ng k t kinh nghi m th c ti n và

tri th c do các khoa h c dua l i. Ðó là

ch c nang th gi i quan

c a tri t h c.

Các tru ng phái chính c a tri t h c là s di n t th gi i quan khác nhau, d i l p

nhau b ng lý lu n; dó là các

th gi i quan tri t h c,

phân bi t v i th gi i quan thông

thu ng.

2. Ch nghia duy v t, ch nghia duy tâm và thuy t không th bi t

a) Ch nghia duy v t và ch nghia duy tâm

Vi c gi i quy t m t th nh t v n d co b n c a tri t h c dã chia các nhà tri t h c

thành hai tru ng phái l n. Nh ng ngu i cho r ng v t ch t, gi i t nhiên là cái có tru c và

quy t d nh ý th c c a con ngu i du c coi là các nhà duy v t; h c thuy t c a h h p thành

các môn phái khác nhau c a ch nghia duy v t. Ngu c l i, nh ng ngu i cho r ng, ý th c,

tinh th n có tru c gi i t nhiên du c g i là các nhà duy tâm; h h p thành các môn phái

khác nhau c a ch nghia duy tâm.

- Ch nghia duy v t:

Cho d n nay, ch nghia duy v t dã du c th hi n du i ba hình th c co b n:

nghia duy v t ch t phác, ch nghia duy v t siêu hình và ch nghia duy v t bi n ch ng

Ch nghia duy v t ch t phác

là k t qu nh n th c c a các nhà tri t h c duy v t

th i c d i. Ch nghia duy v t th i k này trong khi th a nh n tính th nh t c a v t ch t

dã d ng nh t v t ch t v i m t hay m t s ch t c th và nh ng k t lu n c a nó mang

n ng tính tr c quan nên ngây tho, ch t phác. Tuy còn r t nhi u h n ch , nhung ch

nghia duy v t ch t phác th i c d i v co b n là dúng vì nó dã l y gi i t nhiên d gi i

thích gi i t nhiên, không vi n d n Th n linh hay Thu ng d .

Ch nghia duy v t siêu hình

là hình th c co b n th hai c a ch nghia duy v t,

th hi n khá rõ các nhà tri t h c th k XV d n th k XVIII và d nh cao vào th k th

XVII, XVIII. Ðây là th i k mà co h c c di n thu du c nh ng thành t u r c r nên trong

khi ti p t c phát tri n quan di m ch nghia duy v t th i c d i, ch nghia duy v t g iai

do n này ch u s tác d ng m nh m c a phuong pháp tu duy siêu hình, máy móc -

phuong pháp nhìn th gi i nhu m t c máy kh ng l mà m i b ph n t o nên nó luôn

trong tr ng thái bi t l p và tinh t i. Tuy không ph n ánh dúng hi n th c nhung ch nghia

duy v t siêu hình cung dã góp ph n không nh vào vi c ch ng l i th gi i quan duy tâm

và tôn giáo, di n hình là th i k chuy n ti p t dêm tru ng trung c sang th i ph c

hung.

Ch nghia duy v t bi n ch ng

là hình th c co b n th ba c a ch nghia duy v t,

do C.Mác và Ph.Angghen xây d ng vào nh ng nam 40 c a th k XIX, sau dó du c

V.I.Lênin phát tri n. V i s k th a tinh hoa c a các h c thuy t tri t h c tru c dó và s

d ng khá tri t d thành t u c a khoa h c duong th i, ch nghia duy v t bi n ch ng, ngay

t khi m i ra d i dã kh c ph c du c h n ch c a ch nghia duy v t ch t phác th i c d i,

ch nghia duy v t siêu hình và là d nh cao trong s phát tri n c a ch nghia duy v t. Ch

nghia duy v t bi n ch ng không ch ph n ánh hi n th c dúng nhu chính b n thân nó t n

t i mà còn là m t công c h u hi u giúp nh ng l c lu ng ti n b trong xã h i c i t o

hi n th c y.

Ch nghia duy tâm

Ch nghia duy tâm chia thành hai phái:

ch nghia duy tâm ch quan và ch nghia

duy tâm khách quan

Ch nghia duy tâm ch quan

th a nh n tính th nh t c a

ý th c con ngu i

Trong khi ph nh n s t n t i khách quan c a hi n th c, ch nghia duy tâm ch quan

kh ng d nh m i s v t, hi n tu ng ch là ph c h p nh ng c m giác c a cá nhân, c a ch

th .

Ch nghia duy tâm khách quan

cung th a nh n tính th nh t c a ý th c nhung

theo h d y là

là th tinh th n khách quan

có tru c và t n t i d c l p v i con ngu i.

Th c th tinh th n khách quan này thu ng mang nh ng tên g i khác nhau nhu

ý ni m,

tinh th n tuy t d i, lý tính th gi i,

v.v..

Ch nghia duy tâm tri t h c cho r ng ý th c, tinh th n là cái có tru c và s n

sinh ra gi i t nhiên; nhu v y là dã b ng cách này hay cách khác th a nh n s sáng t o

ra th gi i. Vì v y, tôn giáo thu ng s d ng các h c thuy t duy tâm làm co s lý lu n,

lu n ch ng cho các quan di m c a mình. Tuy nhiên, có s khác nhau gi a ch nghia

duy tâm tri t h c v i ch nghia duy tâm tôn giáo. Trong th gi i quan tôn giáo, lòng

tin là co s ch y u và dóng vai trò ch d o. Còn ch nghia duy tâm tri t h c l i là s n

ph m c a tu duy lý tính d a trên co s tri th c và lý trí.

V phuong di n nh n th c lu n, sai l m c a ch nghia duy tâm b t ngu n t cách

xem xét phi n di n, tuy t d i hóa, th n thánh hóa m t m t, m t d c tính nào dó c a quá

trình nh n th c mang tính bi n ch ng c a con ngu i.

Cùng v i ngu n g c nh n th c lu n, ch nghia duy tâm ra d i còn do ngu n g c

xã h i. S tách r i lao d ng trí óc v i lao d ng chân tay và d a v th ng tr c a lao d ng

trí óc d i v i lao d ng chân tay trong các xã h i cu dã t o ra quan ni m v vai trò quy t

d nh c a nhân t tinh th n. Các giai c p th ng tr và nh ng l c lu ng xã h i ph n d ng

ng h , s d ng ch nghia duy tâm làm n n t ng lý lu n cho nh ng quan di m chính tr

- xã h i c a mình.

M t h c thuy t tri t h c th a nh n ch m t trong hai th c th (v t ch t ho c tinh

th n) là ngu n g c c a th gi i du c g i là

nh t nguyên lu n

(nh t nguyên lu n duy v t

ho c nh t nguyên lu n duy tâm) .

Trong l ch s tri t h c cung có nh ng nhà tri t h c xem v t ch t và tinh th n là

hai nguyên th t n t i d c l p, t o thành hai ngu n g c c a th gi i; h c thuy t tri t h c

c a h là

nh nguyên lu n

. L i có nhà tri t h c cho r ng v n v t trong th gi i là do vô

s nguyên th d c l p t o nên; dó là

da nguyên lu n

trong tri t h c (phân bi t v i

thuy t da nguyên chính tr ). Song dó ch là bi u hi n tính không tri t d v l p tru ng

th gi i quan; r t cu c chúng thu ng sa vào ch nghia duy tâm.

Nhu v y, trong l ch s tuy nh ng quan di m tri t h c bi u hi n da d ng nhung

suy

cho cùng, tri t h c chia thành hai tru ng phái chính: ch nghia duy v t và ch nghia duy

tâm

. L ch s tri t h c cung là l ch s d u tranh c a hai tru ng phái này.

b) Thuy t không th bi t

Ðây là k t qu c a cách gi i quy t m t th hai v n d co b n c a tri t h c. Ð i

v i câu h i "Con ngu i có th nh n th c du c th gi i hay không?", tuy t d i da s các

nhà tri t h c (c duy v t và duy tâm) tr l i m t cách kh ng d nh: th a nh n kh nang nh n

th c th gi i c a con ngu i. H c thuy t tri t h c ph nh n kh nang nh n th c c a con

ngu i du c g i là

thuy t không th bi t

. Theo thuy t này, con ngu i không th hi u du c

d i tu ng ho c có hi u chang ch là hi u hình th c b ngoài vì tính xác th c các hình nh

v d i tu ng mà các giác quan c a con ngu i cung c p trong quá trình nh n th c không

b o d m tính chân th c.

Tính tuong d i c a nh n th c d n d n vi c ra d i c a trào luu

hoài nghi lu n

tri t h c Hy L p c d i. Nh ng ngu i theo trào luu này nâng s hoài nghi lên thành

nguyên t c trong vi c xem xét tri th c dã d t du c và cho r ng con ngu i không th d t

d n chân lý khách quan. Tuy còn nh ng m t h n ch nhung

Hoài nghi lu n

th i ph c

hung dã gi vai trò quan tr ng trong cu c d u tranh ch ng h tu tu ng và quy n uy c a

Giáo h i th i trung c , vì

hoài nghi lu n

th a nh n s hoài nghi d i v i c Kinh thánh

và các tín di u tôn giáo. T hoài nghi lu n (scepticisme) m t s nhà tri t h c dã di d n

thuy t không th bi t (agnosticisme) mà tiê u bi u là Canto th k XVIII.

III- Siêu hình và bi n ch ng

Các khái ni m "bi n ch ng" và "siêu hình" trong l ch s tri t h c du c dùng theo

m t s nghia khác nhau. Còn trong tri t h c hi n d i, d c bi t là tri t h c mácxít, chúng

du c dùng, tru c h t d ch hai phuong pháp chung nh t d i l p nhau c a tri t h c.

Phuong pháp bi n ch ng ph n ánh "bi n ch ng khách quan" trong s v n d ng, phát

tri n c a th gi i. Lý lu n tri t h c c a phuong pháp dó du c g i là "phép bi n ch ng".

1. S d i l p gi a phuong pháp siêu hình và phuong pháp bi n ch ng

a) Phuong pháp siêu hình

Phuong pháp siêu hình là phuong pháp:

+ Nh n th c d i tu ng tr ng thái cô l p, tách r i d i tu ng ra kh i các ch nh th

khác và gi a các m t d i l p nhau có m t ranh gi i tuy t d i.

+ Nh n th c d i tu ng tr ng thái tinh t i; n u có s bi n d i thì d y ch là s

bi n d i v s lu ng, nguyên nhân c a s bi n d i n m bên ngoài d i tu ng.

Phuong pháp siêu hình làm cho con ngu i "ch nhìn th y nh ng s v t riêng bi t

mà không nhìn th y m i liên h qua l i gi a nh ng s v t y, ch nhìn th y s t n t i

c a nh ng s v t y mà không nhìn th y s phát sinh và s tiêu vong c a nh ng s v t

y, ch nhìn th y tr ng thái tinh c a nh ng s v t y mà quên m t s v n d ng c a

nh ng s v t y, ch nhìn th y cây mà không th y r ng"

Phuong pháp siêu hình b t ngu n t ch mu n nh n th c m t d i tu ng nào tru c

h t con ngu i cung ph i tách d i tu ng y ra kh i nh ng m i liên h và nh n th c nó

tr ng thái không bi n d i trong m t không gian và th i gian xác d nh. Song phuong

pháp siêu hình ch có tác d ng trong m t ph m vi nh t d nh b i hi n th c không r i r c

và ngung d ng nhu phuong pháp này quan ni m.

b) Phuong pháp bi n ch ng

Phuong pháp bi n ch ng là phuong pháp:

+ Nh n th c d i tu ng trong các m i liên h v i nhau, nh hu ng nhau, ràng

bu c nhau.

+ Nh n th c d i tu ng tr ng thái v n d ng bi n d i, n m trong khuynh hu ng

chung là phát tri n. Ðây là quá trình thay d i v ch t c a các s v t, hi n tu ng mà

ngu n g c c a s thay d i y là d u tranh c a các m t d i l p d gi i quy t mâu thu n

n i t i c a chúng.

Nhu v y phuong pháp bi n ch ng th hi n tu duy m m d o, linh ho t. Nó th a

nh n trong nh ng tru ng h p c n thi t thì bên c nh cái "ho c là... ho c là..." còn có c

cái "v a là... v a là..." n a; th a nh n m t ch nh th trong lúc v a là nó l i v a không

ph i là nó; th a nh n cái kh ng d nh và cái ph d nh v a lo i tr nhau l i v a g n bó

v i nhau

Phuong pháp bi n ch ng ph n ánh hi n th c dúng nhu nó t n t i. Nh v y,

phuong pháp tu duy bi n ch ng tr thành công c h u hi u giúp con ngu i nh n th c

Sdd

, t.20, tr. 37.

Xem

Sdd

, tr. 696.

và c i t o th gi i.

2. Các giai do n phát tri n co b n c a phép bi n ch ng

Cùng v i s phát tri n c a tu duy con ngu i, phuong pháp bi n ch ng dã qua ba

giai do n phát tri n, du c th hi n trong tri t h c v i ba hình th c l ch s c a nó:

phép

bi n ch ng t phát, phép bi n ch ng duy tâm và phép bi n ch ng duy v t

+ Hình th c th nh t là

phép bi n ch ng t phát

th i c d i. Các nhà bi n ch ng c

phuong Ðông l n phuong Tây th i k này dã th y các s v t, hi n tu ng c a vu tr sinh

thành, bi n hóa trong nh ng s i dây liên h vô cùng t n. Tuy nhiên, nh ng gì các nhà

bi n ch ng h i dó th y du c ch là tr c ki n, chua ph i là k t qu c a nghiên c u và

th c nghi m khoa h c.

+ Hình th c th hai là

phép bi n ch ng duy tâm

. Ð nh cao c a hình th c này du c

th hi n trong tri t h c c di n Ð c, ngu i kh i d u là Canto và ngu i hoàn thi n là

Hêghen. Có th nói, l n d u tiên trong l ch s phát tri n c a tu duy nhân lo i, các

nhà tri t h c Ð c dã trình bày m t cách có h th ng nh ng n i dung quan tr ng nh t

c a phuong pháp bi n ch ng. Song theo h bi n ch ng dây b t d u t tinh th n và k t

thúc tinh th n, th gi i hi n th c ch là s sao chép

ý ni m

nên bi n ch ng c a các nhà

tri t h c c di n Ð c là

bi n

ch ng duy tâm

+ Hình th c th ba là

phép bi n ch ng duy v t

. Phép bi n ch ng duy v t du c th

hi n trong tri t h c do C.Mác và Ph.Angghen xây d ng, sau dó du c V.I.Lênin phát

tri n. C.Mác và Ph.Angghen dã g t b tính ch t th n bí, k th a nh ng h t nhân h p lý

trong phép bi n ch ng duy tâm d xây d ng phép bi n ch ng duy v t v i tính cách

là

h c thuy t v m i liên h ph bi n và v s phát tri n du i hình th c hoàn b nh t

3. Ch c nang phuong pháp lu n c a tri t h c

Phuong pháp lu n

là lý lu n v phuong pháp; là h th ng các quan di m ch d o

vi c tìm tòi, xây d ng, l a ch n và v n d ng các phuong pháp.

Xét ph m vi tác d ng c a nó, phuong pháp lu n có th chia thành ba c p d :

Phuong pháp lu n ngành, phuong pháp lu n chung và phuong pháp lu n chung nh t

- Phuong pháp lu n ngành (còn g i là phuong pháp lu n b môn) là phuong pháp

lu n c a m t ngành khoa h c c th nào dó.

- Phuong pháp lu n chung là phuong pháp lu n du c s d ng cho m t s ngành

khoa h c.

- Phuong pháp lu n chung nh t là phuong pháp lu n du c dùng làm di m xu t phát

cho vi c xác d nh các phuong ph áp lu n chung, các phuong pháp lu n ngành và các

phuong pháp ho t d ng khác c a con ngu i.

V i tu cách là h th ng tri th c chung nh t c a con ngu i v th gi i và vai trò

c a con ngu i trong th gi i dó; v i vi c nghiên c u nh ng quy lu t chung nh t c a t

nhiên, xã h i và tu duy,

tri t h c th c hi n ch c nang phuong pháp lu n chung nh t

Trong tri t h c Mác - Lênin, lý lu n và phuong pháp th ng nh t h u co v i

nhau. Phép bi n ch ng duy v t là lý lu n khoa h c ph n ánh khái quát s v n d ng và

phát tri n c a hi n th c; do dó, nó không ch là lý lu n v phuong pháp mà còn là s

di n t quan ni m v th gi i, là lý lu n v th gi i quan. H th ng các quan di m c a

ch nghia duy v t mácxít, do tính dúng d n và tri t d c a nó dem l i dã tr thành nhân t

d nh hu ng cho ho t d ng nh n th c và ho t d ng th c ti n, tr thành nh ng nguyên t c

xu t phát c a phuong pháp lu n.

B i du ng th gi i quan duy v t và rèn luy n tu duy bi n ch ng, d phòng và

ch ng ch nghia ch quan, tránh phuong pháp tu duy siêu hình v a là k t qu , v a là

m c dích tr c ti p c a vi c h c t p, nghiên c u lý lu n tri t h c nói chung, tri t h c

Mác - Lênin nói riêng.

Câu h i ôn t p

1. Ð c trung c a tri th c tri t h c. S bi n d i d i tu ng c a tri t h c qua các giai

do n l ch s ?

2. V n d co b n c a tri t h c. Co s d phân bi t ch nghia duy v t và ch nghia

duy tâm trong tri t h c?

3. S d i l p gi a phuong pháp bi n ch ng và phuong pháp siêu hình?

4. Vai trò c a tri t h c trong d i s ng xã h i?

Chuong II

Khái lu c v l ch s tri t h ctru c mác

A. tri t h c phuong dông

I- tri t h c n Ð c , trung d i

1. Hoàn c nh ra d i tri t h c và d c di m c a tri t h c n Ð c ,

trung d i

Ði u ki n t nhiên

: n Ð c d i là m t l c d a l n phía Nam châu á, có nh ng

y u t d a lý r t trái ngu c nhau: V a có núi cao, l i v a có bi n r ng; v a có sông n

ch y v phía Tây, l i v a có sông H ng ch y v phía Ðông; v a có d ng b ng phì nhiêu,

l i có sa m c khô c n; v a có tuy t roi giá l nh, l i có n ng cháy, nóng b c...

Ði u ki n kinh t - xã h i

: Xã h i n Ð c d i ra d i s m. Theo tài li u kh o c

h c, vào kho ng th k XXV tru c Công nguyên (tr. CN) dã xu t hi n n n van minh

sông n, sau dó b tiêu vong, nay v n chua rõ nguyên nhân. T th k XV tr. CN các b

l c du m c Arya t Trung á xâm nh p vào n Ð . H d nh cu r i d ng hóa v i ngu i

b n d a Dravida t o thành co s cho s xu t hi n qu c gia, nhà nu c l n th hai trên d t

n Ð . T th k th VII tru c Công nguyên d n th k XVI sau Công nguyên, d t

nu c n Ð ph i tr i qua hàng lo t bi n c l n, dó là nh ng cu c chi n tranh thôn tính

l n nhau gi a các vuong tri u trong nu c và s xâm lang c a các qu c gia bên ngoài.

Ð c di m n i b t c a di u ki n kinh t - xã h i c a xã h i n Ð c , trung d i là

s t n t i r t s m và kéo dài k t c u kinh t - xã h i theo mô hình "công xã nông thôn",

trong dó, theo Mác, ch d qu c h u v ru ng d t là co s quan tr ng nh t d tìm hi u

toàn b l ch s n Ð c d i. Trên co s dó dã phân hóa và t n t i b n d ng c p l n:

tang l (Brahman), quý t c (Ksatriya), bình dân t do (Vaisya) và ti n nô

(Ksudra). Ngoài ra còn có s phân bi t ch ng t c, dòng dõi, ngh nghi p, tôn giáo.

Ði u ki n v van hóa

: Van hóa n Ð du c hình thành và phát tri n trên co s di u

ki n t nhiên và hi n th c xã h i. Ngu i n Ð c d i dã tích luy du c nhi u ki n th c

v thiên van, sáng t o ra l ch pháp, gi i thích du c hi n tu ng nh t th c, nguy t th c...

dây, toán h c xu t hi n s m: phát minh ra s th p phân, tính du c tr s p, bi t v d i

s , lu ng giác, phép khai can, gi i phuong trình b c 2, 3. V y h c dã xu t hi n nh ng

danh y n i ti ng, ch a b nh b ng thu t châm c u, b ng thu c th o m c.

Nét n i b t c a van hóa n Ð c , trung d i là mang d u n sâu d m v tín

ngu ng, tôn giáo. Van hóa n Ð c , trung d i du c chia làm ba giai do n:

a) Kho ng t th k XXV - XV tr. CN g i là n n van minh sông n.

b) T th k XV - VII tr. CN g i là n n van minh Vêda.

c) T th k VI - I tr. CN là th i k hình thành các tru ng phái tri t h c tôn

giáo l n g m hai h th ng d i l p nhau là chính th ng và không chính th ng.

H th ng chính th ng bao g m các tru ng phái th a nh n uy th t i cao c a Kinh

Vêda. H th ng này g m sáu tru ng phái tri t h c di n hình là Sàmkhya, Mimànsà,

Védanta, Yoga, Nyàya, Vai'sesika. H th ng tri t h c không chính th ng ph nh n, bác

b uy th c a kinh Vêda và d o Bàlamôn. H th ng này g m ba tru ng phái là Jaina,

Lokàyata và Buddha (Ph t giáo).

Tri t h c n Ð c d i có nh ng d c di m sau:

Tru c h t

, tri t h c n Ð là m t n n tri t h c ch u nh hu ng l n c a nh ng tu

tu ng tôn giáo. Gi a tri t h c và tôn giáo r t khó phân bi t. Tu tu ng tri t h c n gi u

sau các l nghi huy n bí, chân lý th hi n qua b kinh Vêda, Upanisad. Tuy nhiên, tôn giáo

c a n Ð c d i có xu hu ng "hu ng n i" ch không ph i "hu ng ngo i" nhu tôn giáo

phuong Tây. Vì v y, xu hu ng tr i c a các h th ng tri t h c - tôn giáo n Ð d u

t p trung lý gi i và th c hành nh ng v n d

nhân sinh quan du i góc d tâm linh tôn

giáo nh m d t t i s "gi i thoát"

t c là d t t i s d ng nh t tinh th n cá nhân v i tinh th n

vu tr (Atman và Brahman).

Th hai,

các nhà tri t h c thu ng k t c mà không g t b h th ng tri t h c có

tru c.

Th ba,

khi bàn d n v n d b n th lu n, m t s h c phái xoay quanh v n d "tính

không", dem d i l p "không" và "có", quy cái "có" v cái "không" th hi n m t trình d tu

duy tr u tu ng cao.

Nh n d nh v tri t h c n Ð c , trung d i

Tri t h c n Ð c , trung d i dã d t ra và bu c d u gi i quy t nhi u v n d c a

tri t h c. Trong khi gi i quy t nh ng v n d thu c b n th lu n, nh n th c lu n và nhân

sinh quan, tri t h c n Ð dã th hi n tính bi n ch ng và t m khái quát khá sâu s c; dã

dua l i nhi u dóng góp quý báu vào kho tàng di s n tri t h c c a nhân lo i.

M t xu hu ng khá d m nét trong tri t h c n Ð c , trung d i là quan tâm gi i

quy t nh ng v n d nhân sinh du i góc d tôn giáo v i xu hu ng "hu ng n i", di tìm

cái Ð i ngã trong cái Ti u ngã c a m t th c th cá nhân. Có th nói: s ph n t nh nhân sinh

là m t nét tr i và có uu th c a nhi u h c thuy t tri t h c n Ð c , trung d i (tr tru ng

phái Lokàyata), và h u h t các h c thuy t tri t h c này d u bi n d i theo xu hu ng t vô

th n d n h u th n, t ít nhi u duy v t d n duy tâm hay nh nguyên. Ph i chang, di u dó

ph n ánh tr ng thái trì tr c a "phuong th c s n xu t châu á" n Ð vào tu duy tri t

h c; d n lu t mình, tri t h c l i tr thành m t trong nh ng nguyên nhân c a tr ng thái

trì tr dó!

2. Tu tu ng tri t h c c a Ph t giáo (Buddha)

Ð o Ph t ra d i vào th k VI tr. CN. Ngu i sáng l p là Siddharta (T t Ð t Ða).

Sau này ông du c ngu i d i tôn vinh là Sakyamuni (Thích ca Mâu ni), là Buddha (Ph t).

Ph t

là tên theo âm Hán - Vi t c a Buddha, có nghia là giác ng .

Ph t giáo

là hình

th c giáo doàn du c xây d ng trên m t ni m tin t d c Ph t, t c t bi n l n trí tu và t

bi c a Siddharta.

Kinh di n

c a Ph t giáo g m Kinh t ng, Lu t t ng và Lu n t ng. Ph t

giáo cung lu n v thuy t luân h i và nghi p, cung tìm con du ng "gi i thoát" ra kh i vòng

luân h i. Tr ng thái ch m d t luân h i và nghi p du c g i là Ni t bàn. Nhung Ph t giáo khác

các tôn giáo khác ch chúng sinh thu c b t k d ng c p nào cung du c "gi i thoát".

Ph t giáo nhìn nh n th gi i t nhiên cung nhu nhân sinh b ng s phân tích nhân -

qu . Theo Ph t giáo, nhân - qu là m t chu i liên t c không gián do n và không h n

lo n, có nghia là nhân nào qu y. M i quan h nhân qu này Ph t giáo thu ng g i là

nhân duyên v i ý nghia là m t k t qu c a nguyên nhân nào dó s là nguyên nhân c a m t

k t qu khác.

V th gi i t nhiên

, b ng s phân tích nhân qu , Ph t giáo cho r ng không th

tìm ra m t nguyên nhân d u tiên cho vu tr , có nghia là không có m t d ng T i cao

(Brahman) nào sáng t o ra vu tr . Cùng v i s ph d nh Brahman, Ph t giáo cung ph

d nh ph m trù([Anatman], nghia là không có tôi) và quan di m "vô thu ng".

Quan di m "vô ngã" cho r ng v n v t trong vu tr ch là s "gi h p" do h i d

nhân duyên nên thành ra "có" (t n t i). Ngay b n thân s t n t i c a th c th con ngu i

ch ng qua là do "ngu u n" (5 y u t ) h i t l i là: s c (v t ch t), th (c m giác), tu ng

( n tu ng), hành (suy lý) và th c (ý th c). Nhu v y là không có cái g i là "tôi" (vô ngã).

Quan di m "vô thu ng" cho r ng v n v t bi n d i vô cùng theo chu trình b t t n:

sinh - tr - d - di t. V y thì "có có" - "không không" luân h i b t t n; "thoáng có", "thoáng

không", cái còn thì ch ng còn, cái m t thì ch ng m t.

V nhân sinh quan

, Ph t giáo d t v n d tìm ki m m c tiêu nhân sinh s "gi i

thoát" (Moksa) kh i vòng luân h i, "nghi p báo" d d t t i tr ng thái t n t i Ni t

b àn [Nirvana]. N i dung tri t h c nhân sinh t p trung trong thuy t "t d "- có nghia là

b n chân lý, cung có th g i là "t di u d " v i ý nghia là b n chân lý tuy t v i.

Kh d

[Duhkha - satya]. Ph t giáo cho r ng cu c s ng là kh , ít nh t có tám n i

kh (bát kh ): sinh, lão (già), b nh ( m dau), t (ch t), th bi t ly (thuong yêu nhau ph i

xa nhau), oán tang h i (oán ghét nhau nhung ph i s ng g n v i nhau), s c u b t d c

(mong mu n nhung không du c), ngu th u n (nam y u t u n t l i nung n u làm kh

s ).

T p d hay nhân d

(Samudayya - satya). Ph t giáo cho r ng cu c s ng dau kh

là có nguyên nhân. Ð c t nghia n i kh c a nhân lo i, Ph t giáo dua ra thuy t "th p nh

nhân duyên" - dó là mu i hai nguyên nhân và k t qu n i theo nhau, cu i cùng d n d n

các dau kh c a con ngu i: 1/ Vô minh, 2/ Hành; 3/ Th c; 4/ Danh s c; 5/ L c nh p; 6/

Xúc; 7/ Th ; 8/ ái; 9/ Th ; 10/ H u; 11/ Sinh; 12/ Lão - T . Trong dó "vô minh" là nguyên

nhân d u tiên

Di t d

(Nirodha - satya). Ph t giáo cho r ng m i n i kh có th tiêu di t d d t

t i tr ng thái Ni t bàn.

. Ð o d

(Marga - satya). Ð o d ch ra con du ng tiêu di t cái kh . Ðó là con

du ng "tu d o", hoàn thi n d o d c cá nhân g m 8 nguyên t c (bát chính d o): 1/ Chính

ki n (hi u bi t dúng t d ); 2/ Chính tu (suy nghi dúng d n); 3/ Chính ng (nói l i

dúng d n); 4/ Chính nghi p (gi nghi p không tác d ng x u); 5/ Chính m nh (gi ngan

d c v ng); 6/ Chính tinh ti n (rèn luy n tu l p không m t m i); 7/ Chính ni m (có ni m tin

b n v ng vào gi i thoát); 8/ Chính d nh (t p trung tu tu ng cao d ). Tám nguyên t c trên có

th thâu tóm vào "

Tam h c

", t c ba di u c n h c t p và rèn luy n là Gi i - Ð nh - Tu .

Gi i

là gi cho thân, tâm thanh t nh, trong s ch.

Ð nh

là thu tâm, nhi p tâm d cho s c

m nh c a tâm không b ngo i c nh làm xáo d ng.

là

trí tu

. Ph t giáo coi tr ng khai

trí tu

d th c hi n gi i thoát.

Sau khi Siddharta m t, Ph t giáo dã chia thành hai b ph n: Thu ng to và Ð i

chúng. Phái Thu ng t a b (Theravada) ch truong duy trì giáo lý cùng cách hành d o

th i Ð c Ph t t i th ; phái Ð i chúng b (Mahasamghika) v i tu tu ng c i cách giáo lý và

hành d o cho phù h p v i th c t .

Kho ng th k II tr. CN xu t hi n nhi u phái Ph t giáo khác nhau, v tri t h c có

hai phái dáng chú ý là phái Nh t thi t h u b (Sarvaxtivadin) và phái Kinh lu ng b

(Sautrànstika).

Vào d u công nguyên, Ph t giáo Ð i th a xu t hi n và ch truong "t giác", "t

tha", h g i nh ng ngu i d i l p là Ti u th a.

n Ð , Ph t giáo b t d u suy d n t th k IX và hoàn toàn s p d tru c s t n

công c a H i giáo vào th k XII.

II- Tri t h c trung hoa c , trung d i

1. Hoàn c nh ra d i và d c di m c a tri t h c Trung Hoa c , trung

d i

Trung Hoa c d i là m t qu c gia r ng l n có hai mi n khác nhau. Mi n B c có

luu v c sông Hoàng Hà, xa bi n, khí h u l nh, d t dai khô khan, cây c thua th t, s n

v t hi m hoi. Mi n Nam có luu v c sông Duong T khí h u m áp, cây c i xanh tuoi,

s n v t phong phú.

Trung Hoa c d i có l ch s lâu d i t cu i thiên niên k III tr. CN kéo dài t i t n

th k III tr. CN v i s ki n T n Th y Hoàng th ng nh t Trung Hoa b ng uy quy n b o

l c m d u th i k phong ki n t p quy n. Trong kho ng 2000 nam l ch s y, l ch s

Trung Hoa du c phân chia làm hai th i k l n: Th i k t th k IX tr. CN v tru c và

th i k t th k VIII d n cu i th k III tr. CN.

Th i k th nh t

có các tri u d i nhà H , nhà Thuong và Tây Chu. Theo các van

b n c , nhà H ra d i kho ng th k XXI tr. CN, là cái m c dánh d u s m d u cho

ch d chi m h u nô l Trung Hoa. Kho ng n a d u th k XVII tr. CN, ngu i

d ng d u b t c Thuo ng là Thành Thang dã l t d Vua Ki t nhà H , l p nên nhà

Thuong d t dô d t B c, t nh Hà Nam bây gi . Ð n th k XIV tr. CN, Bàn Canh d i dô

v d t Ân thu c huy n An Duong Hà Nam ngày nay. Vì v y, nhà Thuong còn g i là

nhà Ân. Vào kho ng th k XI tr. CN, Chu Vu Vuong con Chu Van Vuong dã gi t Vua

Tr nhà Thuong l p ra nhà Chu (giai do n d u c a nhà Chu là Tây Chu) dua ch d nô l

Trung Hoa lên d nh cao. Trong th i k th nh t này, nh ng tu tu ng tri t h c dã xu t

hi n, tuy chua d t t i m c là m t h th ng. Th gi i quan th n tho i, tôn giáo và ch

nghia duy tâm th n bí là th gi i quan th ng tr trong d i s ng tinh th n xã h i Trung

Hoa b y gi . Tu tu ng tri t h c th i k này dã g n ch t th n quy n và th quy n và

ngay t d u nó dã lý gi i s liên h m t thi t gi a d i s ng chính tr - xã h i v i linh v c

d o d c luân lý. Ð ng th i, th i k này dã xu t hi n nh ng quan ni m có tính ch t duy

v t m c m c, nh ng tu tu ng vô th n ti n b d i l p l i ch nghia duy tâm, th n bí th ng

tr duong th i.

Th i k th hai

là th i k Ðông Chu (thu ng g i là th i k Xuân Thu - Chi n

Qu c) là th i k chuy n bi n t ch d chi m h u nô l sang ch d phong ki n. Du i

th i Tây Chu, d t dai thu c v nhà Vua thì du i th i Ðông Chu quy n s h u t i cao v

d t dai thu c t ng l p d a ch và ch d s h u tu nhân v ru ng d t hình thành. T dó,

s phân hóa sang hèn d a trên co s tài s n xu t hi n. Xã h i lúc này vào tình tr ng

h t s c d o l n. S tranh giành d a v xã h i c a các th l c cát c dã d y xã h i Trung

Hoa c d i vào tình tr ng chi n tranh kh c li t liên miên. Ðây chính là di u ki n l ch s

dòi h i gi i th ch d nô l th t c nhà Chu, hình thành xã h i phong ki n; dòi h i gi i

th nhà nu c c a ch d gia tru ng, xây d ng nhà nu c phong ki n nh m gi i phóng

l c lu ng s n xu t, m du ng cho xã h i phát tri n. S bi n chuy n sôi d ng dó c a

th i d i dã d t ra và làm xu t hi n nh ng t di m, nh ng trung tâm các "k si" luôn

tranh lu n v tr t t xã h i cu và d ra nh ng hình m u c a m t xã h i trong tuong lai.

L ch s g i th i k này là th i k "Bách gia chu t " (tram nhà tram th y), "Bách gia

minh tranh" (tram nhà dua ti ng). Chính trong quá trình y dã s n sinh các nhà tu tu ng

l n và hình thành nên các tru ng phái tri t h c khá hoàn ch nh. Ð c di m các tru ng

phái này là luôn l y con ngu i và xã h i làm trung tâm c a s nghiên c u, có xu hu ng

chung là gi i quy t nh ng v n d th c ti n chính tr - d o d c c a xã h i. Theo Luu

Hâm (d i Tây Hán), Trung Hoa th i k này có chín tru ng phái tri t h c chính (g i là

C u luu ho c C u gia) là: Nho gia, M c gia, Ð o gia, Âm Duong gia, Danh gia, Pháp gia,

Nông gia, Tung hoành gia, T p gia. Có th nói, tr Ph t giáo du c du nh p t n Ð sau

n ày, các tru ng phái tri t h c du c hình thành vào th i Xuân Thu - Chi n Qu c du c b

sung hoàn thi n qua nhi u giai do n l ch s trung c , dã t n t i trong su t quá trình phát

tri n c a l ch s tu tu ng Trung Hoa cho t i th i c n d i.

Ra d i trên co s kinh t - xã h i Ðông Chu, so sánh v i tri t h c phuong Tây

và n Ð cùng th i, tri t h c Trung Hoa c , trung d i có nh ng d c di m n i b t.

Th nh t, nh n m nh tinh th n nhân van

. Trong tu tu ng tri t h c c , trung d i

Trung Hoa, các lo i tu tu ng liên quan d n con ngu i nhu tri t h c nhân sinh, tri t h c

d o d c, tri t h c chính tr , tri t h c l ch s phát tri n, còn tri t h c t nhiên có ph n m

nh t.

Th hai, chú tr ng chính tr d o d c.

Su t m y ngàn nam l ch s các tri t gia

Trung Hoa d u theo du i vuong qu c luân lý d o d c, h xem vi c th c hành d o

d c nhu là ho t d ng th c ti n can b n nh t c a m t d i ngu i, d t lên v trí th nh t

c a sinh ho t xã h i. Có th nói, dây chính là nguyên nhân tri t h c d n d n s kém

phát tri n v nh n th c lu n và s l c h u v khoa h c th c ch ng c a Trung Hoa.

Th ba, nh n m nh s hài hoà th ng nh t gi a t nhiên và xã h i.

Khi kh o c u

các v n d ng c a t nhiên, xã h i và nhân sinh, da s các nhà tri t h c th i Ti n T n

d u nh n m nh s hài hòa th ng nh t gi a các m t d i l p, coi tr ng tính d ng nh t c a

các m i liên h tuong h c a các khái ni m, coi vi c di u hoà mâu thu n là m c tiêu

cu i cùng d gi i quy t v n d . Nho gia, Ð o gia, Ph t giáo... d u ph n d i cái "thái

quá" và cái "b t c p". Tính t ng h p và liên h c a các ph m trù "thiên nhân h p

nh t", "tri hành h p nh t", "th d ng nhu nh t", "tâm v t dung h p"... dã th hi n d c

di m hài hòa th ng nh t c a tri t h c trung, c d i Trung Hoa.

Th tu là tu duy tr c giác

. Ð c di m n i b t c a phuong th c tu duy c a tri t

h c c , trung d i Trung Hoa là nh n th c tr c giác, t c là có trong s c m nh n hay th

nghi m. C m nh n t c là d t mình gi a d i tu ng, ti n hành giao ti p lý trí, ta và v t an

kh p, khoi d y linh c m, quán xuy n nhi u chi u trong ch c lát, t dó mà n m b n th

tr u tu ng. H u h t các nhà tu tu ng tri t h c Trung Hoa d u quen phuong th c tu duy

tr c quan th nghi m lâu dài, b ng ch c giác ng . Phuong th c tu duy tr c giác d c bi t

coi tr ng tác d ng c a cái tâm, coi tâm là g c r c a nh n th c, "l y tâm d bao quát

v t". Cái g i là "d n t n cùng chân lý" c a Ð o gia, Ph t giáo, Lý h c, v.v. n ng v ám

th , ch d a vào tr c giác mà c m nh n, nên thi u s ch ng minh rành r t.

Vì v y, các khái ni m và ph m trù ch là tr c giác, thi u suy lu n lôgíc, làm cho

tri t h c Trung Hoa c d i thi u di nh ng phuong pháp c n thi t d xây d ng m t h

th ng lý lu n khoa h c.

Nh n d nh v tri t h c Trung Hoa th i c , trung d i:

N n tri t h c Trung Hoa c d i ra d i vào th i k quá d t ch d chi m h u nô l

lên xã h i phong ki n. Trong b i c nh l ch s y, m i quan tâm hàng d u c a các nhà tu

tu ng Trung Hoa c d i là nh ng v n d thu c d i s ng th c ti n chính tr - d o d c

c a xã h i. Tuy h v n d ng trên quan di m duy tâm d gi i thích và dua ra nh ng bi n

pháp gi i quy t các v n d xã h i, nhung nh ng tu tu ng c a h dã có tác d ng r t l n,

trong vi c xác l p m t tr t t xã h i theo mô hình ch d quân ch phong ki n trung

uong t p quy n theo nh ng giá tr chu n m c chính tr - d o d c phong ki n phuong

Ðông.

Bên c nh nh ng suy tu sâu s c v các v n d xã h i, n n tri t h c Trung Hoa th i

c còn c ng hi n cho l ch s tri t h c th gi i nh ng tu tu ng sâu s c v s bi n d ch

c a vu tr . Nh ng tu tu ng v Âm Duong, Ngu hành tuy còn có nh ng h n ch nh t

d nh, nhung dó là nh ng tri t lý d c s c mang tính ch t duy v t và bi n ch ng c a ngu i

Trung Hoa th i c , dã có nh hu ng to l n t i th gi i quan tri t h c sau này không

nh ng c a ngu i Trung Hoa mà c nh ng nu c ch u nh hu ng c a n n tri t h c Trung

Hoa.

2. M t s h c thuy t tiêu bi u c a tri t h c Trung Hoa c , trung d i

a) Thuy t Âm - Duong, Ngu hành

Âm Duong và Ngu hành là hai ph m trù quan tr ng trong tu tu ng tri t h c Trung

Hoa, là nh ng khái ni m tr u tu ng d u tiên c a ngu i xua d i v i s s n sinh bi n hóa

c a vu tr . Vi c s d ng hai ph m trù Âm - Duong và Ngu hành dánh d u bu c ti n b

tu duy khoa h c d u tiên nh m thoát kh i s kh ng ch v tu tu ng do các khái ni m

Thu ng d , Qu th n truy n th ng dem l i. Ðó là c i ngu n c a quan di m duy v t và

bi n ch ng trong tu tu ng tri t h c c a ngu i Trung Hoa.

- Tu tu ng tri t h c v Âm - Duong

"Duong

" nguyên nghia là

ánh sáng m t tr i

hay nh ng gì thu c v ánh sáng m t

tr i và ánh sáng; "

Âm

" có nghia là

thi u ánh sáng m t tr i

, t c là bóng râm hay bóng

t i. V sau, Âm - Duong du c coi nhu

hai khí

;

hai nguyên lý

hay hai th l c vu tr : bi u

th cho gi ng d c, ho t d ng, hoi nóng, ánh sáng, khôn ngoan, r n r i, v.v. t c là

Duong; gi ng cái, th d ng, khí l nh, bóng t i, m u t, m m m ng, v.v. t c là

Âm. Chính do s tác d ng qua l i gi a chúng mà sinh ra m i s v t, hi n tu ng trong tr i

d t. Trong

Kinh D ch

sau này có b sung thêm l ch trình bi n hóa c a vu tr có kh i

di m là

Thái c c.

T Thái c c mà sinh ra Lu ng nghi (âm duong), r i T tu ng, r i Bát

quái. V y, ngu n g c vu tr là Thái c c, ch không ph i Âm Duong. Ða s h c gi d i

sau cho Thái c c là th khí "Tiên Thiên", trong dó ti m ph c hai nguyên t ngu c nhau

v tính ch t là Âm - Duong. Ðây là m t quan ni m ti n b so v i quan ni m Thu ng d

làm ch vu tr c a các d i tru c.

Hai th l c Âm - Duong không t n t i bi t l p mà th ng nh t, ch u c l n nhau

theo các nguyên lý sau:

- Âm - Duong th ng nh t thành thái c c. Nguyên lý này nói lên tính toàn v n, tính

ch nh th , cân b ng c a cái da và cái duy nh t. Chính nó bao hàm tu tu ng v s th ng

nh t gi a cái b t bi n và bi n d i.

- Trong Âm có Duong, trong Duong có Âm. Nguyên lý này nói lên kh nang bi n

d i Âm - Duong dã bao hàm trong m i m t d i l p c a Thái c c.

Các nguyên lý trên du c khái quát b ng vòng tròn khép kín, có hai hình den tr ng

tu ng trung cho Âm Duong, hai hình này tuy cách bi t h n nhau, d i l p nhau nhung ôm

l y nhau, xo n l y nhau.

- Tu tu ng tri t h c v Ngu hành

T "Ngu hành" du c d ch là nam y u t . Nhung ta không nên coi chúng là nh ng

y u t tinh mà nên coi là nam th l c d ng có nh hu ng d n nhau. T "Hành" có nghia

là "làm", "ho t d ng", cho nên t "Ngu hành" theo nghia den là nam ho t d ng, hay

nam tác nhân. Ngu i ta cung g i là "ngu d c" có nghia là nam th l c. "Th nh t là

Th y, hai là H a, ba là M c, b n là Kim, nam là Th .

Cu i Tây Chu, xu t hi n thuy t Ngu hành dan xen. Ngu hành du c dùng d gi i

thích s sinh tru ng c a v n v t trong vu tr . "Th m c h a dan xen thành ra tram v t",

"hoà h p thì sinh ra v t, d ng nh t thì không ti p n i" (Qu c ng - tr nh ng ). T c là

nói nh ng v t gi ng nhau thì không th k t h p thành v t m i, ch có nh ng v t có tính

ch t khác nhau m i có th hóa sinh thành v t m i. Ti p theo là thuy t Ngu hành tuong

th ng, r i xu t hi n thuy t Ngu hành tuong sinh dã b khuy t ch chua d y d c a thuy t

Ngu hành dan xen.

Tu tu ng Ngu hành d n th i Chi n Qu c dã phát tri n thành m t thuy t tuong d i

hoàn ch nh là "Ngu hành sinh th ng". "Sinh" có nghia là d a vào nhau mà t n t i, th ng

có nghia là d i l p l n nhau.

Nhu v y, tu tu ng tri t h c v Ngu hành có xu hu ng phân tích c u trúc c a v n

v t và quy nó v nh ng y u t kh i nguyên v i nh ng tính ch t khác nhau, nhung tuong

tác v i nhau.

Nam y u t này không t n t i bi t l p tuy t d i mà trong m t h th ng nh hu ng

sinh - kh c v i nhau theo hai nguyên t c sau:

+ Tuong sinh (sinh hóa cho nhau): Th sinh Kim; Kim sinh Th y; Th y sinh M c;

M c sinh H a; Ho sinh Th , v.v..

+ Tuong kh c (ch u c l n nhau): Th kh c Th y; Th y kh c H a; H a kh c

Kim; Kim kh c M c; và M c kh c Th , v.v..

Thuy t Âm Duong và Ngu hành du c k t h p làm m t vào th i Chi n Qu c d i

bi u l n nh t là Trâu Di n. Ông dã dùng h th ng lý lu n Âm Duong Ngu hành "tuong

sinh tuong kh c" d gi i thích m i v t trong tr i d t và gi a nhân gian. T dó phát

sinh ra quan di m duy tâm Ngu d c có tru c có sau. T th i T n Hán v sau, các nhà

th ng tr có ý th c phát tri n thuy t Âm Duong Ngu hành, bi n thành m t th th n h c,

ch ng h n thuy t "thiên nhân c m ng" c a Ð ng Tr ng Thu, ho c "Ph ng m nh tr i"

c a các tri u d i sau d i Hán.

b) Nho gia

(thu ng g i là Nho giáo)

Nho gia do Kh ng T (551 - 479 tr. CN sáng l p) xu t hi n vào kho ng th k

VI tr. CN du i th i Xu ân Thu. Sau khi Kh ng T ch t, Nho gia chia làm tám phái,

quan tr ng nh t là phái M nh T (327 - 289 tr. CN) và Tuân T (313 - 238 tr. CN).

M nh T dã di sâu tìm hi u b n tính con ngu i trên co s d o nhân c a Kh ng

T , d ra thuy t "tính thi n", ông cho r ng, "thiên m nh" quy t d nh nhân s , nhung con

ngu i có th qua vi c t n tâm du ng tính mà nh n th c du c th gi i khách quan, t c

cái g i "t n tâm, tri tính, tri thiên", "v n v t d u có d trong ta". Ông h th ng hóa tri t

h c duy tâm c a Nho gia trên phuong di n th gi i quan và nh n th c lu n.

Tuân T dã phát tri n truy n th ng tr ng l c a Nho gia, nhung trái v i M nh T ,

ông cho r ng con ngu i v n có "tính ác", coi th gi i khách quan có quy lu t riêng. Theo

ông s c ngu i có th th ng tr i. Tu tu ng tri t h c c a Tuân T thu c ch nghia

duy v t thô so.

Kinh di n c a Nho gia thu ng k t i b T thu và Ngu kinh. T thu có

Trung dung,

Ð i h c, Lu n ng , M nh T

. Ngu kinh có:

Thi, Thu, L ,

D ch, Xuân Thu

. H th ng kinh di n

dó h u h t vi t v xã h i, v nh ng kinh nghi m l ch s Trung Hoa, ít vi t v t

nhiên. Ð i u này cho th y rõ xu hu ng bi n lu n v xã h i, v chính tr d o d c là

nh ng tu tu ng c t lõi c a Nho gia. Nh ng ngu i sáng l p Nho gia nói v vu tr và t

nhiên không nhi u.

H th a nh n có "thiên m nh", nhung d i v i qu th n l i xa lánh, kính tr ng. L p

tru ng c a h v v n d này r t mâu thu n. Ði u dó ch ng t tâm lý c a h là mu n g t

b quan ni m t h n h c th i Ân - Chu nhung không g t n i. Quan ni m "thiên m nh" c a

Kh ng T du c M nh T h th ng hóa, xây d ng thành n i dung tri t h c duy tâm

trong h th ng tu tu ng tri t h c c a Nho gia.

- V d o d c

Nho giáo sinh ra t m t xã h i chi m h u nô l trên du ng suy tàn, vì v y, Kh ng

T dã luy n ti c và c s c duy trì ch d y b ng d o d c.

"Ð o

" theo Nho gia là quy lu t bi n chuy n, ti n hóa c a tr i d t, muôn v t. Ð i

v i con ngu i, d o là con du ng dúng d n ph i noi theo d xây d ng quan h lành

m nh, t t d p. Ð o c a con ngu i, theo quan di m c a Nho gia là ph i phù h p v i tính

c a con ngu i, do con ngu i l p nên. Trong

Kinh D ch

, sau hai câu "L p d o c a tr i,

nói âm và duong", "L p d o c a d t, nói nhu và cuong" là câu "L p d o c a ngu i, nói

nhân và nghia".

Nhân nghia"

theo cách hi u thông thu ng thì "nhân là lòng thuong ngu i",

"nghia" là d th y chung; b t nhân là ác, b t nghia là b c; m i d c khác c a con ngu i

d u t nhân nghia mà ra cung nhu muôn v t muôn loài trên tr i, du i d t d u do âm

duong và nhu cuong mà ra.

Ð c "

nhân"

xét trong m i liên h v i d c "nghia" thì "nhân" là b n ch t c a

"nghia", b n ch t y là thuong ngu i.

Ð c

"nghia"

xét trong m i liên h v i "nhân" thì "nghia" là hình th c c a "nhân".

"Nghia" là ph n ta ph i làm. Ðó là m nh l nh t i cao. V i Nho gia, "nghia" và "l i" là hai

t hoàn toàn d i l p. Nhà Nho ph i bi t phân bi t "nghia" và "l i" và s phân bi t này là

t i quan tr ng trong giáo d c d o d c.

"Ð o Nhân" có ý nghia r t l n v i tính c a con ngu i do tr i phú. Tính c a con

ngu i do tr i phú mà c buông loi, th l ng trong cu c s ng thì tính không th tránh

kh i tình tr ng bi n ch t theo muôn vàn t p t c, t p quán. Trong hoàn c nh y con ngu i

có th tr thành vô d o, d n d n c nu c vô d o và thiên h vô d o. Vì v y, Kh ng T

khuyên nên coi tr ng "giáo" hon "chính", d t giáo hóa lên trên chính tr .

"Ð c" g n ch t v i d o. T "d c" trong kinh di n Nho gia

thu ng du c dùng d

ch m t cái gì th hi n ph m ch t t t d p c a con ngu i trong tâm h n ý th c cung nhu

hình th c, dáng di u, v.v

.. Có th di n d t m t cách khái quát kinh di n Nho gia v m i

quan h gi a d o và d c trong cu c s ng con ngu i:

du ng di l i l i dúng d n ph i

theo d xây d ng quan h lành m nh, t t d p là d o; noi theo d o m t cách nghiêm

ch nh, dúng d n trong cu c s ng thì có du c d c trong sáng quý báu trong tâm.

Trong kinh di n Nho gia, ta th y nam quan h l n, bao quát g i là "ngu luân" dã

du c khái quát là: Vua - tôi, cha - con, ch ng - v , anh - em (ho c tru ng u), b u b n.

Khi nói d n nh ng d c thu ng xuyên ph i trau d i, can c hai ch "ngu thu ng" trong

Kinh L

, nhi u danh nho dã nêu lên nam d c (g i là ngu thu ng): Nhân, nghia, l , trí,

tín.

Tóm l i

, n i dung co b n d o d c c a Nho gia là

luân thu ng

. "Luân" có nam di u

chính g i là "ngu luân", d u là nh ng quan h xã h i, trong dó có ba di u chính là vua

tôi, cha con, ch ng v g i là tam cuong. Trong ba di u l n này có hai di u m u ch t là

quan h vua tôi bi u hi n b ng ch trung, quan h cha con bi u hi n b ng ch hi u.

Gi a trung và hi u thì trung là uu tiên. Ch trung d ng d u ngu luân. "Thu ng" có nam

di u chính g i là "ngu thu ng", d u là nh ng d c tính do tr i phú cho m i ngu i: Nhân,

nghia, l , trí, tín. Ð ng d u ngu thu ng là nhân nghia. Trong nhân nghia thì nhân là

ch . Ð o c a Kh ng T tru c h t là Ð o nhân. Luân và thu ng g n bó v i nhau, nhung

trên lý thuy t và trong th c ti n luân d ng tru c thu ng.

V chính tr

Ch truong làm cho xã h i có tr t t , Kh ng T cho r ng tru c h t là th c hi n

"chính danh".

Chính danh có nghia là m t v t trong th c t i c n ph i cho phù h p v i

cái danh nó mang.

V y, trong xã h i, m i cái danh d u bao hàm m t s trách nhi m và

b n ph n mà nh ng cá nhân mang danh y ph i có nh ng trách nhi m và b n ph n phù

h p v i danh y. Ðó là ý nghia thuy t chính danh c a Kh ng T .

V cách tr nu c an dân, Nho gia kiên trì vuong d o và ch truong l tr .

"L " hi u theo nghia r ng là nh ng nghi th c, quy ch , k cuong, tr t t , tôn ti c a

cu c s ng chung trong c ng d ng xã h i và c l i cu x hàng ngày. V i nghia này, L

là co s c a xã h i có t ch c b o d m cho phân d nh trên du i rõ ràng, không b xáo

tr n, d ng th i nh m ngan ng a nh ng hành vi và tình c m cá nhân thái quá.

"L " hi u theo nghia m t d c trong "ngu thu ng" thì là s th c hành dúng nh ng

giáo hu n k cuong, nghi th c do Nho gia d ra cho nh ng quan h "tam cuong", "ngu

luân", "th t giáo" và cho c s th cúng th n linh. Ðã là ngu i thì ph i h c l , bi t l và

có l . Con ngu i h c l t tu i tr tho. V i ý nghia này, "L " là n i dung co b n c a l

giáo d o Nho.

L v i nh ng cách hi u trên là co s , là công c chính tr , là vu khí c a m t phuong

pháp tr nu c, tr dân lâu d i c a Nho giáo. Phuong pháp y g i là "l tr ". L , có th dua

t t c ho t d ng vào n n n p, có th ngan ch n m i l i l m s p x y ra. Vì v y, nh ng

di u quy d nh v l v n ra d i r t s m, nhi u và t m hon nh ng di u v pháp lu t. V i

d i tu ng dông d o là nông dân lao d ng, l p tr và ph n , Ð o Nho cho h là d i tu ng

d "sai khi n" thì nh ng quy d nh v l mà ru m r à, phi n ph c, cay nghi t s làm cho h

m t di nhi u v ph m ch t con ngu i.

T kinh nghi m c a mình, Kh ng T dã t ng k t du c nhi u quy lu t nh n th c,

nhung ch y u là th c ti n giáo d c và v phuong pháp h c h i. Ð d t t i "d o nhân",

Nho gia r t quan tâm t i giáo d c. Do không coi tr ng co s kinh t - k thu t c a xã h i,

cho nên giáo d c c a Nho gia ch y u hu ng vào rèn luy n d o d c con ngu i. Nhung, tu

tu ng v giáo d c, v thái d và phuong pháp h c t p c a Kh ng T chính là b ph n

giàu s c s ng nh t trong tu tu ng Nho gia.

Nho gia du c b sung và hoàn thi n qua nhi u giai do n l ch s trung d i: Hán,

Ðu ng, T ng, Minh, Thanh, nhung tiêu bi u hon c là du i tri u d i nhà Hán và nhà

T ng, g n li n v i các tên tu i c a các b c danh Nho nhu Ð ng Tr ng Thu (th i Hán),

Chu Ðôn Di, Truong T i, Trình H o, Trình Di, Chu Hy (th i T ng). Quá trình b

sung và hoàn thi n Nho gia th i trung d i du c ti n hành theo hai xu hu ng co b n:

M t là

h th ng hóa kinh di n và chu n m c hóa nh ng quan di m tri t h c

Nho gia theo m c dích ng d ng vào d i s ng xã h i, ph c v l i ích th ng tr c a giai

c p phong ki n. Ð ng Tr ng Thu (th i Hán) ngu i m d u xu hu ng này dã làm nghèo

nàn di nhi u giá tr nhân b n và bi n ch ng c a Nho gia c d i. Tính duy tâm th n bí

c a Nho gia trong các quan di m v xã h i cung du c d cao. Tính kh c nghi t m t

chi u trong các quan h Tam cuong, Ngu thu ng thu ng du c nh n m nh.

Hai là

hoàn thi n các quan di m tri t h c v xã h i c a Nho gia thông qua con

du ng dung h p nhi u l n gi a Nho, Ð o, Pháp, Âm Duong, Ngu hành và Ph t giáo.

Ði m kh i d u c a s dung h p y là th i Hán và di m chung k t c a s dung h p y là

du i th i nhà T ng.

c) Ð o gia

Ngu i sáng l p

là Lão T , h là Lý, tên là Nhi, ngu i nu c S , s ng vào th i

Xuân Thu - Chi n Qu c. Lão T ti p nh n tu tu ng c a Duong Chu, c a Âm Duong

Ngu hành và phép bi n ch ng c a

Kinh D ch

d sáng l p nên Ð o gia. Tu li u tu tu ng

Ð o Ð c Kinh

là cu n

. Trang T (kho ng 396 - 286 tr. CN) h Trang, tên Chu, là m t

n si. Ông dã phát tri n h c thuy t Lão T xây d ng m t h th ng tu tu ng sâu s c th

hi n trong cu n

Nam Hoa Kinh.

Tu tu ng tri t h c:

Quan di m v d o

. "Ð o" là s khái quát cao nh t c a tri t h c Lão - Trang. ý

nghia c a nó có hai m t:

th nh t

Ð o là b n nguyên c a vu tr , có tru c tr i d t, không

bi t tên nó là gì, t m d t tên cho nó là "d o". Vì "d o" quá huy n di u, khó nói danh

tr ng nên có th quan ni m hai phuong di n "vô" và "h u". "Vô" là nguyên lý vô

hình, là g c c a tr i d t. "H u" là nguyên lý h u hình là m c a v n v t. Công d ng c a

d o là vô cùng, d o sáng t o ra v n v t. V n v t nh có d o mà sinh ra, s sinh s n ra

v n v t theo trình t "d o sinh m t, m t sinh hai, hai sinh ba, ba sinh ra v n v t". Ð o

còn là chúa t v n v t và d o là phép t c c a v n v t.

Th hai

, Ð o còn là quy lu t bi n

hóa t thân c a v n v t, quy lu t y g i là Ð c. "Ð o" sinh ra v n v t [vì nó là nguyên lý

huy n di u], d c bao b c, nuôi du ng t i thành th c v n v t (là nguyên lý c a m i v t).

M i v t d u có d c mà d c c a b t k s v t nào cung t d o mà ra, là m t ph n c a

d o, d c nuôi l n m i v t tùy theo d o. Ð o d c c a Ð o gia là m t ph m trù vu tr quan.

Khi gi i thích b n th c a vu tr , Lão T sáng t o ra ph m trù H u và Vô, tr thành

nh ng ph m trù co b n c a l ch s tri t h c Trung Hoa.

Quan di m v d i s ng xã h i

: Lão T cho r ng b n tính nhân lo i có hai khuynh

hu ng "h u vi" và "vô vi". "Vô vi" là khuynh hu ng tr v ngu n g c d s ng v i t

nhiên, t c h p th v i d o. Vì v y, Lão T dua ra gi i pháp cho các b c tr nu c là "l y vô vi

mà x s , l y b t ngôn mà d y d i. Ð l p quân bình trong xã h i, ph i tr kh nh ng

"thái quá" nâng d cái "b t c p", l y "nhu nhu c th ng cuong thu ng", "l y y u th ng

m nh", "tri túc" không "c nh tranh b o d ng", "công thành thân thoái", "di d c báo oán".

Trang T th i ph ng m t cách phi n di n tính tuong d i c a s v t cho r ng trong

ph m trù "d o" "v n v t d u th ng nh t". Ông d ra tu tu ng tri t h c nhân sinh "t

v t", t c là d i x nhu m t (t nh t) d i v i nh ng cái tuong ph n, xoá b dúng sai.

M c dích c a ông là d t phú quý, vinh nh c ra m t bên ti n vào vuong qu c "tiêu dao",

thanh d m, d m b c, l ng l , vô vi...

V nh n th c

: Lão T d cao tu duy tr u tu ng, coi khinh nghiên c u s v t c

th . Ông cho r ng "không c n ra c a mà bi t thiên h , không c n nhòm qua khe c a mà

bi t d o tr i". Trang T xu t phát t nh n th c lu n tuong d i c a mình mà ch ra r ng,

nh n th c c a con ngu i d i v i s v t thu ng có tính phi n di n, h n ch . Nhung ông

dã roi vào quan di m b t kh tri, c m th y "d i có b b n mà s hi u bi t l i vô b b n,

l y cái có b b n theo du i cái vô b b n là không du c". Ông l i cho r ng, ngôn ng

và tu duy lôgíc không khám phá du c Ð o trong vu tr . Trong ba th i k : So Hán,

Ng y T n, So Ðu ng, h c thuy t Ð o gia chi m d a v th ng tr v tu tu ng trong

xã h i. Su t l ch s hai ngàn nam, tu tu ng Ð o gia t n t i nhu nh ng tu tu ng van hóa

truy n th ng và là s b sung cho tri t h c Nho gia.

B. L ch s tri t h c Tây Âu tru c Mác

L ch s tri t h c Tây Âu du c phân ra nhi u giai do n: Tri t h c c d i trong s

phân k ch giai do n xã h i chi m h u nô l ; tri t h c trung c ch giai do n xã h i

phong ki n; tri t h c c n d i ch giai do n xã h i tu b n dang hình thành và phát tri n.

Còn tri t h c c di n Ð c ch giai do n tri t h c Ð c th k XVIII - XIX.

I- Tri t h c Hy L p C d i

1. Hoàn c nh ra d i và d c di m c a tri t h c Hy L p c d i

Tu tu ng tri t h c ra d i xã h i Hy L p c d i, xã h i chi m h u nô l v i

nh ng mâu thu n gay g t gi a t ng l p ch nô dân ch và ch nô quý t c.

Nh ng cu c xâm lang t bên ngoài dã làm suy y u n n kinh t th công Hy L p.

Do thu n l i v du ng bi n nên kinh t thuong nghi p khá phát tri n.

M t s ngành khoa h c c th th i k này nhu toán h c, v t lý h c, thiên van,

thu van, v.v. b t d u phát tri n. Khoa h c hình thành và phát tri n dòi h i s khái quát

c a tri t h c. Nhung tu duy tri t h c th i k này chua phát tri n cao; tri th c tri t h c và

tri th c khoa h c c th thu ng hoà vào nhau. Các nhà tri t h c l i cung chính là các

nhà khoa h c c th . Th i k này cung di n ra s giao luu gi a Hy L p và các nu c

r p phuong Ðông nên tri t h c Hy L p cung ch u s nh hu ng c a tri t h c phuong

Ðông.

S ra d i và phát tri n c a tri t h c Hy L p c d i có m t s d c di m nhu: g n

h u co v i khoa h c t nhiên, h u h t các nhà tri t h c duy v t d u là các nhà khoa h c

t nhiên; s ra d i r t s m ch nghia duy v t m c m c, thô so và phép bi n ch ng t

phát; cu c d u tranh gi a ch nghia duy v t và ch nghia duy tâm bi u hi n qua cu c

d u tranh gi a du ng l i tri t h c c a Ð êmôcrít và du ng l i tri t h c c a Platôn, d i

di n cho hai t ng l p ch nô dân ch và ch nô quý t c; v m t nh n th c, tri t h c Hy

L p c d i dã theo khuynh hu ng c a ch nghia duy giác.

2. M t s tri t gia tiêu bi u

a) Hêraclit (520 - 460 tr. CN)

Hêraclit là nhà bi n ch ng n i ti ng Hy L p c d i. Khác v i các nhà tri t h c

phái Milê, Hêraclit cho r ng không ph i là nu c, apeirôn, không khí, mà chính l a là

ngu n g c sinh ra t t th y m i s v t. "M i cái bi n d i thành l a và l a thành m i

cái t a nhu trao d i vàng thành hàng hóa và hàng hóa thành vàng". L a không ch là

co s c a m i v t mà còn là kh i nguyên sinh ra chúng. "Cái ch t c a l a - là s ra

d i c a không khí, và cái ch t c a không khí là s ra d i c a nu c, t cái ch t c a

nu c sinh ra không khí, t cái ch t c a không khí - l a, và ngu c l i"

. B n thân vu

tr không ph i do chúa Tr i hay m t l c lu ng siêu nhiên th n bí nào t o ra. Nó

"mãi mãi dã, dang và s là ng n l a vinh vi n dang không ng ng bùng cháy và tàn

l i". Ví toàn b vu tr t a nhu ng n l a b t di t, Hêraclit dã ti p c n du c v i quan

ni m duy v t nh n m nh tính vinh vi n và b t di t c a th gi i.

Các nhà duy v t Hy L p c d i

, Nxb. Tu tu ng, Mátxcova, 1955, tr. 48 (ti ng Nga).

Du i con m t c a Hêraclit, m i s v t trong th gi i c a chúng ta d u thay d i,

v n d ng, phát tri n không ng ng. Lu n di m b t h c a Hêraclit: "Chúng ta không th

t m hai l n trên cùng m t dòng sông".

Hêraclit th a nh n s t n t i và th ng nh t c a các m t d i l p nhung trong các

m i quan h khác nhau. Ch ng h n, "m t con kh dù d p d n dâu nhung v n là x u n u

dem so nó v i con ngu i"

. Vu tr là m t th th ng nh t, nhung trong lòng nó luôn luôn

di n ra các cu c d u tranh gi a các s v t, l c lu ng d i l p nhau. Nh các cu c d u

tranh dó mà m i có hi n tu ng s v t này ch t di, s v t khác ra d i. Ð i u dó làm cho

vu tr thu ng xuyên phát tri n và tr mãi không ng ng. Vì th d u tranh là vuong qu c

c a m i cái, là quy lu t phát tri n c a vu tr . B n thân cu c d u tranh gi a các m t d i

l p luôn di n ra trong s hài hoà nh t d nh.

b) Ðêmôcrít (kho ng 460 - 370 tr. CN)

Ðêmôcrít là

d i bi u xu t s c nh t c a ch nghia duy v t c d i. N i b t trong tri t

h c duy v t c a Ð êmôcrít là thuy t nguyên t .

Nguyên t là h t v t ch t không th phân chia du c n a, hoàn toàn nh bé và

không th c m nh n du c b ng tr c quan. Nguyên t là vinh c u không thay d i trong

lòng nó không có cái gì x y ra n a. Nguyên t có vô vàn hình d ng. Theo quan ni m

c a Ðêmôcrít, các s v t là do các nguyên t liên k t l i v i nhau t o nên. Tính da d ng

c a nguyên t làm nên tính da d ng c a th gi i các s v t. Nguyên t t thân, không

v n d ng, nhung khi k t h p v i nhau thành v t th thì làm cho v t th và th gi i v n

d ng không ng ng.

Linh h n, theo Ðêmôcrít, cung là m t d ng v t ch t, du c c u t o t các nguyên

t d c bi t có hình c u, linh d ng nhu ng n l a, có v n t c l n, luôn luôn d ng và sinh ra

nhi t làm cho co th hung ph n và v n d ng. Do dó linh h n có m t ch c nang quan

tr ng là dem l i cho co th s kh i d u v n d ng. Trao d i ch t v i môi tru ng bên

ngoài cung là m t ch c nang c a linh h n và du c th c hi n thông qua hi n tu ng th

c a con ngu i. Nhu v y linh h n là không b t t , nó ch t cùng v i th xác.

Ð êmôcrít phân nh n th c con ngu i thành d ng nh n th c do các co quan

c m giác dem l i và nh n th c nh lý tính.

Nh n th c dem l i do co quan c m giác là lo i nh n th c m t i, chua dem l i

chân lý. Còn nh n th c lý tính là nh n th c thông qua phán doán và cho phép d t chân

lý, vì nó ch ra cái kh i nguyên c a th gi i là nguyên t , tính da d ng c a th gi i là do

s s p x p khác nhau c a các nguyên t .

Ðêmôcrít dã có nh ng quan di m ti n b v m t d o d c. Theo ông, ph m ch t

con ngu i không ph i l i nói mà vi c làm. Con ngu i c n hành d ng có d o d c.

Còn h nh phúc c a con ngu i là kh nang trí tu , kh nang tinh th n nói chung, d nh

cao c a h nh phúc là tr thành nhà thông thái, tr thành công dân c a th gi i.

Các nhà duy v t Hy L p c d i

, Nxb. Tu tu ng, Mátxcova, 1955, tr. 49 (ti ng Nga).

c) Platôn (427 - 347 tr. CN)

Platôn là nhà tri t h c duy tâm khách quan. Ði m n i b t trong h th ng tri t h c

duy tâm c a Platôn là

h c thuy t v ý ni m

. Trong h c thuy t này, Platôn dua ra quan

ni m v hai th gi i: th gi i các s v t c m bi t và th gi i ý ni m. Theo ông, th gi i

các s v t c m bi t là không chân th c, không dúng d n, vì các s v t không ng ng sinh

ra và m t di, luôn luôn thay d i, v n d ng, trong chúng không có cái gì n d nh, b n v ng,

hoàn thi n. Còn th gi i ý ni m là th gi i c a nh ng cái phi c m tính, phi v t th , là

th gi i c a dúng d n, chân th c và các s v t c m bi t ch là cái bóng c a ý ni m.

Nh n th c c a con ngu i, theo Platôn không ph i là ph n ánh các s v t c m bi t c a

th gi i khách quan, mà là nh n th c v ý ni m. Th gi i ý ni m có tru c th gi i các

v t c m bi t, sinh ra th gi i c m bi t. Ví d : cái cây, con ng a, nu c là do ý ni m

siêu t nhiên v cái cây, con ng a, nu c sinh ra. Ho c khi nhìn các s v t th y b ng

nhau là vì trong d u ta dã có s n ý ni m v s b ng nhau.

T quan ni m trên, Platôn dua ra khái ni m "t n t i" và "không t n t i". "T n t i"

theo ông là cái phi v t ch t, cái du c nh n bi t b ng trí tu siêu nhiên, là cái có tính th

nh t. Còn "không t n t i" là v t ch t, cái có tính th hai so v i cái t n t i phi v t ch t.

Nhu v y, h c thuy t v ý ni m và t n t i c a Platôn mang tính ch t duy tâm

khách quan rõ nét.

Lý lu n nh n th c c a Platôn cung có tính ch t duy tâm. Theo ông tri th c, là cái

có tru c các s v t c m bi t mà không ph i là s khái quát kinh nghi m trong quá trình

nh n th c các s v t dó. Do v y nh n th c con ngu i không ph i là ph n ánh các s v t

c a th gi i khách quan, mà ch là quá trình nh l i, h i tu ng l i c a linh h n nh ng cái

dã lãng quên trong quá kh .

Trên co s dó, Platôn phân hai lo i tri th c: tri th c hoàn toàn dúng d n, tin c y

và tri th c m nh t. Lo i th nh t là tri th c ý ni m, tri th c c a linh h n tru c khi nh p

vào th xác và có du c nh h i tu ng. Lo i th hai l n l n dúng sai, là tri th c nh n

du c nh vào nh n th c c m tính, dó không có chân lý.

Nh ng quan ni m

v xã h i c a Platôn th hi n t p trung trong quan ni m v nhà

nu c lý tu ng. Ông dã phê phán ba hình th c nhà nu c trong l ch s và xem dó là nh ng

hình th c x u.

M t là

, nhà nu c c a b n vua chúa xây d ng trên s khát v ng giàu có,

ham danh v ng dua t i s cu p do t.

Hai là,

nhà nu c quân phi t là nhà nu c c a s ít

k giàu có áp b c s dông, nhà nu c d i l p gi a giàu và nghèo dua t i các t i ác.

là

, nhà nu c dân ch là nhà nu c t i t , quy n l c thu c v s dông, s d i l p giàu -

nghèo trong nhà nu c này h t s c gay g t.

Còn trong

nhà nu c lý tu ng

s t n t i và phát tri n c a nhà nu c lý tu ng d a

trên s phát tri n c a s n xu t v t ch t, s phân công hài hoà các ngành ngh và gi i

quy t mâu thu n gi a các nhu c u xã h i.

d) Arixt t (384 - 322 tr. CN)

Các nhà sáng l p ch nghia Mác coi Arixt t là b óc bách khoa nh t trong s các

nhà tu tu ng c d i Hy L p. Tri t h c c a ông cùng v i tri t h c c a Ðêmôcrít và Platôn

làm nên giai do n phát tri n cao nh t c a tri t h c Hy L p.

Là b óc bách khoa, Arixt t dã nghiên c u nhi u ngành khoa h c: tri t h c, lôgíc h c,

tâm lý h c, khoa h c t nhiên, s h c, chính tr h c, d o d c h c, m h c.

S phê phán c a Arixt t d i v i Platôn là s dóng góp quan tr ng trong l ch s tri t

h c. Ð c bi t là s phê phán d i v i h c thuy t ý ni m c a Platôn.

Theo Arixt t, ý ni m c a Platôn là không có l i cho nh n th c c a con ngu i, vì

nó thu c v th gi i bên kia - là cái phi th c th , do dó nó không có l i cho c t nghia tri

th c v các s v t c a th gi i quanh ta, d a vào nó con ngu i không th nh n bi t

du c th gi i bên ngoài.

Giá tr c a tri t h c Arixt t còn th hi n quan di m v th gi i t nhiên. T nhiên

là toàn b nh ng s v t có m t b n th v t ch t mãi mãi v n d ng và bi n d i. Thông

qua v n d ng mà gi i t nhiên du c bi u hi n ra. V n d ng không tách r i v t th t

nhiên. V n d ng c a gi i t nhiên có nhi u hình th c: s tang và gi m; s thay d i v

ch t hay s chuy n hóa; s ra d i và tiêu di t; s thay d i trong không gian, v.v..

Quan ni m v gi i t nhiên c a Arixt t cung bi u hi n s dao d ng gi a ch nghia

duy v t và ch nghia duy tâm. Gi i t nhiên, theo ông v a là v t ch t d u tiên, co s c a

m i sinh t n, v a là hình dáng (cái dua t bên ngoài v t ch t). Nh n th c c a con ngu i

là thu nh n hình dáng ch không ph i chính s v t.

Nh n th c lu n

c a Arixt t có m t vai trò quan tr ng trong l ch s tri t h c Hy L p

c d i. Lý lu n nh n th c c a ông du c xây d ng m t ph n trên co s phê phán h c

thuy t Platôn v "ý ni m" và "s h i tu ng".

Trong lý lu n nh n th c c a mình, Arixt t th a nh n th gi i khách quan là d i

tu ng c a nh n th c, là ngu n g c, kinh nghi m và c m giác. T nhiên là tính th nh t,

tri th c là tính th hai. C m giác có vai trò quan tr ng trong nh n th c, nh c m

giác v d i tu ng mà có tri th c dúng, có kinh nghi m và lý trí hi u bi t du c v d i

tu ng. dây, Arixt t dã th a nh n tính khách quan c a th gi i.

V các giai do n c a nh n th c, Arixt t th a nh n giai do n c m tính là giai do n

th nh t; giai do n nh n th c tr c quan (ví d s quan sát nh t th c, nguy t th c b ng

m t thu ng); còn nh n th c lý tính là giai do n th hai, giai do n này dòi h i s khái

quát hóa, tr u tu ng hóa d rút ra tính t t y u c a hi n tu ng.

Sai l m có tính ch t duy tâm c a Arixt t dây là th n thánh hóa nh n th c lý

tính, coi nó nhu là ch c nang c a linh h n, c a Thu ng d .

Tuy nhiên, nhìn chung nh n th c lu n c a Arixt t ch a d ng các y u t c a c m

giác lu n và kinh nghi m lu n có khuynh hu ng duy v t.

Arixt t cung có nh ng nghiên c u sâu s c v các v n d c a lôgíc h c và phép

bi n ch ng. Ông hi u lôgíc h c là khoa h c v ch ng minh, trong dó phân bi t hai lo i

lu n doán t cái riêng d n cái chung (quy n p) và t cái chung d n cái riêng (di n d ch).

Ông cung trình bày các quy lu t c a lôgíc: quy lu t d ng nh t, quy lu t c m mâu

thu n trong tu duy, quy lu t bài tr cái th ba. Arixt t còn dua ra phuong pháp ch ng

minh ba do n (tam do n lu n), v.v..

Phép bi n ch ng c a Arixt t ngoài s th hi n các quan ni m v các v t th t

nhiên và s v n d ng c a chúng, còn th hi n rõ trong s gi i thích v cái riêng và cái

chung. Khi phê phán Platôn tách r i "ý ni m" nhu là cái chung kh i các s v t c m

bi t du c nhu là cái riêng, Arixt t dã c g ng kh o sát cái chung trong s th ng nh t

không tách r i v i cái riêng. Theo ông, nh n th c cái chung trong cái don l là th c ch t

c a nh n th c c m tính.

Ð o d c h c

du c Arixt t x p vào lo i khoa h c quan tr ng sau tri t h c. Trong

d o d c h c ông d c bi t quan tâm d n v n d ph m h nh.

Theo ông ph m h nh là cái t t d p nh t, là l i ích t i cao mà m i công dân c n

ph i có. Ph m h nh c a con ngu i th hi n quan ni m v h nh phúc. Xã h i có nhi u

quan ni m khác nhau v d o d c, song, theo Arixt t, h nh phúc ph i g n li n v i ho t

d ng nh n th c, v i u c v ng là di u thi n.

Tóm l i, tri t h c c a Arixt t tuy còn nh ng h n ch , dao d ng gi a ch nghia

duy v t và ch nghia duy tâm, nhu ng ông v n x ng dáng là b óc vi d i nh t trong

các b óc vi d i c a tri t h c c d i Hy L p.

II- Tri t h c Tây Âu th i Trung c

1. Hoàn c nh ra d i và d c di m tri t h c Tây Âu th i trung c

Xã h i Tây Âu vào th k II - V là xã h i dánh d u s tan rã c a ch d nô l và

s ra d i ch d phong ki n. N n kinh t c a th i k này n m trong tay nh ng ngu i

ti u nông, nh ng ngu i kh n cùng, ph thu c, nh c nhã v m t cá nhân và t i tam v trí

tu . Th i k d u trung c là th i k c a s suy d i toàn b d i s ng xã h i. nh ng th

k ti p theo, ch d phong ki n cung t o ra du c m t s phát tri n xã h i cao hon xã

h i c d i: k thu t và ngh th công d n d n du c phát tri n; dân cu tang nhanh, các

thành th ra d i, t o ra nh ng ti n d cho s ph c hung m i c a khoa h c và van hóa.

Nhà th th i trung c là m t t ch c t p quy n hùng m nh, tôn giáo bao trùm lên

m i linh v c c a d i s ng xã h i làm cho tri t h c, lu t h c, chính tr h c bi n thành

các b môn c a th n h c.

Ð c di m c a tri t h c th i k này là khuynh hu ng phát tri n c a ch nghia kinh

vi n. Ch nghia kinh vi n Thiên chúa giáo th hi n t p trung h c thuy t c a Tômát

Ðacanh.

Trong linh v c tri t h c, Tômát Ðacanh có muu d làm cho h c thuy t c a

Arixt t thích h p v i giáo lý d o Thiên Chúa, bi n tri t h c c a mình thành co s giáo

lý c a nhà th .

2. Phái duy danh và phái duy th c

V n d quan h gi a ni m tin tôn giáo và trí tu lý trí, gi a cái chung và riêng

(gi a khái ni m và các s v t don l ) là nh ng v n d trung tâm c a tri t h c. Cu c d u

tranh gi a ch nghia duy th c và ch nghia duy danh xung quanh vi c gi i quy t các v n

d trung tâm c a tri t h c là bi u hi n d c thù c a cu c d u tranh gi a ch nghia duy

tâm và ch nghia duy v t th i k này.

Phái duy danh

cho r ng, các s v t riêng l , cá bi t là nh ng cái có th c; còn

nh ng cái ph bi n ch là nh ng tên g i do con ngu i d t ra r i gán cho chúng. Ch ng

h n, "con ngu i" là tên g i dùng d ch t t c nh ng con ngu i riêng l ch không có con

ngu i nói chung; cái nhà ch là tên g i c a nh ng cái nhà riêng l , không có cái nhà nói

chung.

Phái duy th c

l i cho r ng, cái chung m i là cái có th c vì nó t n t i d c l p,

không ph thu c vào cái riêng và sinh ra cái riêng. Cái chung là th c th tinh th n nhu

thu ng d , tinh th n th gi i, là "ý ni m". Cái chung là cái có tru c và t n t i khách

quan trong các s v t riêng l . Ðó chính là quan di m duy tâm, có ngu n g c t thuy t ý

ni m c a Platôn.

Thiên chúa giáo chính th ng nghiêng v phái duy th c. Phái duy danh có xu

hu ng duy v t và ch ng l i s th ng tr c a giáo h i. Song, nó không th y du c s

th ng nh t bi n ch ng gi a cái chung và cái riêng.

III- Tri t h c Tây Âu th i ph c hu ng và c n d i

1. Tri t h c Tây Âu th i k ph c hung th k XV - XVI

Th k XV - XVI Tây Âu du c g i là th i k Ph c hung v i ý nghia là th i k

có s khôi ph c l i n n van hóa c d i. V m t hình thái kinh t - xã h i dó là th i k

quá d t xã h i phong ki n sang xã h i tu b n.

Th i k này, s phát tri n c a khoa h c dã d n d n do n tuy t v i th n h c và tôn

giáo th i k trung c , bu c lên con du ng phát tri n d c l p. Giai c p tu s n m i hình

thành và là giai c p ti n b , có nhu c u phát tri n khoa h c t nhiên d t o co s cho s

phát tri n k thu t và s n xu t. S phát tri n c a khoa h c, v khách quan dã tr thành

vu khí m nh m ch ng th gi i quan duy tâm tôn giáo.

S phát tri n khoa h c t nhiên dã dòi h i có s khái quát tri t h c, rút ra nh ng

k t lu n có tính ch t duy v t t các tri th c khoa h c c th .

Th i k này dã có nh ng nhà khoa h c và tri t h c tiêu bi u nhu: Nicôlai

Côpécních, Brunô, Galilê, Nicôlai Kuzan, Tômát Moro, v.v..

Trong các nhà tu tu ng dó thì

Côpécních

(1475 - 1543), ngu i Ba Lan, có nh

hu ng l n lao d n s phát tri n c a tri t h c và khoa h c th i k ph c hung sau này.

Thuy t m t tr i là trung tâm do ông xây d ng dã giáng m t dòn r t n ng vào tôn giáo và

nhà th , bác b quan di m c a kinh thánh d o Co d c v Thu ng d sáng t o ra th gi i

trong vài ngày. Thuy t này dã dánh d thuy t "trái d t là trung tâm" c a Ptôlêmê (ngu i

Hy L p, th k II) cho r ng, trái d t là b t d ng và trung tâm vu tr , còn vu tr xoay

xung quanh trái d t. Côpécních dã ch ng minh r ng, m t tr i trung tâm vu tr , các

hành tinh (k c trái d t) di chuy n xung quanh m t tr i. Thuy t nh t tâm dã d kích

vào chính n n t ng c a th gi i quan tôn giáo và dánh d u s gi i phóng khoa h c t

nhiên kh i th n h c và tôn giáo. Phát minh c a Côpécních là "m t cu c cách m ng trên

tr i", báo tru c m t cu c cách m ng trong các quan h xã h i.

Brunô

(1548 - 1600), nhà tri t h c Italia, ngu i k t c và phát tri n h c thuy t c a

Côpécních. Khi tán thành quan ni m c a Côpécních "m t tr i là trung tâm", Brunô dã b

sung thêm r ng, có vô s th gi i, xung quanh trái d t có m t b u không khí cùng xoay

v i trái d t và m t tr i cung d i ch v i các vì sao. Ông dã ch ng minh v tính th ng

nh t v t ch t c a th gi i (vu tr ). Theo ông có vô vàn th gi i gi ng thái duong h c a

chúng ta. V i h c thuy t dó, Brunô dã bác b m t quan di m co b n c a tôn giáo v s

t n t i c a th gi i bên kia, th gi i th n linh. Ông còn cho r ng, th gi i v t ch t v n

d ng không ng ng.

Tri t h c c a Brunô cung nhu các nhà tri t h c ti n b khác th i k ph c hung dã

b nhà th lên án; b n thân Brunô dã b toà án tôn giáo k t án t hình và thiêu s ng t i

La Mã. Ði u dó ph n ánh l ch s vào th i k này, cu c d u tranh gi a ch nghia duy

v t v i ch nghia duy tâm và tôn giáo di n ra gay g t.

Tuy nhiên cung c n th y r ng, tri t h c c a h u h t các nhà tu tu ng th i k này

còn l n l n các y u t duy v t v i duy tâm và có tính ch t phi m th n lu n (ch ng h n,

Brunô cho r ng Thu ng d và t nhiên ch là m t).

Cùng v i Côpécních và Brunô, các nhà tri t h c và khoa h c khác nhu Galilê,

Kuzan, Tômát Moro... cung dã có nh ng dóng góp quan tr ng cho s ph c hung n n

van hóa c d i.

2. Tri t h c Tây Âu c n d i th k XVII - XVIII

T cu i th k XVI d n th k XVIII là th i k c a nh ng cu c cách m ng tu s n

b t d u Hà Lan, sau d n Anh, Pháp, ý, áo, v.v. và dây cung là th i k phát tri n r c r

c a tri t h c Tây Âu. S phát tri n c a l c lu ng s n xu t m i làm cho quan h s n xu t

phong ki n tr nên l i th i và mâu thu n gi a l c lu ng s n xu t và quan h s n xu t

tr nên gay g t là nguyên nhân kinh t c a nh ng cu c cách m ng th i k này. Nhung

dòn giáng m nh nh t vào ch d phong ki n Tây Âu là cu c cách m ng tu s n Anh

(gi a th k XVII) và cách m ng tu s n Pháp (cu i th k XVIII). Theo l i Mác, dó là

nh ng cu c cách m ng có quy mô toàn châu Âu, dánh d u th ng l i c a tr t t tu s n

m i d i v i tr t t phong ki n cu. Th i k này cung là th i k phát tri n m nh c a khoa

h c k thu t do nhu c u c a s phát tri n s n xu t; th k XVII - XVIII co h c phát tri n,

th k XVIII - XIX, v t lý h c, hóa h c, sinh h c, kinh t h c ra d i. T t c cái dó làm

ti n d cho s phát tri n tri t h c m i v i nhi u d i bi u n i ti ng.

Phranxi Bêcon

(1561 - 1626) là nhà tri t h c Anh, s ng vào th i k tích luy ti n tu

b n. V l p tru ng chính tr , ông là nhà tu tu ng c a giai c p tu s n và t ng l p quý t c m i,

là t ng l p quan tâm d n s phát tri n c a công nghi p và thuong nghi p.

Bêcon d t cho tri t h c c a mình nhi m v tìm ki m con du ng nh n th c sâu s c

gi i t nhiên. Ông d c bi t d cao vai trò c a tri th c. Ông nói: Tri th c là s c m nh mà

thi u nó, con ngu i không th chi m linh du c c a c i c a gi i t nhiên.

Ông phê phán phuong pháp tri t h c c a các nhà tu tu ng trung c ch bi t ng i

rút ra s thông thái c a mình t chính b n thân mình, mu n thay th vi c nghiên c u

gi i t nhiên và nh ng quy lu t c a nó b ng nh ng lu n di m tr u tu ng, b ng vi c rút

ra k t qu riêng t nh ng k t lu n chung chung, không tính d n s t n t i th c t c a

chúng. Ông g i phuong pháp y c a h là phuong pháp "con nh n".

Bêcon cung phê phán phuong pháp nghiên c u c a các nhà kinh nghi m ch

nghia. Ông ví h nhu nh ng con ki n tha m i, không bi t ch bi n, không hi u gì c .

Tri t h c c a Bêcon dã d t n n móng cho s phát tri n c a ch nghia duy v t

siêu hình, máy móc th k XVII - XVIII Tây Âu.

Tômát H pxo

(1588 - 1679) là nhà tri t h c duy v t Anh n i ti ng, ngu i k t c

và h th ng hóa tri t h c c a Bêcon. Ông là ngu i sáng t o ra h th ng d u tiên c a ch

nghia duy v t siêu hình trong l ch s tri t h c. Ch nghia duy v t trong tri t h c c a ông

có m t hình th c phù h p v i d c trung và yêu c u c a khoa h c t nhiên th i dó.

Nhìn chung quan ni m c a H pxo v con ngu i nhu m t co th s ng cung mang

tính siêu hình rõ r t. Du i con m t c a ông, trái tim con ngu i ch nhu lò xo, dây th n

kinh là nh ng s i ch , còn kh p xuong là các bánh xe làm cho co th chuy n d ng.

Ronê Ðêcácto

(1596 - 1654)

là nhà tri t h c và khoa h c n i ti ng ngu i Pháp.

Ông dã du c các nhà kinh di n c a ch nghia Mác dánh giá là m t trong nh ng ngu i

sáng l p nên khoa h c và tri t h c c a m t th i d i m i ch ng l i tôn giáo, ch ng l i

ch nghia kinh vi n, xây d ng nên m t tu duy m i có th giúp cho vi c nghiên c u

khoa h c.

Khi gi i quy t v n d co b n c a tri t h c, Ð êcácto d ng trên l p tru ng nh

nguyên lu n (thuy t v hai ngu n g c). Ông th a nh n có hai th c th v t ch t và tinh

th n t n t i d c l p v i nhau. Ông c g ng d ng trên c ch nghia duy v t và ch nghia

duy tâm d gi i quy t v n d m i quan h gi a v t ch t và tinh th n, gi a t n t i và tu

duy, song cu i cùng dã roi vào ch nghia duy tâm, vì ông th a nh n r ng hai th c th

v t ch t và tinh th n tuy d c l p nhung d u ph thu c vào th c th th ba, do th c th

th ba quy t d nh, dó là Thu ng d .

Ðêcácto dã d u tranh ch ng l i tri t h c kinh vi n th i trung c , ph nh n uy

quy n c a nhà th và tôn giáo. Ông mu n sáng t o m t phuong pháp khoa h c m i

nh m d cao s c m nh lý tu ng c a con ngu i, dem lý tính khoa h c thay th cho ni m

tin tôn giáo mù quáng. Theo ông, nghi ng là di m xu t phát c a phuong pháp khoa

h c. Nghi ng có th giúp con ngu i tránh du c nh ng ý ki n thiên l ch, xác d nh du c

chân lý. Ðêcácto nh n m nh r ng, dù anh nghi ng m i cái nhung không th nghi ng

r ng anh dang nghi ng . Và ông dã di d n m t k t lu n n i ti ng: "Tôi suy nghi v y tôi

t n t i".

Ði m ti n b c a lu n di m trên là ph nh n m t cách tuy t d i t t c nh ng cái gì

mà ngu i ta mê tín. Trong lu n di m dó cung th hi n ch nghia duy lý, vì ông nh n m nh

s suy nghi, tu duy. Ông cho r ng không ph i c m giác, mà tu duy m i ch ng minh du c

s t n t i c a ch th . Và tu duy rõ ràng, m ch l c là tiêu chu n c a chân lý.

Nhung lu n di m "Tôi suy nghi v y tôi t n t i" cung b c l ch nghia duy tâm

ch quan c a Ðêcácto, vì ông dã l y tu tu ng, l y s suy nghi c a ch th làm kh i

di m c a s t n t i.

Xpinôda

(1632 - 1677)

nhà tri t h c Hà Lan n i ti ng, nhà duy v t và vô th n, nhà

tu tu ng c a t ng l p dân ch tu s n.

Trong linh v c tri t h c, nói chung Xpinôda c g ng kh c ph c nh ng sai l m c a

tri t h c Tây Âu th i trung c . Khi ch ng l i quan di m nh nguyên c a Ðêcácto coi

qu ng tính và tu duy là hai th c th hoàn toàn d c l p, Xpinôda là nhà nh t nguyên lu n,

kh ng d nh r ng qu ng tính và tu duy là hai thu c tính c a m t th c th .

Ông dã có quan ni m duy v t v th gi i. Th gi i, theo Xpinôda, có vô vàn cách

th c v n d ng và d ng im. Có nh ng cách th c thì g n v i th gi i các s v t riêng l

có qu ng tính (kho ng cách); có nh ng cách th c thì g n v i th gi i các s v t riêng l

có thu c tính tu duy (th gi i con ngu i).

V tôn giáo, Xpinôda quan ni m r ng, s s hãi là nguyên nhân c a mê tín tôn

giáo. Tu tu ng ch ng giáo quy n c a ông th hi n ch coi vai trò chính tr c a nhà

th là s liên minh c a nó v i chính quy n chuyên ch .

Nh ng tu tu ng duy v t - vô th n c a Xpinôda có nh hu ng sâu s c d n các nhà

duy v t Pháp th k XVIII sau này.

Giôn L cco

(1632 - 1704) nhà tri t h c duy v t Anh

L cco m d u nh n th c

lu n c a mình b ng vi c phê phán h c thuy t th a nh n t n t i các tu tu ng b m sinh

c a Ð êcácto và môn phái theo h c thuy t trên.

Theo ông, toàn b các tri th c, chân lý d u là k t qu nh n th c c a con ngu i

ch không ph i là b m sinh.

T vi c phê phán h c thuy t th a nh n các tu tu ng b m sinh, L cco dua ra

nguyên lý

tabula rasa

(t m b ng s ch); "Linh h n chúng ta khi m i sinh ra, có th nói

nhu m t t gi y tr ng, không có m t ký hi u hay ý ni m

nào c "

Sdd

, t.1, tr. 188.

Theo tinh th n duy v t c a nguyên lý tabula rasa, L cco kh ng d nh: "M i tri th c

d u d a trên kinh nghi m, và suy cho cùng d u xu t phát t dó"

Gioocgio Béccli

(1684 - 1753)

nhà tri t h c duy tâm, v linh m c ngu i Anh.

Tri t h c c a ông ch a d y tu tu ng th n bí, d i l p v i ch nghia duy v t và ch nghia

vô th n. Ông d a vào quan di m c a các nhà duy danh lu n th i trung c d kh ng d nh

r ng, khái ni m v v t ch t không t n t i khách quan, mà ch t n t i nh ng v t c th ,

riêng r ; s tranh cãi v khái ni m v t ch t là hoàn toàn vô ích, khái ni m dó ch là cái

tên g i thu n túy mà thôi. Ông dua ra m t m nh d tri t h c n i ti ng "v t th trong th

gi i quanh ta là s ph c h p c a c m giác". Nói tóm l i, theo Béccli, m i v t ch t n t i

trong ch ng m c mà ngu i ta c m bi t du c chúng. Ông tuyên b : t n t i có nghia là

du c c m bi t.

Tri t h c c a Béccli (nhu Lênin nh n xét trong tác ph m

Ch nghia duy v t và ch

nghia kinh nghi m phê phán

) là m u m c và là m t trong nh ng ngu n g c c a các lý

thuy t tri t h c tu s n duy tâm ch quan cu i th k XIX, d u th k XX.

Ðavít Hium

(1711 - 1766)

nhà tri t h c, nhà l ch s , nhà kinh t h c ngu i Anh.

Ông là ngu i sáng l p nh ng nguyên t c co b n c a thuy t không th bi t châu Âu

th i c n d i.

Lý lu n nh n th c c a Hium xây d ng trên co s k t qu c i bi n ch nghia duy

tâm ch quan c a Béccli theo tinh th n c a thuy t không th bi t và hi n tu ng lu n

(m t h c thuy t tri t h c cho r ng con ngu i, ch nh n bi t du c hi n tu ng b ngoài

c a s v t, mà không th xâm nh p du c vào b n ch t c a chúng, tách r i hi n tu ng và

b n ch t).

Trung tâm trong lý lu n nh n th c c a Hium là h c thuy t v tính nhân qu . Ông

dã gi i quy t v n d m i liên h nhân qu theo l p tru ng thuy t không th bi t. Ông

cho r ng s t n t i c a các m i liên h này là không th ch ng minh du c, b i vì, cái

mà ngu i ta cho là k t qu thì l i không th ch a d ng trong cái nguyên nhân, v m t

lôgíc không th rút k t qu t nguyên nhân, k t qu không gi ng nguyên nhân. Nói cách

khác, theo Hium, tính nhân qu không ph i là m t quy lu t c a t nhiên mà ch là thói

quen tâm lý.

3. Ch nghia duy v t Pháp th k XVIII

Xã h i Pháp n a cu i th k XVIII ch a d ng nh ng mâu thu n sâu s c. Giai c p

phong ki n Pháp d ng d u là vua Lu-i XVI dã thâu tóm vào tay mình nh ng quy n l c

vô h n. Ch d a xã h i c a nhà vua là các d ng c p d c quy n và chi m s ít trong dân

cu: quý t c và tang l . Ð i s ng c a d i da s nhân dân lao d ng, tru c h t là nông dân

h t s c kh n kh , n n dói do m t mùa hoành hành, nh ng cu c n i d y c a nông dân

ch ng ch d phong ki n x y ra thu ng xuyên. T t c cái dó là nguyên nhân kinh t - xã h i

c a cu c Cách m ng tu s n Pháp (1789 - 1794). Và các nhà duy v t Pháp th k XVIII là

Sdd

, t.1, tr. 128.

nh ng ngu i chu n b v m t tu tu ng cho cu c cách m ng v chính tr sôi d ng dó.

Th k XVIII Pháp, v i nh ng d c di m kinh t - xã h i, chính tr c a nó cung

d ng th i t o nh ng ti n d cho s ra d i c a nh ng tu tu ng tri t h c và tu tu ng van

hóa nói chung.

Tri t h c th i k này du c g i là tri t h c ánh sáng v i các d i bi u xu t s c là La

Metori (1709 - 1751), Ð idrô (1713-1784), Hônbách (1729-1789), Henvêtiuyt (1715-

1771), Vônte (1694-1778)...

Nh ng tác gi c a "Bách khoa toàn thu" (1751-1780) do Ð idrô lãnh d o (v i s

tham gia c a nhi u nhà tri t h c trên dây cùng nhi u nhà khoa h c t nhiên n i ti ng) là

nh ng ngu i di tiên phong v m t tu tu ng c a Cách m ng tu s n Pháp 1789.

V m t tri t h c, các nhà duy v t Pháp, n i b t là Ðidrô, Henvêtiuyt và Hônbách,

dã góp ph n quan tr ng vào vi c phát tri n tri t h c duy v t và vô th n th k XVIII.

Trong vi c gi i quy t v n d co b n c a tri t h c, các nhà duy v t Pháp th a nh n

v t ch t, gi i t nhiên là cái có tru c, ý th c là cái có sau. V t ch t, theo các nhà duy

v t Pháp, t n t i vinh vi n, không do ai sáng t o ra và cung không th tiêu di t du c,

không th bi n d i v t ch t thành hu vô, cung không th t o nên v t ch t t hu vô. Bác

b nh nguyên lu n c a Ð cacto, các nhà duy v t Pháp cho r ng s phong phú, da d ng

c a s v t, hi n tu ng ch là nh ng hình th c khác nhau c a t n t i v t ch t do các phân

t c u thành. V t ch t là m t th c th duy nh t, nguyên nhân t n t i c a v t ch t n m

ngay trong b n thân nó. Không gian, th i gian là nh ng thu c tính co b n c a v t ch t.

Theo h , v n d ng bi u hi n ho t tính c a v t ch t và g n li n v i v t ch t. Nh v n

d ng mà gi i t nhiên luôn luôn chuy n d ng t tr ng thái này sang tr ng thái khác.

Tính nh t nguyên c a ch nghia duy v t làm cho các nhà duy v t Pháp th k

XVIII th hi n m nh m ch nghia vô th n. Tuy nhiên, h cung chua th y du c r ng ý

th c không ch là s n ph m c a d ng v t ch t có t ch c cao là b óc con ngu i, mà còn

là s n ph m c a s phát tri n xã h i. H dã c g ng kh c ph c h n ch c a ch nghia

duy v t th k XVIII, song v n không thoát kh i tính ch t siêu hình và co gi i trong

quan ni m v v t ch t và v n d ng; v n d ng v n ch du c hi u m t cách co gi i. Và,

cung nhu các nhà duy v t tru c kia, các nhà duy v t Pháp th k XVIII v n chua thoát

kh i duy tâm trong vi c gi i quy t nh ng v n d xã h i.

4. Tri t h c c di n Ð c th k XVIII - n a d u th k XIX

Tri t h c c di n Ð c ra d i và phát tri n trong nh ng di u ki n c a ch d chuyên

ch Nhà nu c Ph . Song, th i k cu i th k XVIII cu c Cách m ng tu s n Pháp

(1789) nh hu ng m nh d n nu c Ph , và Hêghen là m t ngu i tán duong cu c cách

m ng dó. Ð ng th i xã h i Ph lúc này v i nh ng di u ki n kinh t - xã h i d c bi t dã

làm n y sinh h tu tu ng có tính ch t ti u tu s n, tho hi p. T t c cái dó t o nên nét

riêng c a tri t h c c di n Ð c.

Ð c trung nh ng h c thuy t duy tâm c a tri t h c c di n Ð c là: khôi ph c l i

truy n th ng phép bi n ch ng; bu c chuy n t ch nghia duy tâm ch quan, tiên

nghi m c a Canto d n ch nghia duy tâm khách quan c a Hêghen; phê phán phép siêu

hình truy n th ng "lý tính"; chú ý d n v n d tri t h c l ch s .

Canto, Hêghen, Phoiob c là nh ng d i bi u l n c a tri t h c c di n Ð c dóng vai

trò quan tr ng trong s phát tri n tri t h c vào cu i th k XVIII và n a d u th k XIX

góp ph n làm cho tri t h c c di n Ð c tr thành m t ti n d lý lu n tr c ti p cho s ra

d i c a tri t h c Mác.

a) Imanuen Canto (1724 - 1804)

Nét n i b t trong tri t h c c a Canto là dã trình bày nh ng quan ni m bi n ch ng

c a mình v gi i t nhiên. Trong tác ph m

L ch s t nhiên ph thông và lý thuy t b u

tr i

ông dã nêu gi thuy t có giá tr v s hình thành c a vu tr b ng các con l c và k t

t c a các kh i tinh vân. Canto cung dua ra m t lu n d sau này du c khoa h c ch ng

minh v nh hu ng lên xu ng c a thu tri u do l c h p d n gi a trái d t và m t trang

gây ra dã nh hu ng t i trái d t, làm cho vòng xoay c a trái d t quanh tr c c a nó m i

ngày m t ch m l i. A ngghen dã dánh giá nh ng ph ng doán c a Canto là s công phá

vào quan di m siêu hình (k c trong tri t h c và khoa h c).

Tri t h c Canto là tri t h c nh nguyên. M t m t ông th a nh n s t n t i c a th

gi i các "v t t nó" bên ngoài con ngu i. Th gi i dó có th tác d ng t i các giác quan

c a chúng ta. di m này, Canto là nhà duy v t. Nhung m t khác th gi i các v t th

quanh ta mà ta th y du c l i không liên quan gì d n cái g i là "th gi i v t t nó", chúng

ch là "các hi n tu ng... phù h p v i cái c m giác và cái tri th c do lý tính c a ta t o ra.

Nhung các c m giác và tri th c không cung c p cho ta hi u bi t gì v "th gi i v t t

nó". Nói cách khác, theo Canto nh n th c con ngu i ch bi t du c hi n tu ng b ngoài

mà không xâm nh p du c vào b n ch t dích th c c a s v t, không phán xét du c gì v

s v t nhu chúng t thân t n t i. Nhu v y trong linh v c nh n th c lu n, Canto là m t d i

bi u tiêu bi u c a thuy t "không th bi t" (m c dù có khác v i thuy t "không th bi t" c a

Hium). Nh n th c lu n c a Canto có tính ch t duy tâm là s ph n ng d i v i ch nghia

duy v t Pháp, là s khôi ph c Thu ng d . Ông nói r ng, trong nh n th c c n h n ch

ph m vi c a lý tính d dành cho d c tin.

Khi nh n xét v tính không nh t quán mâu thu n trong tri t h c c a Canto, Lênin

dã nói r ng, tri t h c dó là s dung hoà ch nghia duy v t v i ch nghia duy tâm, thi t

l p s tho hi p gi a hai ch nghia dó, k t h p hai khuynh hu ng tri t h c khác nhau và

d i l p nhau trong m t h th ng duy nh t.

b) Gioócgio Vinhem Phridrích Hêghen (1770 - 1831)

Hêghen nhà bi n ch ng, d ng th i là nhà tri t h c duy tâm khách quan. Tri t h c

c a ông d y mâu thu n. N u phuong pháp bi n ch ng c a ông là h t nhân h p lý, ch a

d ng tu tu ng thiên tài v s phát tri n, thì h th ng tri t h c duy tâm c a ông ph nh n

tính ch t khách quan c a nh ng nguyên nhân bên trong, v n có c a s phát tri n c a t

nhiên và xã h i. Ông cho r ng kh i nguyên c a th gi i không ph i là v t ch t mà là "ý

ni m tuy t d i" hay "tinh th n th gi i". Tính phong phú, da d ng c a th gi i hi n th c

là k t qu c a s v n d ng và sáng t o c a ý ni m tuy t d i. ý ni m tuy t d i t n t i

vinh vi n. "ý ni m tuy t d i", theo nh n xét c a Lênin, ch là m t cách nói theo du ng

vòng, m t cách nói khác v Thu ng d mà thôi.

Hêghen dã có công trong vi c phê phán tu duy siêu hình và ông là ngu i d u

tiên trình bày toàn b gi i t nhiên, l ch s và tu duy du i d ng m t quá trình, nghia

là trong s v n d ng, bi n d i và phát tri n không ng ng. Ð ng th i trong khuôn kh

c a h th ng tri t h c duy tâm c a mình. Hêghen không ch trình bày các ph m trù nhu

ch t, lu ng, ph d nh, mâu thu n... mà còn nói d n c các quy lu t nhu "lu ng d i d n

d n ch t d i và ngu c l i", "ph d nh c a ph d nh", và quy lu t mâu thu n. Nhung t t

c nh ng cái dó ch là quy lu t v n d ng và phát tri n c a b n thân tu duy, c a ý ni m

tuy t d i.

Trong các quan di m xã h i, Hêghen dã d ng trên l p tru ng c a ch nghia

sôvanh, d cao dân t c Ð c, mi t th các dân t c khác, coi nu c Ð c là "hi n thân c a

tinh th n vu tr m i". Ch d Nhà nu c Ph duong th i du c Hêghen xem nó nhu

d nh cao c a s phát tri n nhà nu c và pháp lu t.

Tóm l i, h th ng tri t h c c a Hêghen (g m ba b ph n chính: lôgíc h c, tri t h c

v t nhiên, tri t h c v tinh th n) là m t h th ng duy tâm, mà th c ch t c a nó "là

ch l y cái tâm lý làm di m xu t phát, t cái tâm lý suy ra gi i t nhiên" (Lênin). H

th ng tri t h c duy tâm dó cùng v i các quan di m chính tr ph n d ng c a Hêghen dã

du c các nhà lý lu n tu s n k th a và phát tri n du i các hình th c khác nhau. Trong

th i d i d qu c ch nghia, ch nghia "Hêghen m i" dã tr thành xu th di n hình c a tri t

h c tu s n và là m t b ph n c a h tu tu ng phátxít.

Tuy nhiên, phép bi n ch ng c a Hêghen dã mâu thu n v i h th ng tri t h c

duy tâm c a ông và tr thành m t trong nh ng ngu n g c lý lu n c a tri t h c mácxít.

c) Lútvích Phoiob c (1804 - 1872)

Phoiob c nhà duy v t ch nghia ki t xu t th i k tru c Mác, d i bi u n i ti ng c a

tri t h c c di n Ð c, nhà tu tu ng c a giai c p tu s n dân ch Ð c. Phoiob c dã có công

l n trong vi c phê phán ch nghia duy tâm c a Hêghen cung nhu ch nghia duy tâm và

tôn giáo nói chung, khôi ph c v trí x ng dáng c a tri t h c duy v t.

Khi ch ng l i lu n di m duy tâm c a Hêghen coi gi i t nhiên là "t n t i khác"

c a tinh th n, Phoiob c dã ch ng minh th gi i là v t ch t, gi i t nhiên t n t i ngoài

con ngu i không ph thu c vào ý th c con ngu i, là co s sinh s ng c a con ngu i.

Gi i t nhiên không do ai sáng t o ra, nó t n t i, v n d ng nh nh ng co s bên trong

nó.

Tri t h c c a Phoiob c mang tính ch t nhân b n. Nó ch ng l i nh nguyên lu n v

s tách r i gi a tinh th n và th xác, ông coi ý th c tinh th n cung là m t thu c tính d c

bi t c a v t ch t có t ch c cao là óc ngu i. T dó cho phép kh ng d nh m i quan h

khang khít gi a t n t i và tu duy.

M t tích c c trong tri t h c nhân b n c a Phoiob c còn th hi n ch ông d u

tranh ch ng các quan ni m tôn giáo chính th ng c a d o Thiên chúa, d c bi t quan ni m

v Thu ng d . Trái v i các quan ni m truy n th ng c a tôn giáo và th n h c cho r ng

Thu ng d t o ra con ngu i, ông kh ng d nh, chính con ngu i sáng t o ra Thu ng d .

Khác v i Hêghen nói d n s tha hóa c a ý ni m tuy t d i, Phoiob c nói d n s tha hóa

c a b n ch t con ngu i vào Thu ng d . Ông l p lu n r ng, b n ch t t nhiên c a con

ngu i là mu n hu ng t i cái chân, cái thi n, nghia là hu ng t i nh ng cái gì d p nh t

trong m t hình tu ng d p nh t v con ngu i, nhung trong th c t nh ng cái dó con

ngu i không d t du c nên dã g i g m t t c u c mu n c a mình vào hình tu ng

Thu ng d . T dó Phoiob c dã di d n ph nh n m i th tôn giáo và th n h c v m t v

Thu ng d siêu nhiên, d ng ngoài, sáng t o ra con ngu i, chi ph i cu c s ng con ngu i.

Tri t h c c a Phoiob c cung b c l nh ng h n ch . Ch ng h n, khi ông dòi h i

tri t h c m i - tri t h c nhân b n, ph i g n li n v i t nhiên thì d ng th i dã d ng luôn

trên l p tru ng c a ch nghia t nhiên d xem xét m i hi n tu ng thu c v con ngu i và

xã h i. Con ngu i, theo quan ni m c a Phoiob c là con ngu i tr u tu ng, phi xã h i,

mang nh ng thu c tính sinh h c b m sinh. Tri t h c nhân b n c a Phoiob c, do dó,

cung ch a d ng nh ng y u t c a ch nghia duy tâm. Ông nói r ng, b n tính con ngu i

là tình yêu; tôn giáo cung là m t tình yêu. Do v y, khi thay th cho th tôn giáo tôn sùng

m t v thu ng d siêu nhiên c n xây d ng m t th tôn giáo m i phù h p v i tình yêu

c a con ngu i.

Trong cu c d u tranh ch ng ch nghia duy tâm c a Hêghen, Phoiob c dã không

bi t rút ra t dó cái "h t nhân h p lý", mà dã v t b luôn c phép bi n ch ng c a Hêghen.

M c dù còn nh ng h n ch , tri t h c c a Phoiob c v n có ý nghia to l n trong l ch s

tri t h c và tr thành m t trong nh ng ngu n g c lý lu n quan tr ng c a tri t h c Mác.

Nh n d nh v n n tri t h c c di n Ð c

Tri t h c c di n Ð c là m t giai do n l ch s tuong d i ng n nhung nó dã t o ra

nh ng thành qu k di u trong l ch s tri t h c. Thành qu l n nh t c a nó là nh ng tu

tu ng bi n ch ng d t t i trình d m t h th ng lý lu n - di u mà phép bi n ch ng th i

c d i Hy L p dã chua có th d t t i và ch nghia duy v t th k XVII - XVIII Tây

Âu cun g không có kh nang t o ra.

Tuy nhiên, h n ch l n nh t c a tri t h c c di n Ð c là tính ch t duy tâm, nh t là

duy tâm khách quan c a Hêghen, còn ch nghia duy v t c a Phoiob c thì xét v th c

ch t không vu t qua du c nh ng h n ch c a ch nghia duy v t th k XVII - XVIII

Tây Âu.

Tri t h c c di n Ð c dã du c tri t h c Mác k th a m t cách có phê phán và

nâng lên trình d m i c a ch nghia duy v t hi n d i.

C. L ch s tu tu ng tri t h c Vi t Nam

(*)

L ch s tu tu ng tri t h c Vi t Nam là m t b môn khoa h c v a m i ra d i,

dang dòi h i nh ng s tìm tòi và khám phá m i, nh ng khái quát m i. Du i dây bu c

d u nêu lên m t s n i dung co b n.

I- Nh ng n i dung th hi n l p tru ng duy v t và duy tâm

Cu c d u tranh gi a ch nghia duy v t và ch nghia duy tâm trong l ch s tu tu ng

Vi t Nam th i k phong ki n thu c m t hình thái d c bi t. dó không thành tr n tuy n,

không tr i ra trên kh p m i v n d . Ch nghia duy tâm k t h p v i tôn giáo là th gi i

quan chung, bao trùm; còn ch nghia duy v t và quan di m vô th n ch xu t hi n trên

t ng v n d , t ng di m c th . Cu c d u tranh dó không có s cân s c. Ch nghia duy

v t và quan di m vô th n ch ng l i ch nghia duy tâm và tôn giáo ch là y u t ch ng

ch i v i h th ng, kinh nghi m kh o sát ch ng ch i v i lý lu n có b th . Ðó là s mâu

thu n trong b n thân th gi i quan c a m t "tru ng phái", th m chí trong m i nhà tu

tu ng. Xã h i và khoa h c t nhiên kém phát tri n là nguyên nhân c a tình tr ng trên.

L p tru ng duy v t ho c duy tâm trong l ch s tu tu ng Vi t Nam th hi n

trong vi c gi i quy t m i quan h gi a tâm và v t, gi a linh h n và th xác, gi a lý và

khí... L p tru ng dó còn th hi n trong vi c gi i thích nguyên nhân và ngu n g c t o

nên nh ng s ki n co b n c a d t nu c, xã h i và con ngu i, nhu an nguy c a qu c gia

dân t c, tr lo n c a xã h i, hung vong c a các tri u d i, v n d s m nh và b n tính con

ngu i, v n d d o tr i và d o ngu i, v.v.. Ta có th tìm th y các l p tru ng dó trong

các cu n sách s , các bài tho "Thu t hoài", "Ngôn chí" các cu n sách di n gi i v tác

ph m kinh di n Nho, Ph t, Lão, các bài cáo, ch , chi u, bi u, v.v..

Ch nghia duy tâm trong l ch s tu tu ng Vi t Nam dù là khách quan hay ch

quan, d u mang n ng màu s c tôn giáo. Nó có ngu n g c "Tam giáo" và tín ngu ng

dân gian c truy n.

"Thiên m nh" (m nh tr i) là di u thu ng du c nh c t i trong l ch s . Nh ng

ngu i duy tâm cho r ng, tr i sinh ra con ngu i và v n v t, m i ngu i có m t m nh g i là

m nh tr i, con ngu i ph i s và ph i làm theo m nh tr i. H thu ng nh c l i câu

nói c a Kh ng T : "Ngu i quân t có ba di u s : s m nh tr i, s d i nhân và s l i

nói c a ông thánh (Lu n ng ). Nh ng k th ng tr phuong B c thu ng vin vào quan

di m m nh tr i c a nhà Nho d ti n hành xâm lu c: "Nu c nh s m nh tr i th nu c l n"

(M nh T ). T ng l p th ng tr trong nu c cung thu ng nhân danh m nh tr i d dàn áp,

tr ng ph t, dùng tr i d bi n h cho s th ng tr c a mình. H nêu lên cái g i là "di m

tr i" d làm m t vi c nào dó c a tri u dình, nói ra cái g i là " ng thiên m nh" d tr vì.

Khác v i ch nghia duy tâm coi s m nh có tính ch t khách quan c a nhà Nho, ch

nghia duy tâm ch quan Ph t giáo l i có quan ni m v "nghi p" và "ki p". Nh ng ngu i

(*) Ph n này s d ng c a

Giáo trình tri t h c Mác - Lênin

do H i d ng Trung uong Ch d o biên so n giáo trình

qu c gia các b môn khoa h c Mác - Lênin, tu tu ng H Chí Minh biên so n.

theo d o Ph t cho r ng, s m nh con ngu i không ph i là do tr i gây nên, mà là do mình

làm ra, do "nghi p" và "ki p" dã du c b n thân t o ra t quá kh . H cho r ng, con ngu i

có hai ph n: linh h n (th c) và th xác. Th xác thì m t di nhung linh h n còn mãi, linh

h n s ng qua các ki p khác nhau trong các th xác khác nhau, m i ki p là k t qu c a

ki p tru c và là nguyên nhân c a ki p sau, c nhu th t o thành chu i nghi p vô cùng

t n cho m i ngu i. Nêu lên quan di m này cung không ph i ngoài m c dích an i con

ngu i, khuyên h ch u d ng, ho c tu nhân tích d c d có h nh phúc ki p sau.

Nhu v y, ch nghia duy tâm tôn giáo các lo i d u bi n h cho s th ng tr , coi

thu ng nang l c c a con ngu i và chà d p lên nguy n v ng c a con ngu i. Chúng

không th không g p s ch ng d i c a nh ng ngu i duy v t, nh ng l c lu ng ti n b xã

h i. Nh ng ngu i này tuy chua bác b du c t n g c ch nghia duy tâm và tôn giáo

nhung dã d i d ch du c trên t ng lu n di m c a chúng.

Ð i l p v i quan di m "m nh tr i" có tính ch t th n bí c a ch nghia duy tâm là

m t s gi i thích khác v tr i và m nh tr i. Có ngu i cho tr i nhu là m t l c lu ng t

nhiên bên ngoài con ngu i; có ngu i cho tr i ch là "chính lý", là l ph i, cho l tr i là

lòng dân, cho v n tr i có lúc bi, lúc thái, cho m nh tr i không thu ng, lúc th này lúc

th khác... Có ngu i phân l p tr i v i ngu i, tách ngu i ra kh i tr i và bi n ngu i thành

m t l c lu ng d i l p v i tr i. dó, m c th p là cho con ngu i có th xu t phát t mình

d muu tính s vi c c a mình nhung chua d m b o du c hoàn toàn k t qu công vi c:

"muu s t i nhân, thành s t i thiên". Và m c cao là cho con ngu i có th th ng du c

tr i, s c con ngu i có th làm thay d i s m nh c a tr i. "Xua nay nhân d nh th ng thiên

cung nhi u" (

Truy n Ki u

c a Nguy n Du). T t c nh ng s gi i thích dó, ít nhi u d u

làm m t tính ch t trang nghiêm v d nh m nh c a tr i, ít nhi u d u làm lu m vai trò c a

ch nghia duy tâm tôn giáo.

Ð i l i v i quan di m "m nh tr i" còn có quan di m v "th i", quan di m cho

"th i" d i l p v i "m nh", ch truong theo "th i" ch không theo "m nh". Ð ng

Dung nói: "Th i d n thì ngu i câu cá và anh hàng th t thành công d , còn v n qua di thì

ngu i anh hùng nu t h n nhi u" (Th i lai d di u thành công d , v n kh anh hùng m

h n da). Nguy n Trãi nói: "Ði u dáng quý ngu i quân t là hi u th i thông bi n mà

thôi", "Ði u dáng quý ngu i quân t là bi t th i thông bi n, lu ng s c x mình". Ngô

Thì Nh m nói: "G p th i th , th th i ph i th ". dây không còn bóng dáng c a m nh,

không còn s ám nh c a ý chí m t ông tr i có nhân cách.

Trong s nh ng quan di m ch ng d i m nh tr i c a nhà Nho, "báo ng" c a nhà

Ph t, "âm khí" c a nhà Ð o, thì m nh hon c , b c tr c hon c là quan di m c a qu n

chúng nhân dân. B ng s quan sát hàng ngày, b ng kinh nghi m cu c s ng và quan

di m th c t , qu n chúng nhân dân dã ph n ng l i các quan di m duy tâm b ng kinh

nghi m c a mình. N u ch nghia duy tâm cho ngu i nào dó du c làm vua là do m nh tr i

thì qu n chúng nhân dân nêu lên lu n di m "du c làm vua, thua làm gi c"; n u ch nghia

duy tâm cho con ngu i ta có s truy n ki p v giàu sang ho c nghèo hèn là "con vua thì

l i làm vua, con sãi chùa l i quét lá da", thì qu n chúng nhân dân dáp l i: "Bao gi

dân n i can qua, con vua th t th l i ra quét chùa"; n u Ph t giáo nêu lên thuy t "qu

báo", cho r ng làm thi n thì du c phúc, làm ác thì ph i h a, thì qu n chúng nhân dân

nêu lên "an tr m an cu p thành Ph t, thành tiên, di chùa di chi n bán thân b t to i"; n u

Ð o giáo cho m m , d t cát là ngu n g c ho phúc duong gian, thì qu n chúng nhân

dân nêu lên: "Hòn d t mà bi t nói nang, thì th y d a lý hàm rang không còn". H không

có lý lu n, ch nêu lên s th c, m t s th c mà trong cu c s ng b t c ai cung có l n b t

g p, nhung do quan di m duy tâm chi ph i mà không dám th a nh n. Vì th , s th c

du c nêu ra dó làm c nh t nh nh ng ngu i khác, có tính chi n d u rõ r t, ít ra cung làm

ngu i ta ph i ng m l i và hoài nghi v i các lu n di m c a ch nghia duy tâm tôn giáo.

Trong su t ngàn nam c a ch d phong ki n Vi t Nam, d t nu c không phát tri n,

khoa h c t nhiên không có di u ki n ra d i; vì th , các v n d d u tranh trên v i n i

dung quen thu c c l p di l p l i. Ch nghia duy tâm ít dua ra du c nh ng di u m i m

theo dà phát tri n c a l ch s , ch nghia duy v t cung không ti n tri n du c gì nhi u. S

d u tranh c a ch nghia duy v t và ch nghia duy tâm chua d t t i trình d sâu s c và

toàn di n.

II- Nh ng n i dung c a tu tu ng yêu nu c Vi t Nam

Có th nói, s phát tri n tu tu ng yêu nu c là s i ch d c a l ch s tu tu ng Vi t

Nam. Ði u dó du c c t nghia b i nu c Vi t Nam t n t i và phát tri n trong di u ki n

d u tranh ch ng s bành tru ng và xâm lu c c a phong ki n phuong B c cùng các d

qu c khác. Tu tu ng dó là cái ph n ánh t n t i dã du c s n sinh ra và phát tri n trong

di u ki n ph c v cho s d u tranh d s ng còn dó. Ð i u dó cung cho th y tính d c

thù c a l ch s tu tu ng tri t h c Vi t Nam không nh ng th hi n trong nh ng h th ng

lý lu n bên ngoài mà ngu i Vi t Nam ti p thu du c và Vi t hóa mà còn th hi n trong

vi c nh n th c v quy lu t gi nu c và d ng nu c.

Yêu nu c là m t truy n th ng l n c a dân t c. Nhung yêu nu c có th là m t ý

chí, m t tâm lý, m t tình c m xã h i, d ng th i cung có th là nh ng lý lu n. V i tu

cách là m t b ph n c a l ch s tu tu ng tri t h c Vi t Nam, tu tu ng yêu nu c ph i

du c xét trên bình di n lý lu n, mà dây là lý lu n v dân t c d c l p và qu c gia có

ch quy n, v chi n lu c và sách lu c chi n th ng k thù, v nh n th c và v n d ng quy

lu t c a cu c chi n tranh gi nu c, t c là nh ng v n d lý lu n l n làm co s cho ch

nghia yêu nu c.

N i dung c a tu tu ng yêu nu c Vi t Nam có th xét trên các phuong di n:

Nh ng nh n th c v dân t c và dân t c d c l p, nh ng quan ni m v Nhà nu c c a m t

qu c gia d c l p ngang hàng v i phuong B c, nh ng nh n th c v ngu n g c và d ng

l c c a cu c chi n tranh c u nu c và gi nu c.

1. Nh ng nh n th c v dân t c và dân t c d c l p

Nhu b t c m t c ng d ng ngu i nào phát tri n trong l ch s , c ng d ng ngu i

Vi t d u tiên cung hình thành t m t th t c, ti p dó th t c này liên k t v i các th t c

khác có quan h v huy t duyên và d a lý mà tr thành b l c r i liên minh b l c, và

phát tri n lên thành b t c r i dân t c. C ng d ng ngu i Vi t du c hình thành s m

trong l ch s , có tên là Vi t; phân bi t v i nhi u t c Vi t mi n Nam Trung Qu c, nó

du c g i là L c Vi t. Ð b o d m tính n d nh c a c ng d ng mình, nhi u nhà tu tu ng

trong l ch s nói t i s c n thi t ph i gi nh ng nét riêng c a nó so v i ngu i Ngô

(ngu i Trung Qu c) và ngu i Lào.

Nhu b t c m t khu v c nào trên th gi i trong l ch s , các c ng d ng ngu i s ng

trong dó d u ph i d u tranh v i nhau d t n t i. Trong cu c d u tranh m nh du c y u

thua dó có c ng d ng thì l n lên và tr thành bá ch ; có c ng d ng thì v n duy trì du c

th c th c a mình; và cung dã có không ít c ng d ng tan rã ho c b tiêu di t. Trong b i

c nh dó, c ng d ng ngu i Vi t v n duy trì du c. Và d duy trì du c h dã ph i d u

tranh thu ng xuyên v i các c ng d ng khác d n xâm l n, nh t là d u tranh ch ng l i

c ng d ng ngu i Hán l n hon, m nh hon d n thôn tính. ý th c v dân t c và dân t c d c

l p c a ngu i Vi t hình thành nên trong hoàn c nh nhu th .

Nh n th c v dân t c và dân t c d c l p c a ngu i Vi t là m t quá trình. Nó b t

ngu n t cu c chi n d u c a h d t v và phát tri n lên cùng v i các cu c chi n d u

dó. V n d d t ra thu ng xuyên cho ngu i Vi t là ph i làm th nào d ch ng minh du c

c ng d ng ngu i Vi t khác v i c ng d ng ngu i Hán và ngang hàng v i c ng d ng

ngu i Hán. Lúc d u các nhà tu tu ng nêu lên r ng, L c Vi t v phía sao D c, sao

Ch n (các sao v phuong Nam), khác v i Hoa H v phía sao B c Ð u (sao c a

phuong B c), nên hai t c ngu i dó ph i d c l p v i nhau. Ti p d n h ch ng minh r ng

t c Vi t phía Nam Ngu Linh; r i t linh v c thiên van, d a lý, h nh n ra s th c l ch

s là "Núi sông nu c Nam thì vua nu c Nam tr vì". Tu tu ng dó nêu lên thành d nh

ph n c a sách tr i (quan di m c a Lý Thu ng Ki t) d ch ng t tính ch t hi n nhiên

không th bác b du c c a s riêng bi t Vi t, Hán.

Trên linh v c nh n th c lý lu n, s b c bách c a cu c d u tranh ch ng ngo i xâm

bu c các nhà tu tu ng ph i có s di sâu hon, khái quát cao hon, toàn di n hon v

kh i c ng d ng t c Vi t. Nguy n Trãi là ngu i dã th c hi n du c s m nh này. Trong

Ð i cáo bình Ngô,

các b c thu g i quân Minh và nh t là trong tác ph m

Nguy n Trãi

ch ng minh r ng, c ng d ng t c Vi t có d các y u t : Van hi n, lãnh th , phong t c,

l ch s , nhân tài, nên nó dã là m t c ng d ng ngu i có b dày l ch s ngang hàng v i

c ng d ng ngu i c a phuong B c, không th ph thu c vào phuong B c. Nh n th c dó

c a Nguy n Trãi dã nêu lên du c các y u t c n thi t làm nên m t dân t c, dã d t co s

lý lu n cho s d c l p c a m t dân t c.

Lý lu n trên c a Nguy n Trãi d t t i d nh cao c a quan ni m v dân t c và dân t c

d c l p du i th i k phong ki n Vi t Nam. Nó dã t o nên s c m nh cho c ng d ng t c

Vi t trong cu c d u tranh ch ng quân Minh xâm lu c d u th k XV và c các giai

do n l ch s sau này. Nhung khi Pháp xâm lu c Vi t Nam, lý lu n trên t ra b t l c.

Ph i hon n a th k sau, vào nh ng nam 20 c a th k XX, H Chí Minh m i tìm ra

du c lý lu n c u nu c m i và Ngu i dã làm cho khái ni m dân t c và dân t c d c l p

có s c thái m i ngang t m th i d i m i.

2. Nh ng quan ni m v nhà nu c c a m t qu c gia d c l p và ngang

hàng v i phuong B c

Vi t Nam tru c và sau khi giành du c d c l p dân t c t tay phong ki n phuong

B c, ph m trù dân t c n m trong h tu tu ng c a giai c p phong ki n, g n v i tính ch t

và d a v , v i ch d xã h i c a giai c p phong ki n. Ch d xã h i nhu là hình th c d

c k t các y u t c u thành dân t c và là di u ki n d th c thi quy n dân t c.

Tru c khi ngu i Hán d n, t c Vi t dã có Nhà nu c Van Lang và Âu L c c a

mình. Ngu i Hán d n, Nhà nu c Âu L c b tiêu di t, lãnh th c a t c Vi t bi n thành

m t b ph n c a t c Hán. Ngu i Vi t d u tranh ch ng l i s th ng tr c a ngu i Hán

cung có nghia là d u tranh giành quy n t ch c ra nhà nu c riêng c a mình, ch d riêng

c a mình. Quy n xây d ng nhà nu c riêng, ch d riêng là m c tiêu hàng d u c a các

cu c d u tranh giành d c l p dân t c.

Xây d ng nhà nu c trong lúc b y gi không th không tính t i các y u t : qu c

hi u, qu c dô, d hi u, niên hi u,... Làm sao d các danh hi u dó v a th hi n du c s

d c l p c a dân t c, v a cho th y s b n v ng, s phát tri n và s ngang hàng v i

phuong B c. Các tri u d i d c l p c a Vi t Nam d u chú ý dáp ng nh ng yêu c u trên.

Chính vì v y mà sau khi quét s ch lu th ng tr phuong B c, Lý Bí dã t b luôn các tên

g i mà h dã áp d t cho nu c ta, nhu: "Giao Ch ", "Giao Châu", "Nam Giao", "Linh

Nam", v.v. nh ng tên g n li n v i s ph thu c vào phuong B c, và d t tên nu c là V n

Xuân. Ti p d n nhà Ðinh g i là Ð i C Vi t, nhà Lý g i là Ð i Vi t... Tên hi u c a

ngu i d ng d u trong nu c cung du c chuy n t Vuong sang Ð d ch ng t s d c

l p và ngang hàng v i hoàng d phuong B c, nhu t Trung Vuong d n Lý Nam Ð , t

Tri u Vi t Vuong d n Mai H c Ð , Ðinh Tiên Hoàng... Kinh dô cung du c chuy n t C

Loa d n Hoa Lu, r i t Hoa Lu d n Thang Long d có du c noi "Trung tâm b cõi d t

nu c... v trí gi a b n phuong, muôn v t phong phú t t tuoi... ch t h p c a b n

phuong" (Chi u d i dô c a Lý Công U n), noi x ng dáng là kinh dô c a m t nu c phát

tri n. Nhu v y là d u th i k d c l p, Vi t Nam - m t qu c gia dân t c phong ki n v

m t chính th t qu c hi u, d hi u, d n niên hi u, kinh dô, v.v. d u du c nh n th c d y

d và dó m i tên g i là m t tu th c a s d c l p, t ch , t cu ng.

3. Nh ng nh n th c v ngu n g c v s d ng l c c a cu c chi n tranh

c u nu c và gi nu c

Lý lu n v dân t c d c l p và qu c gia có ch quy n là m t vu khí quan tr ng

trong tay l c lu ng kháng chi n, song b n thân nó không d d làm nên chi n th ng. K

thù có m t d i quân dông d o và hùng m nh hon mình g p nhi u l n, mu n th ng du c

nó c n ph i có nh ng hi u bi t khác. Trong dó có nh ng v n d b c bách c n ph i gi i

dáp nhu: Làm th nào d d ng viên du c s c m nh c a toàn dân? Làm th nào d th y

du c th c ch t m i quan h gi a d ch và ta? Ð chuy n y u thành m nh, l y ít d ch

nhi u ph i làm gì? Ð th y du c nh ng bu c phát tri n t t y u c a cu c chi n ph i làm

th nào?... Nghia là nh ng v n d v m t khoa h c và m t ngh thu t c a cu c chi n

tranh gi nu c ph i du c hình thành và phát tri n.

Các nhà ch d o cu c chi n tranh gi nu c trong l ch s dân t c d u th y s c n

thi t ph i có m t lý lu n du c khái quát lên t th c t chi n d u. H tìm nguyên nhân

c a nh ng thành công và th t b i. H dúc k t kinh nghi m thành lý lu n, h dem hi u

bi t c a m t ngu i truy n bá cho nhi u ngu i. Và sau khi th ng l i hoàn toàn, h d u

ti n hành vi c t ng k t d nhìn nh n s vi c dã qua cho rõ và d có thêm co s d i phó

v sau. Không ph i ng u nhiên mà h có nh ng ý ki n trùng h p. Hoàn c nh khác

nhau, th i di m khác nhau, k thù khác nhau, tuong quan l c lu ng cung khác nhau

nhung h l i di d n nh ng nh n d nh nhu nhau. Không ph i là ngu i sau b t chu c ti ng

nói c a ngu i tru c, mà tru c hay sau d u là ti ng nói c a th c ti n, c a chân lý. Nh ng

ti ng nói gi ng nhau y ph i chang là nh ng quy lu t du c rút ra t nh ng cu c chi n

d u tru ng k d ng nu c và gi nu c c a dân t c.

Ph i

coi tr ng s c m nh c a c ng d ng

là di u d u tiên rút ra du c c a các nhà tu

tu ng. C ng d ng ngu i Vi t là m t th c th xã h i hình thành trong l ch s và du c

c ng c b i nh ng thành viên c a nó ý th c du c r ng h cùng m t gi ng nòi, cùng m t

lãnh th , cùng m t sinh ho t và cùng m t v n m nh. C ng d ng dó s y u t n u nh ng

thành viên dó không có gì d g n bó v i nhau, và ngu c l i nó s tr thành m t s c

m nh n u nó du c c k t v i nhau, và có di u ki n d c k t v i nhau. Các nhà ch d o

cu c chi n tranh lúc b y gi hi u du c di u dó. H th y con ngu i ta có quy n l i thì

m i có trách nhi m, có ph n c a mình trong t p th thì m i g n bó v i t p th , có quan

h t t thì m i d ng lòng. H nh n m nh y u t dó d phát huy s c m nh c a c ng d ng.

Tr n Qu c Tu n yêu c u: "Trên du i m t lòng, lòng dân không chia", vì "Vua tôi d ng

lòng, anh em hoà m c, nu c nhà góp s c gi c t b b t", "có thu ph c du c quân lính

m t lòng nhu cha con thì m i dùng du c". Nguy n Trãi nói: "Th t quân ru u hoà nu c,

du i trên d u m t d cha con". Tu tu ng này d n th i c n d i, du c các nhà tu tu ng

nêu lên là, có "h p s c", "h p qu n" thì m i có s c m nh. Và d n th i k hi n d i, H

Chí Minh nêu lên thành nguyên lý: "Ðoàn k t, doàn k t d i doàn k t - Thành công, thành

công d i thành công".

Ð cao s c m nh c a c ng d ng, các nhà tu tu ng dã làm m t vi c phù h p v i

yêu c u gi i quy t mâu thu n gi a nhân dân ta và b n xâm lu c là mâu thu n ch y u

lúc b y gi . Phía ta có gi i quy t du c mâu thu n n i b , có doàn k t m t lòng, có tr

thành m t s c m nh hùng h u thì m i có di u ki n chuy n hóa du c các m t d i l p c a

mâu thu n d ch ta, m i có th bi n k d ch t m nh sang y u và ta t y u sang m nh,

m i tiêu di t du c k thù. Ðó là ý th c t p th trong di u ki n lúc b y gi .

Ph i

coi tr ng vai trò c a nhân dân

là m t tu tu ng l n trong ý th c dân t c các

nhà tu tu ng. Xoay quanh v n d dân này, dã t ng có nh ng quan ni m tiêu c c.

Kh ng T cho dân là ngu i d sai khi n. M nh T cho dân là ngu i b ngu i tr và ph i

nuôi ngu i. Di nhiên ngay trong hàng ngu kháng chi n c a dân t c cung có ngu i mi t

th dân, nhu Tr n Khánh Du là m t tu ng linh d i Tr n nói: "Tu ng là chim ung, quân

dân là con v t, dem con v t mà nuôi chim ung thì có gì là l ". Thu ng Hoàng Tr n Minh

Tông thì d t khoát không th a nh n v trí dáng có c a dân nên dã nói: "B n gia nô dù có

chút công cung không du c d vào quan tu c c a tri u dình".

Nhung trong l ch s tu tu ng c a dân t c ph i tính t i các quan di m tích c c d i

v i dân. Lý Công U n nói: "Trên vâng m nh tr i du i theo ý dân, th y thu n ti n thì

thay d i". Lý Ph t Mã nói: "N u tram h mà no d , thì ta làm sao không d du c". Nói

lên du c nh ng di u dó là do trong s nghi p chung, h xúc d ng v vi c làm cao c

c a dân th y du c vai trò to l n c a dân. Tr n Khâm (Tr n Nhân Tông) nói: "Ngày thu ng

thì có th v hai bên, d n khi Nhà nu c ho n n n thì ch có b n y (t c gia nô) di theo

thôi". Nguy n Trãi nói: "Ch thuy n là dân mà l t thuy n cung là dân". Lý Thu ng Ki t

nói: "Ð o làm ch dân c t nuôi dân". Nguy n Trãi nói: "Vi c nhân nghia c t yên dân".

Ð n H Chí Minh, th i d i ngày nay, thì quan ni m v dân dã du c phát tri n d n m t

trình d cao hon và mang m t ch t m i. L i nói tuy khác nhau, nhung h d u là nh ng

ngu i yêu nu c nhi t thành, d u th y c n ph i nêu lên trách nhi m d i v i dân, ph i b i

du ng s c dân.

Tu tu ng dó dã là co s cho du ng l i, tu tu ng nhân nghia, cho d i sách nhân

h u, cho nh ng bi n pháp nh m h n ch mâu thu n giai c p trong xã h i và ti n t i m t

s th nh vu ng nào dó.

Th y du c vai trò c a dân và nêu lên du c m t s yêu c u dân ch c a dân d i v i

các nhà tu tu ng trên không ph i là chuy n ng u nhiên. L p tru ng phong ki n và d c

di m cu c s ng dã h n ch nhãn quan c a h . Nhung là nh ng nhà yêu nu c l n, d ng

d nh cao c a phong trào yêu nu c lúc b y gi , h th y du c yêu c u ph i c k t c ng

d ng, phát huy s c m nh c a dân t c nên dã vu t qua du c nh ng h n ch giai c p v n

có c a mình.

Nh ng di u trình bày trên cho th y có m t tu tu ng yêu nu c Vi t Nam khác bi t

v i tu tu ng yêu nu c c a các dân t c khác. Nó du c dúc k t b ng xuong máu và b ng

trí tu trong tru ng k l ch s c a các cu c d u tranh c u nu c, d ng nu c và gi nu c.

III- Nh ng quan ni m v d o làm ngu i

M t trong nh ng v n d du c các nhà tu tu ng Vi t Nam trong l ch s d c bi t

quan tâm là "d o" (có khi g i là "d o tr i", "d o ngu i"). H ph i quan tâm d n "d o"

b i nó là co s tu tu ng d hành d ng chính tr , d d i nhân x th . Trong ba d o truy n

th ng: Nho, Ph t, Lão - Trang, thì sau th i k Lý - Tr n, ngu i ta hu ng v d o Nho

tru c h t.

Nho giáo v i các nguyên lý chính tr và d o d c c a nó dáp ng du c các yêu c u

duong th i. Do dó, k si d u ch n con du ng c a d o Nho và luôn d cao d o làm

ngu i c a Nho.

Cung d u là l a ch n d o Nho nhung m i ngu i m t khác. Các nguyên lý thì có

s n trong các tác ph m kinh di n nhung h có s l a ch n khác nhau và gi i thích

khác nhau. Các nhà yêu nu c và nhân d o ch nghia nhu Nguy n Trãi, Nguy n B nh

Khiêm, Ngô Thì Nh m... thì thu ng phát huy nh ng khái ni m nào dó c a nhà Nho có

s c di n d t du c n i dung yêu nu c, yêu dân, yêu con ngu i và tin nang l c con ngu i.

Các nhà Nho khác thì ch chú tr ng các khái ni m, các nguyên lý nói lên tính ch t tôn ti

tr t t và d ng c p kh c nghi t trong Nho giáo. Do v y, cung d u là nhà Nho nhung

gi a h có nh ng l p tru ng tri t h c và chính tr khác nhau, th m chí d i l p nhau.

Khi vào d i, các nhà tu tu ng Nho h c d u kh ng d nh d o Nho, d u l y d o Nho

làm lý tu ng s ng c a mình. Nhung cu c s ng khi n h không th kiên trì m t

mình d o Nho. B i l khi bu c ra kh i linh v c chính tr , khi ph i gi i quy t các v n d

s ng - ch t, may - r i, phúc - h a, thu ng - bi n, nh ng v n d g n v i cu c s ng d i

thu ng c a m i ngu i thì d o Nho không dáp ng du c. dây Ph t giáo l i có s c h p

d n. Ngu i ta tìm d n d o Ph t, l y Ph t giáo làm ch d a tinh th n. Và khi th t th trên

du ng danh l i, h l i tìm d n d o Lão - Trang d có ni m an i và d du c t do, t t i.

Th gi i quan Nho - Ph t - Lão thu ng là th gi i quan chung c a h . Vì v y, trong quan

ni m v d o, ngoài d o Nho ra, còn bao hàm c Ph t và Lão - Trang.

Khi th c dân Pháp xâm lu c nu c ta "Ð o" du c xem nhu qu c h n, qu c tuý,

du c bi n thành bi u tu ng c a truy n th ng yêu nu c, thuong nòi. Yêu "d o" du c

xem là yêu nu c, vì d o mà chi n d u, mà hy sinh. Ðã có bi t bao t m guong t vì d o,

t c là hy sinh d b o v d c l p cho d t nu c. Nhung vì "d o" dó là th gi i quan cu, không

giúp hi u du c xu th c a th i d i, không hi u rõ du c k thù c a dân t c, không ch ra

du c con du ng h u hi u d c u nu c, vì v y lúc b y gi yêu "d o" bao nhiêu thì càng

ng m ngùi b y nhiêu. V n d d t ra cho th i k này là ph i có m t "d o" khác ngang

t m v i th i d i. Ðó là m t trong nh ng di u ki n d ch nghia Mác - Lênin du nh p vào

Vi t Nam.

* *

Nh ng thành t u d t du c v l ch s tu tu ng tri t h c c a dân t c là công lao c a

các nhà lãnh d o d t nu c, c a các nhà lý lu n trong l ch s . H dã vu t qua bao nhiêu

khó khan và h n ch c a th i d i và c a b n thân d xây d ng nên lý lu n s c bén cho

d t nu c mình, nh t là trong linh v c d u tranh cho d c l p dân t c và ch quy n qu c gia.

Nhung khách quan mà nói, lý lu n dó còn có nhi u h n ch . Nó không chú tr ng v n d

nh n th c lu n và phuong pháp tu duy là nh ng v n d quan tr ng c a tri t h c. Nó

không dám trái v i kinh di n c a thánh hi n, không bi t l y th c ti n d t nu c d

ki m nghi m chân lý, không bi t l y vi c xây d ng lý lu n cho mình làm m c tiêu ph n

d u; vì th , dã không t o ra du c nh ng nhà tri t h c và nh ng tru ng phái tri t h c

riêng bi t.

Ngày nay, chúng ta dã du c trang b tri t h c Mác -Lênin - m t tri t h c khoa h c

và cách m ng c a loài ngu i, nh dó nhi u v n d th c ti n c a d t nu c dã du c nh n

th c trên bình di n lý lu n, và l ch s tu tu ng tri t h c c a dân t c Vi t Nam dã có

di u ki n chuy n sang m t bu c ngo t m i.

Chuong III

S ra d i và phát tri n c a tri t h c Mác - Lênin

I- Nh ng di u ki n l ch s c a s ra d i tri t h c Mác

1. Ði u ki n kinh t - xã h i

a) S c ng c và phát tri n c a phuong th c s n xu t tu b n ch

nghia trong di u ki n cách m ng công nghi p

Tri t h c Mác ra d i vào nh ng nam 40 c a th k XIX. S phát tri n r t m nh m

c a l c lu ng s n xu t do tác d ng c a cu c cách m ng công nghi p, làm cho phuong

th c s n xu t tu b n ch nghia du c c ng c v ng ch c là d c di m n i b t trong d i

s ng kinh t - xã h i nh ng nu c ch y u c a châu Âu. Nu c Anh dã hoàn thành cu c

cách m ng công nghi p và tr thành cu ng qu c công nghi p l n nh t. Pháp, cu c cách

m ng công nghi p dang di vào giai do n hoàn thành. Cu c cách m ng công nghi p cung

làm cho n n s n xu t xã h i Ð c du c phát tri n m nh ngay trong lòng xã h i phong

ki n. Nh n d nh v s phát tri n m nh m c a l c lu ng s n xu t nhu v y, C.Mác và

Ph. Angghen vi t: "Giai c p tu s n, trong quá trình th ng tr giai c p chua d y m t th

k , dã t o ra nh ng l c lu ng s n xu t nhi u hon và d s hon l c lu ng s n xu t c a

t t c các th h tru c kia g p l i"

S phát tri n m nh m l c lu ng s n xu t làm cho quan h s n xu t tu b n ch

nghia du c c ng c , phuong th c s n xu t tu b n ch nghia phát tri n m nh m trên co s

v t ch t - k thu t c a chính mình, do dó dã th hi n rõ tính hon h n c a nó so v i phuong

th c s n xu t phong ki n.

M t khác, s phát tri n c a ch nghia tu b n làm cho nh ng mâu thu n xã h i

càng thêm gay g t và b c l ngày càng rõ r t. C a c i xã h i tang lên nhung ch ng

nh ng lý tu ng v bình d ng xã h i mà cu c cách m ng tu tu ng nêu ra dã không th c

hi n du c mà b t công xã h i l i tang thêm, d i kháng xã h i thêm sâu s c, nh ng xung

d t gi a vô s n và tu s n dã tr thành nh ng cu c d u tranh giai c p.

b) S xu t hi n c a giai c p vô s n trên vu dài l ch s v i tính cách

m t l c lu ng chính tr - xã h i d c l p

Giai c p vô s n và giai c p tu s n ra d i và l n lên cùng v i s hình thành và phát

tri n c a phuong th c s n xu t tu b n ch nghia trong lòng ch d phong ki n. Giai c p

vô s n cung dã di theo giai c p tu s n trong cu c d u tranh l t d ch d phong ki n.

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.4, tr. 603.

Khi ch d tu b n ch nghia du c xác l p, giai c p tu s n tr thành giai c p th ng tr xã

h i và giai c p vô s n là giai c p b tr thì mâu thu n gi a vô s n v i tu s n v n mang

tính ch t d i kháng càng phát tri n, tr thành nh ng cu c d u tranh giai c p. Cu c kh i

nghia c a th d t Lyông (Pháp) nam 1831, b dàn áp và sau dó l i n ra vào nam

1834, "dã v ch ra m t di u bí m t quan tr ng - nhu m t t báo chính th c c a chính ph

h i dó dã nh n d nh - dó là cu c d u tranh bên trong, di n ra trong xã h i, gi a giai c p

nh ng ngu i có c a và giai c p nh ng k không có gì h t..."

. Anh, có

phong trào

Hi n chuong

vào cu i nh ng nam 30 th k XIX, là "phong trào cách m ng vô s n to

l n d u tiên, th t s có tính ch t qu n chúng và có hình th c chính tr "

. Nu c Ð c còn

dang vào dêm tru c c a cu c cách m ng tu s n, song s phát tri n công nghi p trong

di u ki n cách m ng công nghi p dã làm cho giai c p vô s n l n nhanh, nên cu c d u

tranh c a th d t Xilêdi cung dã mang tính ch t giai c p t phát và dã dua d n s ra

d i m t t ch c vô s n cách m ng là "Ð ng minh nh ng ngu i chính nghia".

Trong hoàn c nh l ch s dó, giai c p tu s n không còn dóng vai trò là giai c p cách

m ng. Anh và Pháp, giai c p tu s n dang là giai c p th ng tr , l i ho ng s tru c cu c

d u tranh c a giai c p vô s n nên không còn là l c lu ng cách m ng trong quá trình c i

t o dân ch nhu tru c. Còn giai c p tu s n Ð c dang l n lên trong lòng ch d phong

ki n, v n dã khi p s b o l c cách m ng khi nhìn vào t m guong Cách m ng tu s n Pháp

1789, nay l i thêm s hãi tru c s phát tri n c a phong trào công nhân Ð c. Nó mo

tu ng bi n d i n n quân ch phong ki n Ð c thành n n dân ch tu s n m t cách hoà bình.

Vì v y, giai c p vô s n xu t hi n trên vu dài l ch s không ch có s m nh là "k phá

ho i" ch nghia tu b n mà còn là l c lu ng tiên phong trong cu c d u tranh cho n n dân

ch và ti n b xã h i.

c) Th c ti n cách m ng c a giai c p vô s n là co s ch y u nh t cho

s ra d i tri t h c Mác.

Tri t h c, theo cách nói c a Hêghen, là s n m b t th i d i b ng tu tu ng. Vì v y,

th c ti n xã h i nói chung, nh t là th c ti n cách m ng vô s n, dòi h i ph i du c soi

sáng b i lý lu n nói chung và tri t h c nói riêng. Nh ng v n d c a th i d i do s phát

tri n c a ch nghia tu b n d t ra dã du c ph n ánh b i tu duy lý lu n t nh ng l p

tru ng giai c p khác nhau, làm hình thành nh ng h c thuy t v i tính cách là m t h

th ng nh ng quan di m lý lu n v tri t h c, kinh t và chính tr xã h i khác nhau. Ði u

dó du c th hi n r t rõ qua các trào luu khác nhau c a ch nghia xã h i th i dó. S lý

gi i v nh ng khuy t t t c a xã h i tu b n duong th i, v s c n thi t ph i thay th nó

b ng xã h i t t d p, th c hi n du c s bình d ng xã h i theo nh ng l p tru ng giai c p

khác nhau dã s n sinh ra nhi u bi n ch ng c a ch nghia xã h i nhu: "ch nghia xã h i

phong ki n", "ch nghia xã h i tu s n", "ch nghia xã h i ti u tu s n"...

S xu t hi n giai c p vô s n cách m ng dã t o co s xã h i cho s hình thành lý

1. D n theo

Các Mác ti u s

, Nxb. Khoa h c xã h i, Hà N i, 1975, t.1.

2. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1977, t.38, tr. 365.

lu n ti n b và cách m ng m i. Ðó là lý lu n th hi n th gi i quan cách m ng c a giai

c p cách m ng tri t d nh t trong l ch s , do dó, k t h p m t cách h u co tính cách

m ng và tính khoa h c trong b n ch t c a mình; nh dó, nó có kh nang gi i dáp b ng lý

lu n nh ng v n d c a th i d i d t ra. Lý lu n nhu v y dã du c sáng t o nên b i C.Mác

và Ph.Angghen, trong dó tri t h c dóng vai trò là co s lý lu n chung: co s th gi i

quan và phuong pháp lu n. "Gi ng nhu tri t h c th y giai c p vô s n là vu khi

v t ch t

c a mình, giai c p vô s n cung th y tri t h c là vu khí tinh th n c a mình"

2. Ngu n g c lý lu n và nh ng ti n d khoa h c t nhiên

a) Ngu n g c lý lu n

Ð xây d ng h c thuy t c a mình ngang t m cao c a trí tu nhân lo i, C.Mác và

Ph.A ngghen dã k th a nh ng thành t u trong l ch s tu tu ng c a nhân lo i. Lênin

vi t: "L ch s tri t h c và l ch s khoa h c xã h i ch ra m t cách hoàn toàn rõ ràng r ng

ch nghia Mác không có gì là gi ng "ch nghia tông phái", hi u theo nghia là m t h c

thuy t dóng kín và c ng nh c, n y sinh ngoài con du ng phát tri n vi d i c a van

minh th gi i". Ngu i còn ch rõ, h c thuy t c a Mác "ra d i là

s th a k

th ng và tr c

ti p nh ng h c thuy t c a nh ng d i bi u xu t s c nh t trong tri t h c, trong kinh t

chính tr h c và trong ch nghia xã h i"

Tri t h c c di n Ð c, d c bi t v i hai nhà tri t h c tiêu bi u là Hêghen và

Phoiob c, là ngu n g c lý lu n tr c ti p c a tri t h c Mác.

C.Mác và Ph.Angghen dã t ng là nh ng ngu i theo h c tri t h c Hêghen. Sau

này, c khi dã t b ch nghia duy tâm c a tri t h c Hêghen, các ông v n dánh giá cao

tu tu ng bi n ch ng c a nó. Chính cái "h t nhân h p lý" dó dã du c Mác k th a b ng

cách c i t o, l t b cái v th n bí d xây d ng nên lý lu n m i c a phép bi n ch ng -

phép bi n ch ng duy v t. Trong khi phê phán ch nghia duy tâm c a Hêghen, C.Mác dã

d a vào truy n th ng c a ch nghia duy v t tri t h c mà tr c ti p là ch nghia duy v t

tri t h c c a Phoiob c; d ng th i dã c i t o ch nghia duy v t cu, kh c ph c tính ch t

siêu hình và nh ng h n ch l ch s khác c a nó. T dó Mác và Angghen xây d ng nên

tri t h c m i, trong dó ch nghia duy v t và phép bi n ch ng th ng nh t v i nhau m t

cách h u co. V i tính cách là nh ng b ph n h p thành h th ng lý lu n c a tri t h c

Mác, ch nghia duy v t và phép bi n ch ng d u có s bi n d i v ch t so v i ngu n g c

c a chúng. Không th y di u dó, mà hi u ch nghia duy v t bi n ch ng nhu s l p ghép

co h c ch nghia duy v t c a tri t h c Phoiob c v i phép bi n ch ng Hêghen, s không

hi u du c tri t h c Mác. Ð xây d ng tri t h c duy v t bi n ch ng, Mác dã c i t o c

ch nghia duy v t cu, c phép bi n ch ng c a Hêghen. Mác vi t: "Phuong pháp bi n

ch ng c a tôi không nh ng khác phuong pháp c a Hêghen v co b n mà còn d i l p

h n v i phuong pháp y n a"

. Gi i thoát ch nghia duy v t kh i phép siêu hình, Mác

1. C.Mác và Ph. a ngghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.1, tr. 589.

2. V.I. Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n B , Mátxcova, 1980, t.23, tr. 49 - 50.

C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p,

Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1993, t.23, tr. 35.

dã làm cho ch nghia duy v t tr nên "hoàn b và m r ng h c thuy t y t ch nh n

th c gi i t nhiên d n ch nh n th c xã h i loài ngu i, ch nghia duy v t l ch s c a

Mác là thành t u vi d i nh t c a tu tu ng khoa h c"

S hình thành tu tu ng tri t h c Mác và Angghen di n ra trong s tác d ng l n

nhau và thâm nh p vào nhau v i nh ng tu tu ng, lý lu n v kinh t và chính tr - xã h i.

Vi c k th a và c i t o

kinh t chính tr h c

v i nh ng d i bi u xu t s c là A.

Xmit và Ð. Ricacdô không nh ng làm ngu n g c d xây d ng h c thuy t kinh t mà

còn là nhân t không th thi u du c trong s hình thành và phát tri n tri t h c Mác.

Chính Mác dã nói r ng, vi c nghiên c u nh ng v n d tri t h c v xã h i dã khi n ông

ph i di vào nghiên c u kinh t h c và nh dó m i có th di t i hoàn thành quan ni m

duy v t l ch s , d ng th i xây d ng nên h c thuy t v kinh t c a mình.

Ch nghia xã h i không tu ng Pháp

v i nh ng d i bi u n i ti ng nhu Xanh

Ximông và Sáclo Phuriê là m t trong ba ngu n g c lý lu n c a ch nghia Mác. Ðuong

nhiên, dó là ngu n g c lý lu n tr c ti p c a h c thuy t Mác v ch nghia xã h i - ch

nghia xã h i khoa h c. Song, n u nhu tri t h c Mác nói chung, ch nghia duy v t l ch

s nói riêng là ti n d lý lu n tr c ti p làm cho ch nghia xã h i phát tri n t không

tu ng thành khoa h c, thì di u dó cung có nghia là s hình thành và phát tri n tri t h c

Mác không tách r i v i s phát tri n nh ng quan di m lý lu n v ch nghia xã h i c a

Mác.

Vì v y, c n tìm hi u ngu n g c lý lu n c a tri t h c Mác không ch ngu n g c lý

lu n v tri t h c mà c trong ba ngu n g c lý lu n c a ch nghia Mác.

b) Ti n d khoa h c t nhiên

Cùng v i nh ng ngu n g c lý lu n trên, nh ng thành t u khoa h c t nhiên là

nh ng ti n d cho s ra d i tri t h c Mác. Ði u dó du c c t nghia b i m i liên h khang

khít gi a tri t h c và khoa h c nói chung, khoa h c t nhiên nói riêng. S phát tri n tu

duy tri t h c ph i d a trên co s tri th c do các khoa h c c th dem l i. Vì th ,

nhu Angghen dã ch rõ, m i khi khoa h c t nhiên có nh ng phát minh mang tính ch t

v ch th i d i thì ch nghia duy v t không th không thay d i hình th c c a nó.

Trong nh ng th p k d u th k XIX, khoa h c t nhiên phát tri n m nh v i

nhi u phát minh quan tr ng. Nh ng phát minh l n c a khoa h c t nhiên làm b c l rõ

tính h n ch và s b t l c c a phuong pháp tu duy siêu hình trong vi c nh n th c th

gi i. Phuong pháp tu duy siêu hình n i b t th k XVII và XVIII dã tr thành m t tr

ng i l n cho s phát tri n khoa h c. Khoa h c t nhiên không th ti p t c n u không "t

b tu duy siêu hình mà quay tr l i v i tu duy bi n ch ng, b ng cách này hay cách

khác"

. M t khác, v i nh ng phát minh c a mình, khoa h c dã cung c p co s tri th c

khoa h c d phát tri n tu duy bi n ch ng vu t kh i tính t phát c a phép bi n ch ng c

V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxco va, 1980, t.23, tr. 53.

C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1994, t.20, tr. 490.

d i, d ng th i thoát kh i v th n bí c a phép bi n ch ng duy tâm. Tu duy bi n ch ng

tri t h c c d i, nhu nh n d nh c a Angghen, tuy m i ch là "m t tr c ki n thiên tài";

nay dã là k t qu c a m t công trình nghiên c u khoa h c ch t ch d a trên tri th c

khoa h c t nhiên h i dó. Angghen nêu b t ý nghia c a ba phát minh l n d i v i s

hình thành tri t h c duy v t bi n ch ng: d nh lu t b o toàn và chuy n hóa nang lu ng,

thuy t t bào và thuy t ti n hóa c a Ðácuyn. V i nh ng phát minh dó, khoa h c dã

v ch ra m i liên h th ng nh t gi a nh ng d ng t n t i khác nhau, các hình th c v n

d ng khác nhau trong tính th ng nh t v t ch t c a th gi i, v ch ra tính bi n ch ng

c a s v n d ng và phát tri n c a nó. Ðánh giá v ý nghia c a nh ng thành t u khoa

h c t nhiên th i y, A ngghen vi t: "Quan ni m m i v gi i t nhiên dã du c hoàn

thành trên nh ng nét co b n: t t c cái gì c ng nh c d u b tan ra, t t c cái gì là c

d nh d u bi n thành mây khói, và t t c nh ng gì d c bi t mà ngu i ta cho là t n t i

vinh c u thì dã tr thành nh t th i; và ngu i ta dã ch ng minh r ng toàn b gi i t

nhiên d u v n d ng theo m t dòng và m t tu n hoàn vinh c u"

Nhu v y, tri t h c Mác cung nhu toàn b ch nghia Mác ra d i nhu m t t t y u

l ch s không nh ng vì d i s ng và th c ti n, nh t là th c ti n cách m ng c a giai

c p công nhân, dòi h i ph i có lý lu n m i soi du ng mà còn vì nh ng ti n d cho s ra

d i lý lu n m i dã du c nhân lo i t o ra.

II- Quá trình hình thành và phát tri n tri t h c Mác

1. C.Mác, Ph.Angghen và quá trình chuy n bi n tu tu ng c a các ông

t ch nghia duy tâm và dân ch cách m ng sang ch nghia duy v t và

c ng s n ch nghia

Các Mác

(5-5-1818 - 14-3-1883) sinh tru ng trong m t gia dình trí th c (b là

lu t su), thành ph Torevo, t nh Ranh, m t vùng có nhi u nh hu ng c a Cách m ng

tu s n Pháp. thành ph Torevo h i dó, d o Kitô là tôn giáo d c tôn; vì th , cung nhu

gia dình, Mác dã là tín d Kitô giáo.

Nh ng nh hu ng t t c a giáo d c gia dình, nhà tru ng và c a các quan h xã

h i khác dã làm hình thành và phát tri n Mác tinh th n nhân d o và xu hu ng yêu

t do. Ph m ch t d o d c - tinh th n cao d p dó không ng ng du c b i du ng dã tr

thành d nh hu ng cho cu c d i sinh viên và dua Mác t i ch nghia dân ch cách

m ng và quan di m vô th n. Sau khi t t nghi p trung h c (1835), Mác theo h c lu t

h c Ð i h c Bon (1835 - 1836) và tru ng Ð i h c T ng h p Beclin (1836 - 1841);

t i dây, Mác dã nghiên c u c tri t h c và l ch s .

Mác, vi c nghiên c u tri t h c tr thành ni m say mê c a nh n th c nh m gi i

dáp v n d gi i phóng con ngu i, th c hi n dân ch , vuon t i t do và s hoàn thi n

con ngu i. Nam 1837, Mác d n v i tri t h c Hêghen nh m tìm dó nh ng k t lu n có

Sdd,

tr. 471.

tính ch t cách m ng và vô th n, d ng th i tham gia "phái Hêghen tr "

(*)

Tháng 4-1841, Mác nh n b ng Ti n si tri t h c. Trong lu n án ti n si v i d tài

khác nhau gi a tri t h c t nhiên c a Ðêmôcrit và tri t h c t nhiên c a Êpiquya

, tuy

Mác v n là ngu i theo tri t h c duy tâm c a Hêghen, song ông coi nhi m v c a tri t

h c là ph i ph c v cu c d u tranh cho s nghi p gi i phóng con ngu i, phá b hi n th c

l i th i theo tinh th n cách m ng c a phép bi n ch ng. "Gi ng nhu Prômêtê - Mác vi t

trong lu n án, - sau khi dã dánh c p l a t trên tr i xu ng, dã b t d u xây d ng nhà c a

và cu trú trên trái d t, tri t h c cung v y, sau khi bao quát du c toàn b th gi i, nó n i

d y ch ng l i th gi i các hi n tu ng". Lu n án cung cho th y tu tu ng vô th n c a Mác

khi ông dòi h i tri t h c ph i ph c v cu c s ng ch quy t không làm tôi t cho th n

h c.

Nhu v y, lúc này, trong tu tu ng Mác có s mâu thu n v th gi i quan gi a ch

nghia duy tâm tri t h c v i tinh th n dân ch cách m ng và vô th n. Mâu thu n du c

gi i quy t trong quá trình k t h p ch t ch ho t d ng lý lu n v i th c ti n d u tranh

ch ng ch d chuyên ch c a nhà nu c phong ki n.

Phridorich Angghen

(28-11-1820 - 5-8-1895) sinh ra trong gia dình ch xu ng d t

thành ph Bacmen. Khi còn là h c sinh trung h c, Angghen dã cam ghét s chuyên ch

và d c doán c a b n quan l i, ông dã kiên trì t h c, nuôi ý chí làm khoa h c và ho t

d ng c i bi n xã h i b ng cách m ng. Angghen say mê nghiên c u tri t h c, d c bi t là

các tác ph m c a Hêghen. Vì v y, nam 1841, trong khi làm nghia v quân s Beclin, ông

thu ng xuyên d thính các bài gi ng v tri t h c t i tru ng Ð i h c T ng h p Béclin và tham

gia vào nhóm Hêghen tr . Cu i nam dó, Angghen d c

B n ch t d o Co d c

; tác ph m

n i ti ng này c a Phoiob c dã có nh hu ng m nh m d n th gi i quan c a ông.

Tinh th n dân ch cách m ng và vô th n c a Angghen th hi n rõ ngay trong bài

báo d u tiên c a mình

Nh ng b c thu t Vesphali,

công b tháng 3 nam 1839. Trong dó

ông dã phê phán nh ng ch xu ng sùng d o, d ng th i th hi n rõ thi n c m v i công

nhân. Nh ng tác ph m c a A ngghen th i k 1841 - 1842 nh m phê phán các quan

di m ph n d ng c a giáo su Sêling, m t nhà tri t h c Ð c, cho th y, tuy v n d ng trên

l p tru ng duy tâm c a tri t h c Hêghen, nhung ông dã th y có s mâu thu n gi a cách

m ng và b o th trong tri t h c y, d ng th i th y tính tri t d hon c a tri t h c Phoiob c

so v i Hêghen. Song, ch th i gian g n hai nam s ng Mansetxto (Anh) t mùa Thu

1842, vi c nghiên c u d i s ng kinh t và s phát tri n chính tr c a nu c Anh, nh t là

vi c tr c ti p tham gia phong trào công nhân, m i d n d n bu c chuy n bi n can b n

trong th gi i quan và l p tru ng chính tr c a ông.

Nhu v y, cho d n gi a nam 1842, C.Mác và Ph.Angghen v n là ngu i duy tâm v tri t

h c và là nh ng nhà dân ch cách m ng v quan di m chính tr . Bu c ngo t trong cu c

(*) Phái Hêghen tr , m t môn phái tri t h c g m nh ng ngu i có tu tu ng c p ti n vô s n, s d ng phuong pháp bi n

ch ng c a tri t h c Hêghen d phê phán th n h c và ch d phong ki n Ð c. Nó dóng vai trò tích c c trong vi c chu n b tu

tu ng cho cu c Cách m ng tu s n Ð c 1848.

d i d n d n s chuy n bi n tu tu ng c a Mác di n ra khi Mác di vào ho t d ng chính

tr , s d ng công c báo chí d d u tranh giành dân ch , t do. Bài báo

Nh n xét b n ch

th m i nh t v ch d ki m duy t c a Ph

du c ông vi t trong kho ng th i gian gi a

tháng 1, d u tháng 2 nam 1842 dánh d u bu c ngo t quan tr ng dó.

S chuy n bi n bu c d u

ch th c s di n ra trong th i k Mác làm vi c báo

Sông Ranh.

Tháng 5-1842 ông b t d u làm c ng tác viên; tháng 10 nam dó tr thành biên

t p viên và dóng vai trò linh h n c a t báo, làm cho nó tr thành co quan c a phái dân

ch cách m ng.

Th c ti n d u tranh trên báo chí dã làm cho tu tu ng dân ch cách m ng Mác có

n i dung rõ ràng hon, dó là d u tranh cho l i ích c a "qu n chúng nghèo kh b t h nh

v chính tr và xã h i". Mác, lúc này tu tu ng c ng s n ch nghia chua hình thành.

Bác l i l i bu c t i c a m t t báo b o th cho là báo

Sông Ranh

tuyên truy n ch

nghia c ng s n, Mác kh ng d nh r ng, báo

Sông Ranh

"không ch p nh n c

tính hi n

th c lý lu n

d ng sau nh ng tu tu ng c ng s n ch nghia du i hình th c hi n nay c a

chúng, và do dó, l i càng ít mu n

th c hi n

chúng

trên th c ti n

. Tuy nhiên, ông cho

r ng, d i v i hi n tu ng "có ý nghia châu Âu" nhu v y "không th can c vào o tu ng

h i h t trong ch c lát d phê phán mà ch có th phê phán sau m t s nghiên c u c n

cù, sâu s c"

S chuy n bi n v th gi i quan tri t h c di n ra t ng bu c do vi c phê phán

chính quy n nhà nu c duong th i cho Mác th y r ng, cái quan h khách quan quy t d nh

ho t d ng c a nhà nu c không ph i là hi n thân c a tinh th n tuy t d i nhu Hêghen dã

tìm cách ch ng minh b ng tri t h c, mà là nh ng l i ích; còn chính quy n nhà nu c l i

là

"co quan d i di n d ng c p c a nh ng l i ích tu nhân"

Nhu v y, qua ki m tra lý lu n trong th c ti n, nguy n v ng mu n c t nghia hi n

th c, xác l p lý tu ng t do trong th c t dã làm n y n khuynh hu ng duy v t Mác,

tinh th n dân ch cách m ng sâu s c dã không còn dung h p v i tri t h c duy tâm tu

bi n. Vì th , sau khi báo

Sông Ranh

b c m (t ngày 1 tháng 4 nam 1843), Mác d t ra cho

mình nhi m v duy t l i m t cách có phê phán quan ni m duy tâm c a Hêghen v xã

h i và nhà nu c, d ng th i phát hi n nh ng d ng l c th t s d bi n d i th gi i b ng

cách m ng. Trong th i gian Croixonac (tháng 5 d n tháng 10 nam 1843), Mác dã ti n

hành phê phán tri t h c pháp quy n c a Hêghen, qua dó phê phán ch nghia duy tâm

tri t h c nói chung c a Hêghen. Trong khi phê phán tri t h c Hêghen, Mác dã n ng

nhi t ti p thu quan di m duy v t c a tri t h c Phoiob c. Song, Mác l i th y nh ng m t

y u trong tri t h c Phoio b c, nh t là vi c xa r i nh ng v n d chính tr nóng h i.

S phê phán sâu r ng d i v i tri t h c Hêghen, vi c khái quát nh ng kinh nghi m l ch

s , cùng v i nh hu ng quan di m duy v t và nhân van c a tri t h c Phoiob c dã tang

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.1, tr. 172.

Sdd

, tr. 173.

Sdd

, tr. 229.

cu ng m nh m xu hu ng duy v t trong tu tu ng c a Mác.

Cu i tháng 10 nam 1843, Mác sang Pari. dây không khí chính tr sôi d ng và

du c ti p xúc v i nhi u d i bi u trong phong trào công nhân dã d n d n

bu c chuy n

d t khoát

c a ông sang ch nghia duy v t và ch nghia c ng s n. Các bài báo c a Mác:

Bàn v v n d Do Thái

Góp ph n phê phán tri t h c pháp quy n c a Hêghen.

L i nói d u

trên t p chí

Niên giám Pháp - Ð c

tháng 2 nam 1844 dánh d u bu c hoàn thành quá

trình chuy n bi n dó.

Cung trên s t p chí này có các bài c a Angghen g i d n t Mansetxto (Anh):

Lu c th o phê phán khoa kinh t chính tr , Tình c nh nu c Anh, Tômát Cáclây, Quá

kh và hi n t i.

Các tác ph m dó cho th y, Angghen, quá trình chu y n bi n t ch

nghia duy tâm sang ch nghia duy v t và t dân ch cách m ng sang ch nghia c ng s n

cung dã hoàn thành. Ông dã d ng trên l p tru ng duy v t và c ng s n d phê

phán kinh t chính tr h c c a A. Xmít và Ð. Ricácdô, v ch tr n quan di m chính tr

ph n d ng c a Cáclây, m t ngu i phê phán ch nghia tu b n trên l p tru ng c a

giai c p phong ki n. S nh t trí v tu tu ng dã t o nên tình b n vi d i c a Mác và

Angghen, g n li n tên tu i c a hai ông v i s ra d i và phát tri n m t tri t h c m i

mang tên Mác - m t th gi i quan cách m ng c a giai c p vô s n.

L i nói d u

nh m gi i thi u tác ph m

Góp ph n phê phán tri t h c pháp quy n

c a Hêghen

du c Mác so n th o th i k Croixonac, d d nh dang t i trong các s ti p

sau c a t p chí

Niên giám Pháp - Ð c

. Tuy nhiên, s chuy n bi n m nh m trong tu

tu ng c a Mác th i gian ông s ng Pari dã du c th hi n trong

L i nói d u

này khi n

cho nó có m t ý nghia vu t kh i tính ch t c a m t l i nói d u.

S chuy n bi n d t khoát c a Mác t ch nghia duy tâm và dân ch cách m ng

sang ch nghia duy v t và ch nghia c ng s n du c th hi n d c bi t rõ r t khi C.Mác

dã phân tích m t cách sâu s c theo quan di m duy v t l ch s , ý nghia to l n và c m t

h n ch c a cu c cách m ng tu s n mà ông g i là "cu c cách m ng b ph n" hay "s

gi i phóng chính tr ", dã phác th o nh ng nét d u tiên v cu c cách m ng vô s n du c

g i là "cu c cách m ng tri t d " và kh ng d nh r ng "cái kh nang tích c c" c a cu c

cách m ng tri t d th c hi n s "gi i phóng con ngu i" dó "chính là giai c p vô s n".

Mác cung nh n m nh s th ng nh t bi n ch ng gi a lý lu n cách m ng và th c

ti n cách m ng. Theo Mác, g n bó v i cu c d u tranh cách m ng, lý lu n tiên phong có

ý nghia cách m ng to l n và "tr thành m t s c m nh v t ch t". Mác ch rõ: "Gi ng

nhu tri t h c th y giai c p vô s n là vu khí

v t ch t

c a mình, giai c p vô s n cung th y

tri t h c là vu khí

tinh th n

c a mình"

Ngoài ra, s phân tích hai m t c a tôn giáo, b n ch t c a tôn giáo v i lu n d n i

ti ng "Tôn giáo là thu c phi n c a nhân dân"... dã th hi n tinh th n bi n ch ng duy v t

trong tu tu ng tri t h c c a Mác.

Sdd,

t.1, tr. 589.

2. Giai do n d xu t nh ng nguyên lý tri t h c duy v t bi n ch ng và

duy v t l ch s

Th i gian t na m 1844 d n nam 1848 là quá trình Mác - Angghen t ng bu c

xây d ng nh ng nguyên lý tri t h c duy v t bi n ch ng và duy v t l ch s .

Trong tác ph m

B n th o kinh t - tri t h c nam 1844

, Mác dã trình bày nh ng quan

di m kinh t và tri t h c c a mình thông qua vi c phê phán kinh t chính tr h c c di n

c a Anh và ti p t c phê phán tri t h c duy tâm Hêghen; d ng th i ông v ch ra "m t

tích c c" c a nó là phép bi n ch ng. Nh ng quan di m m i c a Mác du c th hi n

trong vi c phân tích s tha hóa c a lao d ng v i ph m trù "lao d ng b tha hóa"; t dó,

Mác c t nghia t tha hóa b n thân con ngu i và v ch ra con du ng kh c ph c s tha hóa

dó.

Thu t ng "tha hóa" dã du c s d ng r ng rãi trong sách báo tri t h c th i y.

Hêghen, dó là s "t tha hóa" c a "ý ni m tuy t d i" thành gi i t nhiên; Phoiob c,

dó là s tha hóa "b n ch t t c lo i" c a con ngu i trong Chúa. Mác mu n c t nghia s

tha hóa con ngu i t chính di u ki n s ng và các quan h xã h i c a con ngu i, t

chính ho t d ng th hi n nang l c b n ch t c a nó là lao d ng, Mác xem s tha hóa c a

lao d ng nhu m t t t y u l ch s : "t tha hóa" c a lao d ng. S t n t i và phát tri n c a

"lao d ng b tha hóa" g n li n v i s h u tu nhân. Khác v i các nhà tu tu ng tru c dây,

c t nghia s ra d i ch d s h u tu nhân tu b n do tính tham lam, ích k c a con

ngu i. Mác cho r ng s h u tu nhân du c sinh ra do "lao d ng b tha hóa", nhung sau

dó l i tr thành nguyên nhân c a s tha hóa c a lao d ng và s tha hóa c a con ngu i.

S tha hóa dó phát tri n cao d trong ch nghia tu b n, th hi n s c lao d ng b bi n

thành hàng hóa cung nhu quá trình ho t d ng s n xu t và s n ph m c a lao d ng; t dó,

d n t i "s tha hóa c a con ngu i kh i con ngu i". B i v y, vi c kh c ph c s tha hóa y

chính là s xoá b ch d s h u tu s n. Vi c gi i phóng ngu i công nhân kh i "lao d ng b

tha hóa" du i ch nghia tu b n cung là kh c ph c lao d ng b tha hóa nói riêng, là s

gi i phóng con ngu i nói chung.

V i s phân tích trên, Mác lu n ch ng cho tính t t y u c a ch nghia c ng s n

trong s phát tri n xã h i. M c dù s lu n ch ng này còn trình d chua chín mu i v

lý lu n, song nó dã cho phép phân bi t quan ni m c a Mác v ch nghia c ng s n v i

nh ng quan ni m ch nghia bình quân v n có c a các môn phái ch nghia c ng s n

không tu ng. Mác cung dã ti n xa hon Phoiob c r t nhi u trong quan ni m v ch nghia

c ng s n tuy v n dùng nh ng thu t ng tri t h c c a Phoiob c. Theo Mác, "ch nghia

c ng s n nhu v y, v i tính cách là ch nghia t nhiên hoàn b , = ch nghia nhân d o"

Ông bác b th ch nghia c ng s n bình quân mà ông g i là ch nghia c ng s n thô

thi n, ph nh n cá tính c a con ngu i, là s "quay tr v tính gi n d

không t nhiên

c a

con ngu i

nghèo kh

và không có nhu c u"

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 2000, t.42, tr. 167.

Sdd

, t.42, tr. 165.

T góc d tri t h c, Mác dã nh n th c ch nghia c ng s n nhu m t n c thang l ch

s cao hon ch nghia tu b n, b i vì d n ch nghia tu b n thì lao d ng b tha hóa d t t i

d phát tri n cao nh t khi n cho s ph d nh ch nghia tu b n tr nên t t y u v i nh ng

ti n d do chính ch nghia tu b n dã t o ra. Nh ng h n ch v lý lu n c a tác ph m ban

d u này t ng bu c s du c kh c ph c v i s hình thành Mác quan ni m duy v t v

l ch s .

Tác ph m

Gia dình th n thánh

do Mác và Angghen vi t chung du c xu t b n

tháng 2-1845. Cùng v i vi c phê phán quan di m duy tâm v l ch s c a "phái Hêghen

tr ", d ng d u là anh em nhà Bauo, hai ông dã d xu t m t s nguyên lý co b n c a tri t

h c mácxít và c a ch nghia c ng s n khoa h c. Tác ph m

Gia dình th n thánh

dã ch a

d ng "quan di m h u nhu dã hình thành c a Mác v vai trò cách m ng c a giai c p vô

s n" và cho th y "Mác dã ti n g n nhu th nào d n tu tu ng co b n c a toàn b "h

th ng" c a ông... t c là tu tu ng v nh ng quan h xã h i c a s n xu t"

Tác ph m

H tu tu ng Ð c

, du c Mác và Angghen vi t chung vào cu i nam 1845 -

d u nam 1846, dánh d u m t m c quan tr ng trong quá trình hình thành tri t h c Mác.

H tu tu ng Ð c

không ch là tác ph m có quy mô l n nh t trong th i k hình thành tri t

h c Mác mà còn có th xem nhu là tác ph m chín mu i d u tiên c a ch nghia Mác

(*)

Thông qua vi c phê phán các trào luu tri t h c và ch nghia xã h i duong th i Ð c, Mác

và Angghen dã trình bày quan ni m duy v t l ch s m t cách h th ng và nhi u nguyên

lý co b n c a ch nghia c ng s n khoa h c nhu nh ng h qu c a quan ni m duy v t

l ch s .

Trong tác ph m

H tu tu ng Ð c

, các ông dã làm sáng t "th gi i quan m i" c a

mình mà nh ng lu n di m xu t phát dã du c Mác so n th o trong 11 lu n d vào

tháng 4-1845, nay du c g i là

Lu n cuong v Phoiob c.

Lu n cuong v Phoiob c

c a Mác du c Angghen dánh giá là van ki n d u tiên ch a d ng m m m ng thiên tài

c a m t th gi i quan m i.

Tu tu ng xuyên su t c a "Lu n cuong" là vai trò quy t d nh c a th c ti n d i v i

d i s ng xã h i; t dó nêu lên s m nh góp ph n "c i t o th gi i" c a tri t h c Mác

(lu n d th 11). V i quan di m th c ti n dúng d n, Mác dã v ch ra "khuy t di m

ch y u" c a toàn b ch nghia duy v t tru c kia, k c ch nghia duy v t c a

Phoiob c; d ng th i cung phê phán và bác b quan di m c a ch nghia duy tâm v tính

nang d ng, sáng t o c a tu duy. Cung t quan di m duy v t bi n ch ng v th c ti n,

Mác di t i nh n th c v m t xã h i c a b n ch t con ngu i "Trong tính hi n th c c a

nó, - Mác vi t - b n ch t con ngu i là t ng hoà nh ng quan h xã h i"

Quan ni m duy v t l ch s xem xét l ch s xã h i xu t phát t con ngu i. Trong

. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1963, t.29, tr. 11, 13 (theo b n ti ng Nga).

(*) Tác ph m

H tu tu ng Ð c

chua du c xu t b n khi Lênin còn s ng nên Lênin xem tác ph m

S kh n cùng c a

tri t h c

là tác ph m chín mu i d u tiên c a tri t h c Mác.

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.3, tr. 11.

tu tu ng Ð c

, hai ông kh ng d nh: "Ti n d d u tiên c a toàn b l ch s nhân lo i thì di

nhiên là s t n t i c a nh ng cá nhân con ngu i s ng"

. Song, dó là nh ng con ngu i

hi n th c mà s n xu t v t ch t là hành vi l ch s d u tiên c a h . Phuong th c s n xu t

v t ch t không ch don thu n là tái s n xu t s t n t i th xác c a cá nhân, mà hon th

"nó là m t phuong th c ho t d ng nh t d nh c a nh ng cá nhân y, m t hình th c nh t

d nh c a ho t d ng s ng c a h , m t

phuong th c sinh s ng

nh t d nh c a h "

S n xu t v t ch t là co s c a d i s ng xã h i. Do dó, d hi u du c con ngu i,

Mác dã di sâu tìm hi u s s n xu t v t ch t c a con ngu i trong xã h i. Nghiên c u bi n

ch ng gi a l c lu ng s n xu t và quan h s n xu t (trong tác ph m này hai ông dùng

thu t ng "hình th c giao ti p"), phát hi n ra quy lu t v n d ng và phát tri n c a n n s n

xu t v t ch t c a xã h i, tri t h c Mác dã di t i nh n th c d i s ng xã h i b ng m t h

th ng các quan di m lý lu n th t s khoa h c.

V i tác ph m

H tu tu ng Ð c

, quan ni m duy v t v l ch s Mác dã hình

thành. Quan di m duy v t l ch s t o co s lý lu n khoa h c v ng ch c cho s phát tri n

tu tu ng c ng s n ch nghia c a Mác và Angghen. Tuy v y, trong

H tu tu ng Ð c

h c thuy t v ch nghia c ng s n du c các tác gi c a nó trình bày nhu m t h qu tr c

ti p c a phát hi n m i v tri t h c: quan ni m duy v t v l ch s . Do dó, m t s quan

di m v ch nghia xã h i khoa h c du c nêu lên nhung chua có du c s di n d t rõ

ràng; song, di u quan tr ng là Mác và Angghen dã dua ra phuong pháp ti p c n khoa h c

d nh n th c ch nghia c ng s n. Ch nghia c ng s n là m t lý tu ng cao d p c a nhân

lo i, nhung lý tu ng dó du c th c hi n t ng bu c v i nh ng m c tiêu c th nào, b ng

con du ng nào; di u dó tùy thu c vào di m xu t phát và ch có qua phong trào th c ti n

m i tìm ra du c nh ng hình th c và bu c di thích h p. "Ð i v i chúng ta - C.Mác

và Ph.Angghen vi t - ch nghia c ng s n không ph i là m t

tr ng thái

c n ph i sáng t o

ra, không ph i là m t

lý tu ng

mà hi n th c ph i khuôn theo. Chúng ta g i ch nghia

c ng s n là m t phong trào

hi n th c

, nó xoá b tr ng thái hi n nay"

Trong tác ph m

S kh n cùng c a tri t h c

(1847) và

Tuyên ngôn c a Ð ng C ng

s n

(tháng 2-1848), ch nghia Mác du c trình bày nhu m t ch nh th các quan di m lý

lu n n n t ng v i ba b ph n h p thành c a nó. Trong

S kh n cùng c a tri t h c

, Mác

ti p t c d xu t các nguyên lý tri t h c, ch nghia c ng s n khoa h c và d c bi t là, nhu

chính Mác sau này dã nói, "ch a d ng nh ng m m m ng c a h c thuy t du c trình bày

trong b

Tu b n

sau hai muoi nam tr i lao d ng".

Tuyên ngôn c a Ð ng C ng s n

là van ki n có tính ch t cuong linh d u tiên c a

ch nghia Mác; trong dó co s tri t h c c a ch nghia Mác du c trình bày m t cách

thiên tài, th ng nh t h u co v i các quan di m kinh t và các quan di m chính tr - xã

h i. "Tác ph m này - Lênin nh n d nh - trình bày m t cách h t s c sáng s a và rõ ràng

Sdd

, t.3, tr. 29.

Sdd

, t.3, tr. 30.

Sdd

, t.3, tr. 51.

th gi i quan m i, ch nghia duy v t tri t d - ch nghia duy v t này bao quát c linh

v c sinh ho t xã h i, - phép bi n ch ng v i tu cách là h c thuy t toàn di n nh t và sâu

s c nh t v s phát tri n, lý lu n d u tranh giai c p và vai trò cách m ng - trong l ch s toàn

th gi i - c a giai c p vô s n, t c là giai c p sáng t o m t xã h i m i, xã h i c ng s n"

V i

Tuyên ngôn c a Ð ng C ng s n

, tri t h c Mác và ch nghia Mác nói chung

dã hình thành và s du c Mác và Angghen ti p t c b sung, phát tri n trong su t cu c

d i c a hai ông trên co s t ng k t nh ng kinh nghi m th c ti n c a phong trào công

nhân và khái quát các thành t u khoa h c.

3. Giai do n Mác và Angghen b sung và phát tri n lý lu n tri t h c

T sau

Tuyên ngôn c a Ð ng C ng s n

, h c thuy t Mác ti p t c du c b sung và

phát tri n trong s g n bó m t thi t hon n a v i th c ti n cách m ng mà Mác và Angghen

v a là nh ng d i bi u tu tu ng v a là lãnh t thiên tài c a phong trào công nhân. B ng

ho t d ng lý lu n c a mình, Mác và Angghen dã dua phong trào công nhân t t phát

thành phong trào t giác và phát tri n ngày càng m nh m ; và chính trong quá trình dó,

h c thuy t c a các ông cung không ng ng du c phát tri n.

Các tác ph m ch y u c a Mác nhu

Ð u tranh giai c p Pháp, Ngày mu i tám

tháng Suong mù c a Lui Bônapácto, N i chi n Pháp, Phê phán Cuong linh Gôta

...

cho th y vi c t ng k t kinh nghi m th c ti n c a phong trào công nhân có t m quan tr ng

nhu th nào trong s phát tri n lý lu n c a ch nghia Mác nói chung và tri t h c Mác

nói riêng.

Trong tác ph m

Ngày mu i tám tháng Suong mù c a Lui Bônapáct

o, C.Mác dã

phát tri n nhi u nguyên lý quan tr ng c a ch nghia duy v t l ch s nhu nguyên lý d u

tranh giai c p là d ng l c phát tri n c a xã h i có giai c p d i kháng, nguyên lý v tính

t t y u c a chuyên chính vô s n, v thái d c a giai c p công nhân d i v i nhà nu c tu

s n trong d u tranh cách m ng...

Nhi u v n d tri t h c, d c bi t nh ng v n d phuong pháp lu n duy v t bi n ch ng

và duy v t l ch s du c C.Mác phát tri n trong các tác ph m nghiên c u kinh t - chính

tr , tiêu bi u là b

Tu b n

(vi t t nh ng nam 40 và xu t b n t p I nam 1867). B Tu

b n không ch là công trình d s c a Mác v kinh t h c mà còn là s b sung, phát

tri n c a tri t h c Mác nói riêng, c a h c thuy t Mác nói chung. Lênin dã nh n xét: v

phuong di n tri t h c, n u nhu Mác không d l i cho chúng ta m t "lôgích h c v i ch L

vi t hoa" thì Mác dã d l i cho chúng ta cái lôgích c a b

Tu b n

Th i k Công xã Pari (1871), C.Mác vi t

N i chi n Pháp

nh m t ng k t kinh

nghi m d u tranh c a Công xã và ti p t c phát tri n nh ng nguyên lý c a ch nghia duy

v t l ch s nhu v nhà nu c và cách m ng, v tính t t y u c a chuyên chính vô s n, v.v..

Nam 1875, C.Mác vi t

Phê phán Cuong linh Gôta

, dây là tác ph m lý lu n quan

tr ng nh t sau

Tuyên ngôn c a Ð ng C ng s n

và b

Tu b n

. Trong tác ph m dó, C.Mác

. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxco va, 1980, t.26, tr. 57.

làm sâu s c và phong phú thêm h c thuy t v hình thái kinh t - xã h i, phát tri n hon

n a h c thuy t mácxít v nhà nu c và cách m ng, và l n d u trình bày tu tu ng v hai

giai do n phát tri n c a hình thái kinh t - xã h i c ng s n ch nghia.

Trong khi dó, Angghen dã phát tri n tri t h c Mác thông qua vi c khái quát các

thành t u khoa h c và phê phán các lý lu n tri t h c duy tâm, siêu hình và c nh ng

quan ni m duy v t t m thu ng nh ng ngu i t nh n là ngu i mácxít nhung l i không

hi u dúng th c ch t c a h c thuy t Mác. V i nh ng tác ph m ch y u c a mình nhu

Ch ng Ðuyrinh, Bi n ch ng c a t nhiên, Ngu n g c c a gia dình, c a ch d tu h u và

c a nhà nu c, Lútvích Phoiob c và s cáo chung c a tri t h c c di n Ð c, v.v..

Angghen dã trình bày h c thuy t Mác nói chung, tri t h c Mác nói riêng du i d ng m t

h th ng lý lu n. Ngoài ra cung c n chú ý r ng, nh ng ý ki n b sung, gi i thích c a

Angghen sau khi Mác qua d i d i v i m t s lu n di m c a các ông tru c dây cung có ý

nghia r t quan tr ng trong vi c phát tri n h c thuy t Mác.

Tác ph m

Cách m ng và ph n cách m ng Ð c

c a Ph.Angghen dã phân tích

sâu s c nguyên nhân, tính ch t và d ng l c c a cu c cách m ng Ð c nam 1848 -

1849, kh nang phát tri n và thái d c a nó d i v i giai c p trung gian, cung nhu d i v i

phong trào d u tranh c a giai c p công nhân, qua dó làm phong phú thêm lý lu n mácxít

v cách m ng. Tác ph m cung ch ra nguyên nhân kinh t sâu xa c a m i cu c cách

m ng là mâu thu n gi a l c lu ng s n xu t ti n b và quan h s n xu t l c h u, ch ng

minh tính quy lu t c a cách m ng, vai trò quy t d nh c a qu n chúng nhân dân trong

l ch s , và nhi u v n d quan tr ng khác.

Tác ph m

Ch ng Ðuyrinh

(Ông Oighen Ðuyrinh d o l n khoa h c) c a

Ph.Angghen du c vi t vào mùa thu nam 1876 d n gi a nam 1878, là m t trong nh ng

tác ph m quan tr ng nh t dánh d u s phát tri n c a tri t h c Mác nói riêng và ch

nghia Mác nói chung. Tác ph m g m ba ph n chính: Ph n th nh t: tri t h c; ph n th

hai: kinh t chính tr h c; ph n th ba: ch nghia xã h i. Trong tác ph m này, l n d u

tiên Ph.A ngghen trình bày hoàn ch nh th gi i quan mácxít v ch nghia duy v t bi n

ch ng và ch nghia duy v t l ch s , kinh t chính tr h c, ch nghia xã h i khoa h c, và

ch ra m i liên h h u co gi a ba b ph n h p thành ch nghia Mác.

C n lu u ý, tuy dây là tác ph m c a Ph.A ngghen, nhung nhu chính ông dã nói

trong

L i t a vi t cho ba l n xu t b n

, m t ph n h t s c l n c a cu n sách là do C.Mác

d t co s và phát tri n, b n thân C.Mác dã vi t chuong th X trong ph n Kinh t chính tr h c

(V quy n

L ch s phê phán

Trong kho ng th i gian t nam 1873 d n nam 1883 Ph.Angghen dã so n th o t p

Bi n ch ng c a t nhiên

(g m nh ng bút ký và nh ng do n van còn du i d ng b n

th o, chua hoàn thành, du c xu t b n toàn b l n d u nam 1925 Liên Xô).

Tác ph m du c vi t nh m khái quát v m t tri t h c nh ng thành t u v khoa h c

t nhiên d t du c vào gi a th k XIX nh m b sung và phát tri n phép bi n ch ng duy

v t.

Sau khi C.Mác m t (1883), Ph.Angghen, m t m t, t p trung s c l c và trí tu d

chu n b cho vi c xu t b n t p hai và t p ba b

Tu b n

- m t vi c làm mà sau này du c

V.I.Lênin dánh giá nhu là vi c Ph.Angghen dã xây d ng cho ngu i b n c a mình m t

dài k ni m vi d i và trên dó Ph.Angghen không ng dã kh c luôn tên tu i c a mình, -

m t khác, ti p t c lãnh d o phong trào d u tranh c a giai c p công nhân và hoàn thành

các tác ph m tri t h c quan tr ng c a mình, trong dó d c bi t có các tác ph m

Ngu n

g c c a gia dình, c a ch d tu h u và c a nhà nu c

(1884),

Lútvích Phoiob c và s cáo

chung c a tri t h c c di n Ð c

(1886).

Tác ph m

Ngu n g c c a gia dình, c a ch d tu h u và c a nhà nu c

du c

Ph.A ngghen vi t t tháng ba d n tháng nam và xu t b n vào tháng mu i nam 1884. Trong

tác ph m dó, Ph.Angghen d a vào nh ng phát hi n khoa h c m i nh t c a Moócgang d

phát tri n quan di m duy v t bi n ch ng v l ch s xã h i có giai c p. Ph.Angghen ch ng

minh r ng, s phát tri n c a s n xu t v t ch t dã làm cho ch d công xã nguyên thu tan

rã và hình thành xã h i có giai c p d a trên s s h u tu nhân.

S nghiên c u l ch s xã h i nguyên thu dã giúp Ph.Angghen kh ng d nh thêm

lu n di m v d u tranh giai c p nhu là n i dung c a l ch s xã h i có giai c p.

Tác ph m cung ch ra quá trình ti n hóa c a các hình th c gia dình, s hình thành

giai c p và nhà nu c. Ð c bi t, Ph.Angghen dã kh ng d nh quan di m duy v t l ch s v

nhà nu c nhu là s n ph m c a s phân chia xã h i thành giai c p.

4. Th c ch t và ý nghia cu c cách m ng trong tri t h c do Mác và

Angghen th c hi n

S ra d i tri t h c Mác t o nên s bi n d i có ý nghia cách m ng trong l ch s phát

tri n tri t h c c a nhân lo i.

C.Mác và Ph.Angghen dã k th a m t cách có phê phán nh ng thành t u tu duy

nhân lo i, sáng t o nên ch nghia duy v t tri t h c tri t d , không di u hòa v i ch

nghia duy tâm và phép siêu hình.

Tri t h c Mác dã kh c ph c s tách r i th gi i quan duy v t và phép bi n ch ng

trong l ch s phát tri n c a tri t h c. C nhiên, trong các h c thuy t tri t h c duy v t

tru c Mác dã ch a d ng không ít nh ng lu n di m riêng bi t th hi n tinh th n bi n

ch ng; song do s h n ch c a di u ki n xã h i và c a trình d phát tri n khoa h c nên

tính siêu hình v n là m t nhu c di m chung c a ch nghia duy v t tri t h c tru c

Mác. Trong khi dó, phép bi n ch ng l i du c phát tri n trong cái v duy tâm th n bí c a

m t s d i bi u tri t h c c di n Ð c, d c bi t là trong tri t h c Hêghen. Nhung ch

nghia duy v t bi n ch ng không ph i là s "l p ghép" phép bi n ch ng c a Hêghen v i

ch nghia duy v t c a Phoiob c. Ð xây d ng tri t h c duy v t bi n ch ng, Mác dã ph i

c i t o c ch nghia duy v t cu và c phép bi n ch ng duy tâm c a Hêghen, Mác

vi t: "Phuong pháp bi n ch ng c a tôi không nh ng khác phuong pháp c a Hêghen v

co b n, mà còn d i l p h n v i phuong pháp y n a"

. Gi i thoát ch nghia duy v t kh i

tính h n ch siêu hình, Mác dã làm cho ch nghia duy v t tr nên hoàn b và m r ng

h c thuy t y t ch nh n th c gi i t nhiên d n ch nh n th c xã h i loài ngu i:

"Ch

nghia duy v t l ch s

c a Mác là thành t u vi d i nh t c a tu tu ng khoa h c"

. Ðó là m t

cu c cách m ng th t s trong h c thuy t v xã h i, m t trong nh ng y u t ch y u c a

bu c ngo t cách m ng mà Mác và Angghen dã th c hi n trong tri t h c

V i s ra d i c a tri t h c Mác, vai trò xã h i c a tri t h c cung nhu v trí c a tri t

h c trong h th ng tri th c khoa h c cung bi n d i.

"Các nhà tri t h c dã ch

gi i thích

th gi i b ng nhi u cách khác nhau, song v n d

là

c i t o

th gi i"

. Lu n di m dó c a Mác nói lên s khác nhau v ch t gi a tri t h c

c a ông v i các h c thuy t tri t h c tru c kia, k c nh ng h c thuy t tri t h c ti n b .

Tuy v y, Mác không h ph nh n, trái l i Mác dã dánh giá cao vai trò to l n c a các nhà

tri t h c và các h c thuy t tri t h c ti n b trong s phát tri n xã h i. Ch ng h n, Mác

khâm ph c và dánh giá r t cao ch nghia vô th n tri t h c c a các nhà duy v t Pháp

th k XVII. Song, m t h n ch v tính th c ti n là

"khuy t di m ch y u"

c a m i h c

thuy t duy v t tru c Mác nên nó chua tr thành công c nh n th c khoa h c d c i t o

th gi i b ng cách m ng. Nay nó dã du c Mác kh c ph c, vu t qua và di t i ch nghia

duy v t l ch s làm cho ch nghia duy v t tr thành tri t d .

Tri t h c Mác là th gi i quan khoa h c c a giai c p công nhân

, m t giai c p ti n

b và cách m ng nh t, m t giai c p có l i ích phù h p v i l i ích co b n c a nhân dân

lao d ng và v i s phát tri n xã h i. S k t h p lý lu n c a ch nghia Mác v i phong

trào công nhân dã t o nên bu c chuy n bi n v ch t c a phong trào,

t trình d t phát

lên t giác

. Phép bi n ch ng mácxít mang tính cách m ng sâu s c nh t "vì trong quan

ni m tích c c v cái hi n dang t n t i, phép bi n ch ng d ng th i cung bao hàm c quan

ni m v s ph d nh cái hi n dang t n t i dó, v s di t vong t t y u c a nó; vì m i

hình thái dã hình thành d u du c phép bi n ch ng xét trong s v n d ng, t c là xét

c m t nh t th i c a hình thái dó; vì phép bi n ch ng không khu t ph c tru c m t cái gì

c , và v th c ch t thì nó có tính ch t phê phán và cách m ng"

S c m nh

"c i t o th

gi i" c a tri t h c mácxít chính là s g n bó m t thi t cu c d u tranh cách m ng c a

qu n chúng nhân dân dông d o, nh dó lý lu n "s tr thành l c lu ng v t ch t".

Tri t h c Mác cung dã ch m d t tham v ng nhi u nhà tri t h c duy tâm coi tri t

h c là "khoa h c c a các khoa h c" d ng trên m i khoa h c. Mác và Angghen dã xây

d ng lý lu n tri t h c c a mình trên co s khái quát các thành t u c a khoa h c t nhiên

và khoa h c xã h i. Theo Angghen, m i l n có m t phát minh v ch th i d i, ngay c

trong linh v c khoa h c t nhiên, thì ch nghia duy v t không tránh kh i ph i thay d i

1. C.Mác và Ph. Angghen:

Toàn t p,

Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1993, t. 23, tr. 35.

2. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1980, t.23, tr. 53.

C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p,

Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.3, tr. 12.

C. Mác và Ph. Angghen:

Toàn t p,

Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1993, t. 23, tr. 35-36.

hình th c c a nó. Ngu c l i,

tri t h c Mác l i tr thành th gi i quan khoa h c và phuong

pháp lu n chung c n thi t cho s phát tri n c a các khoa h c.

Nh n xét v s phát tri n

c a khoa h c t nhiên th i dó, Angghen cung cho r ng, thoát kh i ch nghia th n bí,

phép bi n ch ng tr thành m t t t y u tuy t d i v i khoa h c t nhiên, khoa h c này dã

r i b d a h t mà tru c kia trong dó ch có nh ng ph m trù c d nh cung d . S phát

tri n m nh m c a khoa h c ngày nay càng ch ng t s c n thi t ph i có tu duy bi n

ch ng duy v t và ngu c l i ph i phát tri n lý lu n tri t h c c a ch nghia Mác d a trên

nh ng thành t u c a khoa h c hi n d i.

5. Giai do n Lênin trong s phát tri n tri t h c Mác

Sau C.Mác và Ph.Angghen, tri t h c Mác du c Lênin b sung và phát tri n m t

cách sáng t o trong tình hình m i.

V.I.Lênin (1870 - 1924) dã v n d ng sáng t o h c thuy t c a Mác d gi i quy t

nh ng v n d c a cách m ng vô s n trong th i d i ch nghia d qu c và bu c d u xây

d ng ch nghia xã h i. Ông dã có dóng góp to l n vào s phát tri n lý lu n c a ch nghia

Mác nói chung, tri t h c Mác nói riêng.

Trong nh ng tác ph m l n ban d u c a mình, nhu

Nh ng "ngu i b n dân" là th

nào và h d u tranh ch ng nh ng ngu i dân ch - xã h i ra sao?

và

N i dung kinh t

c a ch nghia dân tuý và s phê phán trong cu n sách c a ông Xtoruvê v n i dung dó

Lênin dã v ch tr n b n ch t ph n cách m ng, gi danh "ngu i b n c a dân" c a phái

dân tuý Nga vào nh ng nam 90 c a th k XIX. V tri t h c ông dã phê phán quan

di m duy tâm ch quan v l ch s c a nh ng nhà dân tuý. Trong cu c d u tranh dó,

Lênin không nh ng dã b o v ch nghia Mác kh i s xuyên t c c a nh ng ngu i dân

tuý mà còn phát tri n, làm phong phú thêm quan di m duy v t l ch s , nh t là lý lu n v

hình thái kinh t - xã h i c a Mác.

Nh ng nam cu i cùng c a th k XIX bu c sang th k XX, trong linh v c khoa

h c t nhiên có nh ng phát minh l n "mang tính v ch th i d i", nh t là phát hi n v

di n t và c u t o nguyên t dã làm d o l n can b n quan ni m v th gi i c a v t lý h c

c di n, d n t i "cu c kh ng ho ng v t lý". L i d ng tình hình dó, ch nghia duy tâm,

trong dó có ch nghia Makho - m t th ch nghia duy tâm ch quan - t n công vào ch

nghia duy v t nói chung, ch nghia duy v t mácxít nói riêng.

nu c Nga, sau th t b i c a cu c cách m ng 1905 - 1907, nh ng ngu i theo ch

nghia Makho cung tang cu ng ho t d ng lý lu n. H vi n c "b o v ch nghia Mác",

nhung th c ch t là dã xuyên t c tri t h c mácxít. Trong tác ph m

Ch nghia duy v t và

ch nghia kinh nghi m phê phán

xu t b n nam 1909, Lênin không ch phê phán quan

di m duy tâm, siêu hình c a nh ng ngu i theo ch nghia Makho mà còn b sung, phát

tri n ch nghia duy v t bi n ch ng và duy v t l ch s d a trên s phân tích, khái quát

nh ng thành t u khoa h c m i nh t, tru c h t là khoa h c t nhiên th i dó. Ð nh nghia

c a Lênin v v t ch t v i tính cách là m t ph m trù tri t h c, nhi u v n d can b n c a

nh n th c lu n mácxít dã du c làm sâu s c thêm, du c nâng lên m t trình d m i.

Phuong pháp c a Lênin trong vi c phân tích "cu c kh ng ho ng v t lý" có ý nghia

h t s c quan tr ng d i v i s phát tri n c a khoa h c t nhiên h i dó và cho d n c

ngày nay.

Vi c nghiên c u nh ng v n d tri t h c du c Lênin ti n hành vào nh ng nam

Chi n tranh th gi i l n th nh t nh m dáp ng yêu c u nh n th c giai do n d c quy n

nhà nu c c a ch nghia tu b n và gi i quy t nh ng v n d c p bách c a th c ti n cách

m ng vô s n. Tác ph m

Bút ký tri t h c

- g m nh ng ghi chép và nh n xét c a Lênin

khi d c các tác ph m c a nhi u nhà tri t h c du c th c hi n ch y u trong nh ng nam

t 1914 d n nam 1915, cho th y ông d c bi t quan tâm nghiên c u v phép bi n ch ng,

nh t là tri t h c Hêghen. Lênin dã ti p t c khai thác cái "h t nhân h p lý" c a tri t h c

Hêghen d làm phong phú thêm phép bi n ch ng duy v t, d c bi t là lý lu n v s

th ng nh t c a các m t d i l p. Tinh th n sáng t o c a tu duy bi n ch ng cung dã giúp

cho Lênin có nh ng dóng góp quan tr ng vào kho tàng lý lu n c a ch nghia Mác và

tri t h c xã h i nhu v n d nhà nu c, cách m ng b o l c, chuyên chính vô s n, lý lu n

v d ng ki u m i, v.v.. Lu n di m c a Lênin v kh nang th ng l i c a ch nghia xã h i

b t d u m t s nu c, th m chí m t nu c riêng l , du c rút ra t s phân tích quy

lu t phát tri n không d u c a ch nghia tu b n, dã có nh hu ng r t l n t i ti n trình

cách m ng nu c Nga cung nhu trên toàn th gi i.

Trong khi lãnh d o công cu c xây d ng nh ng co s ban d u c a ch nghia xã

h i, Lênin ti p t c có nh ng dóng góp m i quan tr ng vào vi c phát tri n tri t h c Mác.

Ð ng th i ông dã nêu lên nh ng m u m c v s th ng nh t gi a tính d ng v i yêu c u

sáng t o trong vi c v n d ng lý lu n c a ch nghia Mác.

Ð b o v ch nghia Mác, Lênin không ch phê phán không khoan nhu ng d i v i

m i k thù c a ch nghia Mác, mà còn k ch li t phê phán nh ng ngu i nhân danh lý

lu n c a Mác trên l i nói nhung th c t là ch nghia xét l i, ho c ít ra dã xa r i h c

thuy t c a Mác. Ð ng th i, Lênin chú tr ng t ng k t kinh nghi m th c ti n cách m ng

và d a vào nh ng thành qu m i nh t c a khoa h c d b sung, phát tri n di s n lý lu n

c a Mác và Angghen d l i. V i tinh th n bi n ch ng duy v t, xem chân lý là c th , có

khi Lênin dã ph i thay d i m t cách can b n d i v i m t quan ni m nào dó c a mình v

ch nghia xã h i, không ch p nh n m i th bi u hi n c a ch nghia giáo di u. Chính vì

th mà m t giai do n m i trong s phát tri n c a ch nghia Mác nói chung, tri t h c

Mác nói riêng dã g n li n v i tên tu i c a V.I.Lênin và du c g i là tri t h c Mác -

Lênin nói riêng, ch nghia Mác - Lênin nói chung.

Ngày nay, hon bao gi h t, yêu c u b sung và phát tri n lý lu n c a tri t h c Mác

- Lênin là r t c p thi t.

Ð c di m c a th i d i ngày nay là s tuong tác gi a hai quá trình cách m ng -

cách m ng khoa h c công ngh và cách m ng xã h i, dã t o nên s bi n d i r t nang

d ng c a d i s ng xã h i. Trong nh ng di u ki n dó, quá trình t o ra nh ng ti n d c a

ch nghia xã h i di n ra trong các xã h i tu b n ch nghia phát tri n du c d y m nh

nhu m t xu hu ng khách quan. Tính ch t bi n ch ng c a s ti n hóa xã h i di n ra

trong nh ng mâu thu n và thông qua các mâu thu n c a ch nghia tu b n cung là m t

trong nh ng ngu n g c n y sinh nh ng khuynh hu ng sai l m khác nhau, th m chí di

t i "xét l i" trong phong trào c ng s n và công nhân th gi i.

S kh ng ho ng c a ch nghia xã h i làm cho yêu c u phát tri n tri t h c Mác -

Lênin càng tr nên c p bách. Th c ti n cu c d u tranh b o v nh ng thành qu mà ch

nghia xã h i dã giành du c, nh t là công cu c d u tranh b o v d dua s nghi p xây

d ng ch nghia xã h i vu t qua thách th c to l n hi n nay và ti p t c ti n lên, dòi h i

các Ð ng C ng s n ph i n m v ng lý lu n c a ch nghia Mác - Lênin. Tru c h t, ph i

th m nhu n th gi i quan duy v t và phuong pháp bi n ch ng khoa h c c a nó. C nh ng

thành công cung nhu th t h i trong quá trình d i m i, "c i t " ch nghia xã h i ch ng t

s c n thi t ph i kiên quy t d u tranh ch ng ch nghia xét l i, d ng th i ph i kh c ph c

b nh giáo di u trong vi c v n d ng lý lu n c a ch nghia Mác - Lênin.

Chúng ta không th d i m i thành công n u xa r i l p tru ng c a ch nghia Mác -

Lênin, roi vào ch nghia xét l i.

Nhu v y, phát tri n lý lu n tri t h c mácxít và d i m i ch nghia xã h i trong th c

ti n là m t quá trình th ng nh t, b i vì "th ng nh t gi a lý lu n và th c ti n là m t

nguyên t c can b n c a ch nghia Mác - Lênin"

Câu h i ôn t p

1. Vì sao có th nói s ra d i c a tri t h c Mác là m t t t y u l ch s ?

2. Vì sao có th nói s ra d i c a tri t h c Mác là m t cu c cách m ng trên linh

v c tri t h c?

3. Vì sao chúng ta g i tri t h c do Mác và Angghen sáng l p là tri t h c Mác -

Lênin?

4. T l ch s tri t h c Mác - Lênin, anh (ch ) rút ra du c nh ng bài h c gì cho

vi c nghiên c u tri t h c?

1. H Chí Minh:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1996, t.8, tr 496.

Chuong IV

M t s trào luu tri t h c phuong Tây hi n d i

T d u th k XX, nh t là t sau Chi n tranh th gi i th hai, tri t h c phuong

Tây hi n d i không ng ng phân hóa thành nhi u tru ng phái, nhung xoay quanh hai

trào luu ch y u, dó là ch nghia duy khoa h c và ch nghia nhân b n phi duy lý.

Ch nghia duy lý và ch nghia nhân d o

là hai vu khí tu tu ng c a giai c p tu s n

ch ng l i ch d phong ki n, th n h c và ch nghia kinh vi n. Trong cu c d u tranh

c a giai c p tu s n nh m xác l p và phát tri n ch nghia tu b n, ch ng chuyên ch

phong ki n thì ch nghia duy lý và ch nghia nhân d o th ng nh t v i nhau và dã có vai

trò l ch s ti n b .

Du i ch d tu b n, ti n b c a khoa h c k thu t dã thúc d y s n xu t phát tri n

m nh m nhung v n không dua l i "t do, bình d ng, bác ái". Trái l i, nó còn d n d n các

cu c kh ng ho ng xã h i, kh ng ho ng tinh th n, kh ng ho ng sinh thái, kh ng ho ng

nhân cách ngày càng sâu s c, d y con ngu i vào tình tr ng tha hóa toàn di n và n ng n hon.

Trong di u ki n l ch s dó, tri t h c phuong Tây dã di n ra

s tách bi t và s d i

l p

gi a ch nghia duy lý và ch nghia nhân b n. Trào luu duy khoa h c và trào luu

nhân b n phi duy lý du ng nhu là d i l p nhau, nhung trên th c t l i b sung cho nhau,

vì chúng d u d u ph n ánh nh ng mâu thu n co b n trong lòng ch nghia tu b n hi n

d i.

1. Ch nghia th c ch ng

Các tri t gia thu c trào luu

ch nghia duy khoa h c

ch truong xây d ng tri t h c

theo mô hình "các khoa h c th c ch ng". Theo h , tri t h c không nên nghiên c u

nh ng v n d nhu b n ch t c a s v t, các quy lu t chung c a th gi i, v.v. mà di tìm

phuong pháp khoa h c có hi u qu nh t, dáng tin c y nh t m i là n i dung ch y u c a

vi c nghiên c u tri t h c.

Trong các tru ng phái theo ch nghia duy khoa h c, tru ng phái có nh hu ng

l n và lâu nh t là

ch nghia th c ch ng

Các nhà tri t h c th c ch ng cho r ng, ch có các hi n tu ng ho c s ki n, m i là

"cái th c ch ng", do dó h không th a nh n b t c cái gì ngoài hi n tu ng, không th a

nh n b n ch t c a s v t, h mu n l n tránh v n d co b n c a tri t h c, mu n lo i tr

v n d th gi i quan ra kh i tri t h c truy n th ng. Ôguýt Côngto cho r ng, tri t h c

ph i l y các s v t "th c ch ng", "xác th c" làm can c .

Ch nghia th c ch ng r a d i t th k XIX. Cùng v i s phát tri n c a khoa h c

t nhiên th k XX, nh t là s ra d i hình h c phi Oclít, thuy t tuong d i, co h c

lu ng t ,

phuong th c tu duy

truy n th ng dã b tác d ng r t m nh. Các phuong pháp

toán h c, phuong pháp lôgíc toán tr thành phuong pháp d c bi t quan tr ng trong khoa

h c t nhiên. Tuy t d i hóa di u dó, m t s nhà tri t h c dã cho r ng, chính vi c nghiên

c u các phuong pháp dó m i là nhi m v , n i dung ch y u c a tri t h c. Th m chí có

nhà tri t h c còn cho r ng, vi c toán h c hóa, lôgíc h c hóa tri t h c m i là l i thoát c a

tri t h c hi n d i.

Trong các nhà tri t h c ch truong lôgíc h c hóa tri t h c có m t s ngu i nh n

m nh vi c phân tích ngôn ng . Tru ng phái coi vi c phân tích lôgíc ngôn ng là n i

dung trung tâm c a tri t h c du c g i là

ch nghia th c ch ng m i, ho c tri t h c phân

tích

Tri t h c phân tích du c hình thành vào d u th k XX. Trong s các nhà sáng

l p thì

Rotxon

và

Uýtgen Xten

là hai ngu i có nh hu ng l n. R txon coi nhi m v phân

tích hình th c và phân tích lôgíc là n i dung ch y u c a tri t h c. Ông ch truong l y

lôgíc toán - lý hi n d i làm co s sáng t o ra ngôn ng nhân t o d d m b o s nh t trí

gi a c u trúc cú pháp c a m nh d và hình th c lôgíc c a nó.

Ð n nh ng nam 20 c a th k XX, trong tri t h c phân tích dã xu t hi n m t chi

phái l n:

Ch nghia kinh nghi m lôgíc

, ho c còn g i là

ch nghia th c ch ng lôgíc

Ch nghia th c ch ng lôgíc s d ng nh ng thành qu c a toán h c, d c bi t là

c a lôgíc toán lý t d u th k XX d n nay, dem t t c các tri th c quy thành các m nh

d có th dùng lôgíc toán d bi u th . Trên co s dó, tri t h c ch còn nhi m v ti n hành

s phân tích k t c u lôgíc d i v i t t c m i m nh d khoa h c d a trên các tài li u th c

ch ng (kinh nghi m).

Tru c và sau Chi n tranh th gi i th hai, trong tri t h c phân tích dã xu t hi n phái

ngôn ng h c thu ng ngày

. Các d i bi u c a phái này d u là các giáo su tru ng Ð i h c

Oxpho (Oxford) cho nên tru ng phái dó cung du c g i là tru ng phái Oxpho. Nh ng

ngu i theo ch nghia th c ch ng lôgíc thu ng phê phán các khái ni m c a ngôn ng t

nhiên là mo h , không rõ ràng, nên không phù h p v i tu duy chính xác. Trái l i, tru ng

phái ngôn ng l i nh n m nh tính phong phú c a khái ni m và s phân bi t t m gi a

các khái ni m trong ngôn ng t nhiên. N u ch nghia th c ch ng lôgíc quy nhi m v

tri t h c thành s phân tích lôgíc, thì tru ng phái ngôn ng luôn luôn quy tri t h c thành

s phân tích ngôn ng t nhiên, c hai d u ph d nh ý nghia th gi i quan c a tri t h c.

Các tru ng phái

tri t h c khoa h c

có nh hu ng l n d n tri t h c phuong Tây,

bao g m các d i bi u nhu P ppo, Cun và Lacat t, v.v.. H c thuy t, quan di m c a h

không gi ng h t nhau, nhung cái gi ng nhau h là d u ph n d i ch nghia th c ch ng

lôgíc, vì ch nghia th c ch ng lôgíc ch ti n hành phân tích lôgíc tr ng thái tinh d i

Russel Bertrand (1872 - 1970): Nhà toán h c, tri t h c, xã h i h c, nhân va n Anh. Gi i thu ng Nôben Va n h c

1950, t ng là Ch t ch Tòa án qu c t x t i ác chi n tranh c a d qu c M Vi t Nam (B.T).

v i lý lu n khoa h c, không quan tâm nghiên c u s phát tri n c a tri th c khoa h c,

cho r ng các tri th c khoa h c ch tích lu v lu ng. H cho r ng khoa h c ti n b thông

qua con du ng cách m ng trong tri th c, do dó ph i ti n hành s phân tích l ch s khoa

h c theo tr ng thái d ng, thông qua gi i quy t mâu thu n.

P ppo

ph d nh phép quy n p, nh n m nh r ng khoa h c b t d u t v n d ch

không ph i b t ngu n t vi c quan sát, th c nghi m. Ông nh n d nh r ng, phuong pháp

khoa h c không ph i là ch ng th c tr c ti p mà là ch ng th c b ng s gi hóa, t c là

phê phán sai l m c a nó. Ông dua ra nguyên t c gi hóa c a lý lu n khoa h c d bác b

nguyên t c v tính có th ch ng th c tr c ti p du c c a ch nghia th c ch ng lôgíc.

Theo ông thì s phát tri n c a khoa h c b t d u t v n d mà d ra gi thuy t có tính

quy u c, ti p dó dùng th c nghi m d ki m nghi m, c g ng ch ng th c nó b ng s gi

hóa, sau dó l i xu t hi n v n d m i. Nhu v y khoa h c phát tri n theo phuong th c

"cách m ng không ng ng".

Cun

dùng thuy t các giai do n phát tri n c a khoa h c d thay th cho thuy t

"cách m ng không ng ng" c a s tang tru ng tri th c khoa h c. Ông chia s phát tri n

khoa h c thành hai th i k , th i k phát tri n bình thu ng và th i k cách m ng. Theo

ông, ngay trong th i k phát tri n bình thu ng c a khoa h c dã xu t hi n nh ng hi n

tu ng trái v i bình thu ng. Vi c tích lu các hi n tu ng trái v i bình thu ng, d n m t

ch ng m c nào dó s d n d n s kh ng ho ng trong khoa h c, do dó t o ra cu c cách

m ng khoa h c.

Lacat t,

trên co s t ng h p các quan di m c a

P ppo

và

Cun

dã nêu lên phuong

pháp lu n "cuong linh nghiên c u khoa h c", tr l i rõ câu h i th nào là m t khoa h c,

th nào là tính h p lý trong s phát tri n c a khoa h c.

Chúng ta d u bi t, trong xã h i tu s n hi n d i, m t m t dang t n t i cu c kh ng

ho ng xã h i tr m tr ng, nhung m t khác, khoa h c t nhiên l i có s ti n b to l n.

Ð ng tru c mâu thu n dó, m t s nhà tri t h c c m th y bó tay không có cách gì gi i

quy t. V m t lý lu n, h chán ghét lo i tri t h c thu n túy tu bi n, cho r ng lo i tri t

h c này can b n không th góp ph n gi i quy t nh ng v n d xã h i d t ra. Trong khi

dó, s phát tri n m nh m c a khoa h c t nhiên l i dua d n cho h ni m hy v ng và

ch d a tinh th n m i. Vì v y, h chuy n hu ng nghiên c u tri t h c t phuong di n

th gi i quan sang phuong di n phuong pháp lu n c a khoa h c. M t lo t tru ng phái

và phong trào du c g i là ch nghia duy khoa h c dã ra d i trong hoàn c nh dó.

Ngoài b i c nh xã h i, còn m t nguyên nhân n a xu t phát t d c di m c a khoa

h c t nhiên hi n d i. S phát tri n nhanh chóng c a nhi u môn khoa h c m i, s phân

công trong n i b khoa h c ngày càng t m hon, s ng d ng r ng rãi toán h c và

lôgíc toán, vi c khoa h c ngày càng di sâu hon vào k t c u v t ch t, vai trò c a mô hình

và k t c u lý lu n tang lên, v.v.. T t c nh ng di u dó dòi h i các môn khoa h c th c

ch ng không nh ng ph i nghiên c u nh ng n i dung c th mà còn ph i nghiên c u

nh ng v n d chung c a khoa h c, d c bi t là v n d phuong pháp lu n nh n th c c a

khoa h c. Ch nghia duy khoa h c d a vào yêu c u m i dó trong khoa h c t nhiên hi n

d i d dua ra các quan di m tri t h c th c ch ng c a mình.

Ch nghia duy khoa h c dã có công di sâu nghiên c u và ti p thu nhi u thành qu

trong toán h c và trong các khoa h c t nhiên hi n d i, nêu ra nhi u v n d m i cho

tri t h c, m ra nhi u hu ng m i cho s phát tri n tri t h c duy v t và phép bi n ch ng.

Trong dó, có th nói nh ng nhân t tích c c, tri t h c Mác có th ti p thu và s d ng. T t

nhiên, trào luu tri t h c này có m t mâu thu n, do dó cung là sai l m không th kh c

ph c du c: do mu n phá v m t s công th c c a tri t h c truy n th ng, nên dã c c

doan

ph nh n ý nghia th gi i quan c a tri t h c

, t c là ph nh n b n thân tri t h c.

M c dù nh ng nhà tri t h c sau

P ppo

và

Cun

dã chú ý d n ý nghia th gi i quan c a

tri t h c d i v i khoa h c, nhung do thi u quan di m duy v t l ch s nên h không có

cách nào thoát kh i tính h n ch dó. Vì v y ch nghia duy khoa h c không th m ra m t

con du ng m i th c s dúng d n cho s phát tri n c a tri t h c.

2. Ch nghia hi n sinh

Ch nghia hi n sinh d u th k XX có c i ngu n tu tu ng sâu xa mà tr c ti p nh t

là tri t h c phi duy lý th k XIX. Ð i bi u ch y u c a ch nghia hi n sinh là các nhà

tri t h c Hâydogo, Xáctoro, Giaxpo, Macxen.

Ch nghia hi n sinh là m t tru ng phái tri t h c r t ph c t p. Quan di m c a

nh ng d i bi u c a tri t h c này thu ng có s khác nhau r t l n. Ngoài s phân bi t

v qu c gia nhu ch nghia hi n sinh c a Ð c, ch nghia hi n sinh c a Pháp và ch

nghia hi n sinh c a M , còn có th phân bi t ch nghia hi n sinh theo thái d d i v i

tôn giáo nhu ch nghia hi n sinh vô th n và ch nghia hi n sinh h u th n. Trên nh ng

v n d chính tr to l n, gi a nh ng nhà tri t h c hi n sinh cung có nh ng khác bi t l n.

Nhung t t c nh ng ngu i theo ch nghia hi n sinh d u coi

s hi n sinh c a cá nhân

là

n i dung co b n trong tri t h c c a mình.

Các nhà hi n sinh phân bi t hai khái ni m

h u th

và

hi n h u

(hi n sinh). H u

th là khái ni m ch m t cái gì dó (m t v t, m t ngu i) dang t n t i, dang có m t, nhung

chua là m t cái gì dó c th c , chua có di n m o, chua có cá tính. Ðó là m t t n t i

chua s ng dích th c, vô h n, t c là chua hi n h u. Còn hi n h u là m t khái ni m ch

m t cái gì dó không nh ng là dang có m t (t n t i) mà còn dang s ng dích th c v i di n

m o riêng.

Do dó hi n sinh không ph i là gi i t nhiên ho c s v t, mà là con ngu i. B i vì

ch có con ngu i m i có th hi u du c s t n t i c a b n thân và c a s v t khác,

ch có

con ngu i m i hi n sinh.

Do dó nhi m v hàng d u c a tri t h c là phân tích v m t b n

th lu n d i v i hi n sinh, t c là mô t s t n t i b n ch t c a con ngu i trong ho t

d ng ý th c phi duy lý c a các cá nhân. Theo ch nghia hi n sinh, dó m i là b n th

lu n duy nh t dúng. Th c ch t dây là b n th lu n tri t h c duy tâm ch quan.

m t nh n th c lu n

, do dã coi v n d b n th lu n trung tâm c a tri t h c là s

c m th ch quan và thái d ng x c a cá nhân nên ch nghia hi n sinh không chú

tr ng nghiên c u nh n th c khoa h c. Trái l i ch nghia hi n sinh cho r ng, nh ng tri

th c thu du c b ng khoa h c d a trên lý tính là hu o. Ngu i ta càng d a vào lý tính và

khoa h c thì càng khi n mình b chi ph i, t dó b tha hóa. Theo h , d d t d n hi n sinh

chân chính thì ch có th d a vào tr c giác phi lý tính. Ch có trong cu c s ng dau kh ,

cô don, tuy t v ng, s hãi... con ngu i m i có th tr c ti p c m nh n du c s t n t i

c a mình. Nhu v y, nh n th c lu n c a ch nghia hi n sinh là nh n th c

duy tâm ch

quan phi duy lý

luân lý

, ch nghia hi n sinh ph n d i m i hình th c quy t d nh lu n trong d o

d c, ph nh n s t n t i ph bi n c a nh ng nguyên t c d o d c.

Ch nghia hi n sinh cho r ng, t do là b n ch t c a s hi n sinh c a cá nhân con

ngu i. Giá tr hi n sinh c a cá nhân du c th hi n trong s l a ch n t do c a cá nhân.

T do c a cá nhân không ph c tùng Thu ng d ho c b t c quy n uy nào và cung

không ch u s ràng bu c c a b t c tính t t y u khách quan nào. Nó là tuy t d i. Nhu

v y quan di m v t do c a ch nghia hi n sinh là quan di m c a ch nghia cá nhân c c

doan.

quan di m l ch s xã h i

, ch nghia hi n sinh xu t phát t t do cá nhân tuy t

d i, cho r ng ch có cá nhân m i là hi n sinh chân th c, xã h i ch là m t phuong th c

hi n sinh c a cá nhân, hon n a là phuong th c hi n sinh không chân th c. B i vì, khi

gi a xã h i và cá nhân có liên h ch t ch thì s t n t i c a cá nhân s không còn là cá

nhân th c s mà là cá nhân dã b d i tu ng hóa, b m t cá tính do b ràng bu c v i

ngu i khác và v i xã h i, là cá nhân b t p th , xã h i và ngu i khác l n át. Do dó, t n

t i xã h i dã bóp ch t hi n sinh chân chính c a con ngu i. Ð khôi ph c s hi n sinh

c a mình, con ngu i c n thoát kh i s ràng bu c c a nh ng ngu i khác và xã h i. Xã

h i chính là s n v t tha hóa c a con ngu i, b n thân nó không ph i là cái t n t i khách

quan t thân phát tri n theo quy lu t, mà ch là m t m ng u nhiên nh ng con ngu i b

tha hóa. Ð ng l c phát tri n c a l ch s t t nhiên là không n m trong xã h i, mà là

hi n sinh m i con ngu i và nó cung có nh hu ng m nh m , r ng rãi d i v i th gi i

phuong Tây, và c m t s châu l c khác.

T cu i nh ng nam 60 d u nh ng nam 70 th k XX, ch nghia hi n sinh tuy dã

suy thoái nhung nh ng tu tu ng c a nó v n ti p t c có nh hu ng trong khoa h c nhân

van, tri t h c và khoa h c xã h i nhi u nu c phuong Tây. Gi i pháp c a ch nghia

hi n sinh d i v i các v n d xã h i v co b n là tiêu c c. Nhung các nhà hi n sinh dã

dóng vai trò tích c c khi h d t ra và d cao nhi m v nghiên c u các v n d b n ch t

con ngu i, v s tha hóa do s th ng tr c a k thu t, v.v.. Ð c bi t cung nhu vi c h

th c t nh m i ngu i ph i tran tr v ý nghia c a cu c s ng và v các hi n tu ng b t h p

lý trong xã h i tu b n hi n d i.

3. Ch nghia Pho r t

Ch nghia Phor t cung là m t tru ng phái có nh hu ng r t l n c a trào luu

ch nghia nhân b n phi duy lý do nhà b nh h c tinh th n, nhà tâm lý h c ngu i áo, Phor t

sáng l p. H c thuy t và phuong pháp c a Phor t, có ý nghia th gi i quan và nhân sinh

quan tri t h c, có nh hu ng r ng l n d i v i các tru ng phái c a ch nghia nhân b n

tri t h c phuong Tây hi n d i.

Ch nghia Phor t hình thành vào d u th k XX trong b i c nh ch nghia tu b n

dang di vào giai do n d qu c ch nghia, các mâu thu n xã h i ngày càng sâu s c, b nh

tâm th n trong xã h i phát tri n nhanh. Sinh h c, sinh lý h c, tâm lý h c, v.v., cung có

bu c phát tri n m nh m , khi n cho nh ng lý lu n gi i thích các hi n tu ng sinh lý và

tâm lý c a con ngu i b ng quan di m co gi i d n d n du c thay th b ng nh ng lý lu n

m i.

Lý lu n v vô th c

là b ph n quan tr ng trong h th ng phân tích tâm lý d u tiên

c a Phor t. Ông chia quá trình tâm lý c a con ngu i thành ba b c: ý th c, ti m th c và

vô th c. S suy nghi c a con ngu i thu ng ti n hành gi a tr ng thái vô th c và ý th c.

ý th c là tâm lý nh n bi t c a con ngu i. Thí d , m t ngu i nói v i mình r ng tr i s p

mua, ph i mau mau v nhà thì suy nghi dó ti n hành trong tr ng thái ý th c, tuân theo

nh ng hình th c lôgíc. Còn vô th c là hi n tu ng tâm lý n m ngoài ph m vi c a lý trí,

do b n nang, thói quen và d c v ng c a con ngu i gây ra. Ho t d ng tâm lý này ti n

hành theo nguyên t c khoái c m, t c là do tình c m và d c v ng chi ph i, không b h n

ch v th i gian, không gian và quy t c lôgíc c a lý trí. Con ngu i thu ng suy nghi

trong tình tr ng vô th c nhu vô c b c b i.

Ti m th c là y u t trung gian, gi a ý th c và vô th c, ho t d ng theo nguyên

t c c a tính hi n th c. Phor t cho r ng, trong vô th c n gi u nh ng xung d t b n nang,

ph i thông qua s l a ch n và phê chu n c a "ti m th c" m i có th tr thành ý th c.

Theo ông, ý th c không ph i là th c ch t c a ho t d ng tâm lý mà ch là m t thu c tính

không n d nh c a ho t d ng tâm lý. Vô th c m i là can c hành vi con ngu i. Phor t

dánh giá cao tác d ng quan tr ng c a vô th c d i v i hành vi con ngu i. Ông phân tích

nh ng hành vi vô th c thu ng ngày nhu nói nh u, vi t sai, quên lãng, dua nh m, l y nh m,

dánh m t, v.v. và cho r ng nguyên nhân tâm lý c a nh ng hành vi dó chính là k t qu

c a nh ng u c v ng b d n nén.

Phor t có c ng hi n quan tr ng trong vi c d xu t và nghiên c u vai trò c a vô

th c trong h th ng phân tích tâm lý, nhung ông sai l m là dã khu ch d i tác d ng c a

vô th c d i v i hành vi c a con ngu i, không dánh giá dúng vai trò c a ý th c và các

di u ki n xã h i.

Trong lý lu n v nhân cách, Phor t dua ra ba khái ni m

"cái y", "cái tôi"

và

"cái

siêu tôi"

. Theo ông, "cái y" chính là s th hi n c a libidô (tính d c), là b n nang d u

tiên có t lúc con ngu i sinh ra. Nó là ngu n nang lu ng tâm lý dòi h i b c l và dòi

h i du c th a mãn m t cách mãnh li t. Nó là k t c u phi lý tính, ch tuân theo nguyên

t c khoái c m. "Cái tôi" là h th ng ý th c, là cái d ng gi a "cái y" và th gi i bên

ngoài, ho t d ng theo nhu c u c a th gi i bên ngoài, di u ti t s xung d t gi a "cái y"

và th gi i bên ngoài. "Cái siêu tôi" là d i di n c a xã h i, c a lý tu ng và c a uy th bên

ngoài trong tâm lý con ngu i. Nó du c t o thành b i nh ng chu n m c xã h i, nh ng quy

t c luân lý và nh ng gi i lu t tôn giáo. "Cái siêu tôi" khuy n khích d u tranh gi a "cái tôi"

và "cái y". Phor t cho r ng, tr ng thái tâm lý c a ngu i bình thu ng là ngu i gi du c

s cân b ng gi a ba cái: "cái y", "cái tôi" và "cái siêu tôi". Nh ng ngu i m c b nh tâm

th n là do m i quan h cân b ng gi a ba cái dó b phá ho i.

Thuy t tính d c

cung là n i dung quan tr ng trong h th ng phân tích tâm lý c a

ch nghia Phor t. Phor t cho r ng, trong m i xung d ng b n nang c a "cái y" thì b n

nang tính d c là h t nhân, là co s c a hành vi con ngu i. Tính d c ông nói dây có

nghia r ng, g m m i lo i khoái c m. Phor t cho r ng, tính d c là xung d t vinh h ng,

ngay c khi b ý th c và ti n ý th c áp ch , nó v n tìm cách b c l ra, có khi b ng h

th ng ngu trang xâm nh p vào h th ng ý th c. Do dó, v tâm lý thu ng có hi n tu ng

n m mo, nói nh u và nh ng b nh tâm th n khác. Theo ông, m t t , m t con s , m t tên

ngu i ho c m t s vi c hi n ra trong gi c mo d u không ph i là vô c , mà là s th hi n

ho c s th a mãn m t nguy n v ng nào dó. Phor t m r ng lý lu n và phuong pháp dó

sang các linh v c khác d gi i thích các hi n tu ng xã h i. Ông cho r ng van hóa ngh

thu t c a nhân lo i không có quan h gì v i di u ki n sinh ho t v t ch t c a xã h i mà

b t ngu n t b n nang tính d c b áp ch .

Phor t coi b n nang tính d c c a con ngu i là co s duy nh t cho các ho t d ng

c a con ngu i. Quan di m trên c a Phor t dù nhìn t góc d sinh lý h c hay xã h i h c

d u không th d ng v ng du c.

Ch nghia Phor t d n nay v n là m t h c thuy t có nh hu ng r ng trên th gi i,

không nh ng tr thành m t tru ng phái ph bi n nh t c a tâm lý h c hi n d i - tru ng

phái tâm lý h c nhân b n, mà còn là ngu n g c làm n y sinh nhi u trào luu tri t h c

phuong Tây hi n d i.

Là m t nhà khoa h c, Phor t dã ti p thu truy n th ng duy v t c a khoa h c t

nhiên c di n và c a thuy t ti n hóa. Tuy nhiên trong th gi i quan tri t h c c a ông b c

l nh ng y u t duy tâm khi ông dem sinh v t hóa nh ng cái thu c v tâm lý c a con

ngu i, dem t nhiên hóa nh ng cái thu c v loài ngu i, dem tâm lý hóa nh ng cái thu c

v xã h i, và tuy t d i hóa cái tâm lý trong d i s ng c a con ngu i. Có th xem dó cung

là nh ng sai l m c a ch nghia Phor t. Vì quá nh n m nh d n b n nang tính d c nên

ông dã b nhi u ngu i ph n d i, trong dó có c h c trò c a ông.

4. Ch nghia Tôma m i

Vào cu i th k XIX m t hình thái m i c a tri t h c Thiên Chúa giáo dã xu t hi n

phuong Tây. B t ngu n t h c thuy t c a Thánh Tôma Akinô, h th ng tri t h c tôn

giáo này l y Chúa làm nòng c t, l y d c tin làm ti n d , l y th n h c làm can c , và g i là

Ch nghia Tôma m i

V nh n th c lu n:

Trong s phân tích d i v i tri th c, ch nghia Tôma m i

m t m t th a nh n tính khách quan c a nh n th c và tính dúng d n c a các phán doán

khoa h c, m t khác l i muu toan dùng nguyên t c tuong d ng lo i suy d t ch th a

nh n b n th c a th gi i hi n th c mà xác nh n b n th c a Chúa. Vì b n th do Chúa

sáng t o ra t ph i ch ng minh cho b n th c a Chúa nên trong s t n t i h u h n c a

th gi i hi n th c ph i có ph n c a s t n t i vô h n c a Chúa. T dó rút ra k t lu n là

tri th c lý tính phù h p v i d c tin c a con ngu i.

V tri t h c t nhiên:

Ch nghia Tôma m i qu quy t r ng, các khoa h c t nhiên

khi nghiên c u th gi i v t ch t t t nhiên ph i d c p các v n d tri t h c nhu k t c u và

ngu n g c c a v t ch t, v.v. do dó ph i l y h c thuy t v

hình th c và v t ch t

c a

Arixt t là co s lý lu n cho tri t h c t nhiên. Theo dó, v t ch t là b n nguyên hoàn

toàn th d ng, là kh nang; hình th c là ch d ng, là hi n th c; v t ch t không th t n

t i d c l p, nó c n có hình th c m i giành du c tính quy d nh c a nó, m i th c hi n

du c s t n t i c a nó. Chính nh hình th c nên m i xu t hi n tính da d ng c a phuong

th c t n t i c a v t ch t. B i vì Chúa là hình th c t i cao, là hình th c c a các hình th c

cho nên vi c nghiên c u c a khoa h c t nhiên là quá trình không ng ng phát hi n ra

Chúa, kh ng d nh Chúa và không ph nh n Chúa. V y là khoa h c và th n h c dã h p

tác r t hoà thu n d phát hi n và ch ng minh s t n t i vinh h ng c a Chúa.

V lý lu n chính tr xã h i:

Ch nghia Tôma m i ph nh n s t n t i c a các giai

c p, ch truong thuy t tính ngu i tr u tu ng, coi tr n th là t m th i, cu c s ng tuong lai

m i là vinh h ng. Ch nghia Tôma m i chú ý d n s k t h p v i th i d i m i, bi t n m

l y nh ng v n d b c xúc c a xã h i d tôn giáo có th phát huy vai trò c a mình trong

th i d i m i. H cho r ng, xã h i hi n nay dang d ng tru c nh ng v n d nghiêm tr ng.

B n thân khoa h c, k thu t không d d m b o s ti n b và h nh phúc c a nhân lo i.

Khi con ngu i ra s c chinh ph c gi i t nhiên thì h m t di ý th c v cu c s ng và tình

yêu d i v i Chúa. S bang ho i v d o d c dã tr c ti p uy hi p cu c s ng con ngu i.

Ð c u l y nhân lo i ngu i ta ph i nh d n d c tin, d n Chúa.

Nhu v y, Ch nghia Tôma m i dã s d ng nh ng mâu thu n có th c trong xã h i tu

b n hi n d i d tuyên truy n cho Chúa, d cao vai trò c a d c tin tôn giáo.

Ch nghia Tôma m i cung gi ng nhu ch nghia Tôma th i trung c , v n l y Chúa

làm nguyên t c t i cao, làm di m xu t phát và di m k t c a m i s v t.

Ch khác nhau

gi a hai ch nghia dó là:

d thích ng v i nhu c u th i d i, ch nghia Tôma m i dã th a

nh n m c d nh t d nh vai trò c a khoa h c, dã di sâu hon vào nh n th c lu n và tri t

h c t nhiên d lu n ch ng cho s nh t trí gi a tri th c và d c tin, khoa h c và th n

h c.

5. Ch nghia th c d ng

Ch nghia th c d ng, v i tu cách là m t tru ng phái tri t h c, dã ra d i trong các

nam 1871 - 1874, khi

Câu l c b siêu hình h c

tru ng Ð i h c Cambrit du c thành

l p. Ðó là m t h i h c thu t do m t s giáo viên c a tru ng t ch c ra. Ngu i sáng l p

ra ch nghia th c d ng là Pi cxo và trong s nh ng thành viên c a nó, ngu i sau dó

tr thành m t trong nh ng d i bi u ch y u là Giêmxo.

Nguyên t c can b n trong

phuong pháp lu n

c a ch nghia th c d ng là l y hi u

qu , công d ng làm tiêu chu n. M t d c di m làm cho ch nghia th c d ng khác v i tri t

h c truy n th ng là nó di vào tri t h c t phuong pháp. Ngu i d i bi u ch y u c a nó

có lúc dã quy tri t h c ch còn là v n d phuong pháp, tuyên b ch nghia th c d ng

không ph i là lý lu n tri t h c có h th ng, mà ch là lý lu n v phuong pháp.

V nh n th c lu n:

Ch nghia th c d ng nói d n m t phuong th c tu duy d c thù.

Phuong th c tu duy dó không xem xét khái ni m b n thân khái ni m mà di sâu nghiên

c u xem khi du c s d ng thì nó s n sinh ra h u qu gì. Khái ni m và lý lu n không

ph i là s gi i dáp v th gi i. Các cu c tranh lu n gi a ch nghia duy v t và ch nghia

duy tâm trong tri t h c truy n th ng là các cu c d u tranh có tính ch t siêu hình, ch ng

có ý nghia gì. L y hi u qu th c t mà xét thì dù th gi i là v t ch t hay là tinh th n

cung ch ng có s khác bi t gì. N u xu t phát t hi u qu d kh ng d nh giá tr c a tôn

giáo và khoa h c thì ni m tin khoa h c và tín ngu ng tôn giáo d u có giá tr thi t th c vì

c hai d u là công c d d t d n m c dích c a d i s ng con ngu i.

Quan ni m v chân lý c a ch nghia th c d ng:

Lý lu n v chân lý c a ch nghia

th c d ng có quan h m t thi t v i kinh nghi m lu n c a nó. Lý lu n này cho r ng tu

duy c a con ngu i ch là m t cách th c c a kinh nghi m, là hành vi thích ng và ch c

nang ph n ng c a con ngu i. Nó không dua l i m t hình nh ch quan v th gi i

khách quan. Mu n xét m t quan ni m nào dó có ph i là chân lý hay không, thì không

c n ph i xem nó có phù h p v i th c t khách quan hay không, mà ph i xem nó có dem

l i hi u qu h u d ng hay không. Nhu v y,

h u d ng

và

vô d ng

dã tr thành tiêu

chu n d phân bi t chân lý v i sai l m. "H u d ng là chân lý" dó là quan di m can b n

c a Giêmxo v chân lý.

Quan di m c a Ðiâuy coi chân lý là công c , v th c ch t nh t trí v i quan di m

c a Giêmxo v chân lý. Ð iâuy nh n d nh r ng tính chân lý c a quan ni m, khái ni m, lý

lu n, v.v. không ph i là ch chúng có phù h p v i th c t khách quan hay không mà

là ch chúng có gánh vác du c m t cách h u hi u nhi m v làm công c cho hành vi

c a con ngu i hay không, xem chúng ch là nh ng gi thuy t do con ngu i tùy ý l a

ch n can c vào ch chúng có thu n ti n, có ít t n s c cho mình hay không; ch c n

chúng có tác d ng th a mãn m c dích mà h d d nh thì có th tuyên b chúng là chân

lý dã du c ch ng th c, n u ngu c l i chúng là sai l m.

Ch nghia th c d ng dã cu ng di u tính c th và tính tuong d i c a chân lý d n

ch tách r i tính c th và tính tuong d i c a chân lý v i tính ph bi n và tính tuy t d i

c a nó; vì v y quan di m này dã roi vào ch nghia tuong d i, r t cu c di d n ch nghia

hoài nghi và ch nghia b t kh tri.

* *

Phân tích quá trình l ch s di n bi n ph c t p c a s phân hóa và tích h p c a tri t

h c phuong Tây hi n d i, chúng ta có th nêu lên m y nh n xét sau dây:

M t là,

tri t h c này có ý d vu t lên trên s d i l p gi a ch nghia duy v t và ch

nghia duy tâm. Trào luu ch nghi a duy khoa h c nh n m nh vi c ch ng "siêu hình",

trào luu ch nghia nhân b n nh n m nh vi c ch ng "nh t nguyên lu n", d u là nh m

ph nh n v n d quan h gi a tu duy và t n t i là v n d co b n c a tri t h c. H tuyên

b ch ng c ch nghia duy v t và ch nghia duy tâm và coi tri t h c c a h là "toàn di n

nh t", "công b ng nh t", "m i nh t". Trên th c t b ng cách này hay cách khác h v n

không tránh kh i gi i dáp m t cách duy tâm v v n d co b n c a tri t h c.

Trào luu nhân b n ch nghia, m c dù l y con ngu i là trung tâm c a s phân tích

tri t h c, nhung m t khi dã coi nh ng thu c tính tinh th n c a cá nhân nhu ý chí, tình

c m, vô th c, b n nang, v.v. là b n ch t c a con ngu i và là ngu n g c c a th gi i thì

hi n nhiên cung là duy tâm. Ch nghia nhân b n phi duy lý cung tr c ti p ph nh n

vi c con ngu i có th nh n th c du c quy lu t khách quan b ng lý tính, cho r ng lý trí

ch d t d n hi n tu ng, còn tr c giác th n bí m i d t d n b n ch t. Th c ch t dó là

khuynh hu ng b t kh tri.

Tuy nhiên, c hai trào luu l n trong tri t h c phuong Tây hi n d i dã coi tr ng

nghiên c u nhi u v n d m i v con ngu i; dã khái quát v m t tri t h c m t s thành

qu c a khoa h c t nhiên, và có nh ng khám phá có giá tr nh t d nh d i v i quá trình

nh n th c khoa h c. Chúng ta có th k th a có ch n l c, có phê phán nh ng thành

qu dó.

Hai là

, phê phán và t b ch nghia lý tính c c doan, siêu hình c a tri t h c (phuong

Tây, truy n th ng) d chuy n m nh sang th gi i d i s ng hi n th c v i hai lo i ch d

n i b t: con ngu i và khoa h c. Khuynh hu ng th t c hóa chuy n sang van hóa, tri t

h c c a phuong Tây hi n d i là m t khuynh hu ng tích c c và dúng d n. Ði u dó gi i

thích vì sao nhi u h c thuy t tri t h c phuong Tây có nh hu ng r ng rãi và m nh m

trong dông d o qu n chúng bình thu ng, v n không thành th o v m t lý lu n tri t h c.

Ba là,

tri t h c, cùng v i các trào luu tu tu ng phuong Tây s m di vào các v n d

toàn c u và d doán tuong lai nhân lo i, dua ra du c nh ng d báo có giá tr .

Thí d th nh t:

V n d m i quan h gi a khoa h c k thu t và con ngu i. Trào

luu nhân b n ch nghia hi n d i khi lu n gi i v n d này, có lúc dã phát hi n dúng m t

s nhu c di m c a ch nghia k tr và tri t h c duy lý, dã v ch ra nh ng mâu thu n,

kh ng ho ng, nh t là hi n tu ng tha hóa m i c a xã h i phuong Tây hi n d i.

Thí d th hai:

V n d làm th nào t t m cao c a tri t h c mà v ch ra du c b n

tính c a khoa h c và các quy lu t phát tri n c a nó. Tri t h c v khoa h c trong tri t h c

phuong Tây hi n d i dã có công d t ra và x lý m t lo t các v n d có quan h bi n

ch ng v i nhau, nhu s phát ki n khoa h c và s ch ng minh khoa h c; lý lu n khoa

h c và ho t d ng khoa h c; nh ng nhân t bên trong c a khoa h c và nh ng di u ki n

bên ngoài c a khoa h c; s phát tri n bình thu ng c a khoa h c và bu c thay d i cách

m ng c a nó; phuong pháp lôgíc và phuong pháp l ch s , v.v.. Nhung do các nhà tri t

h c v khoa h c phuong Tây b h n ch l p tru ng duy tâm và thi u s t giác v n

d ng phép bi n ch ng, cho nên h dã không thành công trong vi c t ng k t và khái quát

m t cách dúng d n nh ng quy lu t phát tri n c a khoa h c hi n d i.

Tóm l i,

các trào luu tri t h c hi n d i, ngoài mácxít dã ph n ánh du c m t s v n

d m i c a th i d i hi n nay, dã có nh ng tìm tòi, hon n a còn d t du c m t s thành

qu nh n th c nh t d nh. Nhung do s h n ch v l p tru ng chính tr giai c p, do th

gi i quan duy tâm và phuong pháp siêu hình, h v n không dua ra du c câu tr l i khoa

h c cho các v n d dó, càng không th ch ra phuong hu ng ti n lên cho nhân lo i.

Ph n II

Nh ng nguyên lý co b n c a tri t h c Mác -

Lênin

Chuong V

V t ch t và ý th c

I- v t ch t và các phuo ng th c t n t i c a v t ch t

1. Tính th ng nh t v t ch t c a th gi i

N u quan sát ta th y, các s v t và hi n tu ng trong th gi i c c k da d ng; m t

khác, chúng cung r t g n bó h t s c m t thi t v i nhau, ph thu c vào nhau và hoàn

toàn th ng nh t v i nhau.

Các nhà tri t h c duy tâm tìm ngu n g c, b n ch t c a th gi i "ý ni m

tuy t d i" ho c ý th c con ngu i; ngu c l i thì các nhà duy v t tru c Mác có

khuynh hu ng chung là tìm ngu n g c, b n ch t c a th gi i ngay trong b n thân nó.

Nhung do nh hu ng c a quan di m siêu hình - máy móc nên h cho r ng m i hi n

tu ng c a th gi i d u du c c u t o t nh ng v t th ban d u gi ng nhau, th ng nh t

v i nhau, cùng b chi ph i b i m t s quy lu t nh t d nh. Quan di m y không ph n ánh

du c tính nhi u v , tính vô t n c a th gi i hi n th c.

B ng s phát tri n lâu dài c a b n thân tri t h c và s phát tri n c a khoa h c,

ch nghia duy v t bi n ch ng kh ng d nh r ng,

b n ch t c a th gi i là v t ch t, th gi i

th ng nh t tính v t ch t

. Ði u dó du c th hi n nh ng di m co b n sau dây:

M t là,

ch có m t th gi i duy nh t và th ng nh t là th gi i v t ch t. Th gi i

v t ch t t n t i khách quan, có tru c và d c l p v i ý th c con ngu i.

Hai là,

m i b ph n c a th gi i v t ch t d u có m i liên h th ng nh t v i nhau,

bi u hi n ch chúng d u là nh ng d ng c th c a v t ch t, là nh ng k t c u v t ch t,

ho c có ngu n g c v t ch t, do v t ch t sinh ra và cùng ch u s chi ph i c a nh ng quy

lu t khách quan ph bi n c a th gi i v t ch t.

Ba là,

th gi i v t ch t t n t i vinh vi n, vô h n và vô t n, không du c sinh ra và

không b m t di. Trong th gi i không có gì khác ngoài nh ng quá trình v t ch t dang

bi n d i và chuy n hóa l n nhau, là ngu n g c, nguyên nhân và k t qu c a nhau.

Tính v t ch t c a th gi i dã du c ki m nghi m b i khoa h c và b i chính cu c

s ng hi n th c c a con ngu i.

Nh ng phát minh c a khoa h c t nhiên nhu thuy t t bào, d nh lu t b o toàn và

chuy n hóa nang lu ng, thuy t ti n hóa các loài dã có ý nghia r t l n, phá b ranh gi i gi

t o do tôn giáo và ch nghia duy tâm t o ra gi a qu d t v i các thiên th , gi a th c v t

v i d ng v t, gi a các gi ng loài khác nhau, gi a gi i vô sinh và gi i h u sinh.

Khoa h c hi n d i ti p t c ch ng minh nguyên lý v s th ng nh t v t ch t c a

th gi i b ng nh ng thành t u m i trong v t lý h c, trong hóa h c, trong khoa h c vu

tr , trong khoa h c s s ng, v.v.. Nh ng thành t u c a các ngành khoa h c y dã

làm sâu s c thêm nh n th c c a con ngu i v thành ph n, v k t c u c a th gi i v t

ch t, v nh ng d c di m ho t d ng và phát tri n c a nó trên các trình d t ch c khác

nhau c a v t ch t.

Khoa h c hi n d i dã di sâu nghiên c u c u t o c a v t ch t và dã phân chia ra các

d ng v t ch t khác nhau:

Trong gi i t nhiên vô sinh có hai d ng v t ch t co b n là

ch t

và

tru ng

. Ch t là

cái gián do n, du c t o ra t các h t, có kh i lu ng, có c u trúc th b c t nguyên t cho

d n các thiên th c c k l n. Còn tru ng là môi tru ng v t ch t liên t c, không có kh i

lu ng tinh. Tru ng làm cho các h t c a nguyên t liên k t v i nhau, tác d ng v i nhau

và nh dó mà t n t i du c.

Ranh gi i gi a ch t và tru ng là tuong d i, có th chuy n hóa l n nhau. S phát

hi n ra d ng ch t và tru ng c a v t ch t và s chuy n hóa c a chúng càng ch ng t

không có không gian không có v t ch t, không có v t ch t du i d ng này thì l i có v t

ch t du i d ng khác, không th có th gi i không ph i v t ch t n m bên c nh th gi i

v t ch t. Và cung không ch hình dung th gi i v t ch t g m qu d t, h m t tr i, hay

m t s thiên hà mà ph i là toàn b các quá trình t ch c v t ch t t các h th ng thiên

hà d n các v t th vi mô.

Trong gi i t nhiên h u sinh có các trình d t ch c v t ch t là

sinh quy n

, các

axít nucleíc

(AND và ARN) và ch t

d n b ch

. S phát tri n c a sinh h c hi n d i dã

tìm ra du c nhi u m t khâu trung gian chuy n hóa gi a các trình d t ch c v t ch t,

cho phép n i li n vô co, h u co và s s ng. V t ch t s ng b t ngu n t v t ch t không

s ng. Th c v t, d ng v t và co th con ngu i có s gi ng nhau v thành ph n vô co, c u

trúc và phân hóa t bào, co ch di truy n s s ng...

Nh ng thành t u c a khoa h c t nhiên dã giúp cho ch nghia duy v t bi n ch ng

có co s kh ng d nh r ng các s v t, hi n tu ng d u có cùng b n ch t v t ch t, th gi i

th ng nh t tính v t ch t.

Xã h i loài ngu i là c p d cao nh t c a c u t o v t ch t, là c p d d c bi t

c a t ch c v t ch t. Xã h i là m t b ph n c a th gi i v t ch t, có n n t ng t

nhiên có k t c u và quy lu t v n d ng khách quan không ph thu c vào ý th c con

ngu i. V t ch t du i d ng xã h i là k t qu ho t d ng c a con ngu i. Quan ni m

duy v t v l ch s c a tri t h c Mác - Lênin dã dóng góp quan tr ng trong vi c

ch ng minh v trí hàng d u, u u th c a các quan h kinh t trong h th ng các quan

h xã h i dã t o co s khoa h c d nh n th c dúng d n các hi n tu ng xã h i, d

nghiên c u nh ng quy lu t khách quan c a xã h i.

Nhu v y,

b n ch t c a th gi i là v t ch t; th gi i th ng nh t tính v t ch t.

Th gi i v t ch t có nguyên nhân t nó, vinh h ng và vô t n v i vô s nh ng bi u hi n

muôn hình muôn v .

2. V t ch t

a) Lu c kh o các quan di m tru c Mác v v t ch t

V t ch t v i tu cách là ph m trù tri t h c dã có l ch s kho ng 2.500 nam. Ngay

t lúc m i ra d i, xung quanh ph m trù v t ch t dã di n ra cu c d u tranh không khoan

nhu ng gi a ch nghia duy v t và ch nghia duy tâm. Gi ng nhu m i ph m trù

khác, ph m trù v t ch t có quá trình phát sinh và phát tri n g n li n v i ho t d ng th c

ti n c a con ngu i và v i s hi u bi t c a con ngu i v gi i t nhiên.

Theo quan di m c a ch nghia duy tâm thì th c th c a th gi i, co s c a m i

t n t i là m t b n nguyên tinh th n nào dó, có th là "ý chí c a Thu ng d " là "ý ni m

tuy t d i", v.v..

Theo quan di m c a ch nghia duy v t thì th c th c a th gi i là v t ch t, cái t n

t i m t cách vinh c u, t o nên m i s v t và hi n tu ng cùng v i nh ng thu c tính c a

chúng.

Vào th i c d i các nhà tri t h c duy v t dã d ng nh t v t ch t nói chung v i

nh ng d ng c th c a nó, t c là nh ng v t th h u hình, c m tính dang t n t i th

gi i bên ngoài. Ð nh cao c a tu tu ng duy v t c d i v v t là thuy t nguyên t c a

Loxíp và Ð êmôcrít. Nguyên t là các ph n t c c nh , c ng, không th xâm nh p du c,

không c m giác du c. Nguyên t có th nh n bi t du c b ng tu duy. Nguyên t có

nhi u lo i. S k t h p ho c tách r i nguyên t theo tr t t khác nhau c a không gian t o

nên toàn b th gi i. Thuy t nguyên t tuy còn mang tính ch t ch t phác nhung ph ng

doán thiên tài y v c u t o v t ch t dã có ý nghia d nh hu ng d i v i l ch s phát tri n

khoa h c nói chung, d c bi t là v t lý h c khi phát hi n ra s t n t i th c c a nguyên t .

T th i k ph c hung d c bi t là th i k c n d i th k XVII - XVIII, khoa h c t

nhiên - th c nghi m châu Âu phát tri n khá m nh. Ch nghia duy v t nói chung và

ph m trù v t ch t nói riêng dã có bu c phát tri n m i, ch a d ng nhi u y u t bi n

ch ng.

Tuy v y, khoa h c th i k này ch có co h c c di n phát tri n nh t, còn các

ngành khoa h c khác nhu v t lý h c, hóa h c, sinh h c, d a ch t h c... còn trình d

th p. Khoa h c lúc này ch y u còn d ng l i trình d suu t p, mô t . Tuong ng v i

trình d trên c a khoa h c thì quan di m th ng tr trong tri t h c và khoa h c t nhiên

th i b y gi là quan di m siêu hình - máy móc. Quan di m dó dã chi ph i nh ng hi u

bi t tri t h c v v t ch t. Ngu i ta gi i thích m i hi n tu ng c a t nhiên b ng s tác

d ng qua l i c a l c h p d n và l c d y c a các phân t c a v t th , theo dó, các ph n t

c a v t trong quá trình v n d ng là b t bi n, còn cái thay d i ch là tr ng thái không gian

và t p h p c a chúng. M i phân bi t v ch t gi a các v t th d u b quy gi n v s phân

bi t v lu ng; m i s v n d ng d u b quy v s d ch chuy n v trí trong không gian;

m i hi n tu ng ph c t p b quy v cái gi n don mà t dó chúng du c t o thành. Ni m tin

vào các chân lý trong co h c Niuton dã khi n các nhà khoa h c d ng nh t v t ch t v i

kh i lu ng, coi v n d ng c a v t ch t ch là bi u hi n c a v n d ng co h c, ngu n g c

v n d ng n m ngoài v t ch t. K th a quan di m nguyên t lu n c d i, các nhà tri t

h c duy v t c n d i v n coi nguyên t là ph n t nh nh t, không th phân chia du c,

tách r i nguyên t v i v n d ng, không gian và th i gian, v.v..

b) Nguyên nhân d n d n s b t c c a nh ng quan di m tru c Mác

v v t ch t

Cu i th k XIX d u th k XX, khi xu t hi n nh ng phát minh m i trong khoa

h c t nhiên, con ngu i m i có du c nh ng hi u bi t can b n hon, sâu s c hon v

nguyên t . Nam 1895 Ronghen phát hi n ra tia X; nam 1896, Béccoren phát hi n ra hi n

tu ng phóng x ; nam 1897 Tômxon phát hi n ra di n t và ch ng minh du c di n t là

m t trong nh ng thành ph n c u t o nên nguyên t . Nh phát minh này, l n d u tiên

trong khoa h c, s t n t i hi n th c c a nguyên t dã du c ch ng minh b ng th c

nghi m. Nam 1901, Kaufman dã ch ng minh du c kh i lu ng c a di n t không

ph i là kh i lu ng tinh, mà là kh i lu ng thay d i theo t c d v n d ng c a di n t .

Nh ng phát hi n dó là bu c ti n m i c a loài ngu i trong vi c nh n th c và làm ch

gi i t nhiên, nó bác b quan ni m siêu hình v v t ch t. Nh ng quan ni m duong th i

v gi i h n t t cùng c a v t ch t là nguyên t ho c kh i lu ng dã s p d tru c khoa

h c. V n d là ch , trong nh n th c lúc dó, các h t di n tích và tru ng di n t coi là

cái gì dó

phi v t ch t

. Ðây chính là m nh d t d ch nghia duy tâm l i d ng. Nh ng

ngu i theo ch nghia duy tâm cho r ng "v t ch t" c a ch nghia duy v t dã bi n m t,

n n t ng c a ch nghia duy v t dã s p d .

S phát tri n c a khoa h c và cu c d u tranh ch ng ch nghia duy tâm dòi h i các

nhà duy v t ph i có quan di m dúng d n hon v v t ch t qua d nh nghia kinh di n v

v t ch t c a V.I. Lênin.

c) Quan di m c a ch nghia duy v t bi n ch ng v v t ch t

K th a tu tu ng c a C. Mác và Ph. angghen; t ng k t nh ng thành t u khoa h c

t nhiên cu i th k XIX, d u th k XX và t nhu c u c a cu c d u tranh ch ng ch

nghia duy tâm, V.I. Lênin dã d nh nghia:

"V t ch t là m t ph m trù tri t h c dùng d ch th c t i khách quan du c dem l i

cho con ngu i trong c m giác, du c c m giác c a chúng ta chép l i, ch p l i, ph n ánh

và t n t i không l thu c vào c m giác"

(TG nh n m nh).

d nh nghia này, V.I.Lênin phân bi t hai v n d quan tr ng:

Tru c h t

là phân bi t v t ch t v i tu cách là ph m trù tri t h c v i các quan ni m

c a khoa h c t nhiên v c u t o và nh ng thu c tính c th c a các d i tu ng các d ng

v t ch t khác nhau. V t ch t v i tu cách là ph m trù tri t h c dùng ch v t ch t nói

chung, vô h n, vô t n, không sinh ra, không m t di; còn các d i tu ng, các d ng v t ch t

khoa h c c th nghiên c u d u có gi i h n, có sinh ra và m t di d chuy n hóa thành

cái khác. Vì v y, không th quy v t ch t nói chung v v t th , không th d ng nh t v t

ch t nói chung v i nh ng d ng c th c a v t ch t nhu các nhà duy v t trong l ch s c

d i, c n d i dã làm.

Th hai

là trong nh n th c lu n, d c trung quan tr ng nh t d nh n bi t v t ch t

chính là

thu c tính khách quan

. Khách quan, theo V.I.Lênin là "cái dang t n t i d c l p

v i loài ngu i và v i c m giác c a con ngu i"

. Trong d i s ng xã h i, v t ch t "theo ý

nghia là t n t i xã h i

không ph thu c

vào

ý th c xã h i

c a con ngu i"

. V m t nh n

th c lu n thì khái ni m v t ch t không có nghia gì khác hon: "th c t i khách quan t n t i

d c l p v i ý th c con ngu i và du c ý th c con ngu i ph n ánh"

Nhu v y, d nh nghia v t ch t c a V.I.Lênin bao g m nh ng n i dung co b n sau:

- V t ch t là cái t n t i khách quan bên ngoài ý th c và không ph thu c vào ý

th c, b t k s t n t i y con ngu i dã nh n th c du c hay chua nh n th c du c.

- V t ch t là cái gây nên c m giác con ngu i khi gián ti p ho c tr c ti p tác d ng

lên giác quan c a con ngu i.

- C m giác, tu duy, ý th c ch là s ph n ánh c a v t ch t.

V i nh ng n i dung co b n nhu trên d nh nghia v t ch t c a V. I. Lênin có nhi u ý

nghia to l n.

- Khi kh ng d nh v t ch t là "th c t i khách quan du c dem l i cho con ngu i

trong c m giác", "t n t i không l thu c vào c m giác", V.I.Lênin dã th a nh n r ng,

trong nh n th c lu n,

v t ch t là tính th nh t

, là ngu n g c khách quan c a c m giác, ý

th c. Và khi kh ng d nh v t ch t là cái "du c c m giác c a chúng ta chép l i, ch p l i,

ph n ánh", V.I.Lênin mu n nh n m nh r ng b ng nh ng phuong th c nh n th c khác

nhau (chép l i, ch p l i, ph n ánh...) con ngu i có th nh n th c du c th gi i v t ch t.

Nhu v y, d nh nghia v t ch t c a V.I.Lênin

dã bác b quan di m c a ch nghia duy

tâm, bác b thuy t không th bi t, dã kh c ph c du c nh ng h n ch trong các quan

di m c a ch nghia duy v t tru c Mác v v t ch t

. Ð ng th i, d nh nghia v t ch t c a

V.I.Lênin còn có ý nghia

d nh hu ng d i v i khoa h c

c th trong vi c tìm ki m các

V. I. Lênin:

Toàn t p,

Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1980, t.18, tr. 151.

Sdd

, t.18, tr. 374.

Sdd

, t.18, tr. 403.

Sdd

, t.18, tr. 322.

d ng ho c các hình th c m i c a v t th trong th gi i.

- Khi nh n th c các hi n tu ng thu c d i s ng xã h i, d nh nghia v t ch t c a

V.I.Lênin dã cho phép xác d nh cái gì là

v t ch t trong linh v c xã h i

. T dó giúp các

nhà khoa h c có co s lý lu n d gi i thích nh ng nguyên nhân cu i cùng c a các bi n

c xã h i, nh ng nguyên nhân thu c v s v n d ng c a phuong th c s n xu t; trên co s

y, ngu i ta có th tìm ra các phuong án t i uu d ho t d ng thúc d y xã h i phát tri n.

3. Nh ng phuong th c t n t i c a v t ch t

Tìm hi u nh ng phuong th c t n t i c a v t ch t nh m tr l i cho câu h i: Nh ng

d ng c th c a v t ch t bi u hi n s t n t i c a mình b ng cách nào. Theo quan di m

c a ch nghia duy v t bi n ch ng, các d ng c th c a v t ch t bi u hi n s t n t i c a

mình b ng

v n d ng, không gian, th i gian.

a) V n d ng

Theo quan di m c a ch nghia duy v t bi n ch ng, v n d ng không ch là s thay

d i v trí trong không gian (hình th c v n d ng th p, gi n don c a v t ch t) mà theo

nghia chung nh t,

v n d ng là m i s bi n d i.

Ph. Angghen vi t "V n d ng hi u theo

nghia chung nh t (...) bao g m t t c m i s thay d i và m i quá trình di n ra trong vu

tr , k t s thay d i v trí don gi n cho d n tu duy"

Khi d nh nghia v n d ng là s bi n d i nói chung, thì v n d ng "là thu c tính c

h u c a v t ch t", "

là phuong th c t n t i c a v t ch t

. Ði u này có nghia là v t ch t

t n t i b ng v n d ng. Trong v n d ng và thông qua v n d ng mà các d ng v t ch t

bi u hi n s t n t i c a mình, M t khi chúng ta nh n th c du c nh ng hình th c v n

d ng c a v t ch t, thì chúng ta nh n th c du c b n thân v t ch t.

V i tính cách "là thu c tính c h u c a v t ch t", theo quan di m c a tri t h c

Mác - Lênin,

v n d ng là s t thân v n d ng

c a v t ch t, du c t o nên t s tác d ng

l n nhau c a chính các thành t n i t i trong c u trúc v t ch t. Quan di m v s t thân

v n d ng c a v t ch t dã du c ch ng minh b i nh ng thành t u c a khoa h c t nhiên

và càng ngày nh ng phát ki n m i c a khoa h c t nhiên hi n d i càng kh ng d nh quan

di m dó.

V t ch t là vô h n, vô t n, không sinh ra, không m t di và v n d ng là m t thu c

tính không th tách r i v t ch t nên

b n thân s v n d ng cung không th b m t di ho c

sáng t o ra.

K t lu n này c a tri t h c Mác - Lênin dã du c kh ng d nh b i d nh lu t

b o toàn chuy n hóa nang lu ng trong v t lý. Theo d nh lu t này, v n d ng c a v t ch t

du c b o toàn c v m t lu ng và ch t. N u m t hình th c v n d ng nào dó c a s v t

m t di thì t t y u n y sinh m t hình th c v n d ng khác thay th nó. Các hình th c v n

d ng chuy n hóa l n nhau, còn v n d ng c a v t ch t thì vinh vi n t n t i cùng v i s

t n t i vinh vi n c a v t ch t.

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1994, t.20, tr. 519.

Sdd,

t.20, tr. 89.

D a trên nh ng thành t u khoa h c c a th i d i mình, Ph.Angghen dã

phân chia v n

d ng thành 5 hình th c co b n

. Ðó là:

- V n d ng co h c (s di chuy n v trí c a các v t th trong không gian).

- V n d ng v t lý (v n d ng c a các phân t , các h t co b n, v n d ng di n t , các

quá trình nhi t di n, v.v.).

- V n d ng hóa h c (v n d ng c a các nguyên t , các quá trình hóa h p và phân

gi i các ch t).

- V n d ng sinh h c (trao d i ch t gi a co th s ng và môi tru ng).

- V n d ng xã h i (s thay d i, thay th các quá trình xã h i c a các hình thái kinh

t - xã h i).

Ð i v i s phân lo i v n d ng c a v t ch t thành 5 hình th c xác d nh nhu trên,

c n chú ý v m i quan h gi a chúng là:

- Các hình th c v n d ng nói trên khác nhau v ch t. T v n d ng co h c d n v n

d ng xã h i là s khác nhau v trình d c a s v n d ng, nh ng trình d này tuong ng

v i trình d c a các k t c u v t ch t.

- Các hình th c v n d ng cao xu t hi n trên co s các hình th c v n d ng th p,

bao hàm trong nó t t c các hình th c v n d ng th p hon. Trong khi dó, các hình th c

v n d ng th p không có kh nang bao hàm các hình th c v n d ng trình d cao hon.

B i v y, m i s quy gi n các hình th c v n d ng th p d u là sai l m.

- Trong s t n t i c a mình, m i s v t có th g n li n v i nhi u hình th c v n

d ng khác nhau. Tuy nhiên, b n thân s t n t i c a s v t dó bao gi cung d c trung

b ng m t hình th c v n d ng co b n.

Chính b ng s phân lo i các hình th c v n d ng co b n, Ph.A ngghen dã d t co s

cho s phân lo i các khoa h c tuong ng v i d i tu ng nghiên c u c a chúng và ch ra

co s c a khuynh hu ng phân ngành và h p ngành c a các khoa h c. Ngoài ra, tu tu ng

v s khác nhau v ch t và th ng nh t c a các hình th c v n d ng co b n còn là co s

d ch ng l i khuynh hu ng sai l m trong nh n th c là quy hình th c v n d ng cao vào

hình th c v n d ng th p và ngu c l i.

Khi tri t h c Mác - Lênin kh ng d nh th gi i v t ch t t n t i trong s v n d ng

vinh c u c a nó, thì di u dó không có nghia là ph nh n hi n tu ng d ng im c a th

gi i v t ch t. Trái l i, tri t h c Mác - Lênin th a nh n r ng, quá trình v n d ng không

ng ng c a th gi i v t ch t ch ng nh ng không lo i tr mà còn bao hàm trong nó hi n

tu ng

d ng im

. Ð ng im, theo quan di m c a tri t h c Mác - Lênin, là m t tr ng thái

d c bi t c a v n d ng - v n d ng trong cân b ng, nghia là nh ng tính ch t c a v t ch t

chua có s bi n d i v co b n.

Ð ng im ch là hi n tu ng

tuong d i và t m th i.

Ð ng im là tuong d i, vì

tru c h t

hi n tu ng d ng im ch x y ra trong m t m i

quan h nh t d nh ch không ph i trong m i quan h cùng m t lúc.

Th hai,

d ng im

ch x y ra v i m t hình thái v n d ng trong m t lúc nào dó, ch không ph i v i m i

hình th c v n d ng trong cùng m t lúc.

Th ba,

d ng im ch bi u hi n c a m t tr ng

thái v n d ng, dó là v n d ng trong thang b ng, trong s n d nh tuong d i, bi u hi n

thành m t s v t nh t d nh khi nó còn là nó chua b phân hóa thành cái khác. Chính nh

tr ng thái n d nh dó mà s v t th c hi n du c s chuy n hóa ti p theo. Không có d ng

im tuong d i thì không có s v t nào c . Do dó, d ng im còn du c bi u hi n nhu m t

quá trình v n d ng trong ph m vi ch t c a s v t còn n d nh, chua thay d i.

Ð ng im là t m th i vì v n d ng cá bi t có xu hu ng hình thành s v t, hi n

tu ng n d nh nào dó, còn v n d ng nói chung, t c là s tác d ng qua l i l n nhau gi a

s v t và hi n tu ng làm cho t t c không ng ng bi n d i.

Ph.Angghen ch rõ "v n d ng riêng bi t có xu hu ng chuy n thành cân b ng, v n

d ng toàn b phá ho i s cân b ng riêng bi t"

và "m i s cân b ng ch là

tuong d i và

t m th i

b) Không gian, th i gian

Trong l ch s tri t h c, xung quanh các ph m trù không gian và th i gian dã có

nhi u quan di m khác nhau. Nh ng ngu i theo ch nghia duy tâm ph nh n tính khách

quan c a không gian và th i gian.

Vào th i th k XVII - XVIII, các nhà duy v t siêu hình t p trung phân tích các

khách th vi mô v n d ng trong t c d thông thu ng nên dã tách r i không gian và th i

gian v i v t ch t.

Trên co s các thành t u c a khoa h c và th c ti n, ch nghia duy v t bi n ch ng

cho r ng:

B t k m t khách th v t ch t nào cung chi m m t ví trí nh t d nh, có m t kích

thu c nh t d nh, vào m t khung c nh nh t d nh trong tuong quan v i nh ng khách th

khác. Các hình th c t n t i nhu v y c a khách th v t ch t du c g i là

không gian.

M t khác, s t n t i c a các khách th v t ch t còn du c bi u hi n m c d lâu

dài hay mau chóng, s k ti p tru c hay sau c a các giai do n v n d ng. Các hình

th c t n t i nhu v y du c g i là

th i gian.

Không gian và th i gian g n bó m t thi t v i nhau và g n li n v i v t ch t, là

phuong th c t n t i c a v t ch t. Ði u dó có nghia là không có m t d ng v t ch t nào

t n t i bên ngoài không gian và th i gian. Ngu c l i, cung không th có th i gian và

không gian nào ngoài v t ch t. Ph.Angghen vi t: "Các hình th c co b n c a m i t n

t i là không gian và th i gian; t n t i ngoài th i gian thì cung h t s c vô lý nhu t n t i

ngoài không gian"

. V.I.Lênin cho r ng, d ch ng l i m i ch nghia tín ngu ng và m i

Sdd

, t.20, tr. 740.

Sdd

, t.20, tr. 741.

. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1994, t.20, tr. 78.

ch nghia duy tâm thì ph i "th a nh n m t cách d t khoát và kiên quy t r ng nh ng khái

ni m dang phát tri n c a chúng ta v không gian và th i gian d u

ph n ánh

th i gian và

không gian th c t i khách quan"; ""kinh nghi m" c a chúng ta và nh n th c c a chúng

ta ngày càng thích ng v i không gian và th i gian

khách quan

, ngày càng

ph n ánh

chúng m t cách dúng d n hon và sâu s c hon"

Quan di m c a tri t h c duy v t bi n ch ng nhu trên dã du c xác nh n b i nh ng

thành t u c a khoa h c t nhiên. Ch ng h n Lôbatsépxki, trong hình h c phi Ocolít c a

mình dã bác b tu tu ng c a Canto v không gian và th i gian coi nhu là nh ng hình

th c c a tri giác c m tính ngoài kinh nghi m. Bútlêr p dã phát hi n ra nh ng d c tính

không gian l thu c vào b n ch t v t lý c a các v t th v t ch t. Ð c bi t thuy t tuong

d i c a A.Anhxtanh dã xác nh n r ng, không gian và th i gian không t nó t n t i, tách

r i v t ch t mà n m trong m i liên h qua l i ph bi n không th phân chia.

Không gian và th i gian có nh ng tính ch t co b n sau dây:

- Tính khách quan,

nghia là không gian và th i gian là thu c tính c a v t ch t t n

t i g n li n v i nhau và g n li n v i v t ch t. V t ch t t n t i khách quan, do dó không

gian và th i gian là thu c tính c a nó nên cung t n t i khách quan.

- Tính vinh c u và vô t n,

nghia là không gian và th i gian không có t n cùng v

m t phía nào, xét c v quá kh l n tuong lai, c v d ng tru c l n d ng sau, c v bên

ph i l n bên trái, c v phía trên l n phía du i.

- Không gian luôn có ba chi u

(chi u dài, chi u r ng, chi u cao), c

òn th i gian ch

có m t chi u

(t quá kh t i tuong lai). Khái ni m "không gian nhi u chi u" mà ta

thu ng th y trong tài li u khoa h c hi n nay là m t tr u tu ng khoa h c dùng d ch t p

h p m t s d i lu ng d c trung cho các thu c tính khác nhau c a khách th nghiên c u

và tuân theo nh ng quy t c bi n d i nh t d nh. Ðó là m t công c toán h c h tr dùng

trong quá trình nghiên c u ch không ph i d ch không gian th c, không gian th c ch

có ba chi u.

II- Ngu n g c, b n ch t và k t c u c a ý th c

Trong l ch s tri t h c, v n d ngu n g c, b n ch t, k t c u và vai trò c a ý th c

luôn là m t trong nh ng v n d trung tâm c a cu c d u tranh gi a ch nghia duy v t và

ch nghia duy tâm. Trên co s nh ng thành t u c a tri t h c duy v t, c a khoa h c, c a

th c ti n xã h i, tri t h c Mác - Lênin góp ph n làm sáng t nh ng v n d trên.

1. Ngu n g c c a ý th c

Có th khái quát ý th c có hai ngu n g c: Ngu n g c t nhiên và ngu n g c xã

h i.

a) Ngu n g c t nhiên

Ch nghia duy tâm cho r ng ý th c có tru c, v t ch t có sau, ý th c sinh ra v t

. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxco va, 1980, t.18, tr. 211 và 225.

ch t, chi ph i s t n t i và v n d ng c a th gi i v t ch t. H c thuy t tri t h c duy tâm

khách quan và tri t h c duy tâm ch quan có quan ni m khác nhau nh t d nh v ý th c,

song v th c ch t h gi ng nhau ch tách ý th c ra kh i v t ch t, l y ý th c làm di m

xu t phát d suy ra gi i t nhiên.

Các nhà duy v t tru c Mác dã d u tranh phê phán l i quan di m trên c a ch nghia

duy tâm, không th a nh n tính ch t siêu t nhiên c a ý th c, dã ch ra m i liên h khang

khít gi a v t ch t và ý th c, th a nh n v t ch t có tru c ý th c, ý th c ph thu c vào v t

ch t. Do khoa h c chua phát tri n, do nh hu ng c a quan di m siêu hình - máy móc

nên h dã không gi i thích dúng ngu n g c và b n ch t c a ý th c.

D a trên co s nh ng thành t u c a khoa h c t nhiên, nh t là sinh lý h c

th n kinh, ch nghia duy v t bi n ch ng cho r ng, ý th c không ph i có ngu n g c siêu

t nhiên, không ph i ý th c s n sinh ra v t ch t nhu các nhà th n h c và duy tâm khách

quan dã kh ng d nh mà ý th c là m t thu c tính c a v t ch t, nhung không ph i là c a

m i d ng v t ch t, mà ch là

thu c tính c a m t d ng v t ch t có t ch c cao là b óc

con ngu i

. B óc ngu i là co quan v t ch t c a ý th c. ý th c là ch c nang c a b óc

con ngu i. ý th c ph thu c vào ho t d ng b óc ngu i, do dó khi b óc b t n thuong

thì ho t d ng c a ý th c s không bình thu ng. Vì v y, không th tách r i ý th c ra kh i

ho t d ng c a b óc. ý th c không th di n ra, tách r i ho t d ng sinh lý th n kinh c a

b óc ngu i.

Khoa h c dã xác d nh, con ngu i là s n ph m cao nh t c a quá trình phát tri n t

th p d n cao, t don gi n d n ph c t p c a v t ch t v n d ng, d ng th i dã xác d nh b

óc c a con ngu i là m t t ch c s ng d c bi t có c u trúc tinh vi và ph c t p bao g m

kho ng 14 -15 t t bào th n kinh. Các t bào này có liên h v i nhau và v i các giác

quan, t o thành vô s nh ng m i liên h thu nh n, di u khi n ho t d ng c a co th trong

quan h v i th gi i bên ngoài qua các ph n x không di u ki n và có di u ki n. Quá

trình ý th c và quá trình sinh lý trong b óc không d ng nh t, không tách r i, không

song song mà là hai m t c a m t quá trình sinh lý th n kinh mang n i dung ý th c.

Nhung t i sao b óc con ngu i - m t t ch c v t ch t cao - l i có th sinh ra du c

ý th c?. Ð tr l i câu h i này chúng ta ph i nghiên c u m i liên h v t ch t gi a b óc

v i th gi i khách quan. Chính m i liên h v t ch t y hình thành nên quá trình ph n

ánh th gi i v t ch t vào óc con ngu i.

Ph n ánh là thu c tính ph bi n trong m i d ng v t ch t.

Ph n ánh là s tái t o

nh ng d c di m c a m t h th ng v t ch t này h th ng v t ch t khác trong quá trình

tác d ng qua l i c a chúng

. K t qu c a s ph n ánh ph thu c vào c hai v t (v t tác

d ng và v t nh n tác d ng). Trong quá trình y, v t nh n tác d ng bao gi cung

mang

thông tin

c a v t tác d ng. Ðây là di u quan tr ng d làm sáng t ngu n g c t nhiên

c a ý th c.

Trong quá trình ti n hóa c a th gi i v t ch t. Các v t th càng b c thang cao

bao nhiêu thì hình th c ph n ánh c a nó càng ph c t p b y nhiêu. Hình th c ph n ánh

don gi n nh t, d c trung cho gi i t nhiên vô sinh là nh ng

ph n ánh v t lý, hóa h c.

Nh ng hình th c ph n ánh này có tính ch t th d ng, chua có d nh hu ng s l a ch n.

Hình th c

ph n ánh sinh h c

d c trung cho gi i t nhiên s ng là bu c phát tri n m i v

ch t trong s ti n hóa c a các hình th c ph n ánh. Hình th c ph n ánh c a các co th

s ng don gi n nh t là bi u hi n

tính kích thích,

t c là ph n ng tr l i tác d ng c a

môi tru ng bên ngoài có nh hu ng tr c ti p d n quá trình trao d i ch t c a chúng.

Hình th c ph n ánh ti p theo c a các d ng v t chua có h th n kinh là

tính c m ng

tính nh y c m d i v i s thay d i c a môi tru ng. Hình th c ph n ánh c a các d ng v t

có h th ng th n kinh là

các ph n x .

Hình th c ph n ánh d ng v t b c cao khi có h

th n kinh trung uong xu t hi n là

tâm lý

. Tâm lý d ng v t chua ph i là ý th c, nó m i là

s ph n ánh có tính ch t b n nang do nhu c u tr c ti p c a sinh lý co th và do quy lu t

sinh h c chi ph i.

ý th c là hình th c cao nh t c a s ph n ánh th gi i hi n th c. ý th c ch n y sinh

giai do n phát tri n cao c a th gi i v t ch t cùng v i s xu t hi n con ngu i. ý th c

là ý th c con ngu i, n m trong con ngu i, không th tách r i con ngu i.

Nhu v y, ý th c b t ngu n t m t thu c tính c a v t ch t - thu c tính ph n ánh -

phát tri n thành. ý th c ra d i là k t qu phát tri n lâu dài c a thu c tính ph n ánh c a

v t ch t. N i dung c a ý th c là thông tin v th gi i bên ngoài, v v t du c ph n ánh. ý

th c là s ph n ánh th gi i bên ngoài vào d u óc con ngu i. B óc ngu i là co quan

ph n ánh, song ch có b óc thôi thì chua th có ý th c. Không có s tác d ng c a th

gi i bên ngoài lên các giác quan và qua dó d n b óc thì ho t d ng ý th c không th

x y ra.

Nhu v y,

b óc ngu i

(co quan ph n ánh v th gi i v t ch t xung quanh)

cùng

v i th gi i bên ngoài tác d ng lên b óc - dó là ngu n g c t nhiên c a ý th c.

Nh ng di u dã trình bày v ngu n g c t nhiên c a ý th c cho th y "s d i l p

gi a v t ch t và ý th c ch có ý nghia tuy t d i trong nh ng ph m vi h t s c h n ch :

trong tru ng h p này, ch gi i h n trong v n d nh n th c lu n co b n là th a nh n cái

gì là cái có tru c và cái gì là cái có sau? Ngoài gi i h n dó, thì không còn nghi ng gì

n a r ng s d i l p dó là tuong d i"

. ý th c chính là d c tính c a m t d ng v t ch t

s ng có t ch c cao mà thôi.

b) Ngu n g c xã h i

Ð cho ý th c ra d i, nh ng ti n d , ngu n g c t nhiên là r t quan tr ng,

không th thi u du c, song chua d ; di u ki n quy t d nh cho s ra d i c a ý th c là

nh ng ti n d , ngu n g c xã h i. ý th c ra d i cùng v i quá trình hình thành b óc con

ngu i nh

lao d ng, ngôn ng và nh ng quan h xã h i.

Lao d ng

là quá trình con ngu i tác d ng vào gi i t nhiên nh m t o ra nh ng s n

ph m ph c v cho các nhu c u c a mình, là m t quá trình trong dó b n thân con ngu i

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1980, t.18, tr. 173.

dóng góp vai trò môi gi i, di u ti t và giám sát trong s trao d i v t ch t gi a ngu i và

t nhiên. Lao d ng là di u ki n d u tiên và ch y u d con ngu i t n t i. Lao d ng

cung c p cho con ngu i nh ng phuong ti n c n thi t d s ng, d ng th i lao d ng sáng

t o ra c b n thân con ngu i. Nh có lao d ng, con ngu i tách ra kh i gi i d ng v t.

M t trong nh ng s khác nhau can b n gi a con ngu i v i d ng v t là ch d ng v t s

d ng các s n ph m có s n trong gi i t nhiên, còn con ngu i thì nh lao d ng mà b t

gi i t nhiên ph c v m c dích c a mình, thay d i nó, b t nó ph c tùng nh ng nhu c u

c a mình. Chính thông qua ho t d ng lao d ng nh m c i t o th gi i khách quan mà

con ngu i m i có th ph n ánh du c th gi i khách quan, m i có ý th c v th gi i dó.

S hình thành ý th c không ph i là quá trình thu nh n th d ng, mà dó là k t qu

ho t d ng ch d ng c a con ngu i. Nh có lao d ng, con ngu i tác d ng vào th gi i

khách quan, b t th gi i khách quan b c l nh ng thu c tính, nh ng k t c u, nh ng quy

lu t v n d ng c a mình thành nh ng hi n tu ng nh t d nh, và các hi n tu ng y tác

d ng vào b óc ngu i, hình thành d n nh ng tri th c v t nhiên và xã h i. Nhu v y, ý

th c du c hình thành

ch y u

do ho t d ng c i t o th gi i khách quan c a con ngu i,

làm bi n d i th gi i dó. ý th c v i tu cách là ho t d ng ph n ánh sáng t o không th có

du c bên ngoài quá trình con ngu i lao d ng làm bi n d i th gi i xung quanh. Vì th

có th nói khái quát r ng lao d ng t o ra ý th c tu tu ng, ho c ngu n g c co b n c a ý

th c tu tu ng là s ph n ánh th gi i khách quan vào d u óc con ngu i trong quá trình

lao d ng c a con ngu i.

Lao d ng không xu t hi n tr ng thái don nh t, ngay t d u nó dã mang

tính t p

th xã h i

. Vì v y, nhu c u trao d i kinh nghi m và nhu c u trao d i tu tu ng cho nhau

xu t hi n. Chính nhu c u dó dòi h i xu t hi n ngôn ng .

Ngôn ng

do nhu c u c a lao d ng và nh lao d ng mà hình thành. Ngôn ng là

h th ng tín hi u v t ch t mang n i dung ý th c. Không có ngôn ng thì ý th c không th

t n t i và th hi n du c.

Ngôn ng v a là phuong ti n giao ti p trong xã h i, d ng th i là công c c a tu

duy nh m khái quát hóa, tr u tu ng hóa hi n th c. Nh ngôn ng mà con ngu i t ng

k t du c th c ti n, trao d i thông tin, trao d i tri th c t th h này sang th h khác. ý

th c không ph i thu n túy là hi n tu ng cá nhân mà là m t hi n tu ng xã h i, do dó

không có phuong ti n trao d i xã h i v m t ngôn ng thì ý th c không th hình thành

và phát tri n du c.

V y,

ngu n g c tr c ti p quan tr ng nh t

quy t d nh s ra d i và phát tri n

c a ý th c là lao d ng, là th c ti n xã h i. ý th c ph n ánh hi n th c khách quan vào

b óc con ngu i thông qua lao d ng, ngôn ng và các quan h xã h i. ý th c là s n

ph m xã h i, là m t hi n tu ng xã h i.

2. B n ch t c a ý th c

Trong l ch s tri t h c, tri t h c duy tâm quan ni m ý th c là m t th c th d c

l p, là th c t i duy nh t, t dó cu ng di u tính nang d ng c a ý th c d n m c coi ý th c

sinh ra v t ch t ch không ph i là s ph n ánh c a v t ch t. Còn các nhà tri t h c duy

v t d u th a nh n v t ch t t n t i khách quan và ý th c là s ph n ánh s v t dó. Tuy

nhiên, do nh hu ng b i quan ni m siêu hình - máy móc nên h dã coi ý th c là s ph n

ánh s v t m t cách th d ng, gi n don, máy móc, mà không th y du c tính nang d ng

sáng t o c a ý th c, tính bi n ch ng c a quá trình ph n ánh.

Khác v i các quan di m trên, ch nghia duy v t bi n ch ng

d a trên co s lý lu n

ph n ánh:

v b n ch t, coi ý th c là s ph n ánh hi n th c khách quan vào trong b óc

con ngu i m t cách nang d ng, sáng t o; ý th c là hình nh ch quan c a th gi i

khách quan.

Ð hi u b n ch t c a ý th c,

tru c h t

, chúng ta th a nh n c v t ch t và ý th c

nhung gi a chúng có s khác nhau mang tính d i l p. ý th c là s ph n ánh, là cái ph n

ánh; còn v t ch t là cái du c ph n ánh. Cái du c ph n ánh - t c là v t ch t - t n t i

khách quan, ngoài và d c l p v i cái ph n ánh t c là ý th c. Cái ph n ánh - t c ý th c

- là hi n th c ch quan,

là hình nh ch quan

c a th gi i khách quan

, l y cái khách

quan làm ti n d , b cái khách quan quy d nh, nó không có tính v t ch t. Vì v y không

th d ng nh t, ho c tách r i cái du c ph n ánh - t c v t ch t, v i cái ph n ánh - t c ý

th c. N u coi cái ph n ánh - t c ý th c - là hi n tu ng v t ch t thì s l n l n gi a cái

du c ph n ánh và cái ph n ánh - t c l n l n gi a v t ch t và ý th c, làm m t ý nghia

c a d i l p gi a v t ch t và ý th c, t dó d n d n làm m t di s d i l p gi a ch nghia

duy v t và ch nghia duy tâm.

Th hai,

khi nói cái ph n ánh - t c ý th c - là

hình nh ch quan

c a th gi i

khách quan, thì dó không ph i là hình nh v t lý hay hình nh tâm lý d ng v t v s v t.

ý th c là c a con ngu i, mà con ngu i là m t th c th xã h i nang d ng sáng t o. ý th c

ra d i trong quá trình con ngu i ho t d ng c i t o th gi i, cho nên

ý th c con ngu i

mang tính nang d ng, sáng t o l i hi n th c theo nhu c u th c ti n xã h i

. Theo C.Mác,

ý th c "ch ng qua ch là v t ch t du c dem chuy n vào trong d u óc con ngu i và du c

c i bi n di trong dó"

Tính sáng t o

c a ý th c th hi n ra r t phong phú. Trên co s nh ng cái dã có

tru c, ý th c có kh nang t o ra tri th c m i v s v t, có th tu ng tu ng ra cái không

có trong th c t , có th tiên doán, d báo tuong lai, có th t o ra nh ng o tu ng, nh ng

huy n tho i, nh ng gi thuy t lý thuy t khoa h c h t s c tr u tu ng và khái quát cao.

Nh ng kh nang y càng nói lên tính ch t ph c t p và phong phú c a d i s ng tâm lý -

ý th c con ngu i mà khoa h c còn ph i ti p t c di sâu nghiên c u d làm sáng t b n

ch t c a nh ng hi n tu ng y.

ý th c ra d i trong quá trình con ngu i ho t d ng c i t o th gi i, cho nên quá

trình ph n ánh hi n th c khách quan vào b óc ngu i là quá trình nang d ng sáng t o

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

. Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1993. t.23, tr. 35.

th ng nh t ba m t sau:

M t là,

trao d i thông tin gi a ch th và d i tu ng ph n ánh. S trao d i này

mang tính ch t hai chi u, có d nh hu ng, có ch n l c các thông tin c n thi t.

Hai là,

mô hình hóa d i tu ng trong tu duy du i d ng hình nh tinh th n. Th c

ch t, dây là quá trình "sáng t o l i" hi n th c c a ý th c theo nghia: mã hóa các d i

tu ng v t ch t thành các ý tu ng tinh th n phi v t ch t.

Ba là,

chuy n mô hình t tu duy ra hi n th c khách quan, t c quá trình hi n th c

hóa tu tu ng, thông qua ho t d ng th c ti n bi n cái quan ni m thành cái th c t i, bi n

các ý tu ng phi v t ch t trong tu duy thành các d ng v t ch t ngoài hi n th c. Trong giai

do n này, con ngu i l a ch n nh ng phuong pháp, phuong ti n, công c d tác d ng vào

hi n th c khách quan nh m th c hi n m c dích c a mình.

Tính sáng t o c a ý th c là sáng t o c a s ph n ánh, theo quy lu t c a s ph n

ánh mà k t qu bao gi cung là nh ng khách th tinh th n. Sáng t o và ph n ánh là hai

m t thu c b n ch t ý th c. ý th c là s ph n ánh và chính th c ti n xã h i c a con

ngu i t o ra s ph n ánh ph c t p, nang d ng, sáng t o c a b óc.

ý th c là m t hi n tu ng xã h i. S ra d i, t n t i c a ý th c g n li n v i ho t d ng

th c ti n, ch u s chi ph i không ch các quy lu t sinh h c mà ch y u là c a quy lu t xã

h i, do nhu c u giao ti p xã h i và các di u ki n sinh ho t hi n th c c a con ngu i quy

d nh. ý th c mang b n ch t xã h i.

3. K t c u c a ý th c

ý th c là m t hi n tu ng tâm lý - xã h i có k t c u r t ph c t p. Có nhi u cách

ti p c n d nghiên c u v k t c u c a ý th c song dây chúng ta ch nghiên c u theo

các y u t h p thành

và theo

chi u sâu c a n i tâm.

a) Theo các y u t h p thành

Theo các y u t h p thành, ý th c bao g m các y u t c u thành nhu tri th c, tình

c m, ni m tin, lý trí, ý chí... trong dó tri th c là y u t co b n, c t lõi.

Tri th c là

k t qu quá trình nh n th c c a con ngu i v th gi i hi n th c, làm tái

hi n trong tu tu ng nh ng thu c tính, nh ng quy lu t c a th gi i y và di n d t chúng

du i hình th c ngôn ng ho c các h th ng ký hi u khác

. Tri th c có nhi u lo i khác

nhau nhu tri th c v t nhiên, v xã h i, v con ngu i. Tri th c có nhi u c p d khác

nhau nhu: Tri th c thông thu ng du c hình thành do ho t d ng hàng ngày c a m i cá

nhân, mang tính ch t c m tính tr c ti p, b ngoài và r i r c. Tri th c khoa h c ph n ánh

trình d c a con ngu i di sâu nh n th c th gi i hi n th c. Ngày nay, vai trò d ng l c c a

tri th c d i v i s phát tri n kinh t xã h i tr nên rõ ràng, n i b t. Loài ngu i dang

bu c vào n n kinh t tri th c - là n n kinh t trong dó s s n sinh ra, ph c p và s d ng

tri th c gi vai trò quy t d nh nh t d i v i s phát tri n kinh t . Trong n n kinh t tri

th c, da s các ngành kinh t d a vào tri th c, d a vào thành t u m i nh t c a khoa h c

và công ngh , vì v y, d u tu vào tri th c tr thành y u t then ch t cho s tang tru ng

kinh t dài h n.

Tình c m

là

s c m d ng c a con ngu i trong quan h c a mình v i th c t i xung

quanh và d i v i b n thân mình.

Tình c m là m t hình thái d c bi t c a s ph n ánh th c

t i; nó ph n ánh quan h c a con ngu i d i v i nhau, cung nhu d i v i th gi i khách

quan. Tình c m tham gia vào m i ho t d ng c a con ngu i và gi m t v trí quan tr ng

trong vi c di u ch nh ho t d ng c a con ngu i. Tình c m có th mang tính ch t ch

d ng, ch a d ng s c thái c m xúc tích c c, cung nhu tr thành th d ng, ch a d ng s c

thái c m xúc tiêu c c. Tình c m tích c c là m t trong nh ng d ng l c nâng cao nang

l c ho t d ng s ng c a con ngu i. Tri th c k t h p v i tình c m hình thành nên ni m

tin, nâng cao ý chí tích c c bi n thành hành d ng th c t , m i phát huy du c s c m nh

c a mình.

b) Theo chi u sâu c a n i tâm

Ti p c n theo chi u sâu c a th gi i n i tâm con ngu i, ý th c bao g m t ý

th c, ti m th c, vô th c.

- T ý th c:

Trong quá trình nh n th c th gi i xung quanh, con ngu i d ng th i cung t nh n

th c b n thân mình. Ðó chính là

t ý th c

. Nhu v y,

t ý th c cung là ý th c, là m t

thành t quan tr ng c a ý th c, nhung dây là ý th c v b n thân mình trong m i quan h

v i ý th c v th gi i bên ngoài

. Nh v y con ngu i t nh n th c v b n thân mình nhu

m t th c th ho t d ng có c m giác có tu duy, có các hành vi d o d c và có v trí trong

xã h i. Nh ng c m giác c a con ngu i v b n thân mình trên m i phuong di n gi vai

trò quan tr ng trong vi c hình thành t ý th c. Con ngu i ch t ý th c du c b n thân

mình trong quan h v i nh ng ngu i khác, trong quá trình ho t d ng c i t o th gi i.

Chính trong quan h xã h i, trong ho t d ng th c ti n xã h i và qua nh ng giá tr van hóa

v t ch t và tinh th n do chính con ngu i t o ra, con ngu i ph i t ý th c v mình d nh n

rõ b n thân mình, t di u ch nh b n thân theo các quy t c, các tiêu chu n mà xã h i d ra.

T ý th c không ch là t ý th c c a cá nhân mà còn là t ý th c c a c xã h i,

c a m t giai c p hay c a m t t ng l p xã h i v d a v c a mình trong h th ng nh ng

quan h s n xu t xác d nh, v lý tu ng và l i ích chung c a xã h i mình, c a giai c p

mình, hay c a t ng l p mình.

- Ti m th c:

Là nh ng ho t d ng tâm lý t d ng di n ra bên ngoài s ki m soát c a ch th ,

song l i có liên quan tr c ti p d n các ho t d ng tâm lý dang di n ra du i s ki m soát

c a ch th y. V th c ch t,

ti m th c là nh ng tri th c mà ch th dã có du c t tru c

nhung dã g n nhu tr thành b n nang, thành k nang n m trong t ng sâu c a ý th c ch

th , là ý th c du i d ng ti m tàng

. Do dó, ti m th c có th ch d ng gây ra các ho t

d ng tâm lý và nh n th c mà ch th không c n ki m soát chúng m t cách tr c ti p.

Ti m th c có vai trò quan tr ng c trong ho t d ng tâm lý hàng ngày c a con ngu i, c

trong tu duy khoa h c. Trong tu duy khoa h c, ti m th c ch y u g n v i các lo i hình

tu duy chính xác, v i các ho t d ng tu duy thu ng du c l p di l p l i nhi u l n. dây

ti m th c góp ph n gi m s quá t i c a d u óc trong vi c x lý kh i lu ng l n các tài

li u, d ki n, tin t c di n ra m t cách l p di l p l i mà v n d m b o du c d chính

xác và ch t ch c n thi t c a tu duy khoa h c.

- Vô th c:

Vô th c là nh ng tr ng thái tâm lý chi u sâu, di u ch nh s suy nghi, hành vi,

thái d ng x c a con ngu i mà chua có s tranh lu n c a n i tâm, chua có s truy n

tin bên trong, chua có s ki m tra, tính toán c a lý trí.

Vô th c bi u hi n thành nhi u hi n tu ng khác nhau nhu b n nang ham mu n,

gi c mo, b thôi miên, m c c m, s l l i, nói nh u, tr c giác... M i hi n tu ng y có

vùng ho t d ng riêng, có vai trò, ch c nang riêng, song t t c d u có m t ch c nang

chung là gi i t a nh ng c ch trong ho t d ng th n kinh vu t ngu ng nh t là nh ng

ham mu n b n nang không du c phép b c l ra và th c hi n trong quy t c c a d i s ng

c ng d ng. Nó góp ph n l p l i th cân b ng trong ho t d ng tinh th n c a con ngu i

mà không d n t i tr ng thái c ch quá m c nhu m c, "libido"...

Nhu v y, vô th c có vai trò tác d ng nh t d nh trong d i s ng và ho t d ng c a

con ngu i. Nh vô th c mà con ngu i tránh du c tình tr ng cang th ng không c n thi t

khi làm vi c "quá t i". Nh vô th c mà chu n m c con ngu i d t ra du c th c hi n m t

cách t nhiên... Vì v y, không th ph nh n vai trò cái vô th c trong cu c s ng, n u ph

nh n vô th c s không th hi u d y d và dúng d n v con ngu i.

Tuy nhiên không nên cu ng di u, tuy t d i hóa và th n bí vô th c. Không nên coi

vô th c là hi n tu ng tâm lý cô l p, hoàn toàn tách kh i hoàn c nh xã h i xung quanh

không liên quan gì d n ý th c. Th c ra, vô th c là vô th c n m trong con ngu i có ý

th c. Gi vai trò ch d o trong con ngu i là ý th c ch không ph i vô th c. Nh có ý

th c m i di u khi n du c các hi n tu ng vô th c hu ng t i chân, thi n, m . Vô th c

ch là m t m t khâu trong cu c s ng có ý th c c a con ngu i.

III. Ý nghi a phuong pháp lu n c a m i quan h gi a v t ch t và ý

th c

Ch nghia duy v t bi n ch ng kh ng d nh trong m i quan h gi a v t ch t và ý

th c thì:

V t ch t có tru c, ý th c có sau, v t ch t là ngu n g c c a ý th c, quy t

d nh ý th c, song ý th c có th tác d ng tr l i v t ch t thông qua ho t d ng th c

ti n c a con ngu i;

vì v y, con ngu i ph i

tôn tr ng khách quan, d ng th i phát huy

tính nang d ng ch quan c a mình.

Tôn tr ng khách quan là tôn tr ng tính khách quan c a v t ch t, c a các quy

lu t t nhiên và xã h i. Ði u này dòi h i trong ho t d ng nh n th c và ho t d ng

th c ti n con ngu i ph i xu t phát t th c t khách quan, l y th c t khách quan làm

can c cho m i ho t d ng c a mình. V.I. Lênin dã nhi u l n nh n m nh không du c

l y ý mu n ch quan c a mình làm chính sách, không du c l y tình c m làm di m

xu t phát cho chi n lu c và sách lu c cách m ng. N u ch xu t phát t ý mu n ch

quan, n u l y ý chí áp d t cho th c t , l y o tu ng thay cho hi n th c thì s m c

ph i b nh ch quan duy ý chí.

- N u ý th c có th tác d ng tr l i v t ch t thông qua ho t d ng tr l i v t

ch t thông qua ho t d ng th c ti n thì con ngu i ph i

phát huy tính nang d ng ch

quan.

Phát huy tính nang d ng ch quan t c là phát huy vai trò tích c c c a ý th c,

vai trò tích c c c a nhân t con ngu i. B n thân ý th c t nó không tr c ti p thay

d i du c gì trong hi n th c. ý th c mu n tác d ng tr l i d i s ng hi n th c ph i

b ng l c lu ng v t ch t, nghia là ph i du c con ngu i th c hi n trong th c ti n. Ði u y

có nghia là s tác d ng c a ý th c d i v i v t ch t ph i thông qua ho t d ng c a con

ngu i du c b t d u t khâu nh n th c cho du c quy lu t khách quan, bi t v n d ng

dúng d n quy lu t khách quan, ph i có ý chí, ph i có phuong pháp d t ch c hành

d ng. Vai trò c a ý th c là ch trang b cho con ngu i nh ng tri th c v b n ch t quy

lu t khách quan c a d i tu ng, trên co s y, con ngu i xác d nh dúng d n m c tiêu và

d ra phuong hu ng ho t d ng phù h p. Ti p theo, con ngu i v i ý th c c a mình xác

d nh các bi n pháp d th c hi n t ch c các ho t d ng th c ti n. Cu i cùng, b ng s n

l c và ý chí m nh m c a mình, con ngu i có th th c hi n du c m c tiêu d ra. dây ý

th c, tu tu ng có th quy t d nh làm cho con ngu i ho t d ng dúng và thành công khi

ph n ánh dúng d n, sâu s c th gi i khách quan, vì dó là co s quan tr ng cho vi c xác

d nh m c tiêu, phuong hu ng và bi n pháp chính xác. Ngu c l i, ý th c, tu tu ng có

th làm cho con ngu i ho t d ng sai và th t b i khi con ngu i ph n ánh sai th gi i

khách quan. Vì v y, ph i phát huy tính nang d ng sáng t o c a ý th c, phát huy vai trò

nhân t con ngu i d tác d ng c i t o th gi i khách quan; d ng th i ph i kh c ph c

b nh b o th trì tr , thái d tiêu c c, th d ng, l i, ng i ch trong quá trình d i m i

hi n nay.

T lý lu n c a ch nghia Mác - Lênin và t kinh nghi m thành công và th t b i

trong quá trình lãnh d o cách m ng, Ð ng C ng s n Vi t Nam dã rút ra bài h c quan

tr ng là "M i du ng l i, ch truong c a Ð ng ph i

xu t phát t th c t , tôn tr ng quy

lu t khách quan

. Ð t nu c ta dang bu c vào th i k d y m nh công nghi p hóa và

hi n d i hóa, Ð ng ch truong: "huy d ng ngày càng cao m i ngu n l c c trong và

ngoài nu c, d c bi t là ngu n l c c a dân vào công cu c phát tri n d t nu c"

, mu n

v y ph i "nâng cao nang l c lãnh d o và s c chi n d u c a Ð ng phát huy s c m nh

toàn dân t c, d y m nh toàn di n công cu c d i m i, s m dua nu c ta ra kh i tình tr ng

kém phát tri n, th c hi n "dân giàu, nu c m nh, xã h i công b ng, dân ch , van

minh""

Ð ng C ng s n Vi t Nam:

Cuong linh xây d ng d t nu c trong th i k quá d lên ch nghia xã h i

, Nxb. S

th t, Hà N i, 1991, tr.5.

. Ð ng C ng s n Vi t Nam:

Van ki n Ð i h i d i bi u toàn qu c l n th X

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i,

2006, tr. 162.

Sdd

, tr. 368.

câu h i ôn t p

1. Ð nh nghia và n i dung c a d nh nghia v t ch t c a Lênin? Giá tr khoa h c và

ý nghia phuong pháp lu n c a d nh nghia y?

2. Quan di m c a tri t h c duy v t bi n ch ng v nh ng phuong th c t n t i c a

v t ch t?

3. N i dung quan di m v tính th ng nh t v t ch t c a th gi i c a tri t h c duy v t

bi n ch ng? ý nghia phuong pháp lu n c a quan di m y d i v i nh n th c và ho t

d ng th c ti n?

4. Quan di m c a tri t h c duy v t bi n ch ng v ngu n g c và b n ch t c a ý

th c?

5. Trình bày k t c u c a ý th c ?

6. ý nghia phuong pháp lu n c a m i quan h gi a v t ch t và ý th c?

Chuong VI

Hai nguyên lý c a phép bi n ch ng duy v t

Phép bi n ch ng duy v t du c xây d ng trên co s m t h th ng nh ng nguyên

lý, nh ng ph m trù co b n, nh ng quy lu t ph bi n ph n ánh dúng d n hi n th c.

Trong h th ng dó

nguyên lý v m i liên h ph bi n và nguyên lý v s phát tri n là hai

nguyên lý khái quát nh t.

Vì th Ph.Angghen dã d nh nghia: "phép bi n ch ng ch ng qua

ch là môn khoa h c v nh ng quy lu t ph bi n c a s v n d ng và s phát tri n c a t

nhiên, c a xã h i loài ngu i và c a tu duy"

I- Nguyên lý v m i liên h ph bi n

1. Khái ni m m i liên h

Các s v t, các hi n tu ng và các quá trình khác nhau c a th gi i có m i liên h

qua l i, tác d ng, nh hu ng l n nhau hay chúng t n t i bi t l p, tách r i nhau? N u

chúng có m i liên h qua l i thì cái gì quy d nh m i liên h dó?

Trong l ch s tri t h c, d tr l i nh ng câu h i dó ta th y có nhi u quan di m

khác nhau. Tr l i câu h i th nh t, nh ng ngu i theo quan di m siêu hình cho r ng các

s v t, hi n tu ng t n t i bi t l p, tách r i nhau, cái này t n t i bên c nh cái kia. Chúng

không có s ph thu c, không có s ràng bu c và quy d nh l n nhau. N u gi a chúng có

s quy d nh l n nhau thì cung ch là nh ng quy d nh b ngoài, mang tính ng u nhiên.

Tuy v y trong s nh ng ngu i theo quan di m siêu hình cung có m t s ngu i cho

r ng, các s v t, hi n tu ng có m i liên h v i nhau và m i liên h r t da d ng, phong

phú, song các hình th c liên h khác nhau không có kh nang chuy n hóa l n nhau.

Ch ng h n, gi i vô co và gi i h u co không có liên h gì v i nhau; t n t i d c l p,

không thâm nh p l n nhau; t ng s don gi n c a nh ng con ngu i riêng l t o thành xã

h i, v.v..

Trái l i, nh ng ngu i theo quan di m bi n ch ng l i cho r ng, các s v t, hi n

tu ng, các quá trình khác nhau v a t n t i d c l p, v a quy d nh, tác d ng qua l i,

chuy n hóa l n nhau.

Tr l i câu h i th hai, nh ng ngu i theo ch nghia duy tâm khách quan và ch

nghia duy tâm ch quan tr l i r ng, cái quy t d nh m i liên h , s chuy n hóa l n nhau

gi a các s v t, hi n tu ng là m t l c lu ng siêu t nhiên (nhu tr i) hay ý th c, c m

giác c a con ngu i.

Nh ng ngu i theo quan di m duy v t bi n ch ng kh ng d nh tính th ng nh t v t

ch t c a th gi i là co s c a m i liên h gi a các s v t hi n tu ng. Các s v t, hi n

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1994, t.20, tr. 201.

tu ng t o thành th gi i, dù có da d ng, phong phú, có khác nhau bao nhiêu, song chúng

d u ch là nh ng d ng khác nhau c a m t th gi i duy nh t, th ng nh t - th gi i v t

ch t. Nh có tính th ng nh t dó, chúng không th t n t i bi t l p, tách r i nhau, mà t n

t i trong s tác d ng qua l i, chuy n hóa l n nhau theo nh ng quan h xác d nh. Chính

trên co s dó, tri t h c duy v t bi n ch ng kh ng d nh r ng,

liên h là ph m trù tri t

h c dùng d ch s quy d nh, s tác d ng qua l i, s chuy n hóa l n nhau gi a

các s

v t, hi n tu ng hay gi a các m t c a m t s v t, c a m t hi n tu ng trong th gi i.

2. Các tính ch t c a m i liên h

Theo quan di m c a ch nghia duy v t bi n ch ng, m i liên h có ba tính ch t co

b n:

Tính khách quan, tính ph bi n và tính da d ng, phong phú.

- Tính khách quan c a m i liên h bi u hi n: các m i liên h là v n có c a m i s

v t, hi n tu ng; nó không ph thu c vào ý th c c a con ngu i.

- Tính ph bi n c a m i liên h bi u hi n: b t k m t s v t, hi n tu ng nào; b t

k không gian nào và b t k th i gian nào cung có m i liên h v i nh ng s v t, hi n

tu ng khác. Ngay trong cùng m t s v t, hi n tu ng thì b t k m t thành ph n nào, m t

y u t nào cung có m i liên h v i nh ng thành ph n, nh ng y u t khác.

- Tính da d ng, phong phú c a m i liên h bi u hi n: s v t khác nhau, hi n tu ng

khác nhau, không gian khác nhau, th i gian khác nhau thì các m i liên h bi u hi n khác

nhau. Có th chia các m i liên h thành nhi u lo i: m i liên h bên trong, m i liên h bên

ngoài, m i liên h ch y u, m i liên h th y u, v.v.. Các m i liên h này có v trí, vai trò

khác nhau d i v i s t n t i và v n d ng c a s v t, hi n tu ng.

S phân chia t ng c p m i liên h ch mang tính tuong d i, vì m i lo i m i liên h

ch là m t hình th c, m t b ph n, m t m t xích c a m i liên h ph bi n. M i lo i m i

liên h trong t ng c p có th chuy n hóa l n nhau tùy theo ph m vi bao quát c a m i

liên h ho c do k t qu v n d ng và phát tri n c a chính các s v t.

Tuy s phân chia thành các lo i m i liên h ch mang tính tuong d i, nhung s phân

chia dó l i r t c n thi t, b i vì m i lo i m i liên h có v trí và vai trò xác d nh trong s

v n d ng và phát tri n c a s v t. Con ngu i ph i n m b t dúng các m i liên h dó d

có cách tác d ng phù h p nh m dua l i hi u qu cao nh t trong ho t d ng c a mình.

Phép bi n ch ng duy v t nghiên c u các m i liên h ph bi n chi ph i s v n

d ng và phát tri n c a s v t, hi n tu ng.

3. Ý nghia phuong pháp lu n

Nghiên c u nguyên lý v m i liên h ph bi n có th rút ra ý nghia v phuong

pháp lu n sau:

- Vì các m i liên h là s tác d ng qua l i, chuy n hoá, quy d nh l n nhau gi a các

s v t, hi n tu ng và các m i liên h mang tính khách quan, mang tính ph bi n nên trong

ho t d ng nh n th c và ho t d ng th c ti n con ngu i ph i

tôn tr ng quan di m toàn

di n, ph i tránh cách xem xét phi n di n.

Quan di m toàn di n

dòi h i chúng ta nh n th c v s v t trong m i liên h qua

l i gi a các b ph n, gi a các y u t , gi a các m t c a chính s v t và trong s tác d ng

qua l i gi a s v t dó v i các s v t khác, k c m i liên h tr c ti p và m i liên h gián

ti p. Ch trên co s dó m i có th nh n th c dúng v s v t.

Ð ng th i, quan di m toàn di n dòi h i chúng ta ph i bi t phân bi t t ng m i liên

h , ph i bi t chú ý t i m i liên h bên trong, m i liên h b n ch t, m i liên h ch y u,

m i liên h t t nhiên, và luu ý d n s chuy n hoá l n nhau gi a các m i liên h d

hi u rõ b n ch t c a s v t và có phuong pháp tác d ng phù h p nh m dem l i hi u

qu cao nh t trong ho t d ng c a b n thân.

Trong ho t d ng th c t , theo quan di m toàn di n, khi tác d ng vào s v t, chúng

ta không nh ng ph i chú ý t i nh ng m i liên h n i t i c a nó mà còn ph i chú ý t i

nh ng m i liên h c a s v t y v i các s v t khác. Ð ng th i, chúng ta ph i bi t s

d ng d ng b các bi n pháp, các phuong ti n khác nhau d tác d ng nh m dem l i hi u

qu cao nh t. Ð th c hi n m c tiêu "dân giàu, nu c m nh, xã h i công b ng, dân ch ,

van minh", m t m t, chúng ta ph i phát huy n i l c c a d t nu c ta; m t khác, ph i bi t

tranh th th i co, vu t qua th thách do xu hu ng qu c t hóa m i linh v c c a d i

s ng xã h i và toàn c u hóa kinh t dua l i.

- Vì các m i liên h có tính da d ng, phong phú - s v t, hi n tu ng khác nhau,

không gian, th i gian khác nhau các m i liên h bi u hi n khác nhau nên trong ho t

d ng nh n th c và ho t d ng th c ti n con ngu i ph i

tôn tr ng quan di m l ch s - c

Quan di m l ch s - c th

dòi h i chúng ta khi nh n th c v s v t và tác d ng vào

s v t ph i chú ý di u ki n, hoàn c nh l ch s - c th , môi tru ng c th trong dó s v t

sinh ra, t n t i và phát tri n. Th c t cho th y r ng,

m t lu n di m

nào dó là lu n di m

khoa h c trong di u ki n này, nhung s không là lu n di m khoa h c trong di u ki n

khác. Vì v y d xác d nh dúng du ng l i, ch truong c a t ng giai do n cách m ng,

c a t ng th i k xây d ng d t nu c, bao gi Ð ng ta cung phân tích tình hình c th c a

d t nu c ta cung nhu b i c nh l ch s qu c t di n ra trong t ng giai do n và t ng th i

k dó và trong khi th c hi n du ng l i, ch truong, Ð ng ta cung b sung và di u ch nh

cho phù h p v i di n bi n c a hoàn c nh c th .

II- Nguyên lý v s phát tri n

1. Khái ni m phát tri n

Xem xét v s phát tri n cung có nh ng quan di m khác nhau, d i l p v i nhau:

quan di m siêu hình và quan di m bi n ch ng.

Quan di m siêu hình xem s phát tri n ch là s tang lên hay s gi m di don thu n

v m t lu ng, không có s thay d i gì v m t ch t c a s v t; ho c n u có s thay d i

nh t d nh v ch t thì s thay d i y cung ch di n ra theo m t vòng khép kín, ch không

có s sinh thành ra cái m i v i nh ng ch t m i. Nh ng ngu i theo quan di m siêu hình

xem s phát tri n nhu là m t quá trình ti n lên liên t c, không có nh ng bu c quanh co,

thang tr m, ph c t p.

Ð i l p v i quan di m siêu hình, quan di m bi n ch ng xem xét s phát tri n là m t

quá trình ti n lên t th p d n cao. Quá trình dó di n ra v a d n d n, v a nh y v t, dua

t i s ra d i c a cái m i thay th cái cu. Dù trong hi n th c khách quan hay trong tu

duy, s phát tri n di n ra không ph i lúc nào cung theo du ng th ng, mà r t quanh co,

ph c t p, th m chí có th có nh ng bu c lùi t m th i.

Theo quan di m bi n ch ng, s phát tri n là k t qu c a quá trình thay d i d n

d n v lu ng d n d n s thay d i v ch t, là quá trình di n ra theo du ng xoáy c và h t

m i chu k s v t l p l i du ng nhu s v t ban d u nhung c p d cao hon.

Quan di m duy v t bi n ch ng d i l p v i quan di m duy tâm và tôn giáo v

ngu n g c c a s phát tri n. Quan di m duy v t bi n ch ng kh ng d nh ngu n g c c a

s phát tri n n m trong b n thân s v t. Ð ó là do mâu thu n trong chính s v t quy

d nh. Quá trình gi i quy t liên t c mâu thu n trong b n thân s v t, do dó, cung là quá

trình t thân phát tri n c a m i s v t.

Trên co s khái quát s phát tri n c a m i s v t, hi n tu ng t n t i trong hi n

th c, quan di m duy v t bi n ch ng kh ng d nh,

phát tri n là m t ph m trù tri t h c

dùng d ch quá trình v n d ng ti n lên t th p d n cao, t don gi n d n ph c t p, t

kém hoàn thi n d n hoàn thi n hon c a s v t.

Theo quan di m này, phát tri n không bao quát toàn b s v n d ng nói chung.

Nó ch khái quát xu hu ng chung c a s v n d ng - xu hu ng v n d ng di lên c a s

v t, s v t m i ra d i thay th cho s v t cu. S phát tri n ch là m t tru ng h p d c bi t

c a s v n d ng. Trong quá trình phát tri n c a mình trong s v t s hình thành d n d n

nh ng quy d nh m i cao hon v ch t, s làm thay d i m i liên h , co c u, phuong th c

t n t i và v n d ng, ch c nang v n có theo chi u hu ng ngày càng hoàn thi n hon.

2. Tính ch t c a s phát tri n

Theo quan di m c a ch nghia duy v t bi n ch ng, phát tri n cung có ba tính ch t

co b n:

Tính khách quan, tính ph bi n và tính da d ng, phong phú.

- S phát tri n bao gi cung mang tính khách quan. B i vì, nhu trên dã phân tích

theo quan di m duy v t bi n ch ng, ngu n g c c a s phát tri n n m ngay trong b n

thân s v t. Ðó là quá trình gi i quy t liên t c nh ng mâu thu n n y sinh trong s t n t i

và v n d ng c a s v t. Nh dó s v t luôn luôn phát tri n. Vì th s phát tri n là ti n

trình khách quan, không ph thu c vào ý th c c a con ngu i.

- S phát tri n mang tính ph bi n. Tính ph bi n c a s phát tri n du c hi u là

nó di n ra m i linh v c: t nhiên, xã h i và tu duy; b t c s v t, hi n tu ng nào

c a th gi i khách quan. Ngay c các khái ni m, các ph m trù ph n ánh hi n th c cung

n m trong quá trình v n d ng và phát tri n; ch trên co s c a s phát tri n, m i hình

th c c a tu duy, nh t là các khái ni m và các ph m trù, m i có th ph n ánh dúng d n

hi n th c luôn v n d ng và phát tri n.

- S phát tri n còn có tính da d ng, phong phú. Phát tri n là khuynh hu ng chung

c a m i s v t, m i hi n tu ng, song m i s v t, m i hi n tu ng l i có quá trình phát

tri n không gi ng nhau. T n t i không gian khác nhau, th i gian khác nhau, s v t

phát tri n s khác nhau. Ð ng th i trong quá trình phát tri n c a mình, s v t còn ch u

s tác d ng c a các s v t, hi n tu ng khác, c a r t nhi u y u t , di u ki n. S tác d ng

dó có th thúc d y ho c kìm hãm s phát tri n c a s v t, dôi khi có th làm thay d i

chi u hu ng phát tri n c a s v t, th m chí làm cho s v t th t lùi. Ch ng h n, nói

chung, ngày nay tr em phát tri n nhanh hon c v th ch t l n trí tu so v i tr em

các th h tru c do chúng du c th a hu ng nh ng thành qu , nh ng di u ki n thu n l i

mà xã h i mang l i. Trong th i d i hi n nay, th i gian công nghi p hóa và hi n d i hóa

d t nu c c a các qu c gia ch m phát tri n và kém phát tri n s ng n hon nhi u so v i

các qu c gia dã th c hi n chúng do dã th a hu ng kinh nghi m và s h tr c a các

qu c gia di tru c. Song v n d còn ch , s v n d ng kinh nghi m và t n d ng s h

tr dó nhu th nào l i ph thu c r t l n vào nh ng nhà lãnh d o và nhân dân c a các

nu c ch m phát tri n và kém phát tri n.

Nh ng di u ki n nêu ra trên cho th y, dù s v t, hi n tu ng có th có nh ng giai

do n v n d ng di lên nhu th này ho c nhu th khác, nhung xem xét toàn b quá trình

thì chúng v n tuân theo khuynh hu ng chung.

3. Ý nghia phuong pháp lu n

Nguyên lý v s phát tri n cho th y trong ho t d ng nh n th c và ho t d ng th c

ti n con ngu i ph i

tôn tr ng quan di m phát tri n.

Quan di m phát tri n dòi h i khi nh n th c, khi gi i quy t m t v n d nào dó con

ngu i ph i d t chúng tr ng thái d ng, n m trong khuynh hu ng chung là phát tri n.

Quan di m phát tri n dòi h i không ch n m b t nh ng cái hi n dang t n t i

s v t, mà còn ph i th y rõ khuynh hu ng phát tri n trong tuong lai c a chúng, ph i

th y du c nh ng bi n d i di lên cung nhu nh ng bi n d i có tính ch t th t lùi. Song

di u co b n là ph i khái quát nh ng bi n d i d v ch ra khuynh hu ng bi n d i chính

c a s v t.

Xem xét s v t theo quan di m phát tri n còn ph i bi t phân chia quá trình phát

tri n c a s v t y thành nh ng giai do n. Trên co s y d tìm ra phuong pháp nh n

th c và cách tác d ng phù h p nh m thúc d y s v t ti n tri n nhanh hon ho c kìm hãm

s phát tri n c a nó, tùy theo s phát tri n dó có l i hay có h i d i v i d i s ng c a con

ngu i.

Quan di m phát tri n góp ph n kh c ph c tu tu ng b o th , trì tr , d nh ki n trong

ho t d ng nh n th c và ho t d ng th c ti n.

V i tu cách là nh ng nguyên t c phuong pháp lu n, quan di m toàn di n, quan

di m l ch s - c th , quan di m phát tri n góp ph n d nh hu ng, ch d o ho t d ng nh n

th c và ho t d ng th c ti n c i t o hi n th c, c i t o chính b n thân con ngu i. Song d

th c hi n du c chúng, m i ngu i c n n m ch c co s lý lu n c a chúng - nguyên lý v

m i liên h ph bi n và nguyên lý v s phát tri n, bi t v n d ng chúng m t cách sáng

t o trong ho t d ng c a mình.

Câu h i ôn t p

1. Phân tích nguyên lý v m i liên h ph bi n và nguyên lý v s phát tri n?

2. Phân tích các nguyên t c phuong pháp lu n rút ra t nguyên lý v m i liên h

ph bi n và nguyên lý v s phát tri n.

Chuong VII

Nh ng c p ph m trù co b n c a phép bi n ch ng duy

v t

I- M t s v n d chung v ph m trù

1. Ð nh nghia ph m trù và ph m trù tri t h c

Ð suy nghi và trao d i tu tu ng cho nhau con ngu i thu ng ph i s d ng nh ng

khái ni m nh t d nh, ch ng h n khái ni m "cái cây", "cái nhà", "th c v t", "d ng v t",

"con ngu i", v.v.. Nh ng khái ni m dó là hình th c c a tu duy ph n ánh nh ng m t,

nh ng thu c tính co b n c a m t l p nh ng s v t hi n tu ng nh t d nh c a hi n th c

khách quan.

Tùy theo m c d bao quát c a khái ni m mà chúng ta có các khái ni m r ng hay

h p khác nhau. Khái ni m r ng nh t thì du c g i là ph m trù. V y,

ph m trù là

nh ng khái ni m r ng nh t ph n ánh nh ng m t, nh ng thu c tính, nh ng m i liên h

chung, co b n nh t c a các s v t và hi n tu ng thu c m t linh v c nh t d nh

M i b môn khoa h c d u có m t h th ng ph m trù riêng c a mình ph n ánh

nh ng m t, nh ng thu c tính, nh ng m i liên h co b n và ph bi n thu c ph m vi khoa

h c dó nghiên c u. Thí d , trong toán h c có ph m trù "s ", "hình", "di m", "m t ph ng",

"hàm s ", v.v.. Trong v t lý h c có các ph m trù "kh i lu ng", "v n t c", "gia t c", "l c",

v.v.. Trong kinh t h c có các ph m trù "hàng hóa", "giá tr ", "giá c ", "ti n t ", "l i

nhu n", v.v..

Các ph m trù trên dây, ch ph n ánh nh ng m i liên h chung trên m t linh v c

nh t d nh c a hi n th c thu c ph m vi nghiên c u c a môn khoa h c chuyên ngành.

Khác v i di u dó, các ph m trù c a phép bi n ch ng duy v t nhu "v t ch t", "ý th c",

"v n d ng", "d ng im", "mâu thu n", "s lu ng", "ch t lu ng", "nguyên nhân", "k t

qu ", v.v. là nh ng khái ni m chung nh t ph n ánh nh ng m t, nh ng thu c tính, nh ng

m i liên h co b n và ph bi n nh t không ph i ch c a m t linh v c nh t d nh nào

d y c a hi n th c, mà c a toàn b th gi i hi n th c, bao g m c t nhiên, xã h i và

tu duy. M i s v t, hi n tu ng d u có nguyên nhân xu t hi n, d u có quá trình v n d ng,

bi n d i, d u có mâu thu n, có n i dung và hình th c, v.v.. Nghia là d u có nh ng m t,

nh ng thu c tính, nh ng m i liên h du c ph n ánh trong các ph m trù c a phép bi n

ch ng duy v t.

Gi a ph m trù c a tri t h c và ph m trù c a các khoa h c c th có m i quan

100

h bi n ch ng v i nhau. Ðó là quan h gi a cái chung và cái riêng.

2. B n ch t c a ph m trù

Trong l ch s tri t h c, các tru ng phái tri t h c dã dua ra cách gi i quy t khác

nhau v v n d b n ch t c a ph m trù.

Nh ng ngu i thu c phái duy th c cho r ng: Ph m trù là nh ng th c th ý ni m,

t n t i bên ngoài và d c l p v i ý th c c a con ngu i. Ngu c l i nh ng ngu i thu c

phái duy danh l i cho r ng: Ph m trù ch là nh ng t tr ng r ng, do con ngu i tu ng

tu ng ra, không bi u hi n m t cái gì c a hi n th c. Canto và nh ng ngu i thu c phái

c a ông l i coi ph m trù ch là nh ng hình th c tu duy v n có c a con ngu i, có tru c

kinh nghi m, không ph thu c vào kinh nghi m, du c lý trí c a con ngu i dua vào gi i

t nhiên.

Khác v i các quan ni m trên dây, ch nghia duy v t bi n ch ng cho r ng:

Các ph m trù không có s n trong nh n th c c a b n thân con ngu i m t cách b m

sinh, tiên nghi m nhu Canto quan ni m, cung không t n t i s n bên ngoài và d c l p

v i ý th c c a con ngu i nhu quan ni m c a nh ng ngu i duy th c, mà du c hình

thành trong quá trình ho t d ng nh n th c và th c ti n c a con ngu i. M i ph m trù

xu t hi n d u là k t qu c a quá trình nh n th c tru c dó, d ng th i l i là b c thang cho

quá trình nh n th c ti p theo c a con ngu i d ti n g n d n nh n th c d y d hon b n

ch t c a s v t. V.I.Lênin vi t: "Tru c con ngu i, có

màng lu i

nh ng hi n tu ng t

nhiên. Con ngu i b n nang, con ngu i man r , không t tách kh i gi i t nhiên. Ngu i

có ý th c t tách kh i t nhiên, nh ng ph m trù là nh ng giai do n c a s tách kh i dó,

t c là s nh n th c th gi i, chúng là nh ng di m nút c a màng lu i, giúp ta nh n th c

và n m v ng du c màng lu i"

Các ph m trù du c hình thành b ng con du ng khái quát hóa, tr u tu ng hóa

nh ng thu c tính, nh ng m i liên h v n có bên trong c a b n thân s v t. Vì v y n i

dung c a nó mang tính khách quan, b th gi i khách quan quy d nh, m c dù hình th c

th hi n c a nó là ch quan. V.I.Lênin vi t: "Nh ng khái ni m c a con ngu i là ch

quan trong tính tr u tu ng c a chúng, trong s tách r i c a chúng, nhung là khách quan

trong ch nh th , trong quá trình, trong k t cu c, trong khuynh hu ng, trong ngu n g c"

Ði u này trái v i quan ni m c a phái duy danh trong l ch s tri t h c, h coi ph m trù là

nh ng t tr ng r ng không có n i dung hi n th c.

Các ph m trù là k t qu c a quá trình nh n th c c a con ngu i, là hình nh ch

quan c a th gi i khách quan. Th gi i khách quan không ch t n t i d c l p v i ý th c

c a con ngu i, mà còn luôn v n d ng, phát tri n, chuy n hóa l n nhau. M t khác, kh

nang nh n th c c a con ngu i cung thay d i m i giai do n l ch s . Do v y các ph m

trù ph n ánh th gi i khách quan cung ph i v n d ng và phát tri n. Không nhu v y, các

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1981, t.29, tr. 102.

Sdd,

tr. 223 - 224.

101

ph m trù không th ph n ánh dúng d n và d y d hi n th c khách quan du c. Vì v y, h

th ng ph m trù c a phép bi n ch ng duy v t không ph i là m t h th ng dóng kín, b t

bi n, mà nó thu ng xuyên du c b sung b ng nh ng ph m trù m i cùng v i s phát

tri n c a th c ti n và c a nh n th c khoa h c.

Trong các chuong tru c, chúng ta dã nghiên c u m t s ph m trù c a tri t h c nhu

ph m trù "v t ch t", "ý th c", "ph n ánh", v.v.; chuong này chúng ta nghiên c u m t s

c p ph m trù co b n c a phép bi n ch ng duy v t.

II- Cái riêng và cái chung

1. Khái ni m cái riêng và cái chung

Trong cu c s ng hàng ngày, chúng ta thu ng ti p xúc v i nh ng s v t, hi n

tu ng, quá trình khác nhau nhu: Cái bàn, cái nhà, cái cây c th , v.v.. M i s v t dó

du c g i là m t cái riêng, d ng th i, chúng ta cung th y gi a chúng l i có nh ng m t

gi ng nhau nhu nh ng cái bàn d u du c làm t g , d u có màu s c, hình d ng. M t

gi ng nhau dó ngu i ta g i là cái chung c a nh ng cái bàn.

V y

cái riêng là ph m trù ch m t s v t, m t hi n tu ng, m t quá trình nh t d nh.

Cái chung là ph m trù tri t h c dùng d ch nh ng m t, nh ng thu c tính không nh ng có

m t k t c u v t ch t nh t d nh, mà còn du c l p l i trong nhi u s v t, hi n tu ng hay

quá trình riêng l khác.

C n phân bi t "cái riêng" v i "cái don nh t". "Cái don nh t" là ph m trù d ch

nh ng nét, nh ng m t, nh ng thu c tính... ch có m t s v t, m t k t c u v t ch t, mà

không l p l i s v t, hi n tu ng, k t c u v t ch t khác. Thí d , th dô Hà N i là m t

"cái riêng", ngoài các d c di m chung gi ng các thành ph khác c a Vi t Nam, còn có

nh ng nét riêng nhu có ph c , có H Guom, có nh ng nét van hóa truy n th ng mà ch

Hà N i m i có, dó là cái don nh t.

2. Quan h bi n ch ng gi a "cái riêng" và "cái chung"

Trong l ch s tri t h c dã có hai quan di m trái ngu c nhau v m i quan h gi a

"cái riêng" và "cái chung":

Phái duy th c cho r ng, "cái riêng" ch t n t i t m th i, thoáng qua, không ph i là

cái t n t i vinh vi n, ch có "cái chung" m i t n t i vinh vi n, th t s d c l p v i ý th c

c a con ngu i. "Cái chung" không ph thu c vào "cái riêng", mà còn sinh ra "cái

riêng". Theo Platôn, cái chung là nh ng ý ni m t n t i vinh vi n bên c nh nh ng cái

riêng ch có tính ch t t m th i. Thí d , bên c nh cái cây riêng l , có ý ni m cái cây nói

chung; bên c nh cái nhà riêng l , có ý ni m cái nhà nói chung, v.v.. Cái cây, cái nhà

riêng l có ra d i, t n t i t m th i và m t di, nhung ý ni m cái cây, cái nhà nói chung thì

t n t i mãi mãi. T dó Platôn cho r ng cái cây, cái nhà riêng l là do ý ni m cái cây, cái

nhà nói chung sinh ra. Nhu v y theo Platôn cái riêng do cái chung sinh ra.

Phái duy danh cho r ng, ch có cái riêng t n t i th c s , còn cái chung là nh ng

102

tên g i tr ng r ng, do con ngu i d t ra, không ph n ánh cái gì trong hi n th c. Quan

di m này không th a nh n n i dung khách quan c a các khái ni m. Ch ng h n nhu, h

cho khái ni m con ngu i, giai c p, d u tranh giai c p, cách m ng xã h i, ch nghia tu

b n, ch nghia d qu c, v.v., không có ý nghia gì trong cu c s ng c a con ngu i, ch là

nh ng t tr ng r ng, không c n thi t ph i b n tâm tìm hi u. Ngay d n c nh ng khái

ni m nhu v t ch t, ch nghia duy v t, ch nghia duy tâm, v.v., h cung cho là nh ng t

không có ý nghia. Nhu v y ranh gi i gi a ch nghia duy v t và ch nghia duy tâm b

xóa nhòa và con ngu i không c n ph i quan tâm d n cu c d u tranh gi a các quan di m

tri t h c n a.

C quan ni m c a phái duy th c và phái duy danh d u sai l m ch h dã tách r i

cái riêng kh i cái chung, tuy t d i hóa cái riêng, ph nh n cái chung, ho c ngu c l i.

H không th y s t n t i khách quan và m i liên h khang khít gi a chúng. Phép bi n

ch ng duy v t cho r ng cái riêng, cái chung và cái don nh t d u t n t i khách quan,

gi a chúng có m i liên h h u co v i nhau. Ði u dó th hi n ch :

Th nh t,

ái chung ch t n t i trong cái riêng, thông qua cái riêng mà bi u hi n

s t n t i c a mình.

Nghia là không có cái chung thu n túy t n t i bên ngoài cái riêng.

Ch ng h n không có cái cây nói chung t n t i bên c nh cây cam, cây quýt, cây dào c

th . Nhung cây cam, cây quýt, cây dào... nào cung có r , có thân, có lá, có quá trình d ng

hóa, d hóa d duy trì s s ng. Nh ng d c tính chung này l p l i nh ng cái cây riêng

l , và du c ph n ánh trong khái ni m "cây". Ðó là cái chung c a nh ng cái cây c th .

Rõ ràng cái chung t n t i th c s , nhung không t n t i ngoài cái riêng mà ph i thông

qua cái riêng.

Th hai,

cái riêng ch t n t i trong m i liên h v i cái chung

. Nghia là không có

cái riêng nào t n t i tuy t d i d c l p, không có liên h v i cái chung. Thí d , m i con

ngu i là m t cái riêng, nhung m i ngu i không th t n t i ngoài m i liên h v i xã h i

và t nhiên. Không cá nhân nào không ch u s tác d ng c a các quy lu t sinh h c và

quy lu t xã h i. Ðó là nh ng cái chung trong m i con ngu i. M t thí d khác, n n kinh

t c a m i qu c gia, dân t c v i t t c nh ng d c di m phong phú c a nó là m t cái

riêng. Nhung n n kinh t nào cung b chi ph i b i quy lu t cung - c u, quy lu t quan h

s n xu t phù h p v i tính ch t và trình d phát tri n c a l c lu ng s n xu t, dó là cái

chung. Nhu v y s v t, hi n tu ng riêng nào cung bao hàm cái chung.

Th ba,

cái riêng là cái toàn b , phong phú hon cái chung, cái chung là cái b

ph n, nhu ng sâu s c hon cái riêng

. Cái riêng phong phú hon cái chung vì ngoài

nh ng d c di m chung, cái riêng còn có cái don nh t. Thí d , ngu i nông dân Vi t Nam

bên c nh cái chung v i nông dân c a các nu c trên th gi i là có tu h u nh , s n xu t

nông nghi p, s ng nông thôn, v.v., còn có d c di m riêng là ch u nh hu ng c a van

hóa làng xã, c a các t p quán lâu d i c a dân t c, c a di u ki n t nhiên c a d t nu c,

nên r t c n cù lao d ng, có kh nang ch u d ng du c nh ng khó khan trong cu c s ng.

Cái chung sâu s c hon cái riêng vì cái chung ph n ánh nh ng thu c tính, nh ng

103

m i liên h n d nh, t t nhiên, l p l i nhi u cái riêng cùng lo i. Do v y cái chung là cái

g n li n v i cái b n ch t, quy d nh phuong hu ng t n t i và phát tri n c a cái riêng.

Th tu,

cái don nh t và cái chung có th chuy n hóa l n nhau trong quá trình

phát tri n c a s v t

. S di nhu v y vì trong hi n th c cái m i không bao gi xu t hi n

d y d ngay, mà lúc d u xu t hi n du i d ng cái don nh t. V sau theo quy lu t, cái m i

hoàn thi n d n và thay th cái cu, tr thành cái chung, cái ph bi n. Ngu c l i cái cu lúc

d u là cái chung, cái ph bi n, nhung v sau do không phù h p v i di u ki n m i nên

m t d n di và tr thành cái don nh t. Nhu v y s chuy n hóa t cái don nh t thành cái

chung là bi u hi n c a quá trình cái m i ra d i thay th cái cu. Ngu c l i s chuy n hóa

t cái chung thành cái don nh t là bi u hi n c a quá trình cái cu, cái l i th i b ph d nh.

Thí d , s thay d i m t d c tính nào d y c a sinh v t tru c s thay d i c a môi tru ng

di n ra b ng cách, ban d u xu t hi n m t d c tính m t cá th riêng bi t. Do phù h p

v i di u ki n m i, d c tính dó du c b o t n, duy trì nhi u th h và tr thành ph bi n

c a nhi u cá th . Nh ng d c tính không phù h p v i di u ki n m i, s m t d n di và tr

thành cái don nh t.

3. M t s k t lu n v m t phuong pháp lu n

Vì cái chung ch t n t i trong cái riêng, thông qua cái riêng d bi u th s t n t i

c a mình, nên ch có th tìm cái chung trong cái riêng, xu t phát t cái riêng, t nh ng

s v t, hi n tu ng riêng l , không du c xu t phát t ý mu n ch quan c a con ngu i bên

ngoài cái riêng. Thí d , mu n nh n th c du c quy lu t phát tri n c a n n s n xu t c a

m t nu c nào dó, ph i nghiên c u, phân tích, so sánh quá trình s n xu t th c t nh ng

th i di m khác nhau và nh ng khu v c khác nhau, m i tìm ra du c nh ng m i liên h

chung t t nhiên, n d nh c a n n s n xu t dó.

Cái chung là cái sâu s c, cái b n ch t chi ph i cái riêng, nên nh n th c ph i nh m

tìm ra cái chung và trong ho t d ng th c ti n ph i d a vào cái chung d c i t o cái

riêng. Trong ho t d ng th c ti n n u không hi u bi t nh ng nguyên lý chung (không

hi u bi t lý lu n), s không tránh kh i roi vào tình tr ng ho t d ng m t cách mò m m,

mù quáng. Chính vì v y s nghi p d i m i c a chúng ta dòi h i tru c h t ph i d i m i

tu duy lý lu n. M t khác, cái chung l i bi u hi n thông qua cái riêng, nên khi áp d ng

cái chung ph i tùy theo t ng cái riêng c th d v n d ng cho thích h p. Thí d , khi áp

d ng nh ng nguyên lý c a ch nghia Mác - Lênin, ph i can c vào tình hình c th c a

t ng th i k l ch s m i nu c d v n d ng nh ng nguyên lý dó cho thích h p, có v y

m i dua l i k t qu trong ho t d ng th c ti n.

Trong quá trình phát tri n c a s v t, trong nh ng di u ki n nh t d nh "cái don

nh t" có th bi n thành "cái chung" và ngu c l i "cái chung" có th bi n thành "cái don

nh t", nên trong ho t d ng th c ti n có th và c n ph i t o di u ki n thu n l i d "cái

don nh t" có l i cho con ngu i tr thành "cái chung" và "cái chung" b t l i tr thành

"cái don nh t".

104

III- Nguyên nhân và k t qu

1. Khái ni m nguyên nhân và k t qu

Ph m trù nguyên nhân và k t qu ph n ánh m i quan h hình thành c a các s v t,

hi n tu ng trong hi n th c khách quan.

Nguyên nhân là ph m trù ch s tác d ng l n nhau gi a các m t trong m t s

v t ho c gi a các s v t v i nhau, gây ra m t bi n d i nh t d nh nào dó. Còn k t

qu là ph m trù ch nh ng bi n d i xu t hi n do tác d ng l n nhau gi a các m t trong

m t s v t ho c gi a các s v t v i nhau gây ra

. Ch ng h n, không ph i ngu n di n là

nguyên nhân làm bóng dèn phát sáng mà ch là tuong tác c a dòng di n v i dây d n

(trong tru ng h p này, v i dây tóc c a bóng dèn) m i th c s là nguyên nhân làm cho

bóng dèn phát sáng. Cu c d u tranh gi a giai c p vô s n và giai c p tu s n là nguyên

nhân dua d n k t qu là cu c cách m ng vô s n n ra.

Không nên hi u nguyên nhân và k t qu n m hai s v t hoàn toàn khác nhau.

Ch ng h n cho dòng di n là nguyên nhân c a ánh sáng dèn; giai c p vô s n là nguyên

nhân c a cu c cách m ng vô s n... N u hi u nguyên nhân và k t qu nhu v y s d n

d n ch cho r ng nguyên nhân c a m t s v t, hi n tu ng nào d y luôn n m ngoài s

v t, hi n tu ng dó và cu i cùng nh t d nh s ph i th a nh n r ng nguyên nhân c a th

gi i v t ch t n m ngoài th gi i v t ch t, t c n m th gi i tinh th n.

C n phân bi t nguyên nhân v i nguyên c và nguyên nhân v i di u ki n. Nguyên

c và di u ki n không sinh ra k t qu , m c dù nó xu t hi n cùng v i nguyên nhân. Thí

d ch t xúc tác ch là di u ki n d các ch t hoá h c tác d ng l n nhau t o nên ph n ng

hoá h c.

Phép bi n ch ng duy v t kh ng d nh m i liên h nhân qu có

tính khách quan, tính

ph bi n, tính t t y u.

Tính khách quan th hi n ch : m i liên h nhân qu là cái v n có c a b n thân

s v t, không ph thu c vào ý th c c a con ngu i. Dù con ngu i bi t hay không bi t, thì

các s v t v n tác d ng l n nhau và s tác d ng dó t t y u gây nên bi n d i nh t d nh.

Con ngu i ch ph n ánh vào trong d u óc mình nh ng tác d ng và nh ng bi n d i, t c

là m i liên h nhân qu c a hi n th c, ch không sáng t o ra m i liên h nhân qu c a

hi n th c t trong d u mình. Quan di m duy tâm không th a nh n m i liên h nhân qu

t n t i khách quan trong b n thân s v t. H cho r ng, m i liên h nhân qu là do

Thu ng d sinh ra ho c do c m giác con ngu i quy d nh.

Tính ph bi n th hi n ch : m i s v t, hi n tu ng trong t nhiên và trong xã

h i d u có nguyên nhân nh t d nh gây ra. Không có hi n tu ng nào không có nguyên

nhân, ch có di u là nguyên nhân dó dã du c nh n th c hay chua mà thôi. Không nên

d ng nh t v n d nh n th c c a con ngu i v m i liên h nhân qu v i v n d t n t i

c a m i liên h dó trong hi n th c.

Tính t t y u th hi n ch : cùng m t nguyên nhân nh t d nh, trong nh ng di u

105

ki n gi ng nhau s gây ra k t qu nhu nhau. Tuy nhiên trong th c t không th có s v t

nào t n t i trong nh ng di u ki n, hoàn c nh hoàn toàn gi ng nhau. Do v y tính t t y u

c a m i liên h nhân qu trên th c t ph i du c hi u là: Nguyên nhân tác d ng trong

nh ng di u ki n và hoàn c nh càng ít khác nhau bao nhiêu thì k t qu do chúng gây ra

càng gi ng nhau b y nhiêu. Thí d : Ð có k t qu c a nh ng l n b n tên trúng dích thì

các y u t nh hu ng d n quá trình b n tên c a x th ph i gi ng nhau.

2. Quan h bi n ch ng gi a nguyên nhân và k t qu

a) Nguyên nhân sinh ra k t qu , xu t hi n tru c k t qu

Tuy nhiên không ph i hai hi n tu ng nào n i ti p nhau v m t th i gian cung là

quan h nhân qu . Thí d , ngày k ti p dêm, mùa hè k ti p mùa xuân, s m k ti p

ch p, v.v., nhung không ph i dêm là nguyên nhân c a ngày, mùa xuân là nguyên

nhân c a mùa hè, ch p là nguyên nhân c a s m, v.v.. Cái phân bi t quan h nhân qu

v i quan h k ti p v m t th i gian là ch nguyên nhân và k t qu có quan h s n

sinh ra nhau. Nguyên nhân c a ngày và dêm là do s quay c a trái d t quanh tr c B c -

Nam c a nó, nên ánh sáng m t tr i ch chi u sáng du c ph n b m t trái d t hu ng v

phía m t tr i. Nguyên nhân c a các mùa trong nam là do trái d t, khi chuy n d ng trên

qu d o, tr c c a nó bao gi cung có d nghiêng không d i và hu ng v m t phía, nên

hai n a c u B c và Nam luân phiên chúc ng v phía m t tr i, sinh ra các mùa. S m và

ch p d u do s phóng di n gi a hai dám mây tích di n trái d u sinh ra. Nhung vì v n

t c ánh sáng truy n trong không gian nhanh hon v n t c ti ng d ng, do v y chúng ta

th y ch p tru c khi nghe th y ti ng s m. Nhu v y không ph i ch p sinh ra s m.

Nguyên nhân sinh ra k t qu r t ph c t p, b i vì nó còn ph thu c vào nhi u di u

ki n và hoàn c nh khác nhau. M t k t qu có th do nhi u nguyên nhân sinh ra. Thí d ,

nguyên nhân c a m t mùa có th do h n hán, có th do lu l t, có th do sâu b nh, có th

do cham bón không dúng k thu t, v.v.. M t khác, m t nguyên nhân trong nh ng di u ki n

khác nhau cung có th sinh ra nh ng k t qu khác nhau. Thí d , ch t phá r ng có th s

gây ra nhi u h u qu nhu lu l t, h n hán, thay d i khí h u c a c m t vùng, tiêu di t

m t s loài sinh v t, v.v., n u nhi u nguyên nhân cùng t n t i và tác d ng cùng chi u

trong m t s v t thì chúng s gây nh hu ng cùng chi u d n s hình thành k t qu , làm

cho k t qu xu t hi n nhanh hon. Ngu c l i n u nh ng nguyên nhân tác d ng d ng th i

theo các hu ng khác nhau, thì s c n tr tác d ng c a nhau, th m chí tri t tiêu tác d ng

c a nhau. Ð i u dó s ngan c n s xu t hi n c a k t qu . Do v y trong ho t d ng th c

ti n c n ph i phân tích vai trò c a t ng lo i nguyên nhân, d có th ch d ng t o ra di u

ki n thu n l i cho nh ng nguyên nhân quy d nh s xu t hi n c a k t qu (mà con ngu i

mong mu n) phát huy tác d ng. Thí d , trong n n kinh t nhi u thành ph n, ho t d ng

theo co ch th tru ng, d nh hu ng xã h i ch nghia nu c ta hi n nay, m i thành ph n

kinh t d u có v trí nh t d nh d i v i vi c phát tri n n n kinh t chung. Các thành ph n

kinh t v a tác d ng h tr nhau, v a mâu thu n nhau, th m chí còn c n tr nhau phát

tri n. Mu n phát huy du c tác d ng c a các thành ph n kinh t d phát tri n s n xu t, làm

cho dân giàu, nu c m nh, xã h i công b ng, dân ch , van minh, thì ph i t o di u ki n

106

cho các thành ph n kinh t d u có di u ki n phát tri n, trong dó thành ph n kinh t nhà

nu c ph i d s c gi vai trò ch d o, hu ng các thành ph n kinh t khác ho t d ng theo

d nh hu ng xã h i ch nghia; ph i tang cu ng vai trò qu n lý c a Nhà nu c d i v i n n

kinh t b ng lu t pháp, chính sách, v.v. thích h p. N u không nhu v y, n n kinh t s tr

nên h n lo n và nang l c s n xu t c a các thành ph n kinh t có th tri t tiêu l n nhau. Do

v y ph i tìm hi u k v trí, vai trò c a t ng nguyên nhân.

b) Nguyên nhân và k t qu có th thay d i v trí cho nhau

Ði u này có nghia là m t s v t, hi n tu ng nào dó trong m i quan h này là

nguyên nhân, nhung trong m i quan h khác l i là k t qu và ngu c l i. Vì v y,

Ph.Angghen nh n xét r ng: Nguyên nhân và k t qu là nh ng khái ni m ch có ý nghia

là nguyên nhân và k t qu khi du c áp d ng vào m t tru ng h p riêng bi t nh t d nh.

Nhung m t khi chúng ta nghiên c u tru ng h p riêng bi t y trong m i liên h chung

c a nó v i toàn b th gi i, thì nh ng khái ni m y l i g n v i nhau trong m t khái

ni m v s tác d ng qua l i m t cách ph bi n, trong dó nguyên nhân và k t qu luôn

thay d i v trí cho nhau. Chu i nhân qu là vô cùng, không có b t d u và không có k t

thúc. M t hi n tu ng nào d y du c coi là nguyên nhân hay k t qu bao gi cung trong

m t quan h xác d nh c th .

Trong nh ng quan h xác d nh, k t qu do nguyên nhân sinh ra, nhung sau khi xu t

hi n,

k t qu l i có nh hu ng tr l i d i v i nguyên nhân

. S nh hu ng dó có th di n

ra theo hai hu ng: Thúc d y s ho t d ng c a nguyên nhân (hu ng tích c c), ho c c n

tr s ho t d ng c a nguyên nhân (hu ng tiêu c c). Thí d , trình d dân trí th p do kinh

t kém phát tri n, ít d u tu cho giáo d c. Nhung dân trí th p l i là nhân t c n tr vi c áp

d ng ti n b khoa h c k thu t vào s n xu t, vì v y l i kìm hãm s n xu t phát tri n.

Ngu c l i, trình d dân trí cao là k t qu c a chính sách phát tri n kinh t và giáo d c

dúng d n. Ð n lu t nó, dân trí cao l i tác d ng tích c c d n s phát tri n kinh t và giáo

d c.

3. M t s k t lu n v m t phuong pháp lu n

M i liên h nhân qu có tính khách quan và tính ph bi n, nghia là không có s

v t, hi n tu ng nào trong th gi i v t ch t l i không có nguyên nhân. Nhung không ph i

con ngu i có th nh n th c ngay du c m i nguyên nhân. Nhi m v c a nh n th c khoa

h c là ph i tìm ra nguyên nhân c a nh ng hi n tu ng trong t nhiên, xã h i và tu duy

d gi i thích du c nh ng hi n tu ng dó. Mu n tìm nguyên nhân ph i tìm trong th gi i

hi n th c, trong b n thân các s v t, hi n tu ng t n t i trong th gi i v t ch t ch không

du c tu ng tu ng ra t trong d u óc c a con ngu i, tách r i th gi i hi n th c.

Vì nguyên nhân luôn có tru c k t qu nên mu n tìm nguyên nhân c a m t hi n

tu ng nào d y c n tìm trong nh ng s ki n nh ng m i liên h x y ra tru c khi hi n

tu ng dó xu t hi n.

M t k t qu có th do nhi u nguyên nhân sinh ra. Nh ng nguyên nhân này có vai

107

trò khác nhau d i v i vi c hình thành k t qu . Vì v y trong ho t d ng th c ti n chúng ta

c n phân lo i các nguyên nhân, tìm ra nguyên nhân co b n, nguyên nhân ch y u,

nguyên nhân bên trong, nguyên nhân bên ngoài, nguyên nhân ch quan, nguyên nhân khách

quan... Ð ng th i ph i n m du c chi u hu ng tác d ng c a các nguyên nhân, t dó có

bi n pháp thích h p t o di u ki n cho nguyên nhân có tác d ng tích c c d n ho t d ng và

h n ch s ho t d ng c a nguyên nhân có tác d ng tiêu c c.

K t qu có tác d ng tr l i nguyên nhân. Vì v y trong ho t d ng th c ti n chúng ta

c n ph i khai thác, t n d ng các k t qu dã d t du c d t o di u ki n thúc d y nguyên

nhân phát huy tác d ng, nh m d t m c dích. Thí d , chúng ta c n ph i t n d ng nh ng

k t qu d t du c trong xây d ng kinh t , phát tri n giáo d c, v.v., c a quá trình d i

m i v a qua d ti p t c d y m nh công cu c d i m i, nh m xây d ng thành công ch

nghia xã h i nu c ta.

IV- T t nhiên và ng u nhiên

1. Khái ni m t t nhiên và ng u nhiên

T t nhiên là ph m trù ch cái do nh ng nguyên nhân co b n bên trong c a k t

c u v t ch t quy t d nh và trong nh ng di u ki n nh t d nh nó ph i x y ra nhu th

ch không th khác du c.

Ng u nhiên là ph m trù ch cái không do m i liên h b n ch t, bên trong k t c u

v t ch t, bên trong s v t quy t d nh mà do các nhân t bên ngoài, do s k t h p nhi u

hoàn c nh bên ngoài quy t d nh. Do dó, nó có th xu t hi n, có th không xu t hi n, có

th xu t hi n nhu th này, ho c có th xu t hi n khác di.

Thí d gieo m t con xúc x c s có m t trong sáu m t úp và m t trong sáu m t

ng a là t t nhiên, nhung m t nào s p, m t nào ng a m i l n tung l i không ph i là cái

t t nhiên mà là cái ng u nhiên.

C n chú ý ph m trù t t nhiên có quan h v i ph m trù "cái chung", nguyên nhân,

tính quy lu t, nhung không d ng nh t v i nh ng ph m trù dó. Cái t t y u là cái chung,

nhung không ph i m i cái chung d u là t t y u. N u cái chung du c quy t d nh b i b n

ch t n i t i c a s v t, khi dó cái chung g n li n v i cái t t nhiên, là hình th c th hi n

c a cái t t nhiên. N u cái chung không du c quy t d nh b i b n ch t n i t i, mà ch là

nh ng s l p l i m t s nh ng thu c tính khác n d nh nào d y c a s v t, khi dó cái

chung là hình th c th hi n c a cái ng u nhiên. Thí d , m i ngu i sinh ra d u có nhu c u

an, m c, , di l i, h c t p. Ðây là nh ng nhu c u liên quan d n s t n t i c a con ngu i.

Do v y dây là cái chung t t y u. Nhung s gi ng nhau v s thích an, m c... không ph i

là cái liên quan d n s s ng còn c a con ngu i mà do ý mu n ch quan c a m i ngu i

quy t d nh, do v y dây là cái chung ng u nhiên.

Không ph i ch có cái t t nhiên m i có nguyên nhân, mà c ng u nhiên và t t

nhiên d u có nguyên nhân. Ð ng th i cung không nên cho nh ng hi n tu ng con ngu i

chua nh n th c du c nguyên nhân là hi n tu ng ng u nhiên, còn nh ng hi n tu ng con

108

ngu i dã nh n th c du c nguyên nhân và chi ph i du c nó là cái t t nhiên. Quan ni m

nhu v y s roi vào ch nghia duy tâm ch quan, vì dã th a nh n s t n t i c a cái ng u

nhiên và t t nhiên là do nh n th c c a con ngu i quy t d nh. T t nhiên và ng u nhiên

d u có quy lu t, nh ng quy lu t quy d nh s xu t hi n cái t t nhiên khác v i quy lu t

quy d nh s xu t hi n cái ng u nhiên.

2. M i quan h bi n ch ng gi a t t nhiên và ng u nhiên

a) T t nhiên và ng u nhiên d u t n t i khách quan, d c l p v i ý th c

c a con ngu i và d u có v trí nh t d nh d i v i s phát tri n c a s

v t

Trong quá trình phát tri n c a s v t không ph i ch có cái t t nhiên m i dóng

vai trò quan tr ng mà c t t nhiên và ng u nhiên d u có vai trò quan tr ng. N u cái t t

nhiên có tác d ng chi ph i s phát tri n c a s v t thì cái ng u nhiên có tác d ng làm

cho s phát tri n c a s v t di n ra nhanh ho c ch m. Thí d ; cá tính c a lãnh t m t

phong trào là y u t ng u nhiên, không quy t d nh d n xu hu ng phát tri n c a phong

trào, nhung l i có nh hu ng làm cho phong trào phát tri n nhanh ho c ch m, m c d

sâu s c c a phong trào d t du c nhu th nào...

b) T t nhiên và ng u nhiên d u t n t i, nhung chúng không t n t i

bi t l p du i d ng thu n túy cung nhu không có cái ng u nhiên thu n

túy

T t nhiên và ng u nhiên t n t i trong s th ng nh t h u co v i nhau. S th ng

nh t h u co này th hi n ch :

cái t t nhiên bao gi cung th hi n s t n t i c a mình

thông qua vô s cái ng u nhiên. Còn cái ng u nhiên là hình th c bi u hi n c a cái t t

nhiên, d ng th i là cái b sung cho cái t t nhiên

, Ph.Angghen nh n xét: s xu t hi n

các nhân v t xu t s c trong l ch s là t t nhiên do nhu c u xã h i ph i gi i quy t nh ng

nhi m v chín mu i c a l ch s t o nên. Nhung nhân v t dó là ai l i không ph i là

cái t t nhiên, vì cái dó không ph thu c tr c ti p vào ti n trình chung c a l ch s . N u

g t b nhân v t này thì nhân v t khác s xu t hi n, thay th . Ngu i thay th này có th

t t hon ho c x u hon, nhung cu i cùng nh t d nh nó ph i xu t hi n. Nhu v y dây cái

t t y u nhu là khuynh hu ng chung c a s phát tri n. Khuynh hu ng dó không t n t i

thu n túy, bi t l p, mà du c th hi n du i hình th c cái ng u nhiên. Cái ng u nhiên

cung không t n t i thu n túy mà luôn là hình th c th hi n c a cái t t nhiên. Trong cái

ng u nhiên n gi u cái t t y u.

c) T t nhiên và ng u nhiên có th chuy n hóa cho nhau

T t nhiên và ng u nhiên không n m yên tr ng thái cu mà thay d i cùng v i s

thay d i c a s v t và trong nh ng di u ki n nh t d nh t t nhiên có th chuy n hóa

thành ng u nhiên và ngu c l i.

Thí d : vi c trao d i v t này l y v t khác trong xã h i

công xã nguyên th y lúc d u ch là vi c ng u nhiên. Vì khi dó l c lu ng s n xu t th p

kém, m i công xã ch s n xu t d cho riêng mình dùng, chua có s n ph m du th a.

Nhung v sau, nh có s phân công lao d ng, kinh nghi m s n xu t c a con ngu i cung

109

du c tích luy. Con ngu i dã s n xu t du c nhi u s n ph m hon, d n d n có s n ph m

du th a. Khi dó s trao d i s n ph m tr nên thu ng xuyên hon và bi n thành m t hi n

tu ng t t nhiên c a xã h i.

S chuy n hóa gi a t t nhiên và ng u nhiên còn th hi n ch , khi xem xét trong

m i quan h này, thông qua m t này thì s v t, hi n tu ng dó là cái ng u nhiên, nhung

khi xem xét trong m i quan h khác, thông qua m t khác thì s v t, hi n tu ng dó l i là

cái t t y u. Nhu v y ranh gi i gi a t t nhiên và ng u nhiên ch có ý nghia tuong d i. Do

v y không nên c ng nh c khi xem xét s v t, hi n tu ng.

3. M t s k t lu n v m t phuong pháp lu n

Vì cái t t nhiên g n v i b n ch t c a s v t, cái nh t d nh x y ra theo quy lu t n i

t i c a s v t, còn cái ng u nhiên là cái không g n v i b n ch t n i t i c a s v t, nó có

th x y ra, có th không. Do v y trong ho t d ng th c ti n chúng ta ph i d a vào cái t t

nhiên, mà không th d a vào cái ng u nhiên. Nhung cung không du c b qua hoàn toàn

cái ng u nhiên. Vì cái ng u nhiên tuy không chi ph i s phát tri n c a s v t, nhung nó

có nh hu ng d n s phát tri n c a s v t, dôi khi còn có th nh hu ng r t sâu s c. Do

v y, trong ho t d ng th c ti n, ngoài phuong án chính, ngu i ta th y có phuong án

hành d ng d phòng d ch d ng dáp ng nh ng s bi n ng u nhiên có th x y ra.

Vì cái t t nhiên không t n t i thu n túy mà b c l qua vô vàn cái ng u nhiên. Do

v y mu n nh n th c du c cái t t nhiên ph i thông qua vi c nghiên c u, phân tích so

sánh r t nhi u cái ng u nhiên. Vì không ph i cái chung nào cung là cái t t y u, nên khi

nghiên c u cái ng u nhiên không ch d ng l i vi c tìm ra cái chung, mà c n ph i ti n

sâu hon n a m i tìm ra cái chung t t y u.

Cái ng u nhiên trong di u ki n nh t d nh có th chuy n hóa thành cái t t nhiên.

Do v y trong nh n th c cung nhu trong ho t d ng th c ti n, chúng ta không du c xem

nh , b qua cái ng u nhiên, m c dù nó không quy t d nh xu hu ng phát tri n c a s v t.

V- N i dung và hình th c

1. Khái ni m n i dung và hình th c

N i dung là ph m trù ch t ng h p t t c nh ng m t, nh ng y u t , nh ng quá

trình t o nên s v t. Còn hình th c là ph m trù ch phuong th c t n t i và phát tri n

c a s v t, là h th ng các m i liên h tuong d i b n v ng gi a các y u t c a s v t

dó.

Thí d , n i dung c a m t co th d ng v t là toàn b các y u t v t ch t nhu t

bào, các khí quan c m giác, các h th ng, các quá trình ho t d ng c a các h th ng... d

t o nên co th dó. Hình th c c a m t co th d ng v t là trình t s p x p, liên k t các t

bào, các h th ng... tuong d i b n v ng c a co th . N i dung c a quá trình s n xu t là

t ng h p t t c nh ng y u t v t ch t nhu con ngu i, công c lao d ng, d i tu ng lao

d ng, các quá trình con ngu i s d ng công c d tác d ng vào d i tu ng lao d ng, c i

110

bi n nó t o ra s n ph m c n thi t cho con ngu i. Còn hình th c c a quá trình s n xu t là

trình t k t h p, th t s p x p tuong d i b n v ng các y u t v t ch t c a quá trình s n

xu t, quy d nh d n v trí c a ngu i s n xu t d i v i tu li u s n xu t và s n ph m c a

quá trình s n xu t.

B t c s v t nào cung có hình th c b ngoài c a nó. Song phép bi n ch ng duy

v t chú ý ch y u d n hình th c bên trong c a s v t, nghia là co c u bên trong c a n i

dung. Thí d , n i dung m t tác ph m van h c là toàn b nh ng s ki n c a cu c s ng

hi n th c mà tác ph m ph n ánh, còn hình th c bên trong c a tác ph m dó là th lo i,

nh ng phuong pháp th hi n du c tác gi s d ng trong tác ph m nhu phuong pháp k t

c u b c c, ngh thu t xây d ng hình tu ng, các th pháp miêu t , tu t ... Ngoài ra, m t

tác ph m van h c còn có hình th c b ngoài nhu màu s c trình bày, kh sách, ki u

ch ... Trong c p ph m trù n i dung và hình th c, phép bi n ch ng duy v t ch y u mu n

nói d n hình th c bên trong g n li n v i n i dung, là co c u c a n i dung ch không

mu n nói d n hình th c b ngoài c a s v t.

2. M i quan h bi n ch ng gi a n i dung và hình th c

a) S th ng nh t gi a n i dung và hình th c

Vì n i dung là nh ng m t, nh ng y u t , nh ng quá trình t o nên s v t, còn hình

th c là h th ng các m i liên h tuong d i b n v ng gi a các y u t c a n i dung. Nên

n i dung và hình th c luôn g n bó ch t ch v i nhau trong m t th th ng nh t. Không

có hình th c nào t n t i thu n túy không ch a d ng n i dung, ngu c l i cung không có

n i dung nào l i không t n t i trong m t hình th c xác d nh. N i dung nào có hình th c

dó.

N i dung và hình th c không t n t i tách r i nhau, nhung không ph i vì th mà

lúc nào n i dung và hình th c cung phù h p v i nhau. Không ph i m t n i dung bao gi

cung ch du c th hi n ra trong m t hình th c nh t d nh, và m t hình th c luôn ch ch a

m t n i dung nh t d nh, mà m t n i dung trong quá trình phát tri n có th có nhi u hình

th c th hi n, ngu c l i, m t hình th c có th th hi n nhi u n i dung khác nhau. Thí

d , quá trình s n xu t ra m t s n ph m có th bao g m nh ng y u t n i dung gi ng

nhau nhu: con ngu i, công c , v t li u... nhung cách t ch c, phân công trong quá trình

s n xu t có th khác nhau. Nhu v y, n i dung quá trình s n xu t du c di n ra du i

nh ng hình th c khác nhau. Ho c cùng m t hình th c t ch c s n xu t nhu nhau nhung

du c th c hi n trong nh ng ngành, nh ng khu v c, v i nh ng y u t v t ch t khác

nhau, s n xu t ra nh ng s n ph m khác nhau. V y là m t hình th c có th ch a d ng

nhi u n i dung khác nhau.

b) N i dung gi vai trò quy t d nh d i v i hình th c trong quá trình

v n d ng phát tri n c a s v t

Vì khuynh hu ng ch d o c a n i dung là bi n d i, còn khuynh hu ng ch d o

c a hình th c là tuong d i b n v ng, ch m bi n d i hon so v i n i dung. Du i s tác

d ng l n nhau c a nh ng m t trong s v t, ho c gi a các s v t v i nhau tru c h t làm

111

cho các y u t c a n i dung bi n d i tru c; còn nh ng m i liên k t gi a các y u t c a

n i dung, t c hình th c thì chua bi n d i ngay, vì v y hình th c s tr nên l c h u hon

so v i n i dung và s tr thành nhân t kìm hãm n i dung phát tri n. Do xu hu ng

chung c a s phát tri n c a s v t, hình th c không th kìm hãm mãi s phát tri n c a

n i dung mà s ph i thay d i cho phù h p v i n i dung m i. Ví d , l c lu ng s n xu t

là n i dung c a phuong th c s n xu t còn quan h s n xu t là hình th c c a quá trình

s n xu t. Quan h s n xu t bi n d i ch m hon, lúc d u quan h s n xu t còn là hình th c

thích h p cho l c lu ng s n xu t. Nhung do l c lu ng s n xu t bi n d i nhanh hon nên

s d n lúc quan h s n xu t l c h u hon so v i trình d phát tri n c a l c lu ng s n xu t

và s tr thành y u t kìm hãm l c lu ng s n xu t phát tri n. Ð m du ng cho l c

lu ng s n xu t phát tri n, con ngu i ph i thay d i quan h s n xu t cu b ng quan h s n

xu t m i phù h p v i l c lu ng s n xu t. Nhu v y s bi n d i c a n i dung quy d nh s

bi n d i c a hình th c.

c) S tác d ng tr l i c a hình th c d i v i n i dung

Hình th c do n i dung quy t d nh nhung hình th c có tính d c l p tuong d i và

tác d ng tr l i n i dung. S tác d ng c a hình th c d n n i dung th hi n ch : N u

phù h p v i n i dung thì hình th c s t o di u ki n thu n l i thúc d y n i dung phát

tri n; n u không phù h p v i n i dung thì hình th c s ngan c n, kìm hãm s phát tri n

c a n i dung. Thí d , trong co ch bao c p nu c ta tru c dây, do quan h s n xu t

chua phù h p v i trình d phát tri n c a l c lu ng s n xu t nên không kích thích du c

tính tích c c c a ngu i s n xu t, không phát huy du c nang l c s n có c a l c lu ng

s n xu t c a chúng ta. Nhung t sau d i m i, khi chúng ta chuy n sang xây d ng n n

kinh t hàng hóa nhi u thành ph n, ho t d ng theo co ch th tru ng, d nh hu ng xã h i

ch nghia, quan h s n xu t phù h p v i trình d c a l c lu ng s n xu t nu c ta, do v y

t o di u ki n thu n l i thúc d y s n xu t phát tri n. Nhu v y hình th c có tác d ng tr l i

d i v i n i dung.

3. M t s k t lu n v m t phuong pháp lu n

Vì n i dung và hình th c luôn g n bó v i nhau trong quá tr ình v n d ng, phát

tri n c a s v t, do v y trong nh n th c không du c tách r i tuy t d i hóa gi a n i

dung và hình th c. Ð c bi t c n ch ng ch nghia hình th c. Cùng m t n i dung trong quá

trình phát tri n c a s v t có th có nhi u hình th c, ngu c l i, m t hình th c có th

ch a d ng nhi u n i dung. Vì v y trong ho t d ng th c ti n c i t o xã h i c n ph i ch

d ng s d ng nhi u hình th c khác nhau, dáp ng v i yêu c u th c ti n c a ho t d ng

cách m ng trong nh ng giai do n khác nhau.

N i dung quy t d nh hình th c, do v y d nh n th c và c i t o du c s v t, tru c

h t ta ph i can c vào n i dung, nhung hình th c có tính d c l p tuong d i và tác d ng

tr l i n i dung, do v y trong ho t d ng th c ti n ph i thu ng xuyên d i chi u gi a n i

dung và hình th c và làm cho hình th c phù h p v i n i dung d thúc d y n i dung phát

tri n.

112

VI- B n ch t và hi n tu ng

1. Khái ni m b n ch t và hi n tu ng

B n ch t là ph m trù ch s t ng h p t t c nh ng m t, nh ng m i liên h t t

nhiên, tuong d i n d nh bên trong s v t, quy d nh s v n d ng và phát tri n c a s

v t. Hi n tu ng là ph m trù ch s bi u hi n ra "bên ngoài" c a b n ch t.

Thí d : B n ch t m t nguyên t hóa h c là m i liên h gi a di n t và h t nhân,

còn nh ng tính ch t hóa h c c a nguyên t dó khi tuong tác v i các nguyên t khác là

hi n tu ng th hi n ra bên ngoài c a m i liên k t gi a di n t và h t nhân. Trong xã h i

có giai c p, b n ch t c a nhà nu c là công c th ng tr giai c p, b o v l i ích c a giai

c p th ng tr . Nhung tùy theo tuong quan giai c p và d a v c a giai c p trong l ch s

mà s th ng tr dó du c th hi n du i hình th c khác nhau.

B n ch t quan h gi a giai c p tu s n và giai c p công nhân trong ch nghia tu

b n là quan h bóc l t. Giai c p tu s n bóc l t giá tr th ng du do ngu i công nhân làm

ra. Nhung bi u hi n c a quan h này ra ngoài xã h i là quan h bình d ng, hai bên du c

t do th a thu n v i nhau. Ngu i công nhân có quy n ký ho c không ký vào b n h p

d ng v i nhà tu s n. Th m chí nhà tu s n còn cham lo d n s c kho c a ngu i công

nhân và gia dình h n u di u dó có l i cho vi c tang kh i lu ng giá tr th ng du.

Ph m trù b n ch t g n li n v i ph m trù cái chung, nhung không d ng nh t v i

cái chung. Có cái chung là b n ch t, nhung có cái chung không ph i là b n ch t. Thí d :

M i ngu i d u là s n ph m t ng h p c a các quan h xã h i, dó là cái chung, d ng th i

dó là b n ch t c a con ngu i. Còn nh ng d c di m v c u trúc sinh h c c a con ngu i nhu

d u có d u, mình, và các chi... dó là cái chung, nhung không ph i b n ch t c a con ngu i.

Ph m trù b n ch t và ph m trù quy lu t là cùng lo i, hay cùng m t b c (xét v

m c d nh n th c c a con ngu i). Tuy nhiên b n ch t và quy lu t không d ng nh t v i

nhau. M i quy lu t thu ng ch bi u hi n m t m t, m t khía c nh nh t d nh c a b n ch t.

B n ch t là t ng h p c a nhi u quy lu t. Vì v y ph m trù b n ch t r ng hon và phong

phú hon quy lu t.

B n ch t và hi n tu ng d u t n t i m t cách khách quan. Quan di m duy tâm

không th a nh n ho c không hi u dúng s t n t i khách quan c a b n ch t và hi n tu ng.

Nh ng ngu i duy tâm ch quan cho r ng, b n ch t không t n t i th t s , b n ch t ch là

tên g i tr ng r ng do con ngu i b a d t ra, còn hi n tu ng dù có t n t i nhung dó ch là

t ng h p nh ng c m giác c a con ngu i, ch t n t i trong ch quan con ngu i. Nh ng

ngu i theo ch nghia duy tâm khách quan tuy th a nh n s t n t i th c s c a b n ch t

nhung dó không ph i là c a b n thân s v t mà theo h dó ch là nh ng th c th tinh

th n. Thí d : Platôn cho r ng, th gi i nh ng th c th tinh th n t n t i vinh vi n và b t

bi n là b n ch t chân chính c a m i s v t. Nh ng s v t mà chúng ta c m nh n du c ch

là hình bóng c a nh ng th c th tinh th n mà thôi. Nh ng quan di m này không du c

khoa h c và th c ti n th a nh n.

113

Trái v i các quan di m trên dây, ch nghia duy v t bi n ch ng cho r ng, c b n

ch t và hi n tu ng d u t n t i khách quan là cái v n có c a s v t không do ai sáng t o

ra, b i vì s v t nào cung du c t o nên t nh ng y u t nh t d nh. Nh ng y u t này liên

k t v i nhau b ng nh ng m i liên h khách quan, dan xen, ch ng ch t. Trong dó có

nh ng m i liên h t t nhiên tuong d i n d nh. Nh ng m i liên h t t nhiên dó t o thành

b n ch t c a s v t. V y, b n ch t là cái t n t i khách quan g n li n v i s v t; hi n

tu ng là bi u hi n ra bên ngoài c a b n ch t, cung là cái khách quan không ph i do c m

giác c a ch quan con ngu i quy t d nh.

2. M i quan h bi n ch ng gi a b n ch t và hi n tu ng

Ch nghia duy v t bi n ch ng không ch th a nh n s t n t i khách quan c a b n

ch t và hi n tu ng, mà còn cho r ng, gi a b n ch t và hi n tu ng có quan h bi n ch ng

v a th ng nh t g n bó ch t ch v i nhau, v a mâu thu n d i l p nhau.

a) S th ng nh t gi a b n ch t và hi n tu ng

S th ng nh t gi a b n ch t và hi n tu ng tru c h t th hi n ch b n ch t luôn

luôn du c b c l ra qua hi n tu ng; còn hi n tu ng nào cung là s bi u hi n c a b n

ch t m c d nh t d nh. Không có b n ch t nào t n t i thu n túy ngoài hi n tu ng; d ng

th i cung không có hi n tu ng nào hoàn toàn không bi u hi n b n ch t. Nh n m nh s

th ng nh t này, V.I.Lênin vi t: "B n ch t hi n ra. Hi n tu ng là có tính b n ch t"

S th ng nh t gi a b n ch t và hi n tu ng còn th hi n ch b n ch t và hi n

tu ng v can b n là phù h p v i nhau. B n ch t du c b c l ra nh ng hi n tu ng tuong

ng. B n ch t nào thì có hi n tu ng y, b n ch t khác nhau s b c l nh ng hi n tu ng

khác nhau. B n ch t thay d i thì hi n tu ng bi u hi n nó cung thay d i theo. Khi b n

ch t bi n m t thì hi n tu ng bi u hi n nó cung m t theo.

Tóm l i, b n ch t và hi n tu ng th ng nh t v i nhau, chính nh s th ng nh t này

mà ngu i ta có th tìm ra cái b n ch t, tìm ra quy lu t trong vô vàn các hi n tu ng bên

ngoài.

b) Tính ch t mâu thu n c a s th ng nh t gi a b n ch t và hi n

tu ng

B n ch t và hi n tu ng th ng nh t v i nhau, nhung dây là s th ng nh t c a hai

m t d i l p. Do v y không ph i b n ch t và hi n tu ng phù h p nhau hoàn toàn mà luôn

bao hàm c s mâu thu n nhau. Mâu thu n này th hi n ch : b n ch t ph n ánh cái

chung, cái t t y u, quy t d nh s t n t i và phát tri n c a s v t, còn hi n tu ng ph n

ánh cái riêng, cái cá bi t. Cùng m t b n ch t có th bi u hi n ra nhi u hi n tu ng khác

nhau tùy theo s thay d i c a di u ki n và hoàn c nh. Vì v y hi n tu ng phong phú hon

b n ch t, còn b n ch t sâu s c hon hi n tu ng. B n ch t là cái tuong d i n d nh, ít bi n

d i, còn hi n tu ng là cái thu ng xuyên bi n d i. Nh n m nh di u này, V.I.Lênin vi t:

"Cái không b n ch t, cái b ngoài, cái trên m t, thu ng bi n m t, không bám "ch c",

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1981, t.29, tr. 268.

114

không "ng i v ng" b ng "b n ch t"

Mâu thu n gi a b n ch t và hi n tu ng còn th hi n ch , b n ch t là m t bên

trong n gi u sâu xa c a hi n th c khách quan; còn hi n tu ng là m t bên ngoài c a hi n

th c khách quan dó. B n ch t không du c bi u l hoàn toàn m t hi n tu ng mà bi u

hi n r t nhi u hi n tu ng khác nhau. Hi n tu ng không bi u hi n hoàn toàn b n ch t

mà ch bi u hi n m t khía c nh c a b n ch t, bi u hi n b n ch t du i hình th c dã bi n

d i, nhi u khi xuyên t c b n ch t.

3. M t s k t lu n v m t phuong pháp lu n

B n ch t không t n t i thu n túy mà t n t i trong s v t và bi u hi n qua hi n

tu ng, vì v y mu n nh n th c du c b n ch t c a s v t ph i xu t phát t nh ng s v t,

hi n tu ng, quá trình th c t . Hon n a b n ch t c a s v t không du c bi u hi n d y d

trong m t hi n tu ng nh t d nh nào và cung bi n d i trong quá trình phát tri n c a s

v t. Do v y ph i phân tích, t ng h p s bi n d i c a nhi u hi n tu ng, nh t là nh ng

hi n tu ng di n hình m i hi u rõ du c b n ch t c a s v t. Nh n th c b n ch t c a s

v t là m t quá trình ph c t p di t hi n tu ng d n b n ch t, t b n ch t ít sâu s c d n

b n ch t sâu s c hon. V.I.Lênin cung vi t r ng: "Tu tu ng c a ngu i ta di sâu m t cách

vô h n, t hi n tu ng d n b n ch t, t b n ch t c p m t, n u có th nói nhu v y, d n b n

ch t c p hai, v.v., c nhu th mãi"

Vì b n ch t là cái t t nhiên, cái tuong d i n d nh bên trong s v t, quy d nh s v n

d ng phát tri n c a s v t, còn hi n tu ng là cái không n d nh, không quy t d nh s

v n d ng phát tri n c a s v t. Do v y nh n th c không ch d ng l i hi n tu ng mà

ph i ti n d n nh n th c du c b n ch t c a s v t. Còn trong ho t d ng th c ti n, ph i

d a vào b n ch t c a s v t d xác d nh phuong th c ho t d ng c i t o s v t không

du c d a vào hi n tu ng.

VII- Kh na ng và hi n th c

1. Khái ni m kh nang và hi n th c

Hi n th c là ph m trù ch nh ng cái dang t n t i trên th c t .

Kh nang là ph m

trù ch cái chua xu t hi n, chua t n t i trên th c t , nhung s xu t hi n, s t n t i th c

s khi có các di u ki n tuong ng.

Kh na ng, nhu dã nói trên, là "cái hi n chu a có", nhung b n thân kh nang có

t n t i không? Có, song dó là m t s t n t i d c bi t: cái s v t du c nói t i trong kh

nang chua t n t i, song b n thân kh nang thì t n t i.

C n phân bi t khái ni m hi n th c v i khái ni m hi n th c khách quan. Hi n th c

khách quan là khái ni m ch các s v t, v t ch t t n t i d c l p v i ý th c c a con ngu i.

Còn hi n th c bao g m c nh ng s v t, hi n tu ng v t ch t dang t n t i m t cách

Sdd

, tr. 137.

Sdd

, tr. 268.

115

khách quan trong th c t và c nh ng gì dang t n t i m t cách ch quan trong ý th c

c a con ngu i. Tuy nhiên dây không nên quan ni m khái ni m hi n th c r ng hon khái

ni m hi n th c khách quan mà dây là nh ng khái ni m tri t h c ph n ánh nh ng m t khác

nhau c a th gi i trong dó chúng ta dang s ng.

Kh nang là "cái hi n chua có" nhung b n thân kh nang v i tu cách "cái chua có"

dó l i t n t i. T c là các s v t du c nói t i trong kh nang chua t n t i, nhung b n thân

kh nang d xu t hi n s v t dó thì t n t i. Thí d : Tru c m t ta có d g , cua, bào, d c,

dinh... dó là hi n th c. T dó n y sinh kh nang xu t hi n m t cái bàn. Trong tru ng

h p này, cái bàn là chua có, chua t n t i trên th c t nhung kh nang xu t hi n cái bàn

thì t n t i trên th c s . Nhu v y d u hi u can b n d phân bi t kh nang v i hi n th c là

ch : kh nang là cái chua có, còn hi n th c là cái hi n dang có, dang t n t i. Nói d n

d u hi u c a kh nang, chúng ta cung c n ph i phân bi t kh nang v i ti n d , ho c di u

ki n c a m t s v t nào dó. Ti n d hay di u ki n c a m t s v t nào dó d u là nh ng cái

hi n dang t n t i th t s là nh ng y u t hi n th c trên co s dó xu t hi n cái m i. Còn

kh nang không ph i là b n thân các ti n d , di u ki n c a cái m i mà là cái m i dang

d ng ti m th , ch trong tuong lai v i nh ng di u ki n thích h p nó m i t n t i th c.

Kh nang cung không d ng nh t v i cái ng u nhiên và ph m trù xác su t.

M i kh nang d u là kh nang th c t nghia là kh nang th c s t n t i do hi n

th c sinh ra. Nhung có kh nang du c hình thành do quy lu t v n d ng n i t i c a s

v t quy d nh, du c g i là kh nang t t nhiên. Có kh nang du c hình thành do các tuong

tác ng u nhiên quy d nh du c g i là kh nang ng u nhiên. Thí d : Gieo h t ngô

xu ng d t, kh nang h t ngô s n y m m, m c thành cây và l i cho ta nh ng h t ngô m i

là kh nang t t nhiên, nhung cung có kh nang h t ngô b chim an ho c b sâu b nh phá

ho i nên không th n y m m, không th phát tri n thành cây, cho h t du c. Kh nang

này do nh ng tác d ng có tính ng u nhiên quy d nh nên du c g i là kh nang ng u

nhiên. Trong kh nang t t nhiên l i bao g m kh nang g n, nghia là dã có d ho c g n

d nh ng di u ki n c n thi t d bi n thành hi n th c và kh nang xa, nghia là chua d

di u ki n c n thi t d bi n thành hi n th c còn ph i tr i qua nhi u giai do n quá d n a.

Thí d nhân dân ta có truy n th ng yêu nu c, c n cù lao d ng, có Ð ng C ng s n

lãnh d o d ra du ng l i d i m i dúng d n, có Nhà nu c xã h i ch nghia th t s là nhà

nu c c a dân, do dân và vì dân, có nh ng di u ki n qu c t thu n l i thì kh nang hoàn

thành th ng l i công cu c công nghi p hóa, hi n d i hóa là kh nang g n và kh nang

xây d ng thành công ch d xã h i c ng s n ch nghia là kh nang xa hon.

2. M i quan h bi n ch ng gi a kh nang và hi n th c

a) Kh nang và hi n th c t n t i trong m i quan h ch t ch v i nhau, không tách

r i nhau, thu ng xuyên chuy n hóa l n nhau trong quá trình phát tri n c a s v t.

Ði u

dó có nghia là trong s v t hi n dang t n t i ch a d ng kh nang, s v n d ng phát tri n

c a s v t chính là quá trình bi n kh nang thành hi n th c. Trong hi n th c m i dó l i

n y sinh kh nang m i, kh nang m i này n u có nh ng di u ki n l i bi n thành hi n

116

th c m i. Quá trình dó du c ti p t c, làm cho s v t v n d ng, phát tri n m t cách vô

t n trong th gi i v t ch t.

Quan h gi a kh nang và hi n th c có tính ph c t p. Ði u dó th hi n ch

cùng trong nh ng di u ki n nh t d nh, cùng m t s v t có th t n t i nhi u kh nang

ch không ph i ch m t kh nang.

Thí d : Van ki n Ð i h i d i bi u toàn qu c l n th IX

c a Ð ng, sau khi phân tích tình hình trong nu c, tình hình th gi i và khu v c dã nh n

d nh r ng, d t nu c ta hi n nay dang "có c co h i l n và thách th c l n", nh ng co h i

l n t o di u ki n d chúng ta có kh nang "ti p t c phát huy n i l c và l i th so sánh,

tranh th ngo i l c - ngu n v n, công ngh m i, kinh nghi m qu n lý, m r ng th tru ng

- ph c v s nghi p công nghi p hóa, hi n d i hóa

. Nh ng thách th c l n dó là nh ng

nguy co mà Ð ng ta dã ch rõ nhu nguy co t t h u v kinh t , ch ch hu ng xã h i ch

nghia, n n tham nhung và quan liêu, "di n bi n hoà bình" do th l c thù d ch gây ra.

Nhu v y chúng ta th y hi n nay dang cùng t n t i r t nhi u kh nang (c thu n l i, c khó

khan) phát tri n d t nu c ta. Ði u dó dòi h i toàn Ð ng, toàn dân ta ph i nh n th c rõ

d ch d ng tranh th th i co vu t qua thách th c dua d t nu c v ng bu c di lên theo

d nh hu ng xã h i ch nghia.

b) Ngoài nh ng kh nang v n s n có,

trong nh ng di u ki n m i thì s v t s xu t

hi n thêm nh ng kh nang m i

, d ng th i

b n thân m i kh nang cung thay d i theo s

thay d i c a di u ki n.

Thí d : Nu c ta v n là nu c kinh t kém phát tri n, m c s ng

c a nhân dân còn th p, nhung l i ph i tr i qua cu c c nh tranh qu c t ngày càng quy t

li t d h i nh p. N u chúng ta không nhanh chóng vuon lên thì kh nang càng t t h u

xa hon v kinh t so v i các nu c trong khu v c và trên th gi i và s b t l i v m

r ng s n xu t kinh doanh, trao d i buôn bán càng l n.

c) Ð kh nang bi n thành hi n th c, thu ng c n không ph i ch m t di u ki n mà

là m t t p h p nhi u di u ki n.

Thí d d m t h t thóc có kh nang n y m m, c n m t

t p h p các di u ki n nhu nhi t d , d m, ánh sáng, áp su t... ho c d cu c cách m ng

xã h i ch nghia n ra, nhu V.I.Lênin nói: 1. Giai c p th ng tr tr nên th i nát, không

gi nguyên s th ng tr nhu tru c n a; 2. Giai c p b tr b n cùng quá m c bình thu ng;

3. Tính tích c c c a qu n chúng nhân dân tang lên dáng k ; 4. Giai c p cách m ng có

d nang l c ti n hành nh ng hành d ng cách m ng m nh m d s c d p tan chính

quy n c a giai c p th ng tr . Ðó là nh ng di u ki n c n và d cho cu c cách m ng xã

h i ch nghia n ra và th ng l i.

Trong d i s ng xã h i, ho t d ng có ý th c c a con ngu i có vai trò h t s c to l n

trong vi c bi n kh nang thành hi n th c. Nó có th d y nhanh ho c kìm hãm quá trình

bi n kh nang thành hi n th c; có th di u khi n kh nang phát tri n theo chi u hu ng

nh t d nh b ng cách t o ra nh ng di u ki n tuong ng. Không th y vai trò c a nhân t ch

quan c a con ngu i s roi vào sai l m h u khuynh ch u bó tay, khu t ph c tru c hoàn

1. Ð ng C ng s n Vi t Nam:

Van ki n Ð i h i d i bi u toàn qu c l n th IX,

Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i,

2001, tr. 67.

117

c nh. Tuy nhiên cung không du c tuy t d i vai trò c a nhân t ch quan mà xem thu ng

nh ng di u ki n khách quan. Nhu v y chúng ta d roi vào sai l m ch quan, m o hi m,

duy ý chí.

3. M t s k t lu n v m t phuong pháp lu n

Vì hi n th c là cái t n t i th c s , còn kh nang là cái hi n chua có, nên trong

ho t d ng th c ti n c n d a vào hi n th c d d nh ra ch truong, phuong hu ng hành

d ng c a mình; n u ch d a vào cái còn d ng kh nang thì s d roi vào o tu ng. Theo

V.I.Lênin, ngu i mácxít ch có th s d ng d làm ca n c cho chính sách c a mình

nh ng s th t du c ch ng minh rõ r t và không th ch i cãi du c.

Kh nang là cái chua t n t i th t s nhung nó cung bi u hi n khuynh hu ng phát

tri n c a s v t trong tuong lai. Do dó, tuy không d a vào kh nang nhung chúng ta

cung ph i tính d n các kh nang d vi c d ra ch truong, k ho ch hành d ng sát h p

hon. Khi tính d n kh nang ph i phân bi t du c các lo i kh nang g n, kh nang xa, kh

nang t t nhiên và ng u nhiên... T dó m i t o du c các di u ki n thích h p d bi n kh

nang thành hi n th c, thúc d y s v t phát tri n.

Vi c chuy n kh nang thành hi n th c trong gi i t nhiên du c th c hi n m t

cách t d ng, nhung trong xã h i, di u dó ph thu c nhi u vào ho t d ng c a con

ngu i. Vì v y, trong xã h i, chúng ta ph i chú ý d n vi c phát huy ngu n l c con ngu i,

t o ra nh ng di u ki n thu n l i cho vi c phát huy tính nang d ng sáng t o c a m i con

ngu i d bi n kh nang thành hi n th c thúc d y xã h i phát tri n. Trên ý nghia dó,

Ð ng ta ch truong l y vi c phát huy ngu n l c con ngu i làm nhân t co b n cho s

phát tri n nhanh và b n v ng c a d t nu c. Tuy nhiên cung c n tránh hai thái c c sai

l m, m t là: tuy t d i hóa vai trò nhân t ch quan; hai là: h th p vai trò nhân t ch

quan trong vi c bi n kh nang thành hi n th c.

Câu h i ôn t p

1. Ph m trù là gì? Phân tích vai trò c a ph m trù trong quá trình tu duy?

2. Phân tích quan ni m c a tri t h c Mác - Lênin v m i quan h bi n ch ng gi a

"cái riêng" và "cái chung", ý nghia phuong pháp lu n c a nó d i v i nh n th c và ho t

d ng th c ti n?

3. Phân tích quan h bi n ch ng gi a nguyên nhân và k t qu . ý nghia phuo ng

pháp lu n c a vi c nghiên c u quan h nhân qu ?

4. Phân tích quan h bi n ch ng gi a t t nhiên và ng u nhiên. ý nghia phuong

pháp lu n c a vi c nghiên c u m i quan h này?

5. Phân tích quan h bi n ch ng gi a n i dung và hình th c. ý nghia phuong pháp

lu n c a vi c nghiên c u m i quan h này?

6. Phân tích quan h bi n ch ng gi a b n ch t và hi n tu ng. ý nghia phuong pháp

118

lu n c a m i quan h này?

7. Phân tích quan h bi n ch ng gi a kh nang và hi n th c? ý nghia phuong

pháp lu n c a m i quan h này?

119

Chuong VIII

Nh ng quy lu t co b n c a phép bi n ch ng duy v t

I- M t s v n d lý lu n chung v quy lu t

1. Khái ni m "quy lu t"

Trong d i s ng hàng ngày, d ng sau các hi n tu ng muôn hình muôn v , con

ngu i d n d n nh n th c du c tính tr t t và m i liên h có tính l p l i c a các hi n

tu ng, t dó hình thành nên khái ni m "quy lu t". V i tu cách là ph m trù c a lý lu n

nh n th c, khái ni m "quy lu t" là s n ph m c a tu duy khoa h c ph n ánh s liên h

c a các s v t và tính ch nh th c a chúng. V.I.Lênin vi t: "Khái ni m

quy lu t

là m t

trong nh ng giai do n c a s nh n th c c a con ngu i v

tính th ng nh t

và v

liên h

v s ph thu c l n nhau và tính ch nh th c a quá trình th gi i"

V i tu cách là cái t n t i ngay trong hi n th c,

quy lu t là m i liên h b n ch t,

t t nhiên, ph bi n và l p l i

gi a các m t, các y u t , các thu c tính bên trong m i m t

s v t, hay gi a các s v t, hi n tu ng v i nhau.

Các quy lu t c a t nhiên, c a xã h i cung nhu c a tu duy con ngu i d u mang

tính khách quan. Con ngu i không th t o ra ho c xóa b du c quy lu t mà ch nh n

th c và v n d ng nó trong th c ti n.

Các quy lu t du c ph n ánh trong các khoa h c không ph i là s sáng t o tùy ý c a

con ngu i. Các quy lu t do khoa h c phát hi n ra chính là s ph n ánh các quy lu t

khách quan c a t nhiên, xã h i cung nhu tu duy con ngu i.

2. Phân lo i quy lu t

Các quy lu t h t s c da d ng. Chúng khác nhau v m c d ph bi n, v ph m vi

bao quát, v tính ch t, v vai trò c a chúng d i v i quá trình v n d ng và phát tri n c a

s v t. Do v y, vi c phân lo i quy lu t là c n thi t d nh n th c và v n d ng có hi u qu

các quy lu t vào ho t d ng th c ti n c a con ngu i.

d tính ph bi n,

- Can c vào

m c

các quy lu t du c chia thành: nh ng quy lu t

riêng, nh ng quy lu t chung và nh ng quy lu t ph bi n.

Nh ng quy lu t riêng

là nh ng quy lu t ch tác d ng trong ph m vi nh t d nh c a

các s v t, hi n tu ng cùng lo i. Thí d : Nh ng quy lu t v n d ng co gi i, v n d ng

hóa h c, v n d ng sinh h c, v.v..

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1981, t.29, tr. 159 - 160.

120

Nh ng quy lu t chung

là nh ng quy lu t tác d ng trong ph m vi r ng hon quy lu t

riêng, tác d ng trong nhi u lo i s v t, hi n tu ng khác nhau. Ch ng h n: quy lu t b o

toàn kh i lu ng, b o toàn nang lu ng, v.v..

Nh ng quy lu t ph bi n

là nh ng quy lu t tác d ng trong t t c các linh v c: t

t nhiên, xã h i cho d n tu duy. Ðây chính là nh ng quy lu t phép bi n ch ng duy v t

nghiên c u.

- Can c vào

linh v c tác d ng,

các quy lu t du c chia thành ba nhóm l n: quy lu t

t nhiên, quy lu t xã h i và quy lu t c a tu duy.

Quy lu t t nhiên

là nh ng quy lu t n y sinh và tác d ng trong gi i t nhiên, k c

co th con ngu i, không ph i thông qua ho t d ng có ý th c c a con ngu i.

Quy lu t xã h i

là nh ng quy lu t ho t d ng c a chính con ngu i trong các quan

h xã h i. Nh ng quy lu t dó không th n y sinh và tác d ng ngoài ho t d ng có ý th c

c a con ngu i. M c dù v y, quy lu t xã h i v n mang tính khách quan.

Quy lu t c a tu duy

là nh ng quy lu t nói lên m i liên h n i t i c a nh ng khái

ni m, ph m trù, nh ng phán doán. Nh dó, trong tu tu ng c a con ngu i hình thành tri

th c nào dó v s v t.

V i tu cách là m t khoa h c,

phép bi n ch ng duy v t nghiên c u nh ng quy lu t

ph bi n tác d ng trong t t c các linh v c t nhiên, xã h i và tu duy c a con ngu i.

Các quy lu t co b n c a phép bi n ch ng duy v t ph n ánh s v n d ng, phát tri n

du i nh ng phuong di n co b n nh t. Quy lu t chuy n hóa t nh ng thay d i v lu ng

thành nh ng thay d i v ch t và ngu c l i cho bi t

phuong th c

c a s v n d ng, phát

tri n; quy lu t th ng nh t và d u tranh c a các m t d i l p cho bi t

ngu n g c

c a s

v n d ng và phát tri n; quy lu t ph d nh c a ph d nh cho bi t

khuynh hu ng

c a s

phát tri n.

II- Quy lu t chuy n hóa t nh ng s thay d i v lu ng thành nh ng

s thay d i v ch t và ngu c l i

1. Khái ni m ch t và khái ni m lu ng

a) Khái ni m ch t

B t c s v t, hi n tu ng nào cung bao g m m t ch t và m t lu ng. Hai m t dó

th ng nh t h u co v i nhau trong s v t, hi n tu ng.

Trong l ch s tri t h c dã xu t hi n nhi u quan di m khác nhau v khái ni m

ch t, lu ng cung nhu quan h gi a chúng. Nh ng quan di m dó ph thu c, tru c h t và

ch y u vào th gi i quan và phuong pháp lu n c a các nhà tri t h c hay c a các tru ng

phái tri t h c. Phép bi n ch ng duy v t dem l i quan di m dúng d n v khái ni m ch t,

lu ng và quan h qua l i gi a chúng, t dó khái quát thành quy lu t chuy n hóa t

nh ng s thay d i v lu ng thành nh ng s thay d i v ch t và ngu c l i.

121

Ch t là ph m trù tri t h c dùng d ch tính quy d nh khách quan v n có c a s

v t, là s th ng nh t h u co c a nh ng thu c tính làm cho s v t là nó ch không ph i

là cái khác.

M i s v t, hi n tu ng trong th gi i d u có nh ng ch t v n có, làm nên chính

chúng. Nh dó chúng m i khác v i các s v t, hi n tu ng khác.

Thu c tính c a s v t là nh ng tính ch t, nh ng tr ng thái, nh ng y u t c u

thành s v t,... Ðó là nh ng cái v n có c a s v t t khi s v t du c sinh ra ho c du c

hình thành trong s v n d ng và phát tri n c a nó. Tuy nhiên nh ng thu c tính v n có

c a s v t, hi n tu ng ch du c b c l ra thông qua s tác d ng qua l i v i các s v t,

hi n tu ng khác. Chúng ta ch có th bi t nhi t d cao hay th p c a không khí thông qua

s tác d ng qua l i c a nó v i co quan xúc giác c a chúng ta. Ch t c a m t ngu i c th

ch du c b c l thông qua quan h c a ngu i dó v i nh ng ngu i khác, v i môi tru ng

xung quanh, thông qua l i nói và vi c làm c a ngu i y. Nhu v y, mu n nh n th c dúng

d n v nh ng thu c tính c a s v t, chúng ta ph i thông qua s tác d ng qua l i c a s

v t dó v i b n thân chúng ta ho c thông qua quan h , m i liên h qua l i c a nó v i các

s v t khác.

M i s v t có r t nhi u thu c tính; m i thu c tính l i bi u hi n m t ch t c a s

v t. Do v y, m i s v t có r t nhi u ch t. Ch t và s v t có m i quan h ch t ch , không

tách r i nhau. Trong hi n th c khách quan không th t n t i s v t không có ch t và

không th có ch t n m ngoài s v t.

Ch t c a s v t du c bi u hi n qua nh ng thu c tính c a nó. Nhung không ph i b t

k thu c tính nào cung bi u hi n ch t c a s v t. Thu c tính c a s v t có thu c tính co

b n và thu c tính không co b n. Nh ng thu c tính co b n du c t ng h p l i t o thành

ch t c a s v t. Chính chúng quy d nh s t n t i, s v n d ng và s phát tri n c a s

v t, ch khi nào chúng thay d i hay m t di thì s v t m i thay d i hay m t di.

Nhung thu c tính c a s v t ch b c l qua các m i liên h c th v i các s v t

khác. B i v y, s phân chia thu c tính thành thu c tính co b n và thu c tính không co

b n cung ch mang tính tuong d i. Trong m i liên h c th này, thu c tính này là thu c

tính co b n th hi n ch t c a s v t, trong m i liên h c th khác s có thêm thu c tính

khác hay thu c tính khác là thu c tính co b n. Trong m i quan h v i d ng v t thì các

thu c tính có kh nang ch t o, s d ng công c , có tu duy là thu c tính co b n c a con

ngu i còn nh ng thu c tính khác không là thu c tính co b n. Song trong quan h gi a

nh ng con ngu i c th v i nhau thì nh ng thu c tính c a con ngu i v nhân d ng, v

d u vân tay,... l i tr thành thu c tính co b n.

Ch t c a s v t không nh ng du c quy d nh b i ch t c a nh ng y u t t o thành

mà còn b i phuong th c liên k t gi a các y u t t o thành, nghia là b i k t c u c a s

v t. Trong hi n th c các s v t du c t o thành b i các y u t nhu nhau, song ch t c a

chúng l i khác. Ví d , kim cuong và than chì d u có cùng thành ph n hóa h c do các

nguyên t các bon t o nên, nhung do phuong th c liên k t gi a các nguyên t các bon

122

là khác nhau, vì th ch t c a chúng hoàn toàn khác nhau. Kim cuong r t c ng, còn than

chì l i m m. Trong m t t p th nh t d nh n u phuong th c liên k t gi a các cá nhân

bi n d i thì t p th dó có th tr nên v ng m nh, ho c s tr thành y u kém, nghia là

ch t c a t p th bi n d i. T dó có th th y s thay d i v ch t c a s v t ph thu c c

vào s thay d i các y u t c u thành s v t l n s thay d i phuong th c liên k t gi a các

y u t y.

b) Khái ni m lu ng

Lu ng là ph m trù tri t h c dùng d ch tính quy d nh v n có c a s v t v m t s

lu ng, quy mô, trình d , nh p di u c a s v n d ng và phát tri n cung nhu các thu c tính

c a s v t.

Lu ng là cái v n có c a s v t, song lu ng chua làm cho s v t là nó, chua làm

cho nó khác v i nh ng cái khác. Lu ng t n t i cùng v i ch t c a s v t và cung có tính

khách quan nhu ch t c a s v t.

Lu ng c a s v t bi u th kích thu c dài hay ng n, s lu ng nhi u hay ít, quy mô

l n hay nh , trình d cao hay th p, nh p di u nhanh hay ch m,... Trong th c t lu ng c a

s v t thu ng du c xác d nh b i nh ng don v do lu ng c th nhu v n t c c a ánh sáng

là 300.000 km trong m t giây, m t phân t nu c bao g m hai nguyên t hydrô liên k t

v i m t nguyên t ôxy,... bên c nh dó có nh ng lu ng ch có th bi u th du i d ng tr u

tu ng và khái quát nhu trình d tri th c khoa h c c a m t ngu i, ý th c trách nhi m cao

hay th p c a m t công dân,... trong nh ng tru ng h p dó chúng ta ch có th nh n th c

du c lu ng c a s v t b ng con du ng tr u tu ng và khái quát hóa. Có nh ng lu ng

bi u th y u t quy d nh k t c u bên trong c a s v t (s lu ng nguyên t h p thành

nguyên t hóa h c, s lu ng linh v c co b n c a d i s ng xã h i), có nh ng lu ng v ch

ra y u t quy d nh bên ngoài c a s v t (chi u dài, chi u r ng, chi u cao c a s v t).

S phân bi t ch t và lu ng c a s v t ch mang tính tuong d i. Có nh ng tính

quy d nh trong m i quan h này là ch t c a s v t, song trong m i quan h khác l i

bi u th lu ng c a s v t và ngu c l i. Ch ng h n, s lu ng sinh viên h c gi i nh t d nh

c a m t l p s nói lên ch t lu ng h c t p c a l p dó. Ði u này cung có nghia là dù s

lu ng c th quy d nh thu n túy v lu ng, song s lu ng y cung có tính quy d nh v

ch t c a s v t.

2. M i quan h gi a s thay d i v lu ng và s thay d i v ch t

a) Nh ng thay d i v lu ng d n d n nh ng thay d i v ch t

B t k s v t hay hi n tu ng nào cung là s th ng nh t gi a m t ch t và m t

lu ng. Chúng tác d ng qua l i l n nhau. Trong s v t, quy d nh v lu ng không bao gi

t n t i, n u không có tính quy d nh v ch t và ngu c l i.

S thay d i v lu ng và v ch t c a s v t di n ra cùng v i s v n d ng và phát

tri n c a s v t. Nhung s thay d i dó có quan h ch t ch v i nhau ch không tách r i

nhau. S thay d i v lu ng c a s v t có nh hu ng t i s thay d i v ch t c a nó và

123

ngu c l i, s thay d i v ch t c a s v t tuong ng v i thay d i v lu ng c a nó. S

thay d i v lu ng có th chua làm thay d i ngay l p t c s thay d i v ch t c a s v t.

m t gi i h n nh t d nh, lu ng c a s v t thay d i, nhung ch t c a s v t chua thay d i

co b n. Ch ng h n, khi ta nung m t th i thép d c bi t trong lò, nhi t d c a lò nung có

th lên t i hàng tram d , th m chí lên t i hàng nghìn d , song th i thép v n tr ng thái

r n ch chua chuy n sang tr ng thái l ng. Khi lu ng c a s v t du c tích lu vu t quá

gi i h n nh t d nh, thì ch t cu s m t di, ch t m i thay th ch t cu. Không gi i h n dó

g i là d .

Ð là ph m trù tri t h c dùng d ch kho ng gi i h n trong dó s thay d i v

lu ng c a s v t chua làm thay d i can b n ch t c a s v t y.

Ð là m i liên h gi a lu ng và ch t c a s v t, dó th hi n s th ng nh t gi a

lu ng và ch t c a s v t. Trong d , s v t v n còn là nó ch chua bi n thành cái khác.

Du i áp su t bình thu ng (atmotphe) c a không khí, s tang ho c s gi m nhi t d trong

kho ng gi i h n t 0

C d n 100

C, nu c nguyên ch t v n tr ng thái l ng. N u

nhi t d c a nu c dó gi m xu ng du i 0

C nu c th l ng chuy n thành th r n và duy

trì nhi t d dó, t 100

C tr lên, nu c nguyên ch t th l ng chuy n d n sang tr ng thái

hoi. Ð ó là s thay d i v ch t trong hình th c v n d ng v t lý c a nu c.

Ði m gi i h n nhu 0

C và 100

C thí d trên, g i là di m n út.

Ði m nút là ph m trù tri t h c dùng d ch di m gi i h n mà t i dó s thay d i v

lu ng dã d làm thay d i v ch t c a s v t.

S v t tích lu d v lu ng t i di m nút s t o ra bu c nh y, ch t m i ra d i.

Bu c nh y là ph m trù tri t h c dùng d ch s chuy n hóa v ch t c a s v t do

s thay d i v lu ng c a s v t tru c dó gây nên.

Bu c nh y là s k t thúc m t giai do n phát tri n c a s v t và là di m kh i d u

c a m t giai do n phát tri n m i. Nó là s gián do n trong quá trình v n d ng và phát

tri n liên t c c a s v t. Có th nói, trong quá trình phát tri n c a s v t, s gián do n là

ti n d cho s liên t c và s liên t c là s k ti p c a hàng lo t s gián do n.

Nhu v y, s phát tri n c a b t c s v t nào cung b t d u t s tích lu v lu ng

trong d nh t d nh cho t i di m nút d th c hi n bu c nh y v ch t. Song di m nút c a

quá trình y không c d nh mà có th có nh ng thay d i. S thay d i y do tác d ng

c a nh ng di u ki n khách quan và ch quan quy d nh.

b) Nh ng thay d i v ch t d n d n nh ng thay d i v lu ng

Ch t m i c a s v t ra d i s tác d ng tr l i lu ng c a s v t. S tác d ng y th

hi n: ch t m i có th làm thay d i k t c u, quy mô, trình d , nh p di u c a s v n d ng

và phát tri n c a s v t. Ch ng h n, khi sinh viên vu t qua di m nút là k thi t t nghi p,

t c cung là th c hi n bu c nh y, sinh viên s du c nh n b ng c nhân. Trình d van

hóa c a sinh viên cao hon tru c và s t o di u ki n cho h thay d i k t c u, quy mô và

124

trình d tri th c, giúp h ti n lên trình d cao hon. Cung gi ng nhu v y, khi nu c t

tr ng thái l ng sang tr ng thái hoi thì v n t c c a các phân t nu c cao hon, th tích c a

nu c tr ng thái hoi s l n hon th tích c a nó tr ng thái l ng v i cùng m t kh i

lu ng, tính ch t hoà tan m t s ch t tan c a nó cung s khác di, v.v..

Nhu v y, không ch nh ng thay d i v lu ng d n d n nh ng thay d i v ch t mà

nh ng thay d i v ch t cung dã d n d n nh ng thay d i v lu ng.

c) Các hình th c co b n c a bu c nh y

Bu c nh y d chuy n hóa v ch t c a s v t h t s c da d ng và phong phú v i

nh ng hình th c r t khác nhau. Nh ng hình th c bu c nh y du c quy t d nh b i b n

thân s v t, b i nh ng di u ki n c th trong dó s v t th c hi n bu c nh y.

D a trên nh p di u th c hi n bu c nh y c a b n thân s v t có th phân chia thành

bu c nh y d t bi n và bu c nh y d n d n.

Bu c nh y d t bi n là bu c nh y du c th c hi n trong m t th i gian r t ng n làm

thay d i ch t c a toàn b k t c u co b n c a s v t.

Ch ng h n, kh i lu ng Uranium 235 (Ur 235) du c tang d n kh i lu ng t i h n

thì s x y ra v n nguyên t trong ch c lát.

Bu c nh y d n d n là bu c nh y du c th c hi n t t , t ng bu c b ng cách tích

lu d n d n nh ng nhân t c a ch t m i và nh ng nhân t c a ch t cu d n d n m t di.

Ch ng h n, quá trình chuy n hóa t vu n thành ngu i di n r a r t lâu dài, hàng v n nam.

Quá trình cách m ng dua nu c ta t m t nu c nông nghi p l c h u quá d lên ch

nghia xã h i là m t th i k lâu dài, qua nhi u bu c nh y d n d n. Quá trình th c hi n

bu c nh y d n d n c a s v t là m t quá trình ph c t p, trong dó có c s tu n t l n

nh ng bu c nh y di n ra t ng b ph n c a s v t y.

Song c n luu ý r ng, bu c nh y d n d n khác v i s thay d i d n d n v lu ng

c a s v t. Bu c nh y d n d n là s chuy n hóa d n d n t ch t này sang ch t khác,

còn s thay d i d n d n v lu ng là s tích lu liên t c v lu ng d d n m t gi i h n nh t

d nh s chuy n hóa v ch t.

Can c vào quy mô th c hi n bu c nh y c a s v t có bu c nh y toàn b và bu c

nh y c c b .

Bu c nh y toàn b

là bu c nh y làm thay d i ch t c a toàn b các m t,

các y u t c u thành s v t.

Bu c nh y c c b

là bu c nh y làm thay d i ch t c a nh ng

m t, nh ng y u t riêng l c a s v t.

Trong hi n th c, các s v t có thu c tính da d ng, phong phú nên mu n th c hi n

bu c nh y toàn b ph i thông qua nh ng bu c nh y c c b . S quá d lên ch nghia xã

h i nu c ta dang di n ra nh ng bu c nh y c c b d th c hi n bu c nh y toàn b , t c

là chúng ta dang th c hi n nh ng bu c nh y c c b linh v c kinh t , linh v c chính

tr , linh v c xã h i và linh v c tinh th n xã h i d di d n bu c nh y toàn b - xây d ng

thành công ch nghia xã h i trên d t nu c ta.

125

Khi xem xét s thay d i v ch t c a xã h i ngu i ta còn phân chia s thay d i dó

thành thay d i có tính ch t cách m ng và thay d i có tính ti n hóa.

Cách m ng là s thay d i trong dó ch t c a s v t bi n d i can b n, không ph

thu c vào hình th c bi n d i c a nó. Ti n hóa là s thay d i v lu ng v i nh ng bi n

d i nh t d nh v ch t không co b n c a s v t.

Song c n luu ý r ng, ch có s thay d i can b n v ch t mang tính ti n b m i là

cách m ng. N u s thay d i co b n v ch t làm cho xã h i th t lùi thì l i là ph n cách

m ng.

T nh ng s phân tích trên có th rút ra n i dung c a quy lu t chuy n hóa t

nh ng s thay d i v lu ng thành nh ng thay d i v ch t và ngu c l i nhu sau:

M i s

v t d u là s th ng nh t gi a lu ng và ch t, s thay d i d n d n v lu ng t i di m nút

s d n d n s thay d i v ch t c a s v t thông qua bu c nh y; ch t m i ra d i tác d ng

tr l i s thay d i c a lu ng m i l i có ch t m i cao hon... Quá trình tác d ng dó di n

ra liên t c làm cho s v t không ng ng bi n d i.

3.Ý nghia phuong pháp lu n

T vi c nghiên c u quy lu t chuy n hóa t nh ng thay d i v lu ng thành nh ng

thay d i v ch t và ngu c l i có th rút ra các k t lu n có ý nghia phuong pháp lu n sau

dây:

- S v n d ng và phát tri n c a s v t bao gi cung di n ra b ng cách tích lu d n

d n v lu ng d n m t gi i h n nh t d nh, th c hi n bu c nh y d chuy n v ch t. Do

dó,

trong ho t d ng nh n th c và ho t d ng th c ti n, con ngu i ph i bi t t ng bu c

tích lu v lu ng d làm bi n d i v ch t theo quy lu t.

Trong ho t d ng c a mình, ông

cha ta dã rút ra nh ng tu tu ng sâu s c nhu "tích ti u thành d i", "nang nh t, ch t b ",

"góp gió thành bão",... Nh ng vi c làm vi d i c a con ngu i bao gi cung là s t ng

h p c a nh ng vi c làm bình thu ng c a con ngu i dó. Phuong pháp này giúp cho

chúng ta tránh du c tu tu ng ch quan, duy ý chí, nôn nóng, "d t cháy giai do n" mu n

th c hi n nh ng bu c nh y liên t c.

- Quy lu t c a t nhiên và quy lu t c a xã h i d u có tính khách quan. Song quy

lu t c a t nhiên di n ra m t cách t phát, còn quy lu t c a xã h i ch du c th c hi n

thông qua ho t d ng có ý th c c a con ngu i. Do dó,

khi dã tích lu d v s lu ng ph i

có quy t tâm d ti n hành bu c nh y, ph i k p th i chuy n nh ng s thay d i v lu ng

thành nh ng thay d i v ch t, t nh ng thay d i mang tính ch t ti n hóa sang nh ng

thay d i mang tính ch t cách m ng.

Ch có nhu v y m i kh c ph c du c tu tu ng b o

th , trì tr , "h u khuynh" thu ng du c bi u hi n ch coi s phát tri n ch là s thay

d i don thu n v lu ng.

- Trong ho t d ng con ngu i còn

ph i bi t v n d ng linh ho t các hình th c c a

bu c nh y.

S v n d ng này tùy thu c vào vi c phân tích dúng d n nh ng di u ki n

khách quan và nh ng nhân t ch quan, tùy theo t ng tru ng h p c th , t ng di u ki n

126

c th hay quan h c th . M t khác, d i s ng xã h i c a con ngu i r t da d ng, phong

phú do r t nhi u y u t c u thành, do dó d th c hi n du c bu c nh y toàn b , tru c h t,

ph i th c hi n nh ng bu c nh y c c b làm thay d i v ch t c a t ng y u t .

S thay d i v ch t c a s v t còn ph thu c vào s thay d i phuong th c liên k t

gi a các y u t t o thành s v t. Do dó, trong ho t d ng ph i bi t cách tác d ng vào

phuong th c liên k t gi a các y u t t o thành s v t trên co s hi u rõ b n ch t, quy

lu t, k t c u c a s v t dó. Ch ng h n, trên co s hi u bi t dúng d n v gen, con ngu i

có th tác d ng vào phuong th c liên k t gi a các nhân t t o thành gen làm cho gen

bi n d i. Trong m t t p th co ch qu n lý, lãnh d o và quan h gi a các thành viên

trong t p th y thay d i có tính ch t toàn b thì r t có th s làm cho t p th dó v ng

m nh.

III- Quy lu t th ng nh t và d u tranh c a các m t d i l p

Quy lu t th ng nh t và d u tranh c a các m t d i l p (quy lu t mâu thu n) là h t

nhân c a phép bi n ch ng. V. I. Lênin vi t: "Có th d nh nghia v n t t phép bi n ch ng

là h c thuy t v s th ng nh t c a các m t d i l p. Nhu th là n m du c h t nhân c a

phép bi n ch ng, nhung di u dó dòi h i ph i có nh ng gi i thích và m t s phát tri n

thêm"

1. Khái ni m các m t d i l p, mâu thu n, s th ng nh t và d u tranh

c a các m t d i l p

T t c các s v t, hi n tu ng trên th gi i d u ch a d ng nh ng m t trái ngu c

nhau. Trong nguyên t có di n t và h t nhân; trong sinh v t có d ng hóa và d hóa; trong

kinh t th tru ng có cung và c u, v.v.. Nh ng m t trái ngu c nhau dó phép bi n ch ng

duy v t g i là

m t d i l p.

M t d i l p là nh ng m t có nh ng d c di m, nh ng thu c tính, nh ng tính quy

d nh có khuynh hu ng bi n d i trái ngu c nhau

. S t n t i các m t d i l p là khách quan

và là ph bi n trong t t c các s v t.

Các m t d i l p n m trong s liên h , tác d ng qua l i l n nhau t o thành mâu

thu n bi n ch ng

. Mâu thu n bi n ch ng t n t i m t cách khách quan và ph bi n trong

t nhiên, xã h i và tu duy. Mâu thu n bi n ch ng trong tu duy là ph n ánh mâu thu n

trong hi n th c và là ngu n g c phát tri n c a nh n th c.

Các m t d i l p v a th ng nh t v i nhau l i v a d u tranh v i nhau.

S th ng nh t c a các m t d i l p là s nuong t a vào nhau, không tách r i nhau

gi a các m t d i l p, s t n t i c a m t này ph i l y s t n t i c a m t kia làm ti n d .

Các m t d i l p t n t i không tách r i nhau nên gi a chúng bao gi cung có

nh ng nhân t gi ng nhau. Nh ng nhân t gi ng nhau dó g i là s "d ng nh t" c a các

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1981, t.29, tr. 240.

127

m t d i l p. V i ý nghia dó, "s th ng nh t c a các m t d i l p" còn bao hàm c s

"d ng nh t" c a các m t dó. Do có s "d ng nh t" c a các m t d i l p mà trong s tri n

khai c a mâu thu n d n m t lúc nào dó, các m t d i l p có th chuy n hóa l n nhau.

Các m t d i l p không ch th ng nh t, mà còn luôn luôn "d u tranh" v i nhau.

Ð u tranh c a các m t d i l p là s tác d ng qua l i theo xu hu ng bài tr và ph d nh

l n nhau.

Hình th c d u tranh c a các m t d i l p h t s c phong phú, da d ng, tùy

thu c vào tính ch t, vào m i quan h qua l i gi a các m t d i l p và tùy di u ki n c th

di n ra cu c d u tranh gi a chúng.

2. Mâu thu n là ngu n g c c a s v n d ng và s phát tri n

S th ng nh t và d u tranh c a các m t d i l p là hai xu hu ng tác d ng khác

nhau c a các m t d i l p t o thành mâu thu n. Nhu v y mâu thu n bi n ch ng bao hàm

c "s th ng nh t" l n "d u tranh" c a các m t d i l p. S th ng nh t g n li n v i s

d ng im, v i s n d nh t m th i c a s v t. S d u tranh g n li n v i tính tuy t d i

c a s v n d ng và phát tri n. Ði u dó có nghia là: "S th ng nh t (...) c a các m t

d i l p là có di u ki n, t m th i, thoáng qua, tuong d i. S d u tranh c a các m t d i

l p bài tr l n nhau là tuy t d i, cung nhu s phát tri n, s v n d ng là tuy t d i"

Trong s tác d ng qua l i c a các m t d i l p thì d u tranh c a các m t d i l p quy

d nh m t cách t t y u s thay d i c a các m t dang tác d ng và làm cho mâu thu n phát

tri n. Lúc d u m i xu t hi n, mâu thu n ch là s khác nhau can b n, nhung theo khuynh

hu ng trái ngu c nhau. S khác nhau dó càng ngày càng phát tri n và di d n d i l p.

Khi hai m t d i l p xung d t gay g t dã d di u ki n, chúng s chuy n hóa l n nhau,

mâu thu n du c gi i quy t. Nh dó mà th th ng nh t cu du c thay th b ng th th ng

nh t m i; s v t cu m t di s v t m i ra d i thay th . V.I.Lênin vi t: "S phát tri n là

m t cu c "d u tranh" gi a các m t d i l p"

. Tuy nhiên, không có th ng nh t c a các m t

d i l p thì cung không có d u tranh gi a chúng. Th ng nh t và d u tranh c a các m t

d i l p là không th tách r i nhau trong mâu thu n bi n ch ng. S v n d ng và phát

tri n bao gi cung là s

th ng nh t gi a tính n d nh và tính thay d i. S th ng nh t và

d u tranh c a các m t d i l p quy d nh tính n d nh và tính thay d i c a s v t. Do dó,

mâu thu n chính là ngu n g c c a s v n d ng và s phát tri n.

3. Phân lo i mâu thu n

Mâu thu n t n t i trong t t c các s v t, hi n tu ng, cung nhu trong t t c các giai

do n phát tri n c a chúng. Mâu thu n h t s c phong phú, da d ng. Tính phong phú, da

d ng dó du c quy d nh m t cách khách quan b i d c di m c a các m t d i l p, b i di u

ki n tác d ng qua l i c a chúng, b i trình d t ch c c a h th ng (s v t) mà trong

dó mâu thu n t n t i.

Can c vào quan h d i v i s v t du c xem xét, ngu i ta phân bi t các mâu thu n

Sdd

, tr. 379 - 380.

Sdd,

tr. 379.

128

thành mâu thu n bên trong và mâu thu n bên ngoài.

Mâu thu n bên trong

là s tác d ng qua l i gi a các m t, các khuynh hu ng d i

l p c a cùng m t s v t.

Mâu thu n bên ngoài

d i v i m t s v t nh t d nh là mâu thu n

di n ra trong m i quan h gi a s v t dó v i các s v t khác.

Vi c phân chia mâu thu n thành mâu thu n bên trong và mâu thu n bên ngoài ch là

tuong d i, tùy theo ph m vi xem xét. Cùng m t mâu thu n nhung xét trong m i quan h

này là mâu thu n bên ngoài, nhung xét trong m i quan h khác l i là mâu thu n bên

trong. Thí d : Trong ph m vi nu c ta, mâu thu n trong n i b n n kinh t qu c dân là

mâu thu n bên trong; còn mâu thu n v kinh t gi a nu c ta v i các nu c khác trong

ASEAN là mâu thu n bên ngoài. N u trong ph m vi ASEAN thì mâu thu n gi a các

nu c trong kh i l i là mâu thu n bên trong. Vì v y, d xác d nh m t mâu thu n nào dó

là mâu thu n bên trong hay mâu thu n bên ngoài tru c h t ph i xác d nh ph m vi s v t

du c xem xét.

Mâu thu n bên trong có vai trò quy t d nh

tr c ti p

d i v i quá trình v n d ng và

phát tri n c a s v t. Tuy nhiên, mâu thu n bên trong và mâu thu n bên ngoài không

ng ng tác d ng qua l i l n nhau. Vi c gi i quy t mâu thu n bên trong không th tách

r i vi c gi i quy t mâu thu n bên ngoài; vi c gi i quy t mâu thu n bên ngoài là di u ki n

d gi i quy t mâu thu n bên trong. Th c ti n cách m ng nu c ta cung cho th y: vi c

gi i quy t nh ng mâu thu n trong nu c ta không tách r i vi c gi i quy t nh ng mâu

thu n gi a nu c ta v i các nu c khác.

- Can c vào ý nghia d i v i s t n t i và phát tri n c a toàn b s v t, mâu thu n

du c chia thành

mâu thu n co b n

và

mâu thu n không co b n

Mâu thu n co b n

là mâu thu n quy d nh b n ch t c a s v t, quy d nh s phát

tri n t t c các giai do n c a s v t, nó t n t i trong su t quá trình t n t i các s v t.

Mâu thu n co b n du c gi i quy t thì s v t s thay d i can b n v ch t.

Mâu thu n không co b n

là mâu thu n ch d c trung cho m t phuong di n nào dó

c a s v t, nó không quy d nh b n ch t c a s v t. Mâu thu n dó n y sinh hay du c gi i

quy t không làm cho s v t thay d i can b n v ch t.

- Can c vào vai trò c a mâu thu n d i v i s t n t i và phát tri n c a s v t trong

m t giai do n nh t d nh, các mâu thu n du c chia thành

mâu thu n ch y u

và

mâu

thu n th y u

Mâu thu n ch y u

là mâu thu n n i lên hàng d u m t giai do n phát tri n nh t

d nh c a s v t, nó chi ph i các mâu thu n khác trong giai do n dó. Gi i quy t du c

mâu thu n ch y u trong t ng giai do n là di u ki n cho s v t chuy n sang giai do n

phát tri n m i.

Mâu thu n co b n và mâu thu n ch y u có quan h ch t ch v i nhau. Mâu thu n

ch y u có th là m t hình th c bi u hi n n i b t c a mâu thu n co b n hay là k t qu

v n d ng t ng h p c a các mâu thu n co b n m t giai do n nh t d nh. Vi c gi i quy t

129

mâu thu n ch y u t o di u ki n gi i quy t t ng bu c mâu thu n co b n.

Mâu thu n th y u

là nh ng mâu thu n ra d i và t n t i trong m t giai do n phát

tri n nào dó c a s v t, nhung nó không dóng vai trò chi ph i mà b mâu thu n ch y u

chi ph i. Gi i quy t mâu thu n th y u là góp ph n vào vi c t ng bu c gi i quy t mâu

thu n ch y u.

- Can c vào

tính ch t c a các quan h l i ích,

ngu i ta chia mâu thu n trong xã

h i thành

mâu thu n d i kháng và mâu thu n không d i kháng.

Mâu thu n d i kháng

là mâu thu n gi a nh ng giai c p, nh ng t p doàn ngu i có

l i ích co b n d i l p nhau. Thí d : mâu thu n gi a nông dân v i d a ch , gi a vô s n

v i tu s n, gi a dân t c b xâm lu c v i b n di xâm lu c.

Mâu thu n không d i kháng

là mâu thu n gi a nh ng l c lu ng xã h i có l i ích co

b n th ng nh t v i nhau, ch d i l p v nh ng l i ích không co b n, c c b , t m th i.

Ch ng h n mâu thu n gi a lao d ng trí óc và lao d ng chân tay, gi a thành th và nông

thôn, v.v..

Vi c phân bi t mâu thu n d i kháng và không d i kháng có ý nghia trong vi c xác

d nh dúng phuong pháp gi i quy t mâu thu n. Gi i quy t mâu thu n d i kháng ph i

b ng phuong pháp d i kháng; gi i quy t mâu thu n không d i kháng thì ph i b ng

phuong pháp trong n i b nhân dân.

T s phân tích trên có th rút ra n i dung quy lu t th ng nh t và d u tranh c a

các m t d i l p nhu sau:

M i s v t d u ch a d ng nh ng m t có khuynh hu ng bi n d i

ngu c chi u nhau g i là nh ng m t d i l p. M i liên h c a hai m t d i l p t o nên mâu

thu n. Các m t d i l p v a th ng nh t v i nhau và chuy n hoá l n nhau làm mâu thu n

du c gi i quy t, s v t bi n d i và phát tri n, cái m i ra d i thay th cái cu.

4. ý nghia phuong pháp lu n

Vi c nghiên c u quy lu t th ng nh t và d u tranh c a các m t d i l p có ý nghia

phuong pháp lu n quan tr ng trong nh n th c và ho t d ng th c ti n.

Ð nh n th c dúng b n ch t s v t và tìm ra phuong hu ng và gi i pháp dúng cho

ho t d ng th c ti n ph i di sâu nghiên c u phát hi n ra mâu thu n c a s v t. Mu n

phát hi n ra mâu thu n ph i tìm ra trong th th ng nh t nh ng m t, nh ng khuynh

hu ng trái ngu c nhau, t c tìm ra nh ng m t d i l p và tìm ra nh ng m i liên h , tác

d ng qua l i l n nhau gi a các m t d i l p dó. V. I. Lênin vi t: "S phân dôi c a cái

th ng nh t và s nh n th c các b ph n c a nó..., dó là

th c ch t

... c a phép bi n

ch ng"

Khi phân tích mâu thu n, ph i xem xét quá trình phát sinh, phát tri n c a t ng

mâu thu n, xem xét vai trò, v trí và m i quan h l n nhau c a các mâu thu n; ph i xem

xét quá trình phát sinh, phát tri n và v trí c a t ng m t d i l p, m i quan h tác d ng

Sdd

, tr. 378.

130

qua l i gi a chúng, di u ki n chuy n hóa l n nhau gi a chúng. Ch có nhu th m i có

th hi u dúng mâu thu n c a s v t, hi u dúng xu hu ng v n d ng, phát tri n và di u

ki n d gi i quy t mâu thu n.

Ð thúc d y s v t phát tri n ph i tìm m i cách d gi i quy t mâu thu n, không

du c di u hoà mâu thu n. Vi c d u tranh gi i quy t mâu thu n ph i phù h p v i trình

d phát tri n c a mâu thu n. Ph i tìm ra phuong th c, phuong ti n và l c lu ng d gi i

quy t mâu thu n. Mâu thu n ch du c gi i quy t khi di u ki n dã chín mu i. M t m t,

ph i ch ng thái d ch quan, nóng v i; m t khác, ph i tích c c thúc d y các di u ki n

khách quan d làm cho các di u ki n gi i quy t mâu thu n di d n chín mu i. Mâu thu n

khác nhau ph i có phuong pháp gi i quy t khác nhau. Ph i tìm ra các hình th c gi i

quy t mâu thu n m t cách linh ho t, v a phù h p v i t ng lo i mâu thu n, v a phù h p

v i di u ki n c th .

IV- Quy lu t ph d nh c a ph d nh

1. Khái ni m ph d nh và ph d nh bi n ch ng

B t c s v t, hi n tu ng nào trong th gi i d u tr i qua quá trình phát sinh, phát

tri n và di t vong. S v t cu m t di du c thay b ng s v t m i. S thay th dó g i là

ph d nh.

Ph d nh là s thay th s v t này b ng s v t khác trong quá trình v n d ng và

phát tri n.

Trong l ch s tri t h c, tùy theo th gi i quan và phuong pháp lu n, các nhà

tri t h c và các tru ng phái tri t h c có quan ni m khác nhau v ph d nh. Có quan

di m cho r ng, s v t m i ra d i thay th s v t cu h u nhu l p l i toàn b quá trình c a

s v t cu. Có quan di m coi s ph d nh là s di t vong hoàn toàn c a cái cu, ch m d t

hoàn toàn s v n d ng và phát tri n c a s v t. Ch nghia duy v t bi n ch ng, cho r ng

s chuy n hóa t nh ng thay d i v lu ng d n d n nh ng thay d i v ch t, s d u tranh

thu ng xuyên c a các m t d i l p làm cho mâu thu n du c gi i quy t, t dó d n d n s

v t cu m t di, s v t m i ra d i. S thay th di n ra liên t c t o nên s v n d ng và phát

tri n không ng ng c a s v t. S v t m i ra d i là k t qu c a ph d nh s v t cu. Ði u

dó cung có nghia s ph d nh là ti n d , di u ki n cho s phát tri n liên t c, cho s ra

d i c a cái m i thay th cái cu. Ðó là ph d nh bi n ch ng.

Ph d nh bi n ch ng là ph m trù tri t h c dùng d ch s ph d nh t thân, là m t

khâu trong quá trình d n t i s ra d i s v t m i, ti n b hon s v t cu.

Ð c trung co b n c a ph d nh bi n ch ng là tính khách quan và tính k th a.

Ph d nh bi n ch ng mang tính khách quan

vì nguyên nhân c a s ph d nh n m

ngay trong b n thân s v t. Ðó chính là k t qu gi i quy t nh ng mâu thu n bên trong

s v t. Nh vi c gi i quy t nh ng mâu thu n mà s v t luôn phát tri n, vì th , ph d nh

bi n ch ng là m t t t y u khách quan trong quá trình v n d ng và phát tri n c a s v t.

Ðuong nhiên, m i s v t có phuong th c ph d nh riêng tùy thu c vào s gi i quy t

mâu thu n c a b n thân chúng. Ði u dó cung có nghia, ph d nh bi n ch ng không ph

131

thu c vào ý mu n, ý chí c a con ngu i. Con ngu i ch có th tác d ng làm cho quá trình

ph d nh y di n ra nhanh hay ch m trên co s n m v ng quy lu t phát tri n c a s v t.

Ph d nh bi n ch ng mang tính k th a

vì ph d nh bi n ch ng là k t qu c a s

phát tri n t thân c a s v t, nên nó không th là s th tiêu, s phá hu hoàn toàn cái

cu. Cái m i ch có th ra d i trên n n t ng c a cái cu, là s phát tri n ti p t c c a cái cu

trên co s g t b nh ng m t tiêu c c, l i th i, l c h u c a cái cu và ch n l c, gi l i, c i

t o nh ng m t còn thích h p, nh ng m t tích c c, b sung nh ng m t m i phù h p v i

hi n th c. S phát tri n ch ng qua ch là s bi n d i trong dó giai do n sau b o t n t t

c nh ng m t tích c c du c t o ra giai do n tru c và b sung thêm nh ng m t m i phù

h p v i hi n th c.

Trong quá trình ph d nh bi n ch ng, s v t kh ng d nh l i nh ng m t t t, m t

tích c c và ch ph d nh nh ng cái l c h u, cái tiêu c c. Do dó, ph d nh d ng th i cung

là kh ng d nh.

Nh ng di u phân tích trên cho th y, ph d nh bi n ch ng không ch là s kh c

ph c cái cu, s v t cu, mà còn là s liên k t gi a cái cu v i cái m i, s v t cu v i s v t

m i, gi a s kh ng d nh v i s ph d nh, quá kh v i hi n th c. Ph d nh bi n ch ng là

m t khâu t t y u c a m i liên h và s phát tri n.

2. N i dung c a quy lu t ph d nh c a ph d nh

S v t ra d i và t n t i dã kh ng d nh chính nó. Trong quá trình v n d ng c a s v t

y, nh ng nhân t m i xu t hi n s thay th nh ng nhân t cu, s ph d nh bi n ch ng

di n ra - s v t dó không còn n a mà b thay th b i s v t m i, trong dó có nh ng

nhân t tích c c du c gi l i. Song s v t m i này s l i b ph d nh b i s v t m i

khác. S v t m i khác y du ng nhu là s v t dã t n t i, song không ph i là s trùng l p

hoàn toàn, mà nó du c b sung nh ng nhân t m i và ch b o t n nh ng nhân t tích

c c thích h p v i s phát tri n ti p t c c a nó. Sau khi s ph d nh hai l n ph d nh c a

ph d nh du c th c hi n, s v t m i hoàn thành m t chu k phát tri n. Ph.Angghen dã

dua ra m t thí d d hi u v quá trình ph d nh này: "Hãy l y ví d h t d i m ch. Có

hàng nghìn tri u h t d i m ch gi ng nhau du c xay ra, n u chín và dem làmbia, r i tiêu

dùng di. Nhung n u m t h t d i m ch nhu th g p nh ng di u ki n bình thu ng d i v i

nó, n u nó roi vào m t mi ng d t thích h p, thì nh nh hu ng c a s c nóng và d m,

d i v i nó s di n ra m t s bi n hóa riêng, nó n y m m: h t d i m ch bi n di, không

còn là h t d i m ch n a, nó b ph d nh, b thay th b i cái cây do nó d ra, d y là s ph

d nh h t d i m ch. Nhung cu c s ng bình thu ng c a cây này s nhu th nào? Nó l n

lên, ra hoa, th ph n và cu i cùng sinh ra nh ng h t d i m ch m i, và khi h t d i m ch

dó chín thì thân cây ch t di, b n thân nó b ph d nh. K t qu c a s ph d nh này là

chúng ta l i có h t d i m ch nhu ban d u, nhung không ph i ch là m t h t mà nhi u

g p mu i, hai muoi, ba muoi l n"

1. C.Mác và Ph. Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i 1994, t.20, tr. 193.

132

Ví d trên cho th y, t s kh ng d nh ban d u (h t thóc ban d u), tr i qua s ph

d nh l n th nh t (cây lúa ph d nh h t thóc) và s ph d nh l n th hai (nh ng h t thóc

m i ph d nh cây lúa), s v t du ng nhu quay tr l i s kh ng d nh ban d u (h t thóc),

nhung trên co s cao hon (s lu ng h t thóc nhi u hon, ch t lu ng h t thóc cung s thay

d i).

S phát tri n bi n ch ng thông qua nh ng l n ph d nh nhu trên là s th ng nh t

h u co gi a l c b , b o t n và b sung thêm nh ng nhân t tích c c m i. Do v y, thông

qua nh ng l n ph d nh bi n ch ng s v t s ngày càng phát tri n.

Ph d nh c a ph d nh làm xu t hi n s v t m i là k t qu c a s t ng h p t t c

nhân t tích c c dã có và dã phát tri n trong cái kh ng d nh ban d u và trong nh ng l n

ph d nh ti p theo. Do v y, s v t m i v i tu cách là k t qu c a ph d nh c a ph d nh

có n i dung toàn di n hon, phong phú hon, có cái kh ng d nh ban d u và k t qu c a s

ph d nh l n th nh t.

K t qu c a s ph d nh c a ph d nh là di m k t thúc c a m t chu k phát tri n

và cung là di m kh i d u c a chu k phát tri n ti p theo.

Trong hi n th c, m t chu k phát tri n c a s v t c th có th bao g m s lu ng

các l n ph d nh nhi u hon hai. Có s v t tr i qua hai l n ph d nh, có s v t ph i tr i

qua ba, b n, nam l n ph d nh,... m i hoàn thành m t chu k phát tri n. Nói cách khác,

s v t ph i tr i qua t hai l n ph d nh tr lên m i hoàn thành m t chu k phát tri n.

Ði u dó ph thu c vào t ng s v t c th . Ch ng h n:

Vòng d i c a con t m: tr ng - t m - nh ng - ngài - tr ng. dây vòng d i c a t m

tr i qua b n l n ph d nh.

Quy lu t ph d nh c a ph d nh khái quát xu hu ng t t y u ti n lên c a s v t - xu

hu ng phát tri n. Song s phát tri n dó không ph i di n ra theo du ng th ng, mà theo

du ng "xoáy c".

S phát tri n theo du ng "xoáy c" là s bi u th rõ ràng, d y d các d c trung

c a quá trình phát tri n bi n ch ng c a s v t: tính k th a, tính l p l i, tính ti n lên.

M i vòng c a du ng "xoáy c" du ng nhu th hi n s l p l i, nhung cao hon, th hi n

trình d cao hon c a s phát tri n. Tính vô t n c a s phát tri n t th p d n cao du c

th hi n s n i ti p nhau t du i lên c a các vòng trong du ng "xoáy c".

T s phân tích dã du c nêu ra trên, chúng ta khái quát v n i dung co b n c a

quy lu t ph d nh c a ph d nh nhu sau:

Quy lu t ph d nh c a ph d nh nêu lên m i liên h , s k th a gi a cái kh ng

d nh và cái ph d nh, nh dó ph d nh bi n ch ng là di u ki n cho s phát tri n; nó b o

t n n i dung tích c c c a các giai do n tru c và b sung thêm nh ng thu c tính m i

làm cho s phát tri n di theo du ng "xoáy c".

133

3. ý nghia phuong pháp lu n

Nghiên c u v quy lu t ph d nh c a ph d nh, chúng ta rút ra m t s ý nghia

phuong pháp lu n sau dây:

Quy lu t ph d nh c a ph d nh giúp chúng ta nh n th c dúng d n v xu hu ng

phát tri n c a s v t. Quá trình phát tri n c a b t k s v t nào cung không bao gi di

theo m t du ng th ng, mà di n ra quanh co, ph c t p, trong dó bao g m nhi u chu k

khác nhau. Chu k sau bao gi cung ti n b hon chu k tru c.

m i chu k phát tri n s v t có nh ng d c di m riêng bi t. Do dó, chúng ta ph i

hi u nh ng d c di m dó d có cách tác d ng phù h p v i yêu c u phát tri n.

Theo quy lu t ph d nh c a ph d nh, m i s v t luôn luôn xu t hi n cái m i thay

th cái cu, cái ti n b thay th cái l c h u; cái m i ra d i t cái cu trên co s k th a t t

c nh ng nhân t tích c c c a cái cu, do dó, trong ho t d ng c a mình, con ngu i ph i

bi t k th a tinh hoa c a cái cu, tránh thái d ph d nh s ch tron.

Trong gi i t nhiên cái m i xu t hi n m t cách t phát, còn trong xã h i cái m i

ra d i g n li n v i ho t d ng có ý th c c a con ngu i. Chính vì th , trong ho t d ng c a

mình con ngu i ph i bi t phát hi n cái m i và ng h nó. Khi m i ra d i cái m i luôn

còn y u t, ít i, vì v y, ph i t o di u ki n cho nó chi n th ng cái cu, phát huy uu th

c a nó.

* *

M i quy lu t co b n c a phép bi n ch ng duy v t d c p d n nh ng phuong di n

khác nhau c a quá trình v n d ng và phát tri n c a s v t. Trong th c t , s v n d ng và

phát tri n c a b t c s v t nào cung là s tác d ng t ng h p c a t t c nh ng quy lu t

co b n do phép bi n ch ng duy v t tr u tu ng hóa và khái quát hóa. Do dó, trong ho t

d ng c a mình, c ho t d ng nh n th c l n ho t d ng th c ti n d d t ch t lu ng và hi u

qu cao, con ngu i ph i v n d ng t ng h p t t c nh ng quy lu t dó m t cách d y d ,

sâu s c, nang d ng, sáng t o phù h p v i di u ki n c th .

Câu h i ôn t p

1. Trình bày n i dung quy lu t chuy n hóa t nh ng thay d i v lu ng thành

nh ng thay d i v ch t và ngu c l i? ý nghia phuong pháp lu n c a vi c nghiên

c u quy lu t này?

2. Phân tích n i dung quy lu t th ng nh t và d u tranh c a các m t d i l p? ý

nghia phuong pháp lu n c a vi c nghiên c u quy lu t này?

3. Phân tích n i dung c a quy lu t ph d nh c a ph d nh? ý nghia phuong

134

pháp lu n c a vi c nghiên c u quy lu t này?

Chuong IX

Lý lu n nh n th c

I- B n ch t c a nh n th c và vai trò c a th c ti n d i v i nh n th c

1. B n ch t c a nh n th c

a) Quan ni m v nh n th c c a m t s trào lu u tri t h c tru c Mác

Xu t phát t ch ph nh n s t n t i khách quan c a th gi i v t ch t, ch nghia

duy tâm ch quan cho r ng nh n th c ch là s ph c h p nh ng c m giác c a con

ngu i; ch nghia duy tâm khách quan l i coi nh n th c là s "h i tu ng l i" c a linh

h n b t t v "th gi i các ý ni m" mà nó dã t ng chiêm ngu ng du c nhung dã b lãng

quên, ho c cho r ng nh n th c là s "t ý th c v mình c a ý ni m tuy t d i".

Khác v i ch nghia duy tâm ch quan và ch nghia duy tâm khách quan, nh ng

ngu i theo thuy t hoài nghi coi nh n th c là tr ng thái hoài nghi v s v t và bi n s

nghi ng v tính xác th c c a tri th c thành m t nguyên t c c a nh n th c. Ð n th i k

c n d i, khuynh hu ng này ph nh n kh nang nh n th c du c th gi i c a con ngu i

ho c h n ch c m giác b ngoài c a s v t.

Ð i l p v i nh ng quan ni m dó, ch nghia duy v t th a nh n kh nang nh n th c

du c th gi i c a con ngu i và coi nh n th c là s ph n ánh hi n th c khách quan vào

trong d u óc c a con ngu i. Tuy nhiên, do s h n ch b i tính tr c quan, siêu hình, máy

móc mà ch nghia duy v t tru c Mác dã coi nh n th c là s ph n ánh tr c quan, don

gi n, là b n sao chép nguyên xi tr ng thái b t d ng c a s v t. H chua th y du c vai

trò c a th c ti n d i v i nh n th c. Chính vì th mà C.Mác dã nh n xét r ng: "Khuy t

135

di m ch y u c a toàn b ch nghia duy v t t tru c t i nay k c ch nghia duy v t

c a Phoiob c là s v t, hi n th c, cái c m giác du c, ch du c nh n th c du i hình th c

khách th hay hình th c tr c quan, ch không du c nh n th c là ho t d ng c m giác c a

con ngu i, là th c ti n; không du c nh n th c v m t ch quan"

Nhu v y có th nói, t t c các trào luu tri t h c tru c Mác d u quan ni m sai l m

ho c phi n di n v nh n th c, nh ng v n d v lý lu n nh n th c chua du c gi i quy t

m t cách khoa h c, d c bi t là chua th y du c d y d vai trò c a th c ti n d i v i

nh n th c.

b) Quan ni m v b n ch t nh n th c c a ch nghia duy v t bi n

ch ng

S ra d i c a ch nghia duy v t bi n ch ng dã t o ra m t cu c cách m ng trong lý

lu n nh n th c. B ng s k th a nh ng y u t h p lý, phát tri n m t cách sáng t o và

du c minh ch ng b i nh ng thành t u c a khoa h c, k thu t, c a th c ti n xã h i,

C.Mác và Ph.Angghen dã xây d ng nên h c thuy t v nh n th c. H c thuy t này ra d i

d a trên nh ng nguyên t c co b n sau:

M t là

, th a nh n th gi i v t ch t t n t i khách quan d c l p d i v i ý th c c a con

ngu i.

Hai là

, th a nh n kh nang nh n th c du c th gi i c a con ngu i. Coi nh n th c

là s ph n ánh hi n th c khách quan vào trong b óc c a con ngu i, là ho t d ng tìm

hi u khách th c a ch th . Không có cái gì là không th nh n th c du c mà ch có cái

con ngu i chua nh n th c du c nhung s nh n th c du c.

Ba là

, kh ng d nh s ph n ánh dó là m t quá trình bi n ch ng, tích c c, t giác và

sáng t o. Quá trình ph n ánh y di n ra theo trình t t chua bi t d n bi t, t bi t ít d n

bi t nhi u, di t hi n tu ng d n b n ch t và t b n ch t kém sâu s c d n b n ch t sâu

s c hon.

B n là

, coi th c ti n là co s ch y u và tr c ti p nh t c a nh n th c, là d ng l c,

m c dích c a nh n th c và là tiêu chu n d ki m tra chân lý.

D a trên nh ng nguyên t c co b n dó, ch nghia duy v t bi n ch ng kh ng d nh:

V b n ch t, nh n th c là quá trình ph n ánh tích c c, t giác và sáng t o th gi i

khách quan vào b óc ngu i trên co s th c ti n.

2. Th c ti n và vai trò c a th c ti n d i v i nh n th c

a) Ph m trù "th c ti n"

Ph m trù th c ti n là m t trong nh ng ph m trù n n t ng, co b n c a tri t h c

Mác - Lênin nói chung và c a lý lu n nh n th c mácxít nói riêng. Trong l ch s tri t

h c không ph i m i trào luu d u dã dua ra quan ni m m t cách dúng d n v ph m trù

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.3, tr. 9.

136

này. Ch ng h n ch nghia duy tâm ch hi u th c ti n nhu là ho t d ng tinh th n sáng

t o ra th gi i c a con ngu i, ch không xem nó là ho t d ng v t ch t, là ho t d ng l ch

s xã h i. Ngu c l i, ch nghia duy v t tru c Mác, m c dù dã hi u th c ti n là m t

hành d ng v t ch t c a con ngu i nhung l i xem dó là ho t d ng con buôn, dê ti n, b n

th u. Nó không có vai trò gì d i v i nh n th c c a con ngu i.

Kh c ph c nh ng y u t sai l m, k th a và phát tri n sáng t o nh ng y u t h p

lý trong nh ng quan ni m v th c ti n c a các nhà tri t h c tru c dó, C.Mác và

Ph.A ngghen dã dua ra m t quan ni m dúng d n, khoa h c v th c ti n và vai trò c a nó

d i v i nh n th c cung nhu d i v i s t n t i và phát tri n c a xã h i loài ngu i. V i

vi c dua ph m trù th c ti n vào lý lu n nh n th c, các nhà kinh di n c a ch nghia Mác

- Lênin dã t o nên m t bu c chuy n bi n cách m ng trong tri t h c nói chung và trong

lý lu n nh n th c nói riêng.

V y th c ti n là gì?

Th c ti n là toàn b nh ng ho t d ng v t ch t có m c dích, mang tính l ch s - xã

h i c a con ngu i nh m c i bi n t nhiên và xã h i.

Khác v i ho t d ng tu duy, ho t d ng th c ti n là ho t d ng mà con ngu i s d ng

nh ng công c v t ch t tác d ng vào nh ng d i tu ng v t ch t làm bi n d i chúng theo

nh ng m c dích c a mình. Nh ng ho t d ng y là nh ng ho t d ng d c trung và b n

ch t c a con ngu i. Nó du c th c hi n m t cách t t y u khách quan và không ng ng

du c phát tri n b i con ngu i qua các th i k l ch s . Chính vì v y mà th c ti n bao gi

cung là ho t d ng v t ch t có m c dích và mang tính l ch s - xã h i.

Th c ti n bi u hi n r t da d ng v i nhi u hình th c ngày càng phong phú, song có

ba hình th c co b n là

ho t d ng s n xu t v t ch t, ho t d ng chính tr xã h i và ho t

d ng th c nghi m khoa h c.

Ho t d ng s n xu t v t ch t

là hình th c ho t d ng co b n, d u tiên c a th c ti n.

Ðây là ho t d ng mà trong dó con ngu i s d ng nh ng công c lao d ng tác d ng vào

gi i t nhiên d t o ra nh ng c a c i và các di u ki n thi t y u nh m duy trì s t n t i

và phát tri n c a mình và xã h i.

Ho t d ng chính tr xã h i

là ho t d ng c a các t ch c c ng d ng ngu i khác

nhau trong xã h i nh m c i bi n nh ng m i quan h xã h i d thúc d y xã h i phát

tri n.

Th c nghi m khoa h c

là m t hình th c d c bi t c a th c ti n. Ðây là ho t d ng

du c ti n hành trong nh ng di u ki n do con ngu i t o ra g n gi ng, gi ng ho c l p l i

nh ng tr ng thái c a t nhiên và xã h i nh m xác d n h các quy lu t bi n d i và phát

tri n c a d i tu ng nghiên c u. D ng ho t d ng th c ti n này ngày càng có vai trò quan

tr ng trong s phát tri n c a xã h i, d c bi t là trong th i k cách m ng khoa h c

và công ngh hi n d i.

M i hình th c ho t d ng co b n c a th c ti n có m t ch c nang quan tr ng khác

137

nhau, không th thay th du c cho nhau song gi a chúng có m i quan h ch t ch v i

nhau, tác d ng qua l i l n nhau. Trong m i quan h dó, ho t d ng s n xu t v t ch t là

ho t d ng co b n nh t, dóng vai trò quy t d nh d i v i các ho t d ng khác. B i vì, nó là

ho t d ng nguyên thu nh t và t n t i m t cách khách quan, thu ng xuyên nh t trong

d i s ng c a con ngu i và nó t o ra nh ng di u ki n, c a c i thi t y u có tính quy t

d nh d i v i s sinh t n và phát tri n c a con ngu i. Không có ho t d ng s n xu t v t

ch t thì không th có các hình th c ho t d ng khác. Các hình th c ho t d ng khác suy

cho cùng cung xu t phát t ho t d ng s n xu t v t ch t và ph c v cho ho t d ng s n

xu t c a con ngu i.

Nói nhu th không có nghia là các hình th c ho t d ng chính tr xã h i và th c

nghi m khoa h c là hoàn toàn th d ng, l thu c m t chi u vào ho t d ng s n xu t v t

ch t. Ngu c l i, chúng có tác d ng kìm hãm ho c thúc d y ho t d ng s n xu t phát

tri n. Ch ng h n, n u ho t d ng chính tr xã h i mang tính ch t ti n b , cách m ng và

n u ho t d ng th c nghi m khoa h c mà dúng d n s t o dà cho ho t d ng s n xu t phát

tri n. Còn n u ho t d ng chính tr xã h i mà l c h u, ph n cách m ng và n u ho t d ng

th c nghi m mà sai l m, không khoa h c s kìm hãm s phát tri n c a ho t d ng s n

xu t v t ch t.

Chính s tác d ng qua l i l n nhau c a các hình th c ho t d ng co b n dó làm cho

th c ti n v n d ng, phát tri n không ng ng và ngày càng có vai trò quan tr ng d i

v i nh n th c.

b) Vai trò c a th c ti n d i v i nh n th c

Vai trò c a th c ti n d i v i nh n th c du c th hi n tru c h t ch :

Th c ti n là

co s c a nh n th c, là d ng l c c a nh n th c, là m c dích c a nh n th c

và

là tiêu

chu n d ki m tra chân lý.

S di nhu v y vì th c ti n là di m xu t phát tr c ti p c a nh n th c. Nó d ra nhu

c u, nhi m v , cách th c và khuynh hu ng v n d ng và phát tri n c a nh n th c. Chính

con ngu i có nhu c u t t y u khách quan là gi i thích và c i t o th gi i mà bu c con

ngu i ph i tác d ng tr c ti p vào các s v t, hi n tu ng b ng ho t d ng th c ti n c a

mình. S tác d ng dó làm cho các s v t, hi n tu ng b c l nh ng thu c tính, nh ng

m i liên h và quan h khác nhau gi a chúng, dem l i nh ng tài li u cho nh n th c,

giúp cho nh n th c n m b t du c b n ch t, các quy lu t v n d ng và phát tri n c a th

gi i. Trên co s dó mà hình thành nên các lý thuy t khoa h c. Ch ng h n, xu t phát t

nhu c u th c ti n c a con ngu i c n ph i "do d c di n tích và dong lu ng s c ch a c a

nh ng cái bình, t s tính toán th i gian và s ch t o co khí" mà toán h c dã ra d i và

phát tri n. Ho c s xu t hi n h c thuy t mácxít vào nh ng nam 40 c a th k XIX cung

b t ngu n t ho t d ng th c ti n c a các phong trào d u tranh c a giai c p công nhân

ch ng l i giai c p tu s n b y gi . Ngay c nh ng thành t u khoa h c m i dây nh t là

khám phá và gi i mã b n d gen ngu i cung ra d i t chính ho t d ng th c ti n, t nhu

c u dòi h i ph i ch a tr nh ng can b nh nan y và t nhu c u tìm hi u, khai thác nh ng

138

ti m nang bí n c a con ngu i... Có th nói, suy cho cùng không có m t linh v c tri

th c nào mà l i không xu t phát t th c ti n, không nh m vào vi c ph c v , hu ng d n

th c ti n. Do dó, n u thoát ly th c ti n, không d a vào th c ti n thì nh n th c s xa r i

co s hi n th c nuôi du ng s phát sinh, t n t i và phát tri n c a mình. Vì v y, ch th

nh n th c không th có du c nh ng tri th c dúng d n và sâu s c v th gi i.

Th c ti n là co s , d ng l c, m c dích c a nh n th c còn là vì nh có ho t d ng

th c ti n mà các giác quan c a con ngu i ngày càng du c hoàn thi n; nang l c tu duy

lôgíc không ng ng du c c ng c và phát tri n; các phuong ti n nh n th c ngày càng

hi n d i, có tác d ng "n i dài" các giác quan c a con ngu i trong vi c nh n th c th

gi i.

Th c ti n ch ng nh ng là co s , d ng l c, m c dích c a nh n th c mà nó còn

dóng vai trò

là tiêu chu n d ki m tra chân lý

. Ð i u này có nghia là th c ti n là thu c

do giá tr c a nh ng tri th c dã d t du c trong nh n th c. Ð ng th i th c ti n không

ng ng b sung, di u ch nh, s a ch a, phát tri n và hoàn thi n nh n th c. C.Mác dã vi t:

"V n d tìm hi u xem tu duy c a con ngu i có th d t t i chân lý khách quan hay không,

hoàn toàn không ph i là v n d lý lu n mà là m t v n d th c ti n. Chính trong th c

ti n mà con ngu i ph i ch ng minh chân lý"

Nhu v y, th c ti n ch ng nh ng là di m xu t phát c a nh n th c, là y u t dóng

vai trò quy t d nh d i v i s hình thành và phát tri n c a nh n th c mà còn là noi nh n

th c ph i luôn luôn hu ng t i d th nghi m tính dúng d n c a mình. Nh n m nh vai trò

dó c a th c ti n, V.I.Lênin dã vi t: "Quan di m v d i s ng, v th c ti n, ph i là quan

di m th nh t và co b n c a lý lu n v nh n th c"

Vai trò c a th c ti n d i v i nh n th c, dòi h i chúng ta ph i luôn luôn quán tri t

quan di m th c ti n

. Quan di m này yêu c u vi c nh n th c ph i xu t phát t th c ti n,

d a trên co s th c ti n, di sâu vào th c ti n, ph i coi tr ng công tác t ng k t th c ti n.

Vi c nghiên c u lý lu n ph i liên h v i th c ti n, h c di dôi v i hành. N u xa r i th c

ti n s d n d n sai l m c a b nh ch quan, duy ý chí, giáo di u, máy móc, quan liêu.

Ngu c l i, n u tuy t d i hóa vai trò c a th c ti n s roi vào ch nghia th c d ng, kinh

nghi m ch nghia.

III- quá trình nh n th c và các c p d c a nh n th c

1. Bi n ch ng c a quá trình nh n th c

Nh n th c là quá trình di n ra r t ph c t p, bao g m nhi u giai do n, trình d ,

vòng khâu khác nhau song dây là quá trình bi n ch ng di

t tr c quan sinh d ng d n tu

duy tr u tu ng và t tu duy tr u tu ng d n th c ti n.

a) Tr c quan sinh d ng

Sdd

, t.3, tr. 10.

. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxco va, 1980, t.18, tr. 167.

139

Tr c quan sinh d ng còn du c g i là giai do n

nh n th c c m tính

; dây là giai

do n con ngu i s d ng các giác quan d tác d ng tr c ti p vào các s v t nh m n m

b t các s v t y. Tr c quan sinh d ng bao g m 3 hình th c là

c m giác, tri giác và bi u

tu ng.

C m giác

là s ph n ánh nh ng thu c tính riêng l c a các s v t, hi n tu ng khi

chúng dang tác d ng tr c ti p vào các giác quan c a con ngu i. C m giác là ngu n g c

c a m i s hi u bi t, là k t qu c a s chuy n hóa nh ng nang lu ng kích thích t bên

ngoài thành y u t c a ý th c. Chính vì th mà Lênin dã vi t: "C m giác là hình nh ch

quan c a th gi i khách quan"

Tri giác

là hình nh tuong d i toàn v n v s v t khi s v t dó dang tr c ti p tác

d ng vào các giác quan. Tri giác n y sinh d a trên co s c a c m giác, là s t ng h p

c a nhi u c m giác. So v i c m giác thì tri giác là hình th c nh n th c cao hon, d y d

hon, phong phú hon v s v t.

Bi u tu ng

là hình th c ph n ánh cao nh t và ph c t p nh t c a giai do n tr c

quan sinh d ng. Ðó là hình nh có tính d c trung và tuong d i hoàn ch nh còn luu l i

trong b óc ngu i v s v t khi s v t dó không còn tr c ti p tác d ng vào các giác quan.

Bi u tu ng du c hình thành nh s ph i h p, b sung l n cho nhau c a các giác quan

nhung dã có s tham gia c a các y u t phân tích, t ng h p và ít nhi u mang tính ch t

tr u tu ng hóa.

Nhu v y c m giác, tri giác và bi u tu ng là nh ng giai do n k ti p nhau c a hình

th c

nh n th c c m tính.

Trong nh n th c c m tính dã t n t i c cái b n ch t l n không

b n ch t, c cái t t y u và ng u nhiên, c cái bên trong l n bên ngoài v s v t.

Nhu ng dây, con ngu i chua phân bi t du c cái gì là b n ch t v i không b n ch t,

dâu là t t y u v i ng u nhiên, dâu là cái bên trong v i cái bên ngoài. Yêu c u c a nh n

th c dòi h i ph i tách ra và n m l y cái b n ch t, t t y u, bên trong, ch có chúng m i

có vai trò quan tr ng cho ho t d ng th c ti n và nh n th c c a con ngu i. Nhu v y, d ng

l i nh n th c c m tính s g p ph i mâu thu n gi a m t bên là th c tr ng chua phân

bi t du c dâu là cái b n ch t, t t y u, bên trong, dâu là cái không b n ch t, ng u nhiên

bên ngoài v i m t nhu c u t t y u ph i phân bi t du c nh ng cái dó thì con ngu i m i

có th n m du c quy lu t v n d ng và phát tri n c a s v t. Khi gi i quy t mâu thu n

y, nh n th c s vu t lên m t trình d m i, cao hon v ch t, dó là tu duy tr u tu ng.

b) Tu duy tr u tu ng

Tu duy tr u tu ng là d c trung c a giai do n

nh n th c lý tính.

Nh n th c lý tính là giai do n ph n ánh gián ti p, tr u tu ng và khái quát nh ng

thu c tính, nh ng d c di m b n ch t c a d i tu ng. Ðây là giai do n nh n th c th c

hi n ch c nang quan tr ng nh t là tách ra và n m l y cái b n ch t có tính quy lu t c a

các s v t, hi n tu ng. Nh n th c lý tính du c th hi n v i ba hình th c:

khái ni m,

Sdd

, t.18, tr. 138.

140

phán doán

và

suy lý.

Khái ni m

là hình th c co b n c a tu duy tr u tu ng, ph n ánh nh ng d c tính b n

ch t c a s v t. S hình thành khái ni m là k t qu c a s khái quát, t ng h p bi n

ch ng các d c di m, thu c tính c a s v t hay m t l p s v t. Vì v y, các khái ni m

v a có tính khách quan v a có tính ch quan, v a có m i quan h tác d ng qua l i v i

nhau, v a thu ng xuyên v n d ng và phát tri n. Nó ch ng nh ng r t linh d ng, m m

d o, nang d ng mà còn là "di m nút" c a quá trình tu duy tr u tu ng, là co s d hình

thành phán doán.

Phán doán

là hình th c c a tu duy liên k t các khái ni m l i v i nhau d kh ng

d nh ho c ph d nh m t d c di m, m t thu c tính nào dó c a d i tu ng. Ví d câu: "Dân

t c Vi t Nam là m t dân t c anh hùng" là m t phán doán. B i vì dó có s liên k t

khái ni m "dân t c Vi t Nam" v i khái ni m "anh hùng". S liên k t y kh ng d nh

thu c tính "anh hùng" trong dân t c Vi t Nam.

Theo trình d phát tri n c a nh n th c, phán doán du c phân chia làm ba lo i là

phán doán don nh t (ví d : d ng d n di n), phán doán d c thù (ví d : d ng là kim lo i)

và phán doán ph bi n (ví d : m i kim lo i d u d n di n). Phán doán ph bi n là hình

th c th hi n s bao quát r ng l n nh t v d i tu ng.

Suy lý

là hình th c c a tu duy liên k t các phán doán l i v i nhau d rút ra tri th c

m i b ng phán doán m i. Ví d , n u liên k t phán doán "Kim lo i thì d n di n" v i

phán doán "Ð ng là kim lo i" ta rút ra du c m t phán doán m i là "Ð ng d n di n".

Tùy theo s k t h p các phán doán theo tr t t nào (t phán doán don nh t qua

phán doán d c thù, r i t i phán doán ph bi n ho c ngu c l i) mà ngu i ta có du c hình

th c suy lu n quy n p hay di n d ch.

c) M i quan h gi a nh n th c c m tính, nh n th c lý tính v i th c

ti n

Nh n th c c m tính và nh n th c lý tính là nh ng n c thang h p thành chu trình

nh n th c. Trên th c t , chúng thu ng di n ra dan xen vào nhau trong m t quá trình

nh n th c; song chúng có nh ng nhi m v và ch c nang khác nhau. N u nh n th c c m

tính g n li n v i ho t d ng th c ti n, v i s tác d ng c a khách th c m tính, là co s

cho nh n th c lý tính thì nh n th c lý tính, nh có tính khái quát cao, l i có th hi u bi t

du c b n ch t, quy lu t v n d ng và phát tri n sinh d ng c a s v t; giúp cho nh n th c

c m tính có d nh hu ng dúng và tr nên sâu s c hon.

Tuy nhiên, n u d ng l i nh n th c lý tính thì con ngu i m i ch có du c nh ng

tri th c v d i tu ng, còn b n thân nh ng tri th c y có chân th c hay không thì con

ngu i chua bi t du c. Trong khi dó, nh n th c dòi h i ph i xác d nh xem nh ng tri th c

y có chân th c hay không. Ð th c hi n di u dó, nh n th c nh t thi t ph i tr v v i

th c ti n, dùng th c ti n làm tiêu chu n, làm thu c do tính chân th c c a nh ng tri th c

dã d t du c trong quá trình nh n th c.

141

2. C p d c a quá trình nh n th c

Có nhi u các ti p c n d tìm hi u v các c p d c a quá trình nh n th c. N u can

c trên m c d thâm nh p vào b n ch t c a d i tu ng nh n th c, có th chia nh n th c

thành

nh n th c kinh nghi m

và

nh n th c lý lu n

; n u can c trên tính ch t t phát hay

t giác c a quá trình nh n th c, có th chia nh n th c thành

nh n th c thông thu ng và

nh n th c khoa h c, v.v..

a) Nh n th c kinh nghi m và nh n th c lý lu n

Nh n th c kinh nghi m

là lo i nh n th c hình thành t s quan sát tr c ti p các s

v t hi n tu ng trong t nhiên, xã h i hay trong các thí nghi m khoa h c. K t qu c a

nh n th c kinh nghi m là nh ng tri th c kinh nghi m. Tri th c này có hai lo i là tri th c

kinh nghi m thông thu ng và tri th c kinh nghi m khoa h c. Tri th c kinh nghi m

thông thu ng là lo i tri th c du c hình thành t s quan sát tr c ti p hàng ngày v cu c

s ng và lao d ng s n xu t. Còn tri th c kinh nghi m khoa h c là lo i tri th c thu du c

t s kh o sát các thí nghi m khoa h c. Hai lo i tri th c này có quan h ch t ch v i

nhau, xâm nh p vào nhau d t o nên tính phong phú, sinh d ng c a nh n th c kinh

nghi m.

Nh n th c lý lu n

(g i t t là lý lu n) là lo i nh n th c gián ti p, tr u tu ng và

khái quát v b n ch t và quy lu t c a các s v t, hi n tu ng. Nh n th c lý lu n có ch c

nang gián ti p vì nó du c hình thành và phát tri n trên co s c a nh n th c kinh

nghi m. Nh n th c lý lu n có tính tr u tu ng và khái quát vì nó ch t p trung ph n ánh

cái b n ch t mang tính quy lu t c a s v t và hi n tu ng. Do dó, tri th c lý lu n - k t qu

c a nh n th c lý lu n - th hi n chân lý sâu s c hon, chính xác hon và có h th ng hon.

Nh n th c kinh nghi m và nh n th c lý lu n là hai giai do n nh n th c khác nhau,

nhung có quan h bi n ch ng v i nhau. Trong m i quan h dó thì nh n th c kinh

nghi m là co s c a nh n th c lý lu n. Nó cung c p cho nh n th c lý lu n nh ng tu li u

phong phú, c th . Nó g n ch t tr c ti p v i th c ti n t o thành co s hi n th c d ki m

tra, s a ch a, b sung cho lý lu n dã có và t ng k t, khái quát thành lý lu n m i. Tuy

nhiên, nh n th c kinh nghi m còn h n ch ch nó ch d ng l i s miêu t , phân lo i

các s ki n, các d ki n thu du c t s quan sát và thí nghi m tr c ti p. Do dó, nó ch

dem l i s hi u bi t v các m t riêng r , b ngoài, r i r c, chua ph n ánh du c cái b n

ch t, nh ng m i quan h có tính quy lu t c a các s v t, hi n tu ng. Cho nên, nh n th c

kinh nghi m "t nó không bao gi có th ch ng minh du c d y d tính t t y u"

. Ngu c

l i, m c dù du c hình thành t s t ng k t nh ng kinh nghi m, nhung nh n th c lý lu n

không xu t hi n m t cách t phát t kinh nghi m. Do tính d c l p tuong d i c a nó, lý

lu n có th di tru c nh ng d ki n kinh nghi m, hu ng d n s hình thành nh ng tri

th c kinh nghi m có giá tr , l a ch n nh ng kinh nghi m h p lý d ph c v cho ho t

d ng th c ti n, góp ph n làm bi n d i d i s ng c a con ngu i. Thông qua dó mà nâng

nh ng tri th c kinh nghi m t ch là cái c th , riêng l , don nh t tr thành cái khái

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1994, t.20, tr 718.

142

quát, ph bi n.

Vi c n m v ng b n ch t, ch c nang c a t ng lo i nh n th c dó cung nhu m i

quan h bi n ch ng gi a chúng có ý nghia phuong pháp lu n quan tr ng trong vi c d u

tranh kh c ph c b nh kinh nghi m ch nghia và b nh giáo di u. B i vì, trong ho t d ng

nh n th c cung nhu trong ho t d ng th c ti n, n u tuy t d i hóa vai trò c a nh n th c

kinh nghi m, coi thu ng nh n th c lý lu n s roi vào ch nghia kinh nghi m. Ði u dó

dã du c Ch t ch H Chí Minh kh ng d nh: "Có kinh nghi m mà không có lý lu n, cung

nhu m t m t sáng, m t m t m "

. Ngu c l i n u tuy t d i hóa vai trò c a nh n th c lý

lu n, h th p kinh nghi m, không quan tâm d n nh n th c kinh nghi m s d n d n can

b nh giáo di u.

Do nh n th c du c m i quan h bi n ch ng gi a nh n th c kinh nghi m và nh n

th c lý lu n nên trong ho t d ng nh n th c và ho t d ng th c ti n, Ð ng ta luôn luôn ch

d ng "thu ng xuyên t ng k t th c ti n d phát tri n lý lu n; d báo tình hình và xu th

phát tri n c a th gi i, khu v c và trong nu c; cung c p lu n c khoa h c cho vi c

ho ch d nh du ng l i; ch truong, chính sách c a Ð ng và Nhà nu c"

.Ðó là m t trong

nh ng y u t làm nên th ng l i trong công cu c d i m i nu c ta.

b) Nh n th c thông thu ng và nh n th c khoa h c

Nh n th c thông thu ng

(nh n th c ti n khoa h c) là lo i nh n th c du c hình

thành m t cách t phát, tr c ti p t trong ho t d ng hàng ngày c a con ngu i. Nó ph n

ánh s v t, hi n tu ng x y ra v i t t c nh ng d c di m chi ti t, c th và nh ng s c

thái khác nhau c a s v t. Vì v y, nh n th c thông thu ng mang tính phong phú, nhi u

v và g n li n v i nh ng quan ni m s ng th c t hàng ngày. Vì th nó có vai trò thu ng

xuyên và ph bi n chi ph i ho t d ng c a m i ngu i trong xã h i.

Nh n th c khoa h c

là lo i nh n th c du c hình thành m t cách t giác và gián

ti p t s ph n ánh d c di m b n ch t, nh ng quan h t t y u c a d i tu ng nghiên c u.

S ph n ánh này di n ra du i d ng tr u tu ng lôgic là các khái ni m, các quy lu t khoa

h c. Nh n th c khoa h c v a có tính khách quan, tr u tu ng, khái quát l i v a có tính h

th ng, có can c và có tính chân th c. Nó v n d ng m t h th ng các phuong pháp

nghiên c u và s d ng c ngôn ng thông thu ng và thu t ng khoa h c d di n t sâu

s c b n ch t và quy lu t c a d i tu ng trong nghiên c u. Vì th , nh n th c khoa h c có

vai trò ngày càng to l n trong ho t d ng th c ti n, d c bi t trong th i d i khoa h c và

công ngh hi n d i.

Nh n th c thông thu ng và nh n th c khoa h c là hai n c thang khác nhau v

ch t c a quá trình nh n th c d t t i nh ng tri th c chân th c. Gi a chúng có m i quan

h ch t ch v i nhau. Trong m i quan h dó, nh n th c thông thu ng có tru c nh n

th c khoa h c và là ngu n ch t li u d xây d ng n i dung c a các khoa h c. M c dù dã

. H Chí Minh:

Toàn t p,

Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1996, t.5, tr. 234.

. Ð ng C ng s n Vi t Nam:

Van ki n Ð i h i d i bi u toàn qu c l n th X,

Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 2006,

tr. 99.

143

ch a d ng nh ng m m m ng c a nh ng tri th c khoa h c, song nh n th c thông

thu ng ch y u v n ch d ng l i nh ng b ngoài, ng u nhiên, không b n ch t c a d i

tu ng và t nó không th chuy n thành nh n th c khoa h c du c. Mu n phát tri n

thành nh n th c khoa h c c n ph i thông qua kh nang t ng k t, tr u tu ng, khái quát

dúng d n c a các nhà khoa h c. Ngu c l i, khi d t t i trình d nh n th c khoa h c thì

nó l i có tác d ng tr l i nh n th c thông thu ng, xâm nh p vào nh n th c thông

thu ng và làm cho nh n th c thông thu ng phát tri n, tang cu ng n i dung khoa h c

cho quá trình nh n th c th gi i c a con ngu i.

Nhu v y, vi c d t t i nh ng tri th c khoa h c trong quá trình nh n th c di n ra

theo nh ng c p d khác nhau t nh n th c c m tính d n nh n th c lý tính, t nh n th c

kinh nghi m d n nh n th c lý lu n, t nh n th c thông thu ng d n nh n th c khoa h c.

M i c p d nh n th c dó có nh ng n i dung và ý nghia khác nhau, không d ng nh t v i

nhau. Tuy nhiên, dù có di n ra theo tr t t nào thì vi c d t t i nh ng tri th c v b n ch t

c a s v t v n chua d ng l i dó mà nh n th c ph i ti p t c tìm hi u xem nh ng tri

th c dó có ph i là chân lý hay không. Chính vì th mà v n d chân lý du c xem là m t

trong nh ng n i dung co b n c a lý lu n v nh n th c.

III- V n d chân lý

1. Khái ni m chân lý

Các nhà tri t h c có nh ng quan di m khác nhau v chân lý và v tiêu chu n c a

chân lý.

Ch nghia duy v t bi n ch ng cho r ng,

chân lý là nh ng tri th c phù h p v i

hi n th c khách quan và du c th c ti n ki m nghi m.

Quan ni m nhu v y v chân lý

cung có nghia xác d nh chân lý là s n ph m c a quá trình nh n th c. Nó du c hình

thành, phát tri n d n d n t ng bu c và ph thu c vào di u ki n l ch s c th , vào ho t

d ng th c ti n và ho t d ng nh n th c c a con ngu i. V.I.Lênin dã nh n xét "S phù h p

gi a tu tu ng và khách th là m t

quá trình

: tu tu ng (= con ngu i) không nên hình

dung chân lý du i d ng m t s d ng im ch t c ng, m t b c tranh (hình nh) don gi n,

nh t nh t (l m ), không khuynh hu ng, không v n d ng"

2. Các tính ch t c a chân lý

Chân lý có

tính khách quan, tính tuo ng d i, tính tuy t d i và tính c th .

Tính khách quan

c a chân lý là tính d c l p v n i dung ph n ánh c a nó d i v i ý

th c c a con ngu i và loài ngu i. Ði u dó có nghia là n i dung c a nh ng tri th c dúng

d n không ph i là s n ph m thu n túy ch quan, không ph i là s xác l p tùy ti n c a

con ngu i ho c có s n trong nh n th c mà n i dung dó thu c v th gi i khách

quan, do th gi i khách quan quy d nh.

Ví d , lu n di m cho r ng "trái d t quay xung quanh m t tr i" là m t chân lý. Chân

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1981, t.29, tr. 207.

144

lý y có tính khách quan b i vì n i dung c a lu n di m dó ph n ánh dúng s ki n có

th c, t n t i d c l p d i v i m i ngu i, không l thu c vào ý th c c a m i ngu i.

Kh ng d nh chân lý có tính khách quan là m t trong nh ng d c di m n i b t dùng

d phân bi t quan ni m v chân lý c a ch nghia duy v t bi n ch ng so v i ch nghia

duy tâm và thuy t không th bi t. Ð ng th i dó cung là s th a nh n s t n t i khách

quan c a th gi i v t ch t.

Chân lý không ch có tính khách quan mà nó còn có

tính tuy t d i

và

tính tuong

d i

. Tính tuy t d i c a chân lý là tính phù h p hoàn toàn và d y d gi a n i dung ph n

ánh c a tri th c v i hi n th c khách quan. V nguyên t c, chúng ta có th d t d n tính

tuy t d i c a chân lý (chân lý tuy t d i). B i vì, trong th gi i khách quan không t n t i

m t s v t, hi n tu ng nào mà con ngu i hoàn toàn không th nh n th c du c. Kh

nang dó trong quá trình phát tri n là vô h n. Song kh nang dó l i b h n ch b i nh ng

di u ki n c th c a t ng th h khác nhau và b i di u ki n xác d nh v không gian và

th i gian c a d i tu ng du c ph n ánh. Do dó chân lý l i có tính tuong d i.

Tính tuong d i c a chân lý là tính phù h p nhung chua hoàn toàn d y d gi a n i

dung ph n ánh c a nh ng tri th c v i hi n th c khách quan. Ði u dó có nghia là gi a n i

dung c a chân lý v i khách th du c ph n ánh ch m i phù h p t ng ph n, t ng b

ph n, m t s m t, m t s khía c nh nào dó trong nh ng di u ki n nh t d nh.

Tính tuong d i và tính tuy t d i c a chân lý không t n t i tách r i nhau mà có s

th ng nh t bi n ch ng v i nhau. M t m t, tính tuy t d i c a chân lý là t ng s các tính

tuong d i. M t khác, trong m i chân lý mang tính tuong d i bao gi cung ch a d ng

nh ng y u t c a tính tuy t d i. V.I.Lênin vi t: "Chân lý tuy t d i du c c u thành t

t ng s nh ng chân lý tuong d i dang phát tri n; chân lý tuong d i là nh ng ph n ánh

tuong d i dúng c a m t khách th t n t i d c l p v i nhân lo i; nh ng ph n ánh y

ngày càng tr nên chính xác hon; m i chân lý khoa h c, dù là có tính tuong d i, v n

ch a d ng m t y u t c a chân lý tuy t d i"

Nh n th c m t cách dúng d n m i quan h bi n ch ng gi a tính tuong d i và

tính tuy t d i c a chân lý có m t ý nghia quan tr ng trong vi c phê phán và kh c ph c

nh ng sai l m c c doan trong nh n th c và trong hành d ng. N u cu ng di u tính

tuy t d i c a chân lý,

h th p tính tuong d i c a nó s roi vào quan di m siêu hình, ch nghia giáo di u,

b nh b o th , trì tr . Ngu c l i, n u tuy t d i hóa tính tuong d i c a chân lý, h th p

vai trò c a tính tuy t d i c a nó s roi vào ch nghia tuong d i. T dó d n d n ch

nghia ch quan, ch nghia xét l i, thu t ng y bi n, thuy t hoài nghi và không th bi t.

Ngoài tính khách quan, tính tuy t d i và tính tuong d i, chân lý còn có

tính c

. Tính c th c a chân lý là d c tính g n li n và phù h p gi a n i dung ph n ánh

v i m t d i tu ng nh t d nh cùng các di u ki n, hoàn c nh l ch s , c th . Ði u dó có

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1980, t.18, tr. 383.

145

nghia là m i tri th c dúng d n bao gi cung có m t n i dung nh t d nh. N i dung dó

không ph i là s tr u tu ng thu n túy thoát ly hi n th c mà nó luôn luôn g n li n v i

m t d i tu ng xác d nh, di n ra trong m t không gian, th i gian hay m t hoàn c nh

nào dó, trong m t m i liên h , quan h c th . Vì v y, b t k chân lý nào cung g n

li n v i nh ng di u ki n l ch s - c th , cung có tính c th . N u thoát ly nh ng di u

ki n l ch s c th thì nh ng tri th c du c hình thành trong quá trình nh n th c s roi

vào s tr u tu ng thu n túy. Vì th nó không ph i là nh ng tri th c dúng d n và

không du c coi là chân lý. Khi nh n m nh d c tính này V.I.Lênin dã vi t: " "không có

chân lý tr u tu ng", r ng "chân lý luôn luôn là c th ""

Vi c n m v ng nguyên t c v tính c th c a chân lý có m t ý nghia phuong pháp

lu n quan tr ng trong ho t d ng nh n th c và ho t d ng th c ti n. Nó dòi h i khi xem

xét, dánh giá m i s v t, hi n tu ng, m i vi c làm c a con ngu i ph i d a trên quan

di m l ch s - c th ; ph i xu t phát t nh ng di u ki n l ch s c th mà v n d ng

nh ng lý lu n chung cho phù h p. Theo V.I.Lênin, "b n ch t, linh h n s ng c a ch

nghia Mác: là phân tích c th m t tình hình c th "

. R ng phuong pháp c a Mác tru c

h t là xem xét n i dung khách quan c a quá trình l ch s trong m t th i di m c th

nh t d nh.

Quán tri t nguyên t c dó, Ð ng ta dã v n d ng m t cách sáng t o nh ng nguyên

lý ph bi n c a ch nghia Mác - Lênin và tu tu ng H Chí Minh vào trong nh ng

di u ki n l ch s c th c a d t nu c. Ð ng th i luôn luôn xu t phát t nh ng di u ki n

l ch s c th c a d t nu c d d ra du ng l i dúng d n cho cách m ng Vi t Nam.

Nhu v y, m i chân lý d u có tính khách quan, tính tuong d i, tính tuy t d i và

tính c th . Các tính ch t dó c a chân lý có quan h ch t ch v i nhau, không tách r i

nhau. Thi u m t trong các tính ch t dó thì nh ng tri th c d t du c trong quá trình nh n

th c không th có giá tr d i v i d i s ng c a con ngu i.

Câu h i ôn t p

1. Trình bày b n ch t c a nh n th c?

2. Th c ti n là gì? Phân tích vai trò c a th c ti n d i v i nh n th c?

3. Phân tích con du ng bi n ch ng c a quá trình nh n th c?

4. Chân lý là gì? Các tính ch t co b n c a chân lý?

Sdd

, t.42, tr. 364.

Sdd

, t. 41, tr. 164.

146

Chuong X

Hình thái kinh t - xã h i

I- Xã h i - b ph n d c thù c a t nhiên

1. S tác d ng qua l i gi a xã h i và t nhiên

T nhiên, theo nghia r ng là toàn b th gi i v t ch t vô cùng, vô t n. Quá trình

phát tri n c a t nhiên dã s n sinh ra s s ng và theo quy lu t ti n hóa, trong nh ng

di u ki n nh t d nh, con ngu i dã xu t hi n t d ng v t.

S hình thành con ngu i g n li n v i s hình thành các quan h gi a ngu i v i

ngu i, quá trình chuy n bi n t d ng v t thành ngu i cung là quá trình chuy n bi n t

c ng d ng mang tính b y dàn, hành d ng theo b n nang thành m t c ng d ng mang tính

b y dàn, hành d ng theo b n nang thành m t c ng d ng m i khác h n v ch t, ta g i là xã

h i.

V y xã h i là bi u hi n t ng s nh ng m i liên h và nh ng quan h c a các cá

nhân, "là s n ph m c a s tác d ng qua l i gi a nh ng con ngu i"

H th ng t nhiên - xã h i là m t ch nh th trong dó nh ng y u t t nhiên và

nh ng y u t xã h i tác d ng qua l i l n nhau, quy d nh s t n t i và phát tri n c a nhau.

T nhiên v a là ngu n g c c a s xu t hi n xã h i v a là môi tru ng t n t i và

phát tri n c a xã h i.

Là môi tru ng t n t i và phát tri n c a xã h i vì ch có t nhiên m i cung c p

du c nh ng di u ki n c n thi t nh t cho s s ng c a con ngu i và cung ch có t nhiên

m i cung c p du c nh ng di u ki n c n thi t nh t cho các ho t d ng s n xu t xã h i.

Xã h i g n bó v i t nhiên thông qua quá trình ho t d ng th c ti n c a con ngu i,

tru c h t là quá trình lao d ng s n xu t. Lao d ng là d c trung co b n d u tiên phân bi t

ho t d ng c a ngu i v i d ng v t. Song, lao d ng cung là y u t d u tiên, co b n nh t,

quan tr ng nh t t o nên s th ng nh t h u co gi a xã h i và t nhiên b i "lao d ng

tru c h t là m t quá trình di n ra gi a con ngu i và t nhiên, m t quá trình trong dó,

b ng ho t d ng c a chính mình, con ngu i làm trung gian, di u ti t và ki m tra s trao

d i ch t gi a h và t nhiên"

Trong quá trình trao d i ch t này, n u con ngu i không ki m tra, di u ti t vi c s

d ng, khai thác, b o qu n các ngu n v t ch t c a t nhiên thì kh ng ho ng sinh thái s

1. C. Mác và Ph. Angghen:

Toàn t p,

Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1996, t.27, tr. 657.

Sdd

, t.23, tr. 266.

147

x y ra, s cân b ng c a h th ng t nhiên - xã h i b phá v , s s ng c a con ngu i và

xã h i loài ngu i b de d a.

Chính vì v y, d gi du c môi tru ng t n t i và phát tri n c a mình, con ngu i

ph i n m ch c các quy lu t t nhiên, ki m tra, di u ti t h p lý vi c b o qu n, khai thác,

s d ng và tái t o các ngu n v t ch t c a t nhiên d d m b o s cân b ng c a h th ng

t nhiên - xã h i.

Ngu c l i, n u con ngu i b t ch p quy lu t phá v cân b ng h th ng t nhiên -

xã h i thì con ngu i s ph i gánh ch u h u qu khôn lu ng. "S vi c dó nh c nh chúng

ta t ng gi t ng phút r ng chúng ta hoàn toàn không th ng tr du c gi i t nhiên nhu

m t k xâm lu c th ng tr m t dân t c khác, nhu m t ngu i s ng bên ngoài t nhiên, mà

trái l i, b n thân chúng ta, v i c xuong th t, máu m và d u óc chúng ta, là thu c v

gi i t nhiên, chúng ta n m trong lòng gi i t nhiên, và t t c s th ng tr c a chúng

ta d i v i gi i t nhiên là ch chúng ta, khác v i t t c sinh v t khác, là chúng ta nh n

th c du c quy lu t c a gi i t nhiên và có th s d ng du c nh ng quy lu t dó m t

cách chính xác"

Vi c nh n th c quy lu t c a gi i t nhiên và s d ng nh ng quy lu t dó m t cách

có hi u qu d d m b o s cân b ng h th ng t nhiên - xã h i không tách kh i vi c

nh n th c quy lu t c a xã h i và s d ng nh ng quy lu t xã h i.

2. Ð c di m c a quy lu t xã h i

V i tu cách là m t b ph n d c thù c a t nhiên, xã h i v a ph i tuân theo nh ng

quy lu t c a t nhiên, v a ph i tuân theo nh ng quy lu t ch v n có d i v i xã h i.

Cung nhu các quy lu t t nhiên, các quy lu t xã h i mang

tính khách quan

. Song, l ch

s phát tri n c a xã h i, v can b n khác v i l ch s phát tri n c a t nhiên m t di m:

"Trong t nhiên (ch ng nào chúng ta không xét d n nh hu ng ngu c tr l i c a con

ngu i d i v i t nhiên) ch có nh ng nhân t vô ý th c và mù quáng tác d ng l n nhau,

và chính trong s tác d ng l n nhau y mà quy lu t chung bi u hi n ra... Trái l i, trong

l ch s xã h i, nhân t ho t d ng hoàn toàn ch là nh ng con ngu i có ý th c, hành

d ng có suy nghi hay có nhi t tình theo du i nh ng m c dích nh t d nh, thì không có gì

x y ra mà l i không có ý d nh t giác, không có m c dích mong mu n"

Do v y, quy lu t xã h i ch ng qua ch là quy lu t ho t d ng c a con ngu i theo

du i m c dích c a mình. M c dù v y, quy lu t xã h i v n mang tính khách quan.

Tính khách quan c a quy lu t xã h i th hi n ch , tuy quy lu t xã h i du c bi u

hi n thông qua ho t d ng c a con ngu i nhung nó không ph thu c vào ý th c, ý chí

c a b t k m t cá nhân, hay m t l c lu ng xã h i nào. B i vì, b ng ho t d ng th c ti n,

con ngu i t o ra xã h i, làm nên l ch s ; song, nh ng ho t d ng c a con ngu i du c th c

hi n trong nh ng di u ki n sinh ho t v t ch t nh t d nh, trong nh ng m i quan h nh t

Sdd

, t.20, tr. 655.

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.21, tr. 435.

148

d nh gi a con ngu i v i con ngu i và gi a con ngu i v i gi i t nhiên, mà nh ng di u

ki n và nh ng m i quan h dó là khách quan d i v i m i th i d i, m i dân t c, m i th

h , m i con ngu i khi h theo du i m c dích c a b n thân mình.

M t khác, thông qua ho t d ng c a con ngu i tính khách quan c a quy lu t nói

chung có nh ng bi u hi n d c thù quy lu t xã h i. Quy lu t xã h i thu ng bi u hi n ra

nhu là nh ng xu hu ng, mang

tính xu hu ng

. Nh ng m i liên h và s tác d ng l n

nhau vô cùng ph c t p gi a ngu i và ngu i dã t o ra nh ng ho t d ng khác nhau trong

xã h i. T ng h p nh ng l c tác d ng l n nhau dó t o thành xu hu ng v n d ng c a l ch

s . Xu hu ng này là khách quan, không có m t th l c nào có th thay d i du c.

Tính t t y u và tính ph bi n là nh ng d c trung c a quy lu t nói chung, cung là

nh ng d c trung c a quy lu t xã h i. Tuy nhiên, tùy thu c vào ph m vi và c p d c a các

m i quan h xã h i mà các quy lu t th hi n chúng cung có m c d t t y u và ph bi n

khác nhau.

Ngoài nh ng d c trung c a quy lu t nói chung, quy lu t xã h i còn nh ng d c

di m riêng:

Quy lu t xã h i

t n t i và tác d ng trong nh ng di u ki n nh t d nh

. Khi nh ng

di u ki n t n t i t t y u c a quy lu t xã h i m t di, thì quy lu t cung không còn t n t i.

Ch ng h n, d u tranh giai c p là m t trong nh ng d ng l c c a l ch s , là quy lu t c a

các xã h i có s d i kháng giai c p. Quy lu t d u tranh giai c p dó s ch m d t ho t

d ng khi xã h i ch m d t hoàn toàn s phân chia thành nh ng giai c p d i kháng.

S tác d ng c a quy lu t xã h i di n ra thông qua ho t d ng c a con ngu i. Ð ng

l c co b n thúc d y con ngu i ho t d ng trong m i th i d i, m i xã h i là l i ích c a ch

th ho t d ng. Do v y,

l i ích tr thành m t y u t quan tr ng trong co ch ho t d ng

c a quy lu t xã h i và trong s nh n th c c a con ngu i v nó.

M t d c di m n a c a quy lu t xã h i là d nh n th c du c nó c n ph i có

phuong pháp khái quát hóa và tr u tu ng hóa r t cao. B i vì, s bi u hi n và tác d ng

c a quy lu t xã h i thu ng di n ra trong m t th i gian r t lâu, có khi là trong su t quá

trình l ch s , do dó không th dùng th c nghi m d ki m tra nhu nh ng quy lu t c a t

nhiên, cung không th dùng l i suy di n lôgíc m t cách don thu n. Ðúng nhu C.Mác

vi t: "khi phân tích nh ng hình thái kinh t , ngu i ta không th dùng kính hi n vi hay

nh ng ch t ph n ng hóa h c du c. S c tr u tu ng hóa ph i thay th cho c hai cái

dó"

Quy lu t xã h i mang tính t t y u khách quan. Dù con ngu i có nh n th c du c

hay không, có t giác v n d ng hay không, thì quy lu t xã h i v n luôn tác d ng ngoài

nguy n v ng và ý chí c a con ngu i. Khi con ngu i chua nh n th c và chua v n d ng

du c quy lu t thì chúng tác d ng nhu m t l c lu ng t phát và bi n con ngu i thành nô

l c a tính t t y u. Khi con ngu i dã nh n th c du c quy lu t khách quan và nh ng di u

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1993, t.23, tr. 16.

149

ki n ho t d ng c a chúng d v n d ng chúng vào các ho t d ng có m c dích c a mình,

thì con ngu i làm ch du c tính t t y u, nghia là con ngu i d t d n t do. Nhu v y, t

do không có nghia là hành d ng tùy ti n, b t ch p quy lu t, trái l i, t do là nh n th c

du c quy lu t và làm theo quy lu t. Quá trình phát tri n c a xã h i cung là quá trình con

ngu i t ng bu c vuon t i t do.

3. S n xu t v t ch t - co s c a s t n t i và phát tri n xã h i

S n xu t là ho t d ng d c trung c a con ngu i và xã h i loài ngu i. S n xu t xã

h i bao g m: s n xu t v t ch t, s n xu t tinh th n và s n xu t ra b n thân con ngu i. Ba

quá trình dó g n bó ch t ch v i nhau, tác d ng qua l i l n nhau, trong dó s n xu t v t

ch t là co s c a s t n t i và phát tri n c a xã h i. Theo Ph.Angghen, "di m khác bi t

can b n gi a xã h i loài ngu i v i xã h i loài v t là ch : loài v t may l m ch

hái

lu m

, trong khi con ngu i l i

s n xu t

S n xu t v t ch t là quá trình con ngu i s d ng công c lao d ng tác d ng vào t

nhiên, c i bi n các d ng v t ch t c a gi i t nhiên nh m t o ra c a c i v t ch t th a

mãn nhu c u t n t i và phát tri n c a con ngu i.

Trong quá trình t n t i và phát tri n, con ngu i không th a mãn v i nh ng cái dã

có s n trong gi i t nhiên, mà luôn luôn ti n hành s n xu t v t ch t nh m t o ra các tu

li u sinh ho t th a mãn nhu c u ngày càng phong phú, da d ng c a con ngu i. Vi c s n

xu t ra các tu li u sinh ho t là yêu c u khách quan c a d i s ng xã h i. B ng vi c "s n

xu t ra nh ng tu li u sinh ho t c a mình, nhu th con ngu i dã gián ti p s n xu t ra

chính d i s ng v t ch t c a mình"

Trong quá trình s n xu t ra c a c i v t ch t cho s t n t i và phát tri n c a mình,

con ngu i d ng th i sáng t o ra toàn b các m t c a d i s ng xã h i. T t c các quan h

xã h i v nhà nu c, pháp quy n, d o d c, ngh thu t, tôn giáo, v.v. d u hình thành, bi n

d i trên co s s n xu t v t ch t. Khái quát l ch s phát tri n c a nhân lo i, C.Mác dã k t

lu n: "Vi c s n xu t ra nh ng tu li u sinh ho t v t ch t tr c ti p và chính, m i m t giai

do n phát tri n kinh t nh t d nh c a m t dân t c hay m t th i d i t o ra m t co s , t

dó mà ngu i ta phát tri n các th ch nhà nu c, các quan di m pháp quy n, ngh thu t

và th m chí c nh ng quan ni m tôn giáo c a con ngu i ta"

Trong quá trình s n xu t v t ch t, con ngu i không ng ng làm bi n d i t nhiên,

bi n d i xã h i, d ng th i làm bi n d i b n thân mình. S n xu t v t ch t không ng ng

phát tri n. S phát tri n c a s n xu t v t ch t quy t d nh s bi n d i, phát tri n các m t

c a d i s ng xã h i, quy t d nh phát tri n xã h i t th p d n cao. Chính vì v y, ph i tìm

co s sâu xa c a các hi n tu ng xã h i trong n n s n xu t v t ch t c a xã h i.

. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p,

Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1998, t.34, tr. 241.

Sdd

, t.3, tr. 29.

Sdd

, t.19, tr. 500.

150

II- Bi n ch ng c a l c lu ng s n xu t và quan h s n xu t

1. Khái ni m phuong th c s n xu t, l c lu ng s n xu t, quan h s n

xu t

a) Phuong th c s n xu t

S n xu t v t ch t du c ti n hành b ng phuong th c s n xu t nh t d nh.

Phuong

th c s n xu t là cách th c con ngu i th c hi n quá trình s n xu t v t ch t nh ng giai

do n l ch s nh t d nh c a xã h i loài ngu i.

M i xã h i du c d c trung b ng m t phuong th c s n xu t nh t d nh. S thay th

k ti p nhau c a các phuong th c s n xu t trong l ch s quy t d nh s phát tri n c a xã h i

loài ngu i t th p d n cao.

Trong s n xu t, con ngu i có "quan h song trùng": m t m t là quan h gi a

ngu i v i t nhiên, bi u hi n l c lu ng s n xu t; m t khác là quan h gi a ngu i v i

ngu i, t c là quan h s n xu t.

Phuong th c s n xu t chính là s th ng nh t gi a l c

lu ng s n xu t m t trình d nh t d nh và quan h s n xu t tuong ng.

b) L c lu ng s n xu t

L c lu ng s n xu t bi u hi n m i quan h gi a con ngu i v i t nhiên trong quá

trình s n xu t. Trong quá trình s n xu t, con ngu i k t h p s c lao d ng c a mình v i

tu li u s n xu t, tru c h t là công c lao d ng t o thành s c m nh khai thác gi i t

nhiên, làm ra s n ph m c n thi t cho cu c s ng c a mình.

V y,

l c lu ng s n xu t là nang l c th c ti n c i bi n gi i t nhiên c a con ngu i

nh m dáp ng nhu c u d i s ng c a mình.

L c lu ng s n xu t là s k t h p ngu i lao d ng và tu li u s n xu t, trong dó

"l c

lu ng s n xu t hàng d u c a toàn th nhân lo i là công nhân, là ngu i lao d ng"

Chính ngu i lao d ng là ch th c a quá trình lao d ng s n xu t, v i s c m nh và k

nang lao d ng c a mình, s d ng tu li u lao d ng, tru c h t là công c lao d ng, tác

d ng vào d i tu ng lao d ng d s n xu t ra c a c i v t ch t.

Cùng v i ngu i lao d ng, công c lao d ng cung là m t y u t co b n c a l c

lu ng s n xu t, dóng vai trò quy t d nh trong tu li u s n xu t. Công c lao d ng do

con ngu i sáng t o ra, là "s c m nh c a tri th c dã du c v t th hóa", nó "nhân" s c

m nh c a con ngu i trong quá trình lao d ng s n xu t. Công c lao d ng là y u t

d ng nh t c a l c lu ng s n xu t. Cùng v i quá trình tích lu kinh nghi m, v i nh ng

phát minh và sáng ch k thu t, công c lao d ng không ng ng du c c i ti n và hoàn

thi n. Chính s c i ti n và hoàn thi n không ng ng công c lao d ng dã làm bi n d i

toàn b tu li u s n xu t. Xét d n cùng, dó là nguyên nhân sâu xa c a m i bi n d i xã

h i. Trình d phát tri n c a công c lao d ng là thu c do trình d chinh ph c t nhiên

c a con ngu i, là tiêu chu n phân bi t các th i d i kinh t trong l ch s .

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1977, t.38, tr. 430.

151

Trong s phát tri n c a l c lu ng s n xu t, khoa h c dóng vai trò ngày càng to

l n. S phát tri n c a khoa h c g n li n v i s n xu t và là d ng l c m nh m thúc d y

s n xu t phát tri n. Ngày nay, khoa h c dã phát tri n d n m c tr thành nguyên nhân

tr c ti p c a nhi u bi n d i to l n trong s n xu t, trong d i s ng và tr thành "l c lu ng

s n xu t tr c ti p". S c lao d ng d c trung cho lao d ng hi n d i không còn ch là kinh

nghi m và thói quen c a h mà là tri th c khoa h c. Có th nói: khoa h c và công ngh

hi n d i là d c trung cho l c lu ng s n xu t hi n d i.

c) Quan h s n xu t

Quan h s n xu t là quan h gi a ngu i v i ngu i trong quá trình s n xu t (s n

xu t và tái s n xu t xã h i). Quan h s n xu t g m ba m t: quan h v s h u d i v i tu

li u s n xu t, quan h trong t ch c và qu n lý s n xu t, quan h trong phân ph i s n

ph m s n xu t ra.

Quan h s n xu t do con ngu i t o ra, nhung nó hình thành m t cách khách quan

trong quá trình s n xu t, không ph thu c vào ý mu n ch quan c a con ngu i. C.Mác

vi t: "Trong s n xu t, ngu i ta không ch quan h v i gi i t nhiên. Ngu i ta không th

s n xu t du c n u không k t h p v i nhau theo m t cách nào dó d ho t d ng chung và

d trao d i ho t d ng v i nhau. Mu n s n xu t du c, ngu i ta ph i có nh ng m i

liên h và quan h nh t d nh v i nhau; và quan h c a h v i gi i t nhiên, t c là vi c

s n xu t"

. Quan h s n xu t là hình th c xã h i c a s n xu t; gi a ba m t c a quan h s n

xu t th ng nh t v i nhau, t o thành

m t h th ng mang tính n d nh

tuong d i so v i s v n

d ng, phát tri n không ng ng c a l c lu ng s n xu t.

Trong ba m t c a quan h s n xu t, quan h s h u v tu li u s n xu t là quan h

xu t phát, quan h co b n, d c trung cho quan h s n xu t trong t ng xã h i. Quan h s

h u v tu li u s n xu t quy t d nh quan h v t ch c qu n lý s n xu t, quan h phân

ph i s n ph m cung nhu các quan h xã h i khác.

L ch s phát tri n c a nhân lo i dã ch ng ki n có hai lo i hình s h u co b n v

tu li u s n xu t: s h u tu nhân và s h u công c ng. S h u tu nhân là lo i hình s

h u mà trong dó tu li u s n xu t t p trung vào trong tay m t s ít ngu i, còn d i da s

không có ho c có r t ít tu li u s n xu t. Do dó, quan h gi a ngu i v i ngu i trong s n

xu t v t ch t và trong d i s ng xã h i là quan h th ng tr và b tr , bóc l t và b bóc l t.

S h u công c ng là lo i hình s h u mà trong dó tu li u s n xu t thu c v m i thành

viên c a m i c ng d ng. Nh dó, quan h gi a ngu i v i ngu i trong m i c ng d ng là

quan h bình d ng, h p tác, giúp d l n nhau.

Quan h t ch c và qu n lý s n xu t tr c ti p tác d ng d n quá trình s n xu t, d n

vi c t ch c, di u khi n quá trình s n xu t. Nó có th thúc d y ho c kìm hãm quá trình

s n xu t. Quan h t ch c và qu n lý s n xu t do quan h s h u quy t d nh và nó ph i

thích ng v i quan h s h u. Tuy nhiên có tru ng h p, quan h t ch c và qu n lý

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1993, t.6, tr. 552.

152

không thích ng v i quan h s h u, làm bi n d ng quan h s h u.

Quan h v phân ph i s n ph m s n xu t ra m c dù do quan h s h u v tu li u

s n xu t và quan h t ch c qu n lý s n xu t chi ph i, song nó

kích thích tr c ti p d n

l i ích

c a con ngu i, nên nó tác d ng d n thái d c a con ngu i trong lao d ng s n

xu t, và do dó có th thúc d y ho c kìm hãm s n xu t phát tri n.

2. Quy lu t s phù h p c a quan h s n xu t v i trình d phát tri n

c a l c lu ng s n xu t

L c lu ng s n xu t và quan h s n xu t là hai m t c a phuong th c s n xu t,

chúng t n t i không tách r i nhau, tác d ng qua l i l n nhau m t cách bi n ch ng, t o

thành quy lu t s phù h p c a quan h s n xu t v i trình d phát tri n c a l c lu ng s n

xu t - quy lu t co b n nh t c a s v n d ng, phát tri n xã h i.

Khuynh hu ng chung c a s n xu t v t ch t là không ng ng phát tri n. S phát

tri n dó xét d n cùng là b t ngu n t s bi n d i và phát tri n c a l c lu ng s n xu t,

tru c h t là công c lao d ng.

Trình d l c lu ng s n xu t trong t ng giai do n l ch s th hi n tr ình d chinh

ph c t nhiên c a con ngu i trong giai do n l ch s dó. Trình d l c lu ng s n xu t

bi u hi n trình d c a công c lao d ng, trình d , kinh nghi m và k nang lao d ng

c a con ngu i, trình d t ch c và phân công lao d ng xã h i, trình d ng d ng khoa

h c vào s n xu t.

G n li n v i trình d c a l c lu ng s n xu t là tính ch t c a l c lu ng s n xu t.

Trong l ch s xã h i, l c lu ng s n xu t dã phát tri n t ch có tính ch t cá nhân lên tính

ch t xã h i hóa. Khi s n xu t d a trên công c th công, phân công lao d ng kém phát

tri n thì l c lu ng s n xu t ch y u có tính ch t cá nhân. Khi s n xu t d t t i trình d co

khí, hi n d i, phân công lao d ng xã h i phát tri n thì l c lu ng s n xu t có tính ch t xã

h i hóa.

S v n d ng, phát tri n c a l c lu ng s n xu t quy t d nh và làm thay d i quan

h s n xu t cho phù h p v i nó.

Khi m t phuong th c s n xu t m i ra d i, khi dó quan

h s n xu t phù h p v i trình d phát tri n c a l c lu ng s n xu t. S phù h p c a quan

h s n xu t v i trình d phát tri n c a l c lu ng s n xu t là m t tr ng thái mà trong dó

quan h s n xu t là "hình th c phát tri n" c a l c lu ng s n xu t. Trong tr ng thái dó,

t t c các m t c a quan h s n xu t d u "t o d a bàn d y d " cho l c lu ng s n xu t

phát tri n. Ð i u dó có nghia là, nó t o di u ki n s d ng và k t h p m t cách t i uu gi a

ngu i lao d ng v i tu li u s n xu t và do dó l c lu ng s n xu t có co s d phát tri n

h t kh nang c a nó.

S phát tri n c a l c lu ng s n xu t d n m t trình d nh t d nh làm cho quan h

s n xu t t ch phù h p tr thành không phù h p v i s phát tri n c a l c lu ng s n

xu t. Khi dó, quan h s n xu t tr thành "xi ng xích" c a l c lu ng s n xu t, kìm hãm

l c lu ng s n xu t phát tri n. Yêu c u khách quan c a s phát tri n l c lu ng s n xu t

153

t t y u d n d n thay th quan h s n xu t cu b ng quan h s n xu t m i phù h p v i

trình d phát tri n m i c a l c lu ng s n xu t d thúc d y l c lu ng s n xu t ti p t c

phát tri n. Thay th quan h s n xu t cu b ng quan h s n xu t m i cung có nghia là

phuong th c s n xu t cu m t di, phuong th c s n xu t m i ra d i thay th . C.Mác dã

vi t: "T i m t giai do n phát tri n nào dó c a chúng, các l c lu ng s n xu t v t ch t

c a xã h i mâu thu n v i nh ng quan h s n xu t hi n có... trong dó t tru c d n nay

các l c lu ng s n xu t v n phát tri n. T ch là nh ng hình th c phát tri n c a l c lu ng

s n xu t, nh ng quan h y tr thành nh ng xi ng xích c a các l c lu ng s n xu t. Khi

dó b t d u th i d i m t cu c cách m ng xã h i"

. Nhung r i quan h s n xu t m i này

s l i tr nên không còn phù h p v i l c lu ng s n xu t dã phát tri n hon n a; s thay

th phuong th c s n xu t l i di n ra.

L c lu ng s n xu t quy t d nh quan h s n xu t, nhung

quan h s n xu t cung có

tính d c l p tuong d i và tác d ng tr l i s phát tri n c a l c lu ng s n xu t

. Quan h

s n xu t quy d nh m c dích c a s n xu t, tác d ng d n thái d c a con ngu i trong lao

d ng s n xu t, d n t ch c phân công lao d ng xã h i, d n phát tri n và ng d ng khoa

h c và công ngh , v.v. và do dó tác d ng d n s phát tri n c a l c lu ng s n xu t. Quan

h s n xu t phù h p v i trình d phát tri n c a l c lu ng s n xu t là d ng l c thúc d y

l c lu ng s n xu t phát tri n. Ngu c l i, quan h s n xu t l i th i, l c h u ho c "tiên

ti n" hon m t cách gi t o so v i trình d phát tri n c a l c lu ng s n xu t s kìm hãm

s phát tri n c a l c lu ng s n xu t. Khi quan h s n xu t kìm hãm s phát tri n c a l c

lu ng s n xu t, thì theo quy lu t chung, quan h s n xu t cu s du c thay th b ng quan

h s n xu t m i phù h p v i trình d phát tri n c a l c lu ng s n xu t d thúc d y l c

lu ng s n xu t phát tri n. Tuy nhiên, vi c gi i quy t mâu thu n gi a l c lu ng s n xu t

v i quan h s n xu t không ph i gi n don. Nó ph i thông qua nh n th c và ho t d ng

c i t o xã h i c a con ngu i. Trong xã h i có giai c p ph i thông qua d u tranh giai c p,

thông qua cách m ng xã h i.

Quy lu t quan h s n xu t phù h p v i trình d phát tri n c a l c lu ng s n xu t là

quy lu t ph bi n tác d ng trong toàn b ti n trình l ch s nhân lo i. S thay th , phát

tri n c a l ch s nhân lo i t ch d công xã nguyên thu , qua ch d chi m h u nô l ,

ch d phong ki n, ch d tu b n ch nghia và d n xã h i c ng s n tuong lai là do s

tác d ng c a h th ng các quy lu t xã h i, trong dó quy lu t quan h s n xu t phù h p

v i trình d phát tri n c a l c lu ng s n xu t là quy lu t co b n nh t.

III- Bi n ch ng c a co s h t ng và ki n trúc thu ng t ng

1. Khái ni m co s h t ng và ki n trúc thu ng t ng

Quan h s n xu t du c hình thành m t cách khách quan trong quá trình s n xu t

t o thành quan h v t ch t c a xã h i. Trên co s quan h s n xu t hình thành nên các

quan h v chính tr và tinh th n c a xã h i. Hai m t dó c a d i s ng xã h i du c khái

Sdd

, t.13, tr. 15.

154

quát thành co s h t ng và ki n trúc thu ng t ng c a xã h i.

C.Mác vi t: "Toàn b nh ng quan h s n xu t y h p thành co c u kinh t c a xã

h i, t c là cái co s hi n th c trên dó d ng lên m t ki n trúc thu ng t ng pháp lý và

chính tr và nh ng hình thái ý th c xã h i nh t d nh tuong ng v i co s hi n th c dó"

a) Co s h t ng

Co s h t ng là toàn b nh ng quan h s n xu t h p thành co c u kinh t c a m t

xã h i nh t d nh.

Co s h t ng c a m t xã h i c th bao g m quan h s n xu t th ng tr , quan h

s n xu t tàn du c a xã h i cu và quan h s n xu t m m m ng c a xã h i tuong lai.

Trong dó, quan h s n xu t th ng tr bao gi cung gi vai trò ch d o, chi ph i các quan

h s n xu t khác, nó quy d nh xu hu ng chung c a d i s ng kinh t - xã h i. B i v y,

co s h t ng c a m t xã h i c th du c d c trung b i quan h s n xu t th ng tr trong

xã h i dó. Tuy nhiên, quan h s n xu t tàn du và quan h s n xu t m m m ng cung có

vai trò nh t d nh.

Nhu v y, xét trong n i b phuong th c s n xu t thì quan h s n xu t là hình th c

phát tri n c a l c lu ng s n xu t, nhung xét trong t ng th các quan h xã h i thì các

quan h s n xu t "h p thành" co s kinh t c a xã h i, t c là co s hi n th c, trên dó

hình thành nên ki n trúc thu ng t ng tuong ng.

b) Ki n trúc thu ng t ng

Ki n trúc thu ng t ng là toàn b nh ng quan di m chính tr , pháp quy n, tri t

h c, d o d c, tôn giáo, ngh thu t, v.v. cùng v i nh ng thi t ch xã h i tuong ng nhu

nhà nu c, d ng phái, giáo h i, các doàn th xã h i, v.v. du c hình thành trên co s h

t ng nh t d nh.

M i y u t c a ki n trúc thu ng t ng có d c di m riêng, có quy lu t v n d ng

phát tri n riêng, nhung chúng liên h v i nhau, tác d ng qua l i l n nhau và d u hình

thành trên co s h t ng. Song, m i y u t khác nhau có quan h khác nhau d i v i co

s h t ng. Có nh ng y u t nhu chính tr , pháp lu t có quan h tr c ti p v i co s h

t ng; còn nh ng y u t nhu tri t h c, tôn giáo, ngh thu t ch quan h gián ti p v i nó.

Trong xã h i có giai c p, ki n trúc thu ng t ng mang tính giai c p, trong dó, nhà

nu c có vai trò d c bi t quan tr ng. Nó tiêu bi u cho ch d chính tr c a m t xã h i

nh t d nh. Nh có nhà nu c, giai c p th ng tr m i th c hi n du c s th ng tr c a mình

v t t c các m t c a d i s ng xã h i.

2. Quan h bi n ch ng gi a co s h t ng và ki n trúc thu ng t ng

a) Vai trò quy t d nh c a co s h t ng d i v i ki n trúc thu ng t ng

Co s h t ng và ki n trúc thu ng t ng là hai m t c a d i s ng xã h i, chúng th ng

Sdd

, t.13, tr. 15.

155

nh t bi n ch ng v i nhau, trong dó co s h t ng dóng vai trò quy t d nh d i v i ki n

trúc thu ng t ng.

Vai trò quy t d nh c a co s h t ng d i v i ki n trúc thu ng t ng tru c h t th

hi n ch : M i co s h t ng s hình thành nên m t ki n trúc thu ng t ng tuong ng

v i nó. Tính ch t c a ki n trúc thu ng t ng là do tính ch t c a co s h t ng quy t

d nh. Trong xã h i có giai c p, giai c p nào th ng tr v kinh t thì cung chi m d a v

th ng tr v m t chính tr và d i s ng tinh th n c a xã h i. Các mâu thu n trong kinh t ,

xét d n cùng, quy t d nh các mâu thu n trong linh v c chính tr tu tu ng; cu c d u

tranh giai c p v chính tr tu tu ng là bi u hi n nh ng d i kháng trong d i s ng kinh t .

T t c các y u t c a ki n trúc thu ng t ng nhu nhà nu c, pháp quy n, tri t h c, tôn

giáo, v.v. d u tr c ti p hay gián ti p ph thu c vào co s h t ng, do co s h t ng

quy t d nh.

Vai trò quy t d nh c a co s h t ng d i v i ki n trúc thu ng t ng còn th hi n

ch : co s h t ng thay d i thì s m hay mu n, ki n trúc thu ng t ng cung thay d i theo.

C.Mác vi t: "Co s kinh t thay d i thì toàn b cái ki n trúc thu ng t ng d s cung b

d o l n ít nhi u nhanh chóng"

Quá trình dó di n ra không ch trong giai do n thay d i t hình thái kinh t - xã

h i này sang hình thái kinh t - xã h i khác, mà còn di n ra ngay trong b n thân m i

hình thái kinh t - xã h i.

Tuy s thay d i c a ki n trúc thu ng t ng cung g n v i s phát tri n c a l c

lu ng s n xu t, nhung l c lu ng s n xu t không tr c ti p làm thay d i ki n trúc thu ng

t ng. S phát tri n c a l c lu ng s n xu t làm thay d i quan h s n xu t, t c tr c ti p

làm thay d i co s h t ng và thông qua dó làm thay d i ki n trúc thu ng t ng.

S thay d i co s h t ng d n d n làm thay d i ki n trúc thu ng t ng di n ra r t

ph c t p. Trong dó, có nh ng y u t c a ki n trúc thu ng t ng thay d i nhanh chóng

cùng v i s thay d i co s h t ng nhu chính tr , pháp lu t, v.v.. Trong ki n trúc thu ng

t ng, có nh ng y u t thay d i ch m nhu tôn giáo, ngh thu t, v.v. ho c có nh ng y u t

v n du c k th a trong xã h i m i. Trong xã h i có giai c p, s thay d i dó ph i thông

qua d u tranh giai c p, thông qua cách m ng xã h i.

b) Tác d ng tr l i c a ki n trúc thu ng t ng d i v i co s h t ng

Tuy co s h t ng quy t d nh ki n trúc thu ng t ng, ki n trúc thu ng t ng phù

h p v i co s h t ng, nhung dó không ph i là s phù h p m t cách gi n don, máy móc.

Toàn b ki n trúc thu ng t ng, cung nhu các y u t c u thành nó d u có tính d c l p

tuong d i trong quá trình v n d ng phát tri n và tác d ng m t cách m nh m d i v i co

s h t ng.

T t c các y u t c u thành ki n trúc thu ng t ng d u có tác d ng d n co s h

Sdd

, t.13, tr. 15.

156

t ng. Tuy nhiên, m i y u t khác nhau có vai trò khác nhau, có cách th c tác d ng khác

nhau. Trong xã h i có giai c p, nhà nu c là y u t có tác d ng m nh nh t d i v i co s

h t ng vì dó là b máy b o l c t p trung c a giai c p th ng tr v kinh t . Các y u t

khác c a ki n trúc thu ng t ng nhu tri t h c, d o d c, tôn giáo, ngh thu t, v.v. cung

d u tác d ng d n co s h t ng, nhung chúng d u b nhà nu c, pháp lu t chi ph i.

Trong m i ch d xã h i, s tác d ng c a các b ph n c a ki n trúc thu ng t ng

không ph i bao gi cung theo m t xu hu ng. Ch c nang xã h i co b n c a ki n trúc

thu ng t ng th ng tr là xây d ng, b o v và phát tri n co s h t ng dã sinh ra nó, ch ng

l i m i nguy co làm suy y u ho c phá ho i ch d kinh t dó. M t giai c p ch có th gi

v ng du c s th ng tr v kinh t ch ng nào xác l p và c ng c du c s th ng tr v

chính tr , tu tu ng.

S tác d ng c a ki n trúc thu ng t ng d i v i co s h t ng di n ra theo hai chi u.

N u ki n trúc thu ng t ng tác d ng phù h p v i các quy lu t kinh t khách quan thì nó

là d ng l c m nh m thúc d y kinh t phát tri n; n u tác d ng ngu c l i, nó s kìm hãm

phát tri n kinh t , kìm hãm phát tri n xã h i.

Tuy ki n trúc thu ng t ng có tác d ng m nh m d i v i s phát tri n kinh t ,

nhung không làm thay d i du c ti n trình phát tri n khách quan c a xã h i. Xét d n

cùng, nhân t kinh t dóng vai trò quy t d nh d i v i ki n trúc thu ng t ng. N u ki n

trúc thu ng t ng kìm hãm phát tri n kinh t thì s m hay mu n, b ng cách này hay

cách khác, ki n trúc thu ng t ng cu s du c thay th b ng ki n trúc thu ng t ng m i

ti n b d thúc d y kinh t ti p t c phát tri n.

IV- Ph m trù hình thái kinh t - xã h i và ý nghia phuong pháp lu n

c a nó.

1. Ph m trù hình thái kinh t - xã h i

Gi a các m t trong d i s ng xã h i th ng nh t bi n ch ng v i nhau t o thành các

xã h i c th t n t i trong t ng giai do n l ch s nh t d nh. Các xã h i c th dó du c

ch nghia duy v t l ch s khái quát thành ph m trù hình thái kinh t - xã h i.

Hình thái

kinh t - xã h i là m t ph m trù c a ch nghia duy v t l ch s dùng d ch xã h i t ng

giai do n l ch s nh t d nh, v i m t ki u quan h s n xu t d c trung cho xã h i dó, phù

h p v i m t trình d nh t d nh c a l c lu ng s n xu t, và v i m t ki n trúc thu ng

t ng tuong ng du c xây d ng trên nh ng quan h s n xu t y.

Hình thái kinh t - xã h i là m t h th ng hoàn ch nh, có c u trúc ph c t p, trong dó

có các m t co b n là l c lu ng s n xu t, quan h s n xu t và ki n trúc thu ng t ng. M i

m t c a hình thái kinh t - xã h i có v trí riêng và tác d ng qua l i l n nhau, th ng nh t

v i nhau.

L c lu ng s n xu t là n n t ng v t ch t - k thu t c a m i hình thái kinh t - xã h i.

Hình thái kinh t - xã h i khác nhau có l c lu ng s n xu t khác nhau. Suy d n cùng, s phát

tri n c a l c lu ng s n xu t quy t d nh s hình thành, phát tri n và thay th l n nhau c a

157

các hình thái kinh t - xã h i.

Các quan h s n xu t t o thành co s h t ng c a xã h i và quy t d nh t t c m i

quan h xã h i khác

. M i hình thái kinh t - xã h i có m t ki u quan h s n xu t d c

tru ng cho nó. Quan h s n xu t là tiêu chu n khách quan d phân bi t các ch d xã

h i. .

Ki n trúc thu ng t ng du c hình thành và phát tri n phù h p v i co s h t ng,

nhung nó l i là công c d b o v , duy trì và phát tri n co s h t ng dã sinh ra nó.

Ngoài các m t co b n dã nêu trên, các hình thái kinh t - xã h i còn có quan h v

gia dình, dân t c và các quan h xã h i khác. Các quan h dó d u g n bó ch t ch v i

quan h s n xu t, bi n d i cùng v i s bi n d i c a quan h s n xu t.

2. ý nghia phuong pháp lu n c a ph m trù hình thái kinh t - xã h i

a) S phát tri n c a các hình thái kinh t - xã h i là quá trình l ch s -

t nhiên

Xã h i loài ngu i dã phát tri n tr i qua nhi u hình thái kinh t - xã h i n i ti p

nhau. Trên co s phát hi n ra các quy lu t v n d ng phát tri n khách quan c a xã h i,

C.Mác dã di d n k t lu n: "S phát tri n c a nh ng hình thái kinh t - xã h i là m t quá

trình l ch s - t nhiên"

Hình thái kinh t - xã h i là m t h th ng, trong dó, các m t không ng ng tác

d ng qua l i l n nhau t o thành các quy lu t v n d ng, phát tri n khách quan c a xã h i.

Ðó là quy lu t v s phù h p c a quan h s n xu t v i trình d phát tri n c a l c lu ng

s n xu t, quy lu t co s h t ng quy t d nh ki n trúc thu ng t ng và các quy lu t xã h i

khác. Chính s tác d ng c a các quy lu t khách quan dó mà các hình thái kinh t - xã

h i v n d ng phát tri n t th p d n cao.

Ngu n g c sâu xa c a s v n d ng phát tri n c a xã h i là s phát tri n c a l c

lu ng s n xu t. Chính s phát tri n c a l c lu ng s n xu t dã quy t d nh, làm thay d i

quan h s n xu t. Ð n lu t mình, quan h s n xu t thay d i s làm cho ki n trúc thu ng

t ng thay d i theo, và do dó mà hình thái kinh t - xã h i cu du c thay th b ng hình

thái kinh t - xã h i m i cao hon, ti n b hon. Quá trình dó di n ra m t cách khách quan

ch không ph i theo ý mu n ch quan. V.I.Lênin vi t: "Ch có dem quy nh ng quan

h xã h i vào nh ng quan h s n xu t, và dem quy nh ng quan h s n xu t vào trình d

c a nh ng l c lu ng s n xu t thì ngu i ta m i có du c m t co s v ng ch c d quan

ni m s phát tri n c a nh ng hình thái xã h i là m t quá trình l ch s - t nhiên"

S tác d ng c a các quy lu t khách quan làm cho các hình thái kinh t - xã h i

phát tri n thay th nhau t th p d n cao - dó là con du ng phát tri n chung c a nhân

lo i. Song, con du ng phát tri n c a m i dân t c không ch b chi ph i b i các quy lu t

1. Xem V.I.Lênin:

Toàn t p,

Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1974, t.1, tr. 159.

2. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p,

Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1993, t.23, tr. 21.

. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxco va, 1974, t.1, tr. 163.

158

chung, mà còn b tác d ng b i các di u ki n v t nhiên, v chính tr , v truy n th ng

van hóa, v di u ki n qu c t , v.v.. Chính vì v y, l ch s phát tri n c a nhân lo i h t s c

phong phú, da d ng. M i dân t c d u có nét d c dáo riêng trong l ch s phát tri n c a

mình. Có nh ng dân t c l n lu t tr i qua các hình thái kinh t - xã h i t th p d n cao;

nhung cung có nh ng dân t c b qua m t hay m t s hình thái kinh t - xã h i nào dó.

Tuy nhiên, vi c b qua dó cung di n ra theo m t quá trình l ch s - t nhiên ch không

ph i theo ý mu n ch quan.

Nhu v y,

quá trình l ch s - t nhiên c a s phát tri n xã h i ch ng nh ng di n ra

b ng con du ng phát tri n tu n t , mà còn bao hàm c s b

qua, trong nh ng di u ki n

nh t d nh, m t ho c m t vài hình thái kinh t - xã h i nh t d nh.

b) Giá tr khoa h c c a h c thuy t hình thái kinh t - xã h i

Tru c Mác, ch nghia duy tâm gi vai trò th ng tr trong khoa h c xã h i. S ra

d i h c thuy t hình thái kinh t - xã h i dã dua l i cho khoa h c xã h i m t phuong

pháp nghiên c u th c s khoa h c.

H c thuy t dó ch ra: s n xu t v t ch t là co s c a d i s ng xã h i, phuong th c

s n xu t quy t d nh các m t c a d i s ng xã h i. Cho nên, không th xu t phát t ý

th c, tu tu ng, t ý chí ch quan c a con ngu i d gi i thích các hi n tu ng trong d i

s ng xã h i mà ph i xu t phát t phuong th c s n xu t.

H c thuy t dó cung ch ra: xã h i không ph i là s k t h p m t cách ng u nhiên,

máy móc gi a các cá nhân, mà là m t co th s ng sinh d ng, các m t th ng nh t ch t

ch v i nhau, tác d ng qua l i l n nhau. Trong dó, quan h s n xu t là quan h co b n,

quy t d nh các quan h xã h i khác, là tiêu chu n khách quan d phân bi t các ch d xã

h i. Ði u dó cho th y, mu n nh n th c dúng d i s ng xã h i, ph i phân tích m t cách

sâu s c các m t c a d i s ng xã h i và m i quan h l n nhau gi a chúng. Ð c bi t ph i

di sâu phân tích v quan h s n xu t thì m i có th hi u m t cách dúng d n v d i s ng

xã h i. Chính quan h s n xu t cung là tiêu chu n khách quan d phân k l ch s m t

cách dúng d n, khoa h c.

H c thuy t dó còn ch ra: s phát tri n c a các hình thái kinh t - xã h i là m t

quá trình l ch s - t nhiên, t c di n ra theo các quy lu t khách quan ch không ph i

theo ý mu n ch quan. Cho nên, mu n nh n th c dúng d i s ng xã h i ph i di sâu

nghiên c u các quy lu t v n d ng phát tri n c a xã h i. V.I.Lênin vi t: "Xã h i là m t

co th s ng dang phát tri n không ng ng (ch không ph i là m t cái gì du c k t thành

m t cách máy móc và do dó cho phép có th tùy ý ph i h p các y u t xã h i nhu th

nào cung du c), m t co th mà mu n nghiên c u nó thì c n ph i phân tích m t cách

khách quan nh ng quan h s n xu t c u thành m t hình thái xã h i nh t d nh và c n ph i

nghiên c u nh ng quy lu t v n hành và phát tri n c a hình thái xã h i dó"

K t khi h c thuy t hình thái kinh t - xã h i c a Mác ra d i cho d n nay, loài

ngu i dã có nh ng bu c phát tri n h t s c to l n v m i m t, nhung h c thuy t dó v n

Sdd

, t.1, tr. 198.

159

là phuong pháp th c s khoa h c d nh n th c m t cách dúng d n v d i s ng xã h i.

Ðuong nhiên, h c thuy t dó "không bao gi có tham v ng gi i thích t t c , mà ch có ý

mu n v ch ra m t phuong pháp... "duy nh t khoa h c" d gi i thích l ch s "

G n dây, có nh ng quan di m di d n ph nh n h c thuy t hình thái kinh t - xã

h i và cho r ng ph i thay th b ng cách ti p c n van minh. Cách ti p c n này phân chia

l ch s phát tri n nhân lo i thành van minh nông nghi p, van minh công nghi p, van

minh h u công nghi p (hay van minh tin h c, van minh trí tu ). Th c ch t dây là phân

chia d a vào các trình d phát tri n kinh t , d a vào trình d khoa h c và công ngh . Rõ

ràng, cách ti p c n này không th thay th du c h c thuy t hình thái kinh t - xã h i, nó

không v ch ra m i quan h gi a các m t trong d i s ng xã h i và các quy lu t v n

d ng, phát tri n c a xã h i t th p d n cao.

3. V n d ng h c thuy t hình thái kinh t - xã h i vào s nghi p xây d ng

ch nghia xã h i nu c ta

H c thuy t hình thái kinh t - xã h i dã du c C.Mác v n d ng vào phân tích xã

h i tu b n, v ch ra các quy lu t v n d ng, phát tri n c a xã h i dó và dã di d n d báo

v s ra d i c a hình thái kinh t - xã h i cao hon, hình thái c ng s n ch nghia, mà giai

do n d u là ch nghia xã h i. Ch nghi a xã h i dã hình thành phát tri n t sau Cách

m ng Tháng Mu i Nga.

V n d ng ch nghia Mác - Lênin vào di u ki n c th c a nu c ta, Ð ng ta kh ng

d nh: d c l p dân t c và ch nghia xã h i không tách r i nhau. Ðó là quy lu t phát tri n

c a cách m ng Vi t Nam, là s i ch d xuyên su t du ng l i cách m ng c a Ð ng. Vi c

Ð ng ta luôn luôn kiên d nh con du ng ti n lên ch nghia xã h i là phù h p v i xu

hu ng c a th i d i và di u ki n c th c a nu c ta.

Tuy nhiên, t th c ti n, nh t là th c ti n quá trình d i m i, chúng ta ngày càng

nh n th c rõ hon con du ng di lên ch nghia xã h i nu c ta.

"Con du ng di lên c a nu c ta là s phát tri n quá d lên ch nghia xã h i b

qua ch d tu b n ch nghia, t c là b qua vi c xác l p v trí th ng tr c a quan h s n

xu t và ki n trúc thu ng t ng tu b n ch nghia, nhung ti p thu, k th a nh ng thành t u

mà nhân lo i dã d t du c du i ch d tu b n ch nghia, d c bi t v khoa h c và công

ngh , d phát tri n nhanh l c lu ng s n xu t, xây d ng n n kinh t hi n d i.

Xây d ng ch nghia xã h i b qua ch d tu b n ch nghia, t o ra s bi n d i v

ch t c a xã h i trên t t c các linh v c là s nghi p r t khó khan, ph c t p,

cho nên

ph i

tr i qua m t th i k quá d lâu dài v i nhi u ch ng

du ng, nhi u hình th c t ch c kinh

t , xã h i có tính ch t quá d

. Trong các linh v c c a d i s ng xã h i di n ra s dan xen

và d u tranh gi a cái m i và cái cu"

V n d ng quy lu t s phù h p c a quan h s n xu t v i trình d phát tri n c a l c

lu ng s n xu t. "Ð ng và Nhà nu c ta ch truong th c hi n nh t quán và lâu dài chính

sách phát tri n n n kinh t hàng hóa nhi u thành ph n v n d ng theo co ch th tru ng

Sdd

, t.1, tr. 171.

1. Ð ng C ng s n Vi t Nam:

Van ki n Ð i h i d i bi u toàn qu c l n th IX,

Nxb. Chính tr qu c gia Hà N i,

2001, tr. 84 - 85.

160

có s qu n lý c a Nhà nu c theo d nh hu ng xã h i ch nghia; dó chính là

n n kinh t

th tru ng d nh hu ng xã h i ch nghia

Theo quan di m c a Ð ng ta, "kinh t th tru ng d nh hu ng xã h i ch nghia có

nhi u hình th c s h u, nhi u thành ph n kinh t , trong dó kinh t nhà nu c gi vai trò

ch d o; kinh t nhà nu c cùng v i kinh t t p th ngày càng tr thành n n t ng v ng

ch c"

Xây d ng và phát tri n n n kinh t th tru ng d nh hu ng xã h i ch nghia v a

phù h p v i xu hu ng phát tri n chung c a nhân lo i, v a phù h p v i yêu c u phát

tri n c a l c lu ng s n xu t nu c ta; v i yêu c u c a quá trình xây d ng n n kinh t

d c l p, t ch k t h p v i ch d ng h i nh p kinh t qu c t .

Nu c ta ti n lên ch nghia xã h i t m t n n kinh t ph bi n là s n xu t nh , lao

d ng th công là ph bi n. Chính vì v y, chúng ta ph i ti n hành công nghi p hóa, hi n

d i hóa. Trong th i d i ngày nay, công nghi p hóa ph i g n li n v i hi n d i hóa. Công

nghi p hóa, hi n d i hóa nu c ta là nh m xây d ng co s v t ch t k thu t cho ch

nghia xã h i. Ðó là nhi m v trung tâm trong su t th i k quá d ti n lên ch nghia xã

h i nu c ta.

G n li n v i phát tri n kinh t , xây d ng n n kinh t th tru ng d nh hu ng xã h i

ch nghia, d y m nh công nghi p hóa, hi n d i hóa d t nu c, ph i không ng ng d i

m i h th ng chính tr , nâng cao vai trò lãnh d o và s c chi n d u c a Ð ng, xây d ng

Nhà nu c pháp quy n xã h i ch nghia, nâng cao vai trò c a các t ch c qu n chúng,

phát huy s c m nh d i doàn k t toàn dân trong s nghi p xây d ng và b o v T qu c.

Ð ng th i v i phát tri n kinh t , ph i phát tri n van hóa, xây d ng n n van hóa

tiên ti n d m dà b n s c dân t c nh m không ng ng nâng cao d i s ng tinh th n c a

nhân dân; phát tri n giáo d c và dào t o nh m nâng cao dân trí, dào t o nhân l c và b i

du ng nhân tài; gi i quy t t t các v n d xã h i, th c hi n công b ng xã h i nh m th c

hi n m c tiêu: "Dân giàu, nu c m nh, xã h i công b ng, dân ch , van minh".

Câu h i ôn t p

1. T i sao nói s n xu t v t ch t là nhân t quy t d nh s t n t i và phát tri n c a

xã h i. T dó rút ra ý nghia phuong pháp lu n gì?

2. Phân tích n i dung quy lu t quan h s n xu t ph i phù h p v i trình d c a l c

lu ng s n xu t?

3. Phân tích m i quan h gi a co s h t ng và ki n trúc thu ng t ng.

4. Hình thái kinh t - xã h i là gì? Vì sao nói s phát tri n c a hình thái kinh t -

xã h i là m t quá trình l ch s t nhiên?

5. V n d ng h c thuy t hình thái kinh t - xã h i vào s nghi p xây d ng ch

nghia xã h i Vi t Nam hi n nay?

Sdd

, tr. 86.

Sdd

, tr. 87.

161

Chuong XI

Giai c p và dân t c

I- Nh ng hình th c c ng d ng ngu i trong l ch s

1. Nh ng hình th c c ng d ng ngu i tru c dân t c

Ð t n t i và phát tri n, con ngu i ph i g n k t v i nhau thành nh ng c ng d ng.

Trong quá trình phát tri n c a xã h i, tru c khi dân t c ra d i, các hình th c c ng d ng

ngu i cung bi n d i t th t c d n b l c, b t c.

a) Th t c

Là c ng d ng ngu i (g m kho ng vài tram ngu i) có cùng m t huy t th ng. Th

t c là m t don v s n xu t và là m t hình th c t n t i co b n c a xã h i nguyên thu . Do

trình d c a l c lu ng s n xu t chua phát tri n, ngu n s ng ch y u d a vào tr ng tr t

và chan nuôi, vì v y vai trò c a ngu i ph n trong th t c có m t v trí d c bi t. Ch d

qu n hôn th i k d u và d a v d c tôn c a ngu i ph n trong s n xu t chính là co s

hình thành hình th c th t c m u quy n d u tiên trong l ch s . S phát tri n c a l c

lu ng s n xu t dã làm thay d i v trí c a ngu i dàn ông trong ch d th t c. Hình th c

th t c ph quy n dã ra d i thay th hình th c th t c m u quy n. Th t c là hình th c

c ng d ng ngu i d u tiên trong l ch s .

Ngoài d c trung chung v huy t th ng là ch y u, th t c còn có nh ng quan h

c ng d ng v ngôn ng , t p quán, tín n gu ng, van hóa. M i th t c có khu v c cu trú,

vùng san b t và tên g i riêng.

Co s t n t i v kinh t c a th t c là quy n s h u chung v tu li u s n xu t và

tài s n. H cùng lao d ng và m i s n ph m du c chia d u cho t t c các thành viên

trong th t c.

Lãnh d o th t c là m t h i d ng th t c, d ng d u là t c tru ng du c m i ngu i

b u ra. Vi c qu n lý di u hành th t c d a trên ngh quy t c a h i ngh th t c g m các

nam n dã thành niên trong th t c. Khi t c tru ng dã du c b u, các thành viên trong th

t c tôn kính và ch p hành s di u khi n c a t c tru ng m t cách t nguy n.

b) B l c

Là m t t p h p dân cu du c t o thành t nhi u th t c do có quan h huy t th ng

ho c quan h hôn nhân liên k t v i nhau, trong dó có m t th t c g c t o thành b l c

g i là bào t c.

Ð c trung c a b l c là có cùng ngôn ng , phong t c t p quán, van hóa, tín

162

ngu ng và cùng chung s ng trên m t vùng lãnh th . M c dù chua th t s n d nh nhung

vi c xác l p ch quy n v m t lãnh th là d c trung m i c a b l c so v i th t c.

B l c có hình th c s h u cao hon th t c. Ngoài s h u riêng c a th t c, b l c

còn có nh ng s h u khác bao g m vùng lãnh th , noi tr ng tr t, san b t và chan nuôi...

Lãnh d o b l c là m t h i d ng các t c tru ng. Trong b l c có m t th linh t i

cao nhung m i quy n hành qu n lý b l c d u do h i ngh c a h i d ng các t c tru ng

và th linh quân s quy t d nh. Hình th c phát tri n cao nh t c a b l c là liên minh b

l c du c hình thành t s liên k t nhi u b l c.

Trong xã h i nguyên thu , b l c là hình th c t t nh t d phát tri n s n xu t.

Chính trong th i k này, công c s n xu t b ng kim lo i dã du c hình thành t o nên hình

th c phân công lao d ng xã h i d u tiên gi a tr ng tr t và chan nuôi, nông nghi p v i

th công nghi p... Ðó là ti n d khách quan c a s xu t hi n s h u tu nhân. D a trên

s h u tu nhân, b t c ra d i thay th cho hình th c b l c và liên minh các b l c.

c) B t c

Là m t c ng d ng dân cu du c hình thành t s liên k t c a nhi u b l c và liên

minh các b l c trên cùng m t vùng lãnh th nh t d nh. B t c dông d o hon b l c.

M i b t c có tên g i và có nh ng d c di m v kinh t , van hóa riêng. Khác v i b l c

và th t c, b t c có vùng lãnh th tuong d i n d nh, dân cu da d ng và dan xen, da

ngôn ng và van hóa, trong dó ngôn ng c a b l c nào chi m v trí trung tâm c a s

giao luu và phát tri n kinh t s tr thành ngôn ng chung c a c b t c.

Th i k hình thành b t c là th i k dánh d u s tan rã hoàn toàn c a xã h i công

xã nguyên thu ; s h u tu nhân và ch d tu h u ra d i thay th s h u t p th c a th

t c, b l c. Nhà nu c, t ch c chính tr xã h i có giai c p d u tiên du c hình thành.

Ph m vi th ng tr c a nhà nu c có th không trùng v i b t c. Có nhà nu c m t b

t c, cung có nhà nu c nhi u b t c, s c t c. S xu t hi n nhà nu c dã góp ph n r t quan

tr ng vào quá trình phát tri n kinh t - xã h i, thúc d y s th ng nh t v kinh t và van

hóa, m r ng giao luu gi a các b t c... Du i tác d ng c a các quan h m i; d c bi t là

quan h giao luu v kinh t , khuôn kh ch t h p c a b t c không còn thích h p cho s

phát tri n. Nh ng nhân t khách quan trên dây dã thúc d y quá trình hình thành m t

c ng d ng ngu i m i thay th b t c, dó là s xu t hi n dân t c.

2. Dân t c

Là m t c ng d ng dân cu hình thành t m t b t c ho c t s liên k t c a t t c

các b t c s ng trên cùng m t vùng lãnh th .

Cung nhu b t c, dân t c là hình th c c ng d ng ngu i g n li n v i xã h i có

giai c p, có các th ch chính tr và nhà nu c.

N u trong b t c các c ng d ng dân cu liên k t v i nhau chua d a trên nh ng

nguyên t c pháp lý, chua th c s là m t c ng d ng dân cu n d nh và b n v ng; thì

163

ngu c l i, dân t c là m t c ng d ng dân cu có tính th ng nh t cao, n d nh và tuong d i

b n v ng d a trên nh ng nguyên t c pháp lý cao.

Do d c di m phát tri n c a n n kinh t th tru ng, giai c p tu s n ngày càng xoá b

s phân tán v tu li u s n xu t, v tài s n và v dân cu, liên minh c a các b t c v i

nh ng l i ích, lu t l , chính ph và các vùng cát c lãnh th riêng khác nhau, dã ph i

nhu ng bu c cho s hình thành "... m t dân t c

th ng nh t

, có m t chính ph

th ng

nh t

, m t lu t pháp

th ng nh t

, m t l i ích dân t c

th ng nh t

, có tính giai c p và m t

hàng rào thu quan

th ng nh t

Nhu v y, dân t c là m t c ng d ng dân cu g m có nh ng d c di m chung

th ng nh t r t ch t ch :

- Th nh t, c ng d ng v lãnh th

Lãnh th là s bi u hi n c th v m t ch quy n c a m t dân t c trong quan h

v i các qu c gia dân t c khác. Lãnh th bao g m ch quy n c v vùng d t, vùng tr i,

vùng bi n và các h i d o, th m l c d a... Trong m t qu c gia nhi u dân t c thì lãnh th

qu c gia g m lãnh th c a t t c các dân t c thu c qu c gia y h p thành. Ch quy n

qu c gia dân t c v lãnh th là k t qu lao d ng ki n t o c a c m t dân t c trong su t

quá trình hình thành dân t c. Nó du c th ch b ng lu t pháp qu c gia và qu c t . Lãnh

th là ch quy n không th chia c t, là noi sinh t n phát tri n và là n n t ng hình thành

nên t qu c c a m i qu c gia dân t c.

- Th hai, c ng d ng v kinh t

C ng d ng chung v kinh t là nhân t b o d m cho s t n t i và th ng nh t c a

m i qu c gia dân t c. C.Mác và Ph.Angghen ch ng minh r ng, d ng l c g n k t các dân

t c thành m t nhà nu c, m t qu c gia th ng nh t chính là y u t kinh t . Trong m i m t

dân t c thu ng t n t i nhi u giai c p, nhi u t ng l p xã h i có l i ích riêng khác nhau,

th m chí d i l p nhau. M c dù v y, trong s khác bi t y v n ph i có nh ng tuong d ng

nh t d nh v m t l i ích. L ch s cho th y, s tuong d ng và phù h p v l i ích càng

l n, tính th ng nh t c a dân t c càng cao, s cách bi t và d i l p v l i ích gi a các b t c

dân t c càng cao, nguy co tan rã dân t c càng l n. M t qu c gia th ng nh t, m t dân t c

th ng nh t ph i du c b o d m và ph i d a trên co s c ng d ng chung v kinh t . Tính

th ng nh t, tính tuong d ng và n d nh chung v kinh t luôn luôn là nhân t b o d m cho

s th ng nh t c a m i qu c gia dân t c.

- Th ba, c ng d ng v ngôn ng

Ngôn ng là công c quan tr ng nh t trong giao ti p c a các dân t c. M i dân t c

d u có ngôn ng riêng c a dân t c mình, nhung trong m t qu c gia nhi u dân t c bao

gi cung có m t ngôn ng chung th ng nh t. Ngôn ng du c ch n làm ngôn ng th ng

nh t thu ng là s n ph m và là k t qu t t y u c a m t quá trình phát tri n lâu dài v

1. C. Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p,

Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.4, tr. 603.

164

kinh t - xã h i c a các dân t c trong m t qu c gia.

Xã h i càng phát tri n, ngôn ng càng phong phú. M t dân t c có th s d ng

nhi u lo i ngôn ng trong quan h và giao ti p v i các qu c gia dân t c khác, nhung

ti ng m d - ngôn ng chung c a m t dân t c, m t qu c gia th ng nh t là d c trung b n

ch t và là nhân t k t n i các dân t c thành m t qu c gia có ch quy n. Ngôn ng là n n

t ng van hóa, d ng th i là di s n tinh th n c a m i dân t c.

Th tu, c ng d ng v van hóa, v tâm lý

Van hóa là y u t d c bi t trong s g n k t c ng d ng dân t c thành m t kh i

th ng nh t. L ch s phát tri n van hóa c a m i dân t c r t phong phú và da d ng. Ngay

t th i nguyên thu , m i th t c, b l c, b t c... có nh ng di u ki n sinh s ng riêng,

nên van hóa cung có nh ng s c thái riêng. Van hóa c a m t dân t c ph n ánh khái quát

tính da d ng chung c a các s c t c, các c ng d ng dân cu trên cùng m t vùng lãnh th .

Ð c trung chung c a van hóa dân t c là th ng nh t trong tính da d ng. Nó du c ch t l c

tr i dài trong su t l ch s d u tranh d sinh t n c a m i dân t c. Trong quá trình phát

tri n, các thành viên c a dân t c thu c các t ng l p xã h i khác nhau, m t m t gi gìn

b o v nh ng di s n van hóa riêng c a mình, m t khác tham gia vào s sáng t o ra nh ng

giá tr van hóa chung c a c c ng d ng. Xã h i càng phát tri n nhu c u v van hóa càng

cao. Hon th n a, van hóa còn là d ng l c c a s phát tri n, là công c b o v d c l p

và ch quy n c a m i qu c gia. Ð u tranh b o v ch quy n dân t c ph i du c th hi n

thông qua cu c d u tranh ch ng l i nguy co d ng hóa v van hóa. Giao luu van hóa

gi a các dân t c v a là nhu c u, v a là d ng l c không th thi u du c c a s phát tri n.

Thông qua giao luu v van hóa, m i dân t c t nâng mình lên, t hoàn thi n mình nh

h c h i nh ng tinh hoa van hóa c a dân t c khác.

Trong xã h i có giai c p, m i giai c p có nh ng di u ki n v t ch t riêng nên van

hóa cung không d ng nh t. M c dù v y, các giai c p, các l c lu ng xã h i y v n ph i

ch u s tác d ng và chi ph i b i nh ng y u t van hóa chung c a c ng d ng. M i dân

t c còn có tâm lý l i s ng và nh ng nét tính cách riêng. Tâm lý và nét tính cách riêng

c a m i dân t c tru c h t là s ph n ánh nh ng di u ki n kinh t , di u ki n d a lý, dân

cu và nét d c thù van hóa riêng c a dân t c y.

C ng d ng v lãnh th , c ng d ng v kinh t , c ng d ng v ngôn ng , v van hóa,

tâm lý và tính cách là b n d c trung không th thi u c a m i dân t c. Ð ó chính là nh ng

y u t có m i quan h n i l c m nh m . Nó v a k t dính dân t c thành m t kh i v a

t o ra d ng l c d liên k t và phát tri n cho m i qu c gia dân t c. V i nh ng d c trung

trên, dân t c hình thành thu ng g n li n v i quá trình hình thành và phát tri n c a giai

c p tu s n và ch nghia tu b n, song cung có nh ng dân t c hình thành không g n v i s

ra d i c a ch nghia tu b n. Vi t Nam và Tri u Tiên là m t ví d .

Các hình th c c ng d ng chung c a dân t c có vai trò r t to l n d i v i s phát

tri n c a con ngu i và xã h i. Dân t c hình thành dã th c s t o ra d ng l c cho s phát

tri n. Ð u tranh ch ng l i s nô d ch và áp b c dân t c chính là d u tranh vì s phát

165

tri n và ti n b chung c a nhân lo i.

II- Giai c p và d u tranh giai c p

1. Giai c p

a) Khái ni m giai c p

Trong tác ph m

Sáng ki n vi d i

, Lênin d nh nghia: "Ngu i ta g i là giai c p,

nh ng t p doàn to l n g m nh ng ngu i khác nhau v d a v c a h trong m t h th ng

s n xu t xã h i nh t d nh trong l ch s , khác nhau v quan h c a h (thu ng thu ng thì

nh ng quan h này du c pháp lu t quy d nh và th a nh n) d i v i nh ng tu li u s n xu t,

v vai trò c a h trong t ch c lao d ng xã h i, và nhu v y là khác nhau v cách th c

hu ng th và v ph n c a c i xã h i ít ho c nhi u mà h du c hu ng. Giai c p là nh ng

t p doàn ngu i, mà t p doàn này có th chi m do t lao d ng c a t p doàn khác, do ch

các t p doàn dó có d a v khác nhau trong m t ch d kinh t xã h i nh t d nh"

Nhu v y, s ra d i, t n t i c a giai c p g n v i nh ng h th ng s n xu t xã h i

nh t d nh. S khác nhau v d a v c a giai c p trong h th ng s n xu t là do:

Th nh t

, khác nhau v quan h c a h d i v i vi c s h u nh ng tu li u s n xu t

c a xã h i.

Th hai

, khác nhau v vai trò c a h trong t ch c qu n lý s n xu t, t ch c qu n

lý lao d ng xã h i.

Th ba

, khác nhau v phuong th c và quy mô thu nh p nh ng s n ph m lao d ng

c a xã h i.

Trong nh ng s khác nhau trên dây, s khác nhau c a h v s h u d i v i tu li u

s n xu t có ý nghia quy t d nh. T p doàn ngu i nào n m tu li u s n xu t s tr thành

giai c p th ng tr xã h i và t t y u s chi m do t nh ng s n ph m lao d ng c a các t p

doàn khác. Ðó là b n ch t c a nh ng xung d t giai c p trong các xã h i có giai c p d i

kháng.

Trong các xã h i có giai c p, ngoài giai c p th ng tr và giai c p b tr , còn có các

giai c p và t ng l p trung gian khác. B ph n này không có v trí co b n trong phuong

th c s n xu t, nó thu ng xuyên b phân hóa. Nhân t chi ph i s phân hóa c a các t ng

l p trung gian là l i ích. Các giai c p và t ng l p trung gian ng v phía giai c p th ng

tr hay b tr là tùy thu c vào v trí l i ích c a h .

Giai c p th c ch t là m t ph m trù kinh t - xã h i có tính l ch s . Nó luôn luôn

v n d ng bi n d i cùng v i s bi n d i c a l ch s .

b) Ngu n g c hình thành giai c p

Trong xã h i có nhi u nhóm xã h i khác nhau. S khác nhau y du c phân bi t

b i nh ng d c trung khác nhau nhu gi i tính, ngh nghi p, ch ng t c, dân t c... Nh ng

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1977, t.39, tr. 17-18.

166

khác bi t y t nó không t o ra s d i l p v m t xã h i. Ch có nh ng giai c p xu t

phát t s khác bi t can b n v l i ích m i t o ra nh ng xung d t xã h i mang tính ch t

d i kháng. Mác ch ra r ng: "

S t n t i c a các giai c p ch g n v i nh ng giai do n

phát tri n l ch s nh t d nh c a s n xu t

. S phân chia m t xã h i thành giai c p tru c

h t là do nguyên nhân kinh t .

Trong xã h i nguyên thu , l c lu ng s n xu t chua phát tri n, nang su t lao d ng

r t th p, s n ph m làm ra chua d nuôi s ng ngu i nguyên thu . Ð t n t i h ph i s ng

nuong t a vào nhau theo b y dàn l thu c nhi u vào t nhiên, giai c p chua xu t hi n.

S n xu t ngày càng phát tri n v i s phát tri n c a l c lu ng s n xu t. Công c

s n xu t b ng kim lo i ra d i thay th công c b ng dá, nang su t lao d ng nh dó tang

lên dáng k , phân công lao d ng xã h i t ng bu c hình thành, c a c i du th a xu t hi n,

nh ng ngu i có ch c quy n trong các th t c, b l c dã chi m do t c a c i du th a làm

c a riêng; ch d tu h u ra d i, b t bình d ng v kinh t n y sinh trong n i b công xã,

dó chính là co s c a s xu t hi n giai c p.

Do có c a c i du th a, tù binh b t du c trong các cu c chi n tranh không b gi t

nhu tru c. H du c s d ng làm nô l ph c v nh ng ngu i giàu và có d a v trong xã

h i, ch d có giai c p chính th c hình thành k t dó. Nhu v y, s xu t hi n ch d tu

h u là nguyên nhân quy t d nh tr c ti p s ra d i giai c p. S t n t i các giai c p d i

kháng g n v i ch d chi m h u nô l , ch d phong ki n và ch d tu b n ch nghia.

Ch nghia tu b n phát tri n cao l i t o ti n d khi n cho s th tiêu ch d tu h u, cái

co s kinh t c a s d i kháng giai c p tr thành xu th khách quan trong s phát tri n

xã h i. Ð ó là lôgíc khách quan c a ti n trình phát tri n l ch s .

c) K t c u xã h i - giai c p

Các xã h i có d i kháng giai c p l n lu t thay th nhau trong l ch s . M i ki u xã

h i dó có k t c u xã h i - giai c p riêng c a nó. M i k t c u xã h i - giai c p c a m t xã

h i nh t d nh bao g m hai giai c p co b n d i l p nhau. Ðó là ch nô và nô l trong ch

d nô l , d a ch và nông

nô trong ch d phong ki n, tu s n và vô s n trong ch d tu b n ch nghia. Hai giai c p

co b n c a m i ch d kinh t - xã h i là s n ph m dích th c c a ch d kinh t - xã h i

dó, d ng th i là nh ng giai c p quy t d nh s t n t i, s phát tri n c a h th ng s n

xu t trong xã h i dó. Giai c p th ng tr là giai c p tiêu bi u cho b n ch t c a ch d

kinh t - xã h i dang t n t i. Ngoài hai giai c p co b n, m i k t c u xã h i - giai c p

còn bao g m m t s giai c p không co b n và t ng l p trung gian. Trong nh ng t p

doàn xã h i này có t p doàn là tàn du c a phuong th c s n xu t cu (nhu nô l trong

bu i d u c a xã h i tu b n), có t p doàn là m m m ng c a phuong th c s n xu t

tuong lai (nhu giai c p tu s n và giai c p công nhân công tru ng th công trong giai

do n cu i c a xã h i phong ki n). Ngoài ra b t c xã h i có giai c p nào cung có m t

1. C. Mác và Ph.Angghen

: Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.28, tr. 662.

167

s t ng l p trung gian là s n ph m c a chính phuong th c s n xu t dang th ng tr , là

k t qu c a quá trình phân hóa xã h i không ng ng di n ra trong xã h i. Ð ó là t ng

l p bình dân trong xã h i nô l , các t ng l p ti u tu s n thành th và nông thôn trong

xã h i tu b n. Xã h i có giai c p nào cung t n t i m t t ng l p xã h i có vai trò quan

tr ng v kinh t , xã h i, chính tr , van hóa, dó là t ng l p trí th c.

2. Ð u tranh giai c p

a) Khái ni m d u tranh giai c p

Trong xã h i có giai c p t t y u n y sinh d u tranh giai c p. V.I.Lênin d nh nghia

d u tranh giai c p là "cu c d u tranh c a qu n chúng b tu c h t quy n, b áp b c và lao

d ng, ch ng b n có d c quy n, d c l i, b n áp b c và b n an bám, cu c d u tranh c a

nh ng ngu i công nhân làm thuê hay nh ng ngu i vô s n ch ng nh ng ngu i h u s n

hay giai c p tu s n"

Th c ch t c a d u tranh giai c p là cu c d u tranh gi i quy t mâu thu n v m t l i

ích gi a qu n chúng b áp b c, vô s n di làm thuê ch ng l i giai c p th ng tr , ch ng l i

b n d c quy n, d c l i, nh ng k di áp b c và bóc l t.

Ð u tranh giai c p có nguyên nhân khách quan t s phát tri n mang tính xã h i

hóa ngày càng sâu r ng c a l c lu ng s n xu t v i quan h chi m h u tu nhân v tu

li u s n xu t. Bi u hi n c a mâu thu n này v phuong di n xã h i: Mâu thu n gi a m t

bên là giai c p cách m ng, ti n b , d i di n cho phuong th c s n xu t m i, v i m t bên

là giai c p th ng tr , bóc l t, d i bi u cho nh ng l i ích g n v i quan h s n xu t l i

th i, l c h u.

b) Ð u tranh giai c p là m t trong nh ng d ng l c phát tri n c a xã

h i có giai c p

Ð nh cao c a cu c d u tranh giai c p t t y u s d n d n cách m ng xã h i, thay

th phuong th c s n xu t cu b ng m t phuong th c s n xu t m i ti n b hon. Phuong

th c s n xu t m i ra d i m ra d a bàn m i cho s phát tri n c a s n xu t xã h i. S n

xu t phát tri n s là d ng l c thúc d y s phát tri n c a toàn b d i s ng xã h i. D a vào

ti n trình phát tri n c a l ch s , C.Mác và Ph.Angghen dã ch ng minh r ng, d nh cao c a

d u tranh giai c p là cách m ng xã h i. Cách m ng xã h i nhu là dòn b y thay d i các

hình thái kinh t - xã h i.

Ð u tranh giai c p góp ph n xoá b các th l c ph n d ng, l c h u, d ng th i c i

t o c b n thân giai c p cách m ng. Giai c p nào d i bi u cho phuong th c s n xu t

m i, giai c p dó s lãnh d o cách m ng. Thành t u mà loài ngu i d t du c trong ti n

trình phát tri n c a l c lu ng s n xu t, cách m ng khoa h c và công ngh , c i cách v

dân ch và ti n b xã h i... không tách r i cu c d u tranh giai c p gi a các giai c p ti n

b ch ng các th l c thù d ch, ph n d ng.

Ð u tranh giai c p gi a giai c p vô s n và giai c p tu s n là cu c d u tranh sau

1. V.I.Lênin

: Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1979, t.7, tr. 237 - 238.

168

cùng trong l ch s xã h i có giai c p. Nó là cu c d u tranh khác v ch t so v i các cu c

d u tranh tru c dó trong l ch s . B i vì m c tiêu c a nó là thay d i v can b n s h u tu

nhân b ng s h u xã h i.

Tru c khi giành du c chính quy n, n i dung c a d u tranh giai c p gi a giai c p

vô s n và giai c p tu s n là d u tranh kinh t , d u tranh tu tu ng, d u tranh chính tr . Sau

khi giành chính quy n, thi t l p n n chuyên chính c a giai c p vô s n, m c tiêu và hình

th c d u tranh giai c p cung thay d i. V.I.Lênin vi t "Trong di u ki n chuyên chính vô

s n, nh ng hình th c d u tranh giai c p c a giai c p vô s n không th gi ng nhu tru c

du c"

Trong cu c d u tranh này, giai c p vô s n ph i bi t cách s d ng t ng h p m i

ngu n l c, v n d ng linh ho t các hình th c d u tranh. M c tiêu c a cu c d u tranh này

là gi v ng thành qu cách m ng, xây d ng và c ng c chính quy n c a nhân dân; t

ch c qu n lý s n xu t, qu n lý xã h i, b o d m t o ra m t nang su t lao d ng xã h i cao

hon, trên co s dó th tiêu ch d ngu i bóc l t ngu i, xây d ng m t xã h i m i, công

b ng, dân ch và van minh. Vì v y, trong khi kh ng d nh r ng "d u tranh giai c p t t

y u d n d n chuyên chính vô s n", C. Mác cung ch rõ: "b n thân n n chuyên chính này

ch là bu c quá d ti n t i

th tiêu m i giai c p

và ti n t i

xã h i không có giai c p"

Vi t Nam, d u tranh giai c p trong giai do n quá d hi n nay cung là m t t t

y u.

N i dung ch y u c a d u tranh giai c p trong giai do n hi n nay nu c ta là

th c hi n th ng l i s nghi p công nghi p hóa, hi n d i hóa theo d nh hu ng xã h i ch

nghia, kh c ph c tình tr ng nu c nghèo, kém phát tri n, th c hi n công b ng xã h i,

ch ng áp b c, b t công, d u tranh ngan ch n, kh c ph c nh ng tu tu ng và hành d ng

tiêu c c, sai trái, d u tranh làm th t b i m i âm muu và hành d ng ch ng phá c a các

th l c thù d ch; b o v d c l p dân t c, xây d ng nu c ta thành m t nu c xã h i ch

nghia ph n vinh, nhân dân h nh phúc. Ð ng th i Ð ng ta cung kh ng d nh: Ð ng l c

ch y u d phát tri n d t nu c là d i doàn k t toàn dân trên co s liên minh gi a công

nhân v i nông dân và trí th c do Ð ng lãnh d o, k t h p hài hoà các l i ích cá nhân, t p

th và xã h i, phát huy m i ti m nang và ngu n l c c a các thành ph n kinh t , c a toàn

xã h i.

III- Quan h giai c p - dân t c

1. Quan di m c a ch nghia Mác - Lênin

Giai c p và dân t c quan h m t thi t v i nhau song dó là nh ng ph m trù ch các

quan h xã h i khác nhau, có vai trò l ch s khác nhau và không th thay th du c nhau.

Giai c p và dân t c sinh ra và m t di không d ng th i. Trong l ch s nhân lo i nói

chung, giai c p có tru c dân t c hàng nghìn nam song khi giai c p m t di thì dân t c s

v n còn t n t i.

Sdd,

t. 39, tr. 298.

. C. Mác và Ph. a ngghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1996, t.28, tr.662.

169

S không hi u du c b n ch t c a v n d dân t c, m i quan h ph c t p gi a giai

c p và dân t c n u không nh n rõ vai trò c a nhân t kinh t - xã h i, c a nhân t giai

c p. Quan h giai c p - v i tu cách là s n ph m tr c ti p c a phuong th c s n xu t

trong xã h i có giai c p - là nhân t xét d n cùng có vai trò quy t d nh d i v i s hình

thành dân t c, d i v i xu hu ng phát tri n c a dân t c, quy d nh tính ch t m i quan h

gi a các dân t c.

B n ch t xã h i c a dân t c du c quy d nh b i phuong th c s n xu t th ng tr

trong dân t c, b i quan h giai c p do phuong th c s n xu t y s n sinh ra.

áp b c giai c p là nguyên nhân can b n, sâu xa c a áp b c dân t c. Hi n tu ng

dân t c này th ng tr , áp b c dân t c khác trong l ch s , v th c ch t là giai c p th ng

tr c a dân t c này áp b c bóc l t dân t c khác mà b ph n b áp b c, bóc l t n ng n

nh t là nhân dân lao d ng. Nhân t giai c p là nhân t co b n trong phong trào gi i

phóng dân t c. Giai c p nào lãnh d o phong trào; nh ng giai c p, liên minh giai c p nào

là l c lu ng nòng c t c a phong trào là nh ng v n d tr ng y u c a cách m ng gi i

phóng dân t c.

Trong khi nh n m nh vai trò c a nhân t giai c p, tri t h c Mác - Lênin không

xem nh nhân t dân t c. V n d dân t c là m t trong nh ng v n d quan tr ng hàng

d u c a cách m ng vô s n song nó ch du c nh n th c và gi i quy t dúng d n trên l p

tru ng c a giai c p cách m ng nh t - giai c p công nhân.

Cu c d u tranh c a giai c p công nhân v b n ch t mang tính ch t qu c t và

doàn k t qu c t là m t trong nh ng nhân t quy t d nh th ng l i cu i cùng c a s

nghi p gi i phóng nh ng nguòi lao d ng. C. Mác - angghen và V.I. Lênin thu ng xuyên

nh n m nh r ng giai c p công nhân các nu c, tru c h t là các nu c tu b n l n, ph i

thoát kh i nh ng thiên ki n c a ch nghia dân t c tu s n. Các nhà sáng l p ch nghia

Mác - Lênin ch rõ r ng Ð ng c a giai c p công nhân không lúc nào du c coi nh vi c

giáo d c ch nghia qu c t chân chính cho qu n chúng nhân dân, nhung giai c p công

nhân không du c quên r ng cu c d u tranh gi i phóng c a h có

tính ch t dân t c

. Dân

t c là d a bàn tr c ti p c a cu c d u tranh giai c p c a giai c p công nhân. Vì v y, "giai

c p vô s n m i nu c tru c h t ph i giành l y chính quy n, ph i t vuon lên thành giai

c p dân t c, ph i t mình tr thành dân t c"

N u nhu áp b c giai c p là nguyên nhân sâu xa c a áp b c dân t c thì áp b c

dân t c tác d ng m nh m tr l i d i v i áp b c giai c p. Nó nuôi du ng áp b c giai

c p và làm sâu s c thêm áp b c giai c p. T gi a th k XIX, C.Mác dã phân tích cho

th y vi c Anh th ng tr Ailen không làm nh b t ách áp b c giai c p Anh mà trái l i

còn làm cho nó tr m tr ng thêm. Ông nh n m nh r ng: m t dân t c di áp b c dân t c

khác, dân t c y không th có t do du c. Tác d ng tr l i c a áp b c dân t c d i v i

áp b c giai c p ( "chính qu c") càng th hi n rõ trong th i d i d qu c ch nghia.

Ch nghia d qu c ph i l y vi c bóc l t các dân t c ch m phát tri n làm ti n d t n t i

1. C.Mác và Ph.a ngghen:

Toàn t p

, Nxb.Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.4, tr.623-624

170

c a nó.

M i quan h gi a d u tranh giai c p và d u tranh dân t c không ph i ch có m t

chi u là d u tranh giai c p tác d ng vào d u tranh dân t c mà còn có chi u ngu c l i:

d u tranh dân t c tác d ng vào d u tranh giai c p. N u dân t c chua có d c l p th ng

nh t thì giai c p d i bi u cho phuong th c s n xu t m i mu n tr thành "giai c p dân

t c" ph i di d u trong cách m ng gi i phóng dân t c, ph i th c hi n tru c tiên nhi m v

khôi ph c d c l p, th ng nh t dân t c. Vì v y, thành qu d u tiên c a cách m ng tu s n

gi a th k XIX các nu c Italia, Ð c, áo, Ba Lan là d c l p, th ng nh t dân t c. Giai

c p tu s n khi còn là giai c p cách m ng dã nêu cao v n d dân t c d t p h p qu n

chúng d u tranh giành và gi chính quy n tu s n. Khi giai c p tu s n tr thành giai c p

th ng tr thì "l i ích dân t c" mà giai c p tu s n nêu lên ngày càng l rõ th c ch t c a

nó là l i ích tu s n, ch y u là l i ích c a d i tu s n.

Trong th i d i d qu c ch nghia, các cu c d u tranh gi i phòng dân t c có vai trò

h t s c to l n d i v i s nghi p cách m ng c a giai c p công nhân trên toàn th gi i. Tu

tu ng bi n ch ng v gi i quy t m i quan h gi a d u tranh gi i phóng dân t c và d u

tranh gi i phóng giai c p trên ph m vi toàn c u cung nhu trong t ng qu c gia dân t c

trong th i d i d qu c ch nghia là m t b ph n quan tr ng c a ch nghia Lênin. Nam

1920, V.I.Lênin dua ra kh u hi u n i ti ng mà ngày nay v n gi nguyên giá tr : "Vô s n

t t c các nu c và các dân t c b áp b c doàn k t l i". Ông dã dánh giá dúng d n vai trò

cách m ng có ý nghia th i d i c a các dân t c b áp b c, ch ra s m nh l ch s c a giai

c p công nhân, các dân t c b áp b c là n m ng n c dân t c d lãnh d o qu n chúng

làm cách m ng. Ð ng th i ông còn ch rõ nhi m v c a giai c p công nhân các nu c tu

b n, d qu c là vì l i ích can b n c a chính mình, ph i ra s c ng h cách m ng gi i

phóng dân t c. Mu n dua phong trào cách m ng ti n lên, giai c p công nhân m i nu c

và chính d ng c a nó ph i t mình ch ng t là ngu i d i bi u chân chính c a dân t c,

ph i k t h p ch t ch l i ích giai c p và l i ích dân t c, d u tranh giai c p và d u tranh

dân t c.

2. S v n d ng sáng t o quan h giai c p - dân t c trong tu tu ng H

Chí Minh

H Chí Minh, nhà cách m ng tiêu bi u nh t c a các dân t c b áp b c trong th i

d i ngày nay, dã v n d ng và phát tri n sáng t o tu tu ng Mác - Lênin v quan h bi n

ch ng gi a giai c p và dân t c, d u tranh giai c p và d u tranh dân t c. T nh ng nam

20 c a th k này, H Chí Minh nh n d nh r ng cách m ng vô s n các nu c tu b n và

cách m ng gi i phóng dân t c ph i nhu: "dôi cánh c a m t con chim". Qua nghiên c u

lý lu n và t ng k t th c ti n, H Chí Minh di d n k t lu n h t s c co b n: "

Mu n c u

nu c và gi i phóng dân t c không có con du ng nào khác con du ng cách m ng vô

s n"

H Chí Minh dã d ki n m t cách thiên tài r ng, cách m ng gi i phóng dân t c

th i d i ngày nay không ph i là nhân t b d ng, ph thu c m t chi u vào cách m ng vô

s n các nu c tu b n phát tri n; trái l i, n u d ng c a giai c p công nhân có du ng l i

1. H Chí Minh:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1996, t.9, tr.314.

171

dúng d n, bi t phát huy nhân t bên trong và di u ki n qu c t , n m v ng th i co, thì

cách m ng nu c thu c d a có th thành công tru c cách m ng "chính qu c". M t

trong nh ng bài h c l n nh t c a cách m ng Vi t Nam là bài h c v s k t h p ch t ch

nhu n nhuy n d u tranh giai c p và d u tranh dân t c, gi i phóng dân t c và gi i phóng

xã h i. Ð ó là di m c t lõi c a tu tu ng H Chí Minh.

Quan di m c a giai c p công nhân d i v i v n d giai c p dân t c còn th hi n

vi c gi i quy t dúng d n m i quan h dân t c và qu c t , l i ích dân t c và l i ích qu c

t , gi a m r ng giao luu qu c t v i gi gìn d c l p, b n s c dân t c. L i ích dân t c

chân chính và l i ích qu c t c a giai c p công nhân và nhân dân lao d ng các nu c

không d i l p nhau mà th ng nh t v i nhau. Ð ng cách m ng chân chính c a giai c p

công nhân, ch truong tang cu ng s hi u bi t l n nhau, s doàn k t các dân t c trên

th gi i trong cu c d u tranh vì hoà bình, d c l p dân t c và ti n b xã h i, kiên quy t

ch ng m i bi u hi n c a ch nghia sôvanh ích k dân t c, ch nghia bá quy n áp d t

cho các dân t c cái tr t t th gi i ph c v cho l i ích ích k c a m t nu c nay m t

nhóm nu c có uu th v kinh t , quân s và thông tin.

Trong l ch s d u tranh gi i phóng dân t c và xây d ng xã h i m i theo du ng l i

ch nghia Mác - Lênin và tu tu ng H Chí Minh, nhân dân Vi t Nam ngày càng thu du c

nh ng th ng l i to l n có ý nghia l ch s . Ðó là th ng l i c a du ng l i n m v ng ng n c

d c l p dân t c và ch nghia xã h i.

Câu h i ôn t p

1. Phân tích d nh nghia giai c p c a Lênin?

2. Ð u tranh giai c p là gì? Các hình th c co b n c a d u tranh giai c p?

3. T i sao có th nói d u tranh giai c p là m t trong nh ng d ng l c phát tri n c a xã h i

có giai c p?

4. Phân tích m i quan h gi a giai c p và dân t c trong th i d i ngày nay?

5. Quan di m c a Ð ng ta v d c di m và n i dung c a d u tranh giai c p nu c ta hi n

nay?

6. Nêu lên cái m i v quan h giai c p - dân t c trong tu tu ng H Chí Minh.

172

Chuong XII

Nhà nu c và cách m ng xã h i

I- Nhà nu c

1. Ngu n g c và b n ch t c a nhà nu c

a) Ngu n g c c a nhà nu c

L ch s cho th y không ph i khi nào xã h i cung có nhà nu c. Trong xã h i

nguyên thu , do kinh t còn th p kém, chua có s phân hóa giai c p, cho nên chua có

nhà nu c. Ð ng d u các th t c và b l c là các t c tru ng do nhân dân b u ra, quy n

l c c a nh ng ngu i d ng d u thu c v uy tín và d o d c, vi c di u ch nh các quan h

xã h i du c th c hi n b ng nh ng quy t c chung. Trong tay h không có và không c n

m t công c cu ng b c d c bi t nào.

L c lu ng s n xu t phát tri n dã d n d n s ra d i ch d tu h u và t dó xã h i

phân chia thành các giai c p d i kháng và cu c d u tranh giai c p không th di u hoà

du c xu t hi n. Ði u dó d n d n nguy co các giai c p ch ng nh ng tiêu di t l n nhau mà

còn tiêu di t luôn c xã h i. Ð th m ho dó không di n ra, m t co quan quy n l c d c

bi t dã ra d i. Ðó là nhà nu c. Nhà nu c d u tiên trong l ch s là nhà nu c chi m h u nô

l , xu t hi n trong cu c d u tranh không di u hoà gi a giai c p ch nô và giai c p nô l .

Ti p dó là nhà nu c phong ki n, nhà nu c tu s n.

Nguyên nhân tr c ti p c a s xu t hi n nhà nu c là mâu thu n giai c p không th

di u hoà du c. Ðúng nhu V.I.Lênin nh n d nh

"Nhà nu c là s n ph m và bi u hi n c a

nh ng mâu thu n giai c p

không th di u hoà du c

. B t c dâu, h lúc nào và ch ng

nào mà, v m t khách quan, nh ng mâu thu n giai c p

không th

di u hoà du c, thì nhà

nu c xu t hi n. Và ngu c l i: s t n t i c a nhà nu c ch ng t r ng nh ng mâu thu n

giai c p là không th di u hoà du c"

. Nhà nu c ch ra d i, t n t i trong m t giai do n

nh t d nh c a s phát tri n xã h i và s m t di khi nh ng co s t n t i c a nó không còn

n a.

b) B n ch t c a nhà nu c

Nhà nu c ra d i t a h d ng ngoài xã h i, làm cho xã h i t n t i trong vòng tr t

t nh t d nh nhung trên th c t , ch giai c p có th l c nh t -

giai c p th ng tr v kinh

m i có d di u ki n l p ra và s d ng b máy nhà nu c. Nh có nhà nu c, giai c p

này cung tr thành giai c p th ng tr v m t chính tr , và do dó có thêm nh ng

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1976, t.33, tr. 9.

173

phuong ti n m i d dàn áp và bóc l t giai c p khác. Vì th , v b n ch t "Nhà nu c

ch ng qua ch là m t b máy c a m t giai c p này dùng d tr n áp m t giai c p khác"

là b máy dùng d duy trì s th ng tr c a giai c p này d i v i giai c p khác, là co quan

quy n l c c a m t giai c p d i v i toàn xã h i, là công c chuyên chính c a m t giai

c p. Không có và không th có nhà nu c d ng trên các giai c p ho c nhà nu c chung

cho m i giai c p. Nhà nu c chính là m t b máy do giai c p th ng tr v kinh t thi t l p

ra nh m h p pháp hóa và c ng c s áp b c c a chúng d i v i qu n chúng lao d ng.

Giai c p th ng tr s d ng b máy nhà nu c d dàn áp, cu ng b c các giai c p khác

trong khuôn kh l i ích c a giai c p th ng tr . Ðó là b n ch t c a nhà nu c theo nguyên

nghia, t c nhà nu c c a giai c p bóc l t.

Theo b n ch t dó, nhà nu c không th là l c lu ng di u hòa s xung d t giai c p,

mà trái l i, nó càng làm cho mâu thu n giai c p ngày càng gay g t. Cung theo b n ch t

dó, nhà nu c là b máy quan tr ng nh t c a ki n trúc thu ng t ng trong xã h i có giai

c p. T t c nh ng ho t d ng chính tr , van hóa, xã h i do nhà nu c ti n hành, xét cho

cùng, d u xu t phát t l i ích c a giai c p th ng tr .

Th c t l ch s dã ch ng minh r ng, cho dù du c che gi u du i hình th c tinh vi

nhu th nào, cho dù có b khúc x qua nh ng lang kính ph c t p ra sao, nhà nu c trong

m i xã h i có giai c p d i kháng cung ch là

công c b o v l i ích c a giai c p th ng

tr .

Tuy nhiên cung có tru ng h p, nhà nu c gi du c m t m c d d c l p nào dó d i

v i c hai giai c p d i d ch, khi cu c d u tranh gi a chúng d t t i th cân b ng nh t

d nh; ho c nhà nu c cung có th th c hi n s th a hi p v quy n l i t m th i gi a nh ng

giai c p d ch ng l i m t giai c p khác. Nh ng tru ng h p trên là có tính ch t ngo i l và

t m th i. S phát tri n c a n n kinh t - xã h i nói chung và c a cu c d u tranh giai c p

nói riêng s phá v th cân b ng gi a các giai c p thù d ch v i nhau, s phá v s tho

hi p t m th i gi a các giai c p v i nhau và t t y u s t p trung quy n l c vào tay m t

giai c p nh t d nh.

2. Ð c trung co b n c a nhà nu c

Các nhà nu c du c t ch c m t cách khác nhau. Song, b t k nhà nu c nào cung có

ba d c trung co b n sau:

a) Nhà nu c qu n lý dân cu trên m t vùng lãnh th nh t d nh:

Khác v i t ch c th t c, b l c th i nguyên th y du c hình thành trên co s nh ng

quan h huy t th ng, Nhà nu c du c hình thành trên co s phân chia dân cu theo lãnh

th mà h cu trú. Quy n l c nhà nu c có hi u l c v i m i thành viên trong lãnh th

không phân bi t huy t th ng. Ð c trung này làm xu t hi n m i quan h gi a t ng ngu i

trong c ng d ng v i nhà nu c. M i nhà nu c du c xác d nh b ng m t biên gi i qu c

gia nh t d nh.

C. Mác và Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.22, tr. 290 - 291.

174

b) Nhà nu c có m t b máy quy n l c chuyên nghi p mang tính

cu ng ch d i v i m i thành viên trong xã h i

Khác v i các co quan di u hành công vi c chung trong th t c, b l c, nhà nu c

c a giai c p th ng tr nào cung có m t b máy quy n l c chuyên nghi p. B máy quy n

l c dó bao g m các d i vu trang d c bi t (quân d i, c nh sát, nhà tù, v.v.) và b máy

qu n lý hành chính. Nhà nu c

th c hi n quy n l c c a mình trên co s s c m nh cu ng

b c c a pháp lu t

và dùng các thi t ch b o l c d pháp lu t c a mình du c th c thi

trong th c t .

c) Nhà nu c hình thành h th ng thu khóa d duy trì và tang cu ng

b máy cai tr

Nhà nu c không th t n t i n u không d a vào thu khóa, qu c trái và các hình

th c bóc l t khác. Ðó là nh ng ch d dóng góp có tính ch t cu ng b c d nuôi s ng b

máy cai tr . H th ng thu khóa, c ng n p nhu v y hoàn toàn không có trong hình th c

t ch c xã h i th t c, b l c. Nó ch t n t i g n li n v i hình thái t ch c nhà nu c.

B ng các hình th c khác nhau nhu v y, nhà nu c c a giai c p bóc l t

không nh ng là

công c tr n áp giai c p mà còn là công c th c hi n s bóc l t

các giai c p b áp b c.

3. Ch c nang co b n c a nhà nu c

B n ch t giai c p c a nhà nu c du c th hi n các ch c nang c a nó. Tùy theo

góc d khác nhau, ch c nang c a nhà nu c du c phân chia khác nhau. Du i góc d tính

ch t c a quy n l c chính tr , nhà nu c có ch c nang th ng tr chính tr c a giai c p và

ch c nang xã h i. Du i góc d ph m vi tác d ng c a quy n l c, nhà nu c có ch c nang

d i n i và ch c nang d i ngo i.

a) Ch c nang th ng tr chính tr c a giai c p và ch c nang xã h i

Ch c nang th ng tr chính tr c a giai c p - ch c nang giai c p - là ch c nang nhà

nu c làm công c chuyên chính c a m t giai c p nh m b o v s th ng tr giai c p dó

d i v i toàn th xã h i. Ch c nang giai c p c a nhà nu c b t ngu n t lý do ra d i c a

nhà nu c và t o thành b n ch t ch y u c a nó.

Ch c nang xã h i c a nhà nu c là ch c nang nhà nu c th c hi n s qu n lý nh ng

ho t d ng chung vì s t n t i c a xã h i, th a mãn m t s nhu c u chung c a c ng d ng

dân cu n m du i s qu n lý c a nhà nu c.

Trong hai ch c nang dó thì ch c nang th ng tr chính tr là co b n nh t có vai trò

chi ph i ch c nang xã h i ph i ph thu c và ph c v cho ch c nang th ng tr chính tr .

Giai c p th ng tr bao gi cung bi t gi i h n ki n toàn cách th c hi n ch c nang xã h i

trong khuôn kh l i ích c a mình. Song, ch c nang xã h i l i là co s cho vi c th c

hi n ch c nang giai c p; b i vì ch c nang giai c p ch có th du c th c hi n thông qua

ch c nang xã h i. Ph. Angghen vi t " kh p noi, ch c nang xã h i là co s c a s th ng

chính tr ; và s th ng tr chính tr cung ch kéo dài ch ng nào nó còn th c hi n ch c

175

nang xã h i dó c a nó"

b) Ch c nang d i n i và ch c nang d i ngo i

S th ng tr chính tr và s th c hi n ch c nang xã h i c a nhà nu c th hi n

trong linh v c d i n i cung nhu trong d i ngo i.

Ch c nang d i n i c a nhà nu c nh m duy trì tr t t kinh t , xã h i, chính tr và

nh ng tr t t khác hi n có trong xã h i. Thông thu ng di u dó ph i du c pháp lu t hóa

và du c th c hi n nh s cu ng b c c a b máy nhà nu c. Ngoài ra, nhà nu c còn s

d ng nhi u phuong ti n khác (b máy thông tin, tuyên truy n, các co quan van hóa,

giáo d c...) d xác l p, c ng c tu tu ng, ý chí c a giai c p th ng tr , làm cho chúng tr

thành chính th ng trong xã h i.

Ch c nang d i ngo i c a nhà nu c nh m b o v biên gi i lãnh th qu c gia và

th c hi n các m i quan h kinh t , chính tr , xã h i v i các nhà nu c khác vì l i ích c a

giai c p th ng tr cung nhu l i ích qu c gia, khi l i ích qu c gia không mâu thu n v i

l i ích c a giai c p th ng tr . Ngày nay, trong xu th h i nh p khu v c và qu c t , vi c

m r ng ch c nang d i ngo i c a nhà nu c có t m quan tr ng d c bi t.

C hai ch c nang d i n i và d i ngo i c a nhà nu c d u xu t phát t l i ích c a

giai c p th ng tr . Chúng là hai m t c a m t th th ng nh t. Tính ch t c a ch c nang d i

n i quy t d nh tính ch t ch c nang d i ngo i c a nhà nu c; ngu c l i tính ch t và

nh ng nhu c u c a ch c nang d i ngo i có tác d ng m nh m tr l i ch c nang d i n i.

4. Các ki u và hình th c nhà nu c

Ki u nhà nu c

là khái ni m dùng d ch b máy th ng tr dó thu c v giai c p nào,

t n t i trên co s ch d kinh t nào, tuong ng v i hình thái kinh t - xã h i nào.

M i ki u nhà nu c l i có th t n t i du i các hình th c khác nhau.

Hình th c nhà

nu c

là khái ni m dùng d ch cách th c t ch c và phuong th c th c hi n quy n l c

nhà nu c. Nói cách khác dó là hình th c c m quy n c a giai c p th ng tr .

Hình th c nhà nu c b quy d nh b i b n ch t giai c p c a nhà nu c, b i tuong

quan l c lu ng gi a các giai c p, b i co c u giai c p - xã h i, b i d c di m truy n th ng

chính tr c a d t nu c...

Tuong ng v i ba ch d xã h i có d i kháng giai c p trong l ch s là hình thái

kinh t - xã h i chi m h u nô l , hình thái kinh t - xã h i phong ki n và hình thái kinh t

- xã h i tu b n ch nghia là ba ki u nhà nu c: nhà nu c chi m h u nô l , nhà nu c

phong ki n và nhà nu c tu s n. Tùy theo tình hình kinh t - xã h i c th c a m i qu c

gia mà m i ki u nhà nu c du c t ch c theo nh ng hình th c nh t d nh. Nhà nu c xã

h i ch nghia mang b n ch t "giai c p vô s n", nhung l i là m t ki u nhà nu c d c bi t.

Nhà nu c chi m h u nô l .

Ðây là nhà nu c c a giai c p ch nô th i c d i mà

Sdd

, t.20, tr. 253.

176

tiêu bi u là các hình th c l ch s nhà nu c ch nô Hy L p và La Mã c d i nhu chính

th quân ch và chính th c ng hoà, chính th quý t c và chính th dân ch . Các hình

th c này ch khác nhau v cách th c và co ch ho t d ng c a t ch c b máy nhà nu c,

còn b n ch t c a chúng d u là nhà nu c c a giai c p ch nô, nh m th c hi n s chuyên

chính d i v i nô l .

Nhà nu c phong ki n.

Ðây là nhà nu c c a giai c p d a ch phong ki n. Nhà nu c

phong ki n cung du c t ch c du i nhi u hình th c khác nhau. Nói chung, phuong

Tây,

hình th c quân ch phân quy n

là hình th c nhà nu c ph bi n. Quy n l c nhà

nu c du c chia thành quy n l c d c l p, d a phuong phân tán. M i chúa phong ki n là

m t ông vua trên lãnh th c a mình. M i liên h th c s gi a các chúa phong ki n châu

Âu ch y u du c thi t l p b ng các hình th c liên minh c a các nhà nu c cát c , trong

dó Thiên Chúa giáo tr thành m i quan h tinh th n thiêng liêng gi a các ti u vuong

qu c phong ki n.

phuong Ð ông (tiêu bi u là Trung Qu c và n Ð ),

hình th c quân ch t p quy n

là hình th c nhà nu c ph bi n d a trên ch d s h u nhà nu c v ru ng d t. Trong

nhà nu c này, quy n l c c a vua du c tang cu ng r t m nh, hoàng d có uy quy n

tuy t d i, ý chí c a vua là pháp lu t.

Dù t n t i du i b t k hình th c nào, nhà nu c phong ki n cung ch là chính quy n

c a giai c p d a ch , quý t c, là co quan b o v nh ng d c quy n phong ki n, là công

c c a giai c p d a ch phong ki n dùng d áp b c, th ng tr nông nô.

Nhà nu c tu s n.

Nhà nu c tu s n cung du c t ch c du i nhi u hình th c khác

nhau, nhung nói chung, ch có hai hình th c co b n nh t là

hình th c c ng hoà

và

hình

th c quân ch l p hi n

. Hình th c c ng hoà l i du c t ch c du i nh ng hình th c khác

nhau nhu

c ng hoà Ð i ngh , c ng hoà T ng th ng

trong dó hình th c c ng hoà Ð i

ngh là hình th c di n hình và ph bi n nh t. Trong th c t , nh m thích ng v i di u

ki n l ch s c th c a m i qu c gia, các hình th c c th c a nhà nu c tu s n hi n d i

l i có s khác nhau khá l n, v ch d b u c , ch d t ch c m t vi n hay hai vi n, v

nhi m k t ng th ng, v s phân chia quy n l c gi a t ng th ng và n i các.

Hình th c c a nhà nu c tu s n là r t phong phú nhung không làm thay d i b n

ch t c a nó - dó là công c c a giai c p tu s n dùng d áp b c th ng tr giai c p vô s n

và qu n chúng lao d ng d b o v l i ích và quy n th ng tr c a giai c p tu s n. Ðúng

nhu V.I.Lênin dã dã ch ra: "Nh ng hình th c c a nhà nu c tu s n thì h t s c khác

nhau, nhung th c ch t ch là m t: chung quy l i thì t t c nh ng nhà nu c y, vô lu n

th nào, cung t t nhiên ph i là n n chuyên chính tu s n"

Tuy nhiên có th th y tru c khi có n n dân ch vô s n thì n n dân ch d t du c

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1976, t.33, tr. 44.

177

trong ch nghia tu b n là n c thang khá quan tr ng trong s ti n hóa c a n n dân ch

trong l ch s . S ra d i ch d dân ch tu s n là m t bu c ti n v ch t trong s phát

tri n c a nhà nu c. dó, nó dã

k t tinh du c nh ng giá tr dân ch du c sáng t o ra

trong th i k tru c khi giai c p công nhân c m quy n,

d ng th i th hi n du c nh ng

nhân t mang tính nhân lo i, mang tính nhân dân ch a d ng trong m t s chu n m c

dân ch dang du c th c hi n các nu c tu b n ch nghia. S phát tri n h p quy lu t

c a các giá tr dó là

nh ng nhân t n i t i d n t i ph d nh ch nghia tu b n.

N n dân

ch vô s n v i tu cách là n n dân ch cao v ch t so v i dân ch tu s n cung ch ra d i

m t khi bi t k th a, phát tri n toàn b nh ng giá tr dân ch mà loài ngu i dã sáng t o

ra trong l ch s , d c bi t là nh ng giá tr dân ch d t du c trong ch nghia tu b n.

Nhà nu c vô s n. Nhà nu c vô s n là m t ki u nhà nu c d c bi t trong l ch s .

Tính ch t d c bi t c a nó tru c h t là ch nó ch t n t i trong th i k quá d lên ch

nghia c ng s n, nó là ki u nhà nu c cu i cùng trong l ch s c a xã h i loài ngu i.

C.Mác kh ng d nh: "Gi a xã h i tu b n ch nghia và xã h i c ng s n ch nghia là m t

th i k c i bi n cách m ng t xã h i n sang xã h i kia. Thích ng v i th i k y là m t

th i k quá d chính tr , và nhà nu c c a th i k y không th là cái gì khác hon là

n n

chuyên chính cách m ng c a giai c p vô s n"

S t n t i c a nhà nu c vô s n trong th i k quá d này là t t y u vì trong th i k

quá d xã h i còn t n t i các giai c p bóc l t và các l c lu ng xã h i, chúng ch ng l i

s nghi p xây d ng ch nghia xã h i khi n giai c p công nhân và nhân dân lao d ng

ph i tr n áp chúng b ng b o l c. Hon n a, trong th i k quá d còn có các giai c p và

t ng l p trung gian khác. Do d a v kinh t - xã h i c a mình, h d dao d ng gi a giai

c p vô s n và giai c p tu s n, h không th t mình ti n lên ch nghia xã h i. Giai c p

vô s n ph i tìm m i cách thu hút l c lu ng dông d o v phía mình. dây, chuyên chính

vô s n dóng vai trò là thi t ch c n thi t d b o d m s lãnh d o c a giai c p công nhân

d i v i nhân dân.

Tính ch t d c bi t c a nhà nu c vô s n còn th hi n ch ch c nang co b n nh t,

ch y u nh t c a nó không ph i là ch c nang b o l c mà là ch c nang t ch c xây d ng

kinh t - xã h i. Khi d c p t i v n d này, V.I.Lênin cho r ng chuyên chính vô s n

không ph i ch là b o l c d i v i b n bóc l t, và cung không ph i ch y u là b o l c mà

m t co b n c a nó là t ch c, xây d ng toàn di n xã h i m i - xã h i xã h i ch nghia

và c ng s n ch nghia.

Cung vì nh ng tính ch t d c bi t nhu v y c a nhà nu c vô s n mà nh ng nhà kinh

di n c a ch nghia Mác - Lênin dã kh ng d nh r ng nhà nu c vô s n là m t ki u nhà

nu c d c bi t trong l ch s ; dó là "nhà nu c không còn nguyên nghia", là nhà nu c "n a

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.19, tr. 47.

178

nhà nu c". Sau khi nh ng co s kinh t , xã h i c a s xu t hi n và t n t i c a nhà nu c

m t di thì nhà nu c s không còn. S m t di c a nhà nu c vô s n không ph i b ng con

du ng "th tiêu", "xóa b " mà b ng con du ng "t tiêu vong". S tiêu vong c a nhà

nu c vô s n là m t quá trình r t lâu dài.

Tính ch t d c bi t c a nhà nu c vô s n còn th hi n co s quy n l c c a nhà

nu c - dó là n n t ng liên minh công - nông làm nòng c t cho s liên minh v i m i t ng

l p nh ng ngu i lao d ng khác trong xã h i.

Ð th c hi n s m nh c a mình, giai c p công nhân c n có s h tr , c ng tác, liên

minh, v ng ch c và ngày càng c ng c v i nh ng ngu i lao d ng khác. Do v y,

chuyên chính vô s n là m t lo i liên minh d c bi t gi a giai c p công nhân v i qu n

chúng lao d ng không vô s n. Nhà nu c vô s n do v y ph i là chính quy n c a nhân

dân, là nhà nu c c a dân, do dân, vì dân. Cung do dó, ch d dân ch vô s n là ch d

dân ch theo nghia d y d nh t c a t này. Ðó là n n dân ch bao quát toàn di n m i

linh v c c a d i s ng xã h i, nó l y dân ch trên linh v c kinh t làm co s . Ch nghia

xã h i không th t n t i và phát tri n du c n u thi u dân ch , thi u s th c hi n m t

cách d y d và m r ng không ng ng dân ch . "Phát tri n dân ch

d n cùng

, tìm ra nh ng

hình th c

c a s phát tri n y, dem thí nghi m nh ng hình th c y trong

th c ti n,

v.v."

là m t trong nh ng nhi m v c u thành c a cách m ng xã h i ch nghia, là m t v n d

có tính quy lu t c a s phát tri n và hoàn thi n nhà nu c vô s n.

Giai c p công nhân không ch có s m nh l ch s lãnh d o cu c d u tranh d

gi i phóng dân t c mình, mà còn có vai trò l ch s toàn th gi i. Do v y, chuyên chính

vô s n còn ph i làm nghia v qu c t c a mình, b ng vi c giúp d t m i phuong di n

có th du c cho cu c d u tranh c a các dân t c vì hòa bình, d c l p dân t c, dân ch và

ti n b xã h i.

Nhà nu c vô s n là t ch c, thông qua dó, Ð ng c a giai c p công nhân th c hi n

vai trò lãnh d o c a mình d i v i toàn xã h i. Không có s lãnh d o c a Ð ng C ng

s n, nhà nu c dó không gi du c b n ch t giai c p công nhân c a mình. Do v y, b o

d m vai trò lãnh d o c a Ð ng C ng s n d i v i nhà nu c là nguyên t c s ng còn c a

chuyên chính vô s n. S lãnh d o c a Ð ng d i v i nhà nu c không ch là y u t b o

d m b n ch t giai c p vô s n c a nhà nu c, mà còn là di u ki n d gi tính nhân dân

c a nhà nu c dó. Ðây cung là m t tính ch t d c bi t c a nhà nu c vô s n

Nhà nu c vô s n có th t n t i du i các hình th c khác nhau. Công xã Pari nam

1871 dã s n sinh ra nhà nu c vô s n ki u Công xã. Hình th c th hai c a chuyên chính

vô s n là Xôvi t. m t s nu c, nhà nu c vô s n còn t n t i du i hình th c nhà nu c

dân ch nhân dân v.v..

Th c ti n xây d ng ch nghia xã h i mang l i cho nhà nu c vô s n nhi u hình

th c m i. Tính da d ng c a nhà nu c dó tùy thu c vào di u ki n l ch s c th c a th i

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1976, t.33, tr. 97.

179

di m xác l p nhà nu c y, tùy thu c vào tuong quan l c lu ng gi a các giai c p và kh i

liên minh giai c p t o thành co s xã h i c a nhà nu c, tùy thu c vào nhi m v kinh t -

chính tr - xã h i mà nhà nu c dó ph i th c hi n, tùy thu c vào truy n th ng chính tr c a

dân t c. Hình th c c th c a nhà nu c trong th i k quá d có th r t khác nhau, nhung

b n ch t c a chúng ch là m t: chuyên chính cách m ng c a giai c p vô s n.

II- Cách m ng xã h i

1. B n ch t và vai trò c a cách m ng xã h i

a) Khái ni m cách m ng xã h i

Theo nghia r ng, cách m ng xã h i là s bi n d i có tính ch t bu c ngo t và can

b n v ch t trong m i linh v c d i s ng xã h i, là phuong th c thay th hình thái kinh t

- xã h i l i th i b ng hình thái kinh t - xã h i cao hon.

Theo nghia h p, cách m ng xã h i là vi c l t d m t ch d chính tr dã l i th i,

thi t l p m t ch d chính tr ti n b hon

Dù theo nghia r ng hay nghia h p, giành chính quy n v n là v n d co b n c a m i

cu c cách m ng xã h i. B i vì, ch khi nào giành du c chính quy n, giai c p cách m ng

m i xác l p du c n n chuyên chính c a mình, ti n t i b o d m du c quy n l c c a

mình trên m i linh v c c a d i s ng xã h i.

Ti n hóa xã h i

cung là hình th c

phát tri n c a xã h i. Nhung khác v i cách

m ng xã h i, nó là quá trình phát tri n di n ra m t cách tu n t , d n d n v i nh ng bi n

d i c c b trong m t hình thái kinh t - xã h i nh t d nh. Song ti n hóa xã h i và cách

m ng xã h i th ng nh t bi n ch ng v i nhau: cách m ng xã h i ch tr thành t t y u

l ch s khi nh ng ti n d c a nó du c t o ra nh ti n hóa xã h i. Ngu c l i, cách m ng

xã h i m du ng cho ti n hóa nhu là nh ng quá trình k ti p nhau không ng ng trong

s phát tri n c a xã h i.

C i cách xã h i

cung t o nên s thay d i v ch t nh t d nh trong d i s ng xã h i,

nhung khác v nguyên t c v i cách m ng xã h i ch : c i cách xã h i ch t o nên

nh ng bi n d i riêng l , b ph n trong khuôn kh ch d xã h i dang t n t i; nh ng c i

cách xã h i có ý nghia thúc d y quá trình ti n hóa t o ti n d d n t i cách m ng xã h i.

Kinh nghi m l ch s cho th y, trong các ch d xã h i có d i kháng giai c p, ph n l n

nh ng c i cách xã h i là k t qu c a phong trào d u tranh c a l c lu ng ti n b , và

trong nh ng hoàn c nh nh t d nh, chúng tr thành nh ng b ph n h p thành c a cách

m ng xã h i.

Ð o chính

là th do n giành quy n l c nhà nu c b i m t cá nhân ho c m t nhóm

ngu i nh m xác l p m t ch d xã h i có cùng b n ch t. Ð o chính không d ng d n ch

d xã h i và không ph i là phong trào cách m ng c a qu n chúng, cho nên d o chính

khác hoàn toàn v i cách m ng xã h i.

b) Nguyên nhân c a cách m ng xã h i

180

Nguyên nhân sâu xa c a cách m ng xã h i là mâu thu n gi a l c lu ng s n xu t

và quan h s n xu t. L c lu ng s n xu t phát tri n d n m t m c d nh t d nh thì quan

h s n xu t cu tr nên l i th i, kìm hãm s phát tri n c a các l c lu ng s n xu t. "T

ch là nh ng hình th c phát tri n c a các l c lu ng s n xu t, nh ng quan h y tr

thành nh ng xi ng xích c a các l c lu ng s n xu t. Khi dó b t d u th i d i m t cu c

cách m ng xã h i"

Trong xã h i có giai c p, mâu thu n gi a l c lu ng s n xu t và quan h s n xu t

bi u hi n v m t xã h i thành mâu thu n gi a giai c p cách m ng, d i bi u cho l c

lu ng s n xu t m i v i giai c p th ng tr dùng m i th do n, d c bi t là s d ng công

c nhà nu c có trong tay d b o v , duy trì quan h s n xu t l i th i. Ð thay th quan

h s n xu t cu b ng quan h s n xu t m i cao hon và làm cho nó tr thành quan h s n

xu t th ng tr nh m gi i phóng mình, giai c p cách m ng ph i ti n hành d u tranh

ch ng l i giai c p th ng tr , ph i giành l y chính quy n nhà nu c. Do v y, cách m ng

xã h i là

d nh cao c a d u tranh giai c p

và là bu c nh y v t t t y u trong s phát tri n

c a xã h i có giai c p; v n d chính quy n là v n d co b n c a m i cu c cách m ng xã

h i.

c) Vai trò c a cách m ng xã h i

Các cu c cách m ng xã h i có vai trò to l n trong d i s ng xã h i. Ch có cách

m ng xã h i m i thay th du c quan h s n xu t cu b ng quan h s n xu t m i, ti n b ,

thúc d y l c lu ng s n xu t phát tri n; m i thay th du c hình thái kinh t - xã h i cu

b ng hình thái kinh t - xã h i m i cao hon. Cách m ng xã h i là bu c chuy n bi n vi

d i trong d i s ng xã h i v kinh t - chính tr - van hóa - tu tu ng. Trong các th i k

cách m ng xã h i, nang l c sáng t o c a qu n chúng nhân dân du c phát huy m t cách

cao d , nhu C.Mác dã nói: cách m ng xã h i là

d u tàu c a l ch s .

L ch s nhân lo i dã ch ng minh d y d và rõ nét vai tr ò c a cách m ng xã h i qua

b n cu c cách m ng xã h i dua nhân lo i tr i qua 5 hình thái kinh t - xã h i n i ti p

nhau là: Cu c cách m ng xã h i th c hi n bu c chuy n t hình thái kinh t - xã h i

nguyên thu lên hình thái kinh t - xã h i chi m h u nô l ; cu c cách m ng chuy n ch

d nô l lên ch d phong ki n; cu c cách m ng tu s n l t d ch d phong ki n, xác l p

ch d tu b n ch nghia; cu c cách m ng vô s n l t d ch nghia tu b n, xác l p ch d

xã h i ch nghia và ti n lên c ng s n ch nghia.

Cu c cách m ng vô s n là m t ki u cách m ng xã h i m i v ch t

. N u t t c các

cu c cách m ng xã h i tru c ch là s thay th hình th c c a ch d chi m h u tu nhân,

thay th hình th c ngu i bóc l t ngu i, thì cách m ng vô s n nh m xây d ng xã h i m i

không có giai c p d gi i phóng tri t d con ngu i. Ð ó là s chuy n bi n sâu s c nh t

trong l ch s nhân lo i.

d) Tính ch t, l c lu ng và d ng l c c a cách m ng xã h i

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1993, t.13, tr. 15.

181

Tính ch t

c a m t cu c cách m ng xã h i du c xác d nh b i nhi m v gi i quy t

mâu thu n kinh t (mâu thu n gi a l c lu ng s n xu t và quan h s n xu t) và mâu thu n

xã h i (gi a giai c p b bóc l t v i giai c p bóc l t) tuong ng. Nó ph i gi i quy t

nh ng mâu thu n giai c p nào, xoá b ch d xã h i nào, xác l p ch d xã h i nào.

Ch ng h n, cu c cách m ng 1789 Pháp là cu c cách m ng tu s n vì giai c p tu s n và

các t ng l p lao d ng do giai c p tu s n lãnh d o dã th c hi n nhi m v l t d giai c p

d a ch phong ki n, xoá b ch d phong ki n, xây d ng ch d tu b n.

Tính ch t và nhi m v c a m t cu c cách m ng xã h i quy d nh l c lu ng và

d ng l c c a cách m ng.

L c lu ng

c a cách m ng xã h i

là nh ng giai c p và t ng l p

nhân dân có l i ích ít nhi u g n bó v i cách m ng và thúc d y cách m ng xã h i phát

tri n. L c lu ng cách m ng do tính ch t c a cách m ng quy t d nh và còn do c nh ng

di u ki n l ch s c th c a m i cu c cách m ng xã h i quy t d nh. Có nh ng cu c cách

m ng xã h i cùng m t ki u, nhung do hoàn c nh l ch s c th trong nu c và trên th

gi i khác nhau, nên có nh ng l c lu ng cách m ng khác nhau.

Ð ng l c

c a cách m ng xã h i

là nh ng giai c p có l i ích g n bó ch t ch và lâu

dài d i v i cách m ng. Tùy theo di u ki n l ch s c th , d ng l c c a cách m ng xã h i

cung thay d i.

Vai trò lãnh d o

trong cách m ng xã h i

thu c v giai c p d ng v trí trung tâm

c a th i d i, là giai c p d i bi u cho phuong th c s n xu t m i, là giai c p ti n b nh t

trong s các giai c p dang t n t i. Ch ng h n, giai c p tu s n là giai c p lãnh d o trong

cách m ng tu s n, giai c p vô s n là giai c p lãnh d o trong cách m ng vô s n.

2. Quan h gi a di u ki n khách quan và nhân t ch quan trong cách

m ng xã h i

Cách m ng xã h i ch có th n ra, vi c giành chính quy n ch tr thành nhi m v

tr c ti p, khi dã có nh ng di u ki n khách quan c n thi t dã chín mu i t o thành

tình

th cách m ng.

Tình th cách m ng là s chín mu i c a mâu thu n gi a l c lu ng s n xu t và

quan h s n xu t, c a mâu thu n giai c p trong xã h i d n t i nh ng d o l n trong n n

t ng kinh t - xã h i, t o nên m t cu c kh ng ho ng chính tr sâu s c khi n cho vi c

thay th th ch chính tr dó b ng th ch chính tr khác ti n b hon nhu là m t th c t

không th d o ngu c.

Kinh nghi m l ch s dã ch ng minh r ng n u chua có nh ng di u ki n khách

quan cho m t cu c cách m ng xã h i thì không có m t n l c nào c a ngu i cách

m ng có th dua cách m ng d n th ng l i. Nhung m t khi di u ki n khách quan cho

cu c cách m ng dã chín mu i, thì v n m nh c a m t cu c cách m ng l i hoàn toàn tùy

thu c vào nhân t ch quan và lúc dó nhân t ch quan là nhân t ch d o.

Mu n cho cách m ng xã h i n ra và giành th ng l i, ngoài tình th cách m ng,

còn ph i có s chín mu i c a nhân t ch quan và s k t h p dúng d n nhân t ch quan

182

v i di u ki n khách quan.

S chín mu i c a nhân t ch quan trong cách m ng xã h i bi u hi n trình d

cao c a tính t ch c, m c d quy t tâm d n d nh di m c a giai c p cách m ng s n

sàng ti n hành nh ng ho t d ng cách m ng m nh m nh t, kiên quy t nh t d l t d

chính quy n duong th i, xác l p chính quy n cách m ng do giai c p dó làm ch th .

Nhân t ch quan g n li n v i m i ki u cách m ng xã h i và m c d phát tri n c a nó

trong m i ki u cách m ng cung r t khác nhau.

Cách m ng xã h i không th n ra và th ng l i khi di u ki n khách quan không

cho phép. Nhung giai c p cách m ng không th th d ng ng i ch , mà ph i chu n b

l c lu ng và ph i tác d ng làm cho di u ki n khách quan chín mu i. Và khi di u ki n

khách quan dã chín mu i, tình th cách m ng xu t hi n thì giai c p cách m ng ph i k p

th i ch p l y th i co, phát d ng qu n chúng d ng lên làm cách m ng, giành chính

quy n v tay. V.I.Lênin nh c nh ngu i mácxít chân chính ph i bi t k t h p "tính sáng

su t khoa h c hoàn toàn trong vi c phân tích tình hình khách quan và s ti n hóa khách

quan, v i vi c th a nh n m t cách h t s c d t khoát tác d ng c a ngh l c cách m ng,

tính sáng t o cách m ng và tính ch d ng cách m ng c a qu n chúng, - và di nhiên là c

c a nh ng cá nhân, nh ng t p doàn, nh ng t ch c và nh ng chính d ng bi t phát hi n

ra và th c hi n s liên k t v i nh ng giai c p này ho c giai c p khác"

3. Hình th c và phuong pháp cách m ng

Cách m ng xã h i có th di n ra du i nhi u hình th c khác nhau, nhung dù du i

hình th c nào, cách m ng cung không th d t t i thành công n u không có b o l c cách

m ng làm di u ki n

B o l c cách m ng

là hành d ng cách m ng c a qu n chúng du i s lãnh d o c a

giai c p cách m ng vu t qua kh i gi i h n pháp lu t c a giai c p th ng tr duong th i

nh m l t d nhà nu c l i th i, xác l p nhà nu c c a giai c p cách m ng.

B o l c cách m ng là t t y u, b i vì giai c p th ng tr l i th i không bao gi t

nguy n t b d a v th ng tr c a mình. Tru c phong trào cách m ng c a qu n chúng,

l i ích b uy hi p, nó s n sàng s d ng quy n l c c a nhà nu c v i b máy b o l c d

dàn áp phong trào cách m ng. Vì v y, d l t d giai c p th ng tr và giành chính quy n,

giai c p cách m ng không có cách nào khác là ph i dùng d n b o l c cách m ng. C.Mác

cho r ng b o l c là bà d cho m i xã h i cu dang thai nghén m t xã h i m i, b o l c là

công c mà s v n d ng xã h i dùng d t m du ng cho mình và d p tan nh ng hình

th c chính th c c ng d và ch t.

Phân tích d c di m nhà nu c tu s n trong th i d i d qu c ch nghia, V.I Lênin di

t i k t lu n v tính t t y u ph bi n c a cách m ng b o l c: "Nhà nu c tu s n b thay th

b i nhà nu c vô s n (chuyên chính vô s n)

không th

b ng con du ng "tiêu vong" du c,

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1976, t.16, tr. 29.

183

mà ch có th , theo quy lu t chung, b ng m t cu c cách m ng b o l c thôi"

Trong l ch s nhân lo i, chua có giai c p cách m ng nào giành du c chính quy n

nhà nu c b ng con du ng t b b o l c. Ngay c khi cách m ng du c th c hi n du i

hình th c tuong d i hoà bình, do giai c p th ng tr l i th i không còn d kh nang s

d ng s c m nh d gi nhà nu c c a nó, thì giai c p cách m ng

v n ph i dùng b o l c

làm h u thu n, làm di u ki n

d s n sàng d p tan s ph n kháng c a giai c p th ng tr ,

n u nó dùng b o l c d ch ng l i.

Trong khi kh ng d nh cách m ng b o l c, nh ng ngu i mácxít không ph nh n

kh nang dua cách m ng xã h i ti n lên b ng phuong pháp hoà bình, k c vi c s d ng

con du ng ngh tru ng"

; song nó

ch có th du c b o d m khi có s c m nh c a phong

trào qu n chúng - b o l c cách m ng - làm h u thu n.

Xu th t d i d u chuy n sang d i tho i hi n nay không bác b quan di m mácxít

v b o l c cách m ng. Xu th dó du c t o ra b i chính s

l n m nh c a các phong trào

cách m ng và hoà bình,

b i tuong quan l c lu ng gi a cách m ng và ph n cách m ng.

Trong khi không ng t rêu rao v s c n thi t ph i gi i quy t xung d t b ng con du ng

d i tho i, nhung l c lu ng d qu c dã v n luôn s n sàng s d ng b o l c h t s c tàn nh n

nhi u khu v c trên th gi i d áp d t quan di m "

hoà bình

", "

dân ch

", "

nhân quy n

c a h .

Trong th i d i hi n nay, tru c s tác d ng c a cu c cách m ng khoa h c công

ngh , s bi n d i ph c t p c a các trào luu cách m ng, d c bi t là tình tr ng t m th i kh ng

ho ng c a ch nghia xã h i, các nhà lý lu n tu s n dã l n ti ng bác b lý lu n cách

m ng xã h i c a ch nghia Mác - Lênin.

Tuy nhiên, dù các lý lu n gia tu s n có bác b th nào d i v i lý lu n cách

m ng xã h i thì cung không th bác b du c tính quy lu t v n d ng, phát tri n c a

các hình thái kinh t - xã h i là ph i thông qua các cu c cách m ng xã h i. Hình thái

kinh t -xã h i tu b n ch nghia không th là hình thái kinh t xã h i vinh vi n c a

l ch s , nó t t y u s b ph d nh b i s ra d i c a m t hình thái kinh t - xã h i cao

hon là hình thái kinh t - xã h i c ng s n ch nghia và di u dó

ch có du c nh vào

cu c cách m ng vô s n.

Nh ng bi n d i to l n trong th i d i ngày nay, m t m t ngày càng ch ng minh

tính t t y u c a các cu c cách m ng xã h i, m t khác cung cho th y cu c cách m ng

vô s n trong th i d i ngày nay ch có th thành công n u giai c p cách m ng tìm

du c nh ng hình th c và phuong th c m i thích h p v i nh ng bi n d i l n lao c a

th i d i ngày nay. Ð ó cung là m t nhi m v khó khan và ph c t p c a khoa h c v

ch nghia xã h i.

Sdd,

t.33, tr. 27.

184

câu h i ôn t p

1. Hãy phân tích ngu n g c, b n ch t c a nhà nu c, nêu các ki u và hình th c nhà

nu c?

2. Nh ng d c trung và ch c nang co b n c a nhà nu c vô s n khác v i các

nhà nu c trong l ch s nhu th nào?

3. T i sao nói cách m ng xã h i là phuong th c thay th hình thái kinh t - xã h i

này b ng hình thái kinh t - xã h i khác cao hon, ti n b hon?

Chuong XIII

Ý th c xã h i

I- T n t i xã h i và ý th c xã h i

1. Khái ni m t n t i xã h i và ý th c xã h i

a) Khái ni m t n t i xã h i

185

T n t i xã h i là toàn b sinh ho t v t ch t và nh ng di u ki n sinh ho t v t ch t

c a xã h i.

V.I.Lênin khi nghiên c u t n t i xã h i v i tính cách v a là d i s ng v t ch t

v a là nh ng quan h v t ch t gi a ngu i và ngu i dã cho r ng: vi c anh s ng, anh ho t

d ng kinh t , anh sinh d con cái và anh ch t o ra các s n ph m, anh trao d i s n ph m,

làm n y sinh ra m t chu i t t y u khách quan g m nh ng bi n c , nh ng s phát tri n,

không ph thu c vào ý th c xã h i c a anh và ý th c này không bao gi bao quát du c toàn

v n cái chu i dó.

Các y u t chính t o thành t n t i xã h i là phuong th c s n xu t v t ch t, di u ki n

t nhiên - hoàn c nh d a lý, dân s và m t d dân s ... trong dó phuong th c s n xu t

v t ch t là y u t co b n nh t.

b) Khái ni m và k t c u c a ý th c xã h i

ý th c xã h i là m t tinh th n c a d i s ng xã h i, bao g m toàn b nh ng quan

di m, tu tu ng cùng nh ng tình c m, tâm tr ng,... c a nh ng c ng d ng xã h i, n y sinh

t t n t i xã h i và ph n ánh t n t i xã h i trong nh ng giai do n phát tri n nh t d nh.

- C n th y rõ s khác nhau tuong d i gi a

ý th c xã h i

và

ý th c cá

nhân

. ý th c

c a cá nhân d u ph n ánh t n t i xã h i v i m c d khác nhau. Do dó, nó không th không

mang tính xã h i. Song ý th c cá nhân không ph i bao gi cung th hi n quan di m tu

tu ng, tình c m ph bi n c a m t c ng d ng, m t t p doàn xã h i, m t th i d i xã h i

nh t d nh.

ý th c xã h i và ý th c cá nhân t n t i trong m i liên h h u co, bi n ch ng v i

nhau, thâm nh p vào nhau và làm phong phú nhau.

Linh v c tinh th n c a d i s ng xã h i có c u trúc h t s c ph c t p. Có th ti p

c n k t c u c a ý th c xã h i t nh ng phuong di n khác nhau.

Theo n i dung và linh v c ph n ánh d i s ng xã h i, ý th c xã h i bao g m các

hình thái khác nhau: ý th c chính tr , ý th c pháp quy n, ý th c d o d c, ý th c tôn

giáo, ý th c th m m , tri t h c,...

Theo trình d ph n ánh có th phân bi t ý th c xã h i thông thu ng và ý th c lý

lu n.

ý th c xã h i thông thu ng

là toàn b nh ng tri th c, nh ng quan ni m... c a

nh ng con ngu i trong m t c ng d ng ngu i nh t d nh, du c hình thành m t cách tr c

ti p t ho t d ng th c ti n hàng ngày,

chua du c h th ng hóa, khái quát hóa thành lý

lu n

. Trong ý th c xã h i thông thu ng, tâm lý xã h i là b ph n r t quan tr ng.

ý th c xã h i thông thu ng, thu ng ph n ánh sinh d ng, tr c ti p nhi u m t cu c

s ng hàng ngày c a con ngu i, thu ng xuyên chi ph i cu c s ng dó. ý th c thông

thu ng tuy là trình d th p so v i ý th c lý lu n, nhung nh ng tri th c kinh nghi m

phong phú dó có th tr thành ti n d quan tr ng cho s hình thành các lý thuy t xã h i.

186

ý th c lý lu n

là nh ng tu tu ng, quan di m dã du c h th ng hóa, khái quát hóa

thành các h c thuy t xã h i, du c trình bày du i d ng nh ng khái ni m, ph m trù, quy

lu t. ý th c lý lu n (lý lu n khoa h c) có kh nang ph n ánh hi n th c khách quan m t

cách khái quát, sâu s c và chính xác, v ch ra các m i liên h b n ch t c a các s v t và

hi n tu ng. ý th c lý lu n d t trình d cao và mang tính h th ng t o thành các h tu

tu ng.

Quan h gi a tâm lý xã h i và h tu tu ng.

Tâm lý xã h i

bao g m toàn b tình c m, u c mu n, tâm tr ng, t p quán... c a

con ngu i, c a m t b ph n xã h i ho c c a toàn xã h i hình thành du i nh hu ng

tr c ti p c a d i s ng hàng ngày c a h và ph n ánh d i s ng dó.

Ð c di m c a tâm lý xã h i là ph n ánh m t cách tr c ti p di u ki n sinh s ng

hàng ngày c a con ngu i, là s ph n ánh có tính ch t t phát, thu ng ghi l i nh ng m t

b ngoài c a t n t i xã h i. Nó không có kh nang v ch ra d y d , rõ ràng, sâu s c b n

ch t các m i quan h xã h i c a con ngu i.

Nh ng quan ni m c a con ngu i trình d tâm lý xã h i còn mang tính kinh

nghi m, chua du c th hi n v m t lý lu n, y u t trí tu dan xem v i y u t tình c m. Tuy

nhiên, không th ph nh n vai trò quan tr ng c a tâm lý xã h i trong s phát tri n c a ý

th c xã h i. C.Mác, Ph.Angghen, V.I.Lênin và H Chí Minh r t coi tr ng vi c nghiên

c u tr ng thái tâm lý xã h i c a nhân dân d hi u nhân dân, giáo d c nhân dân, dua nhân

dân tham gia tích c c, t giác vào cu c d u tranh cho m t xã h i t t d p.

H tu tu ng là trình d nh n th c lý lu n v t n t i xã h i, là h th ng nh ng quan

di m, tu tu ng (chính tr , tri t h c, d o d c, ngh thu t, tôn giáo), k t qu c a s khái

quát hóa nh ng kinh nghi m xã h i. H tu tu ng du c hình thành m t cách t giác

nghia là t o ra b i các nhà tu tu ng c a nh ng giai c p nh t d nh và du c truy n bá

trong xã h i.

C n ph i phân bi t h tu tu ng khoa h c và h tu tu ng không khoa h c. H tu

tu ng khoa h c ph n ánh chính xác, khách quan các m i quan h v t ch t c a xã h i. H

tu tu ng không khoa h c tuy cung ph n ánh các m i quan h v t ch t c a xã h i, nhung

du i m t hình th c sai l m, hu o ho c xuyên t c.

V i tính cách là m t b ph n c a ý th c xã h i, h tu tu ng nh hu ng l n d n s

phát tri n c a khoa h c. L ch s các khoa h c t nhiên dã cho th y tác d ng quan tr ng

c a h tu tu ng, d c bi t là tu tu ng tri t h c d i v i quá trình khái quát nh ng tài li u

khoa h c.

Tâm lý xã h i và h tu tu ng xã h i tuy là hai trình d , hai phuong th c ph n ánh

khác nhau c a ý th c xã h i, nhung có m i quan h tác d ng qua l i v i nhau, chúng có

cùng m t ngu n g c là t n t i xã h i, d u ph n ánh t n t i xã h i. Tâm lý xã h i t o

di u ki n thu n l i cho các thành viên giai c p ti p thu h tu tu ng c a giai c p. M i

liên h ch t ch gi a h tu tu ng (d c bi t là tu tu ng khoa h c ti n b ) v i tâm lý xã

187

h i, v i th c ti n cu c s ng sinh d ng và phong phú s giúp cho h tu tu ng xã h i, cho

lý lu n b t xo c ng, b t sai l m. Tr ái l i h tu tu ng, lý lu n xã h i, gia tang y u t trí

tu cho tâm lý xã h i. H tu tu ng khoa h c thúc d y tâm lý xã h i phát tri n theo chi u

hu ng dúng d n, lành m nh có l i cho ti n b xã h i. H tu tu ng ph n khoa h c, ph n

d ng kích thích nh ng y u t tiêu c c c a tâm lý xã h i phát tri n.

Tuy nhiên, h tu tu ng không ra d i tr c ti p t tâm lý xã h i, không ph i là s

bi u hi n tr c ti p c a tâm lý xã h i.

B t k tu tu ng nào khi ph n ánh các m i quan h duong th i thì d ng th i cung

k th a nh ng h c thuy t xã h i, nh ng tu tu ng và quan di m dã t n t i tru c dó. Thí

d , h tu tu ng tôn giáo th i trung c Tây Âu th hi n l i ích c a giai c p phong ki n,

nhung l i ra d i tr c ti p t nh ng tu tu ng tri t h c duy tâm có t th i c d i và nh ng

tu tu ng c a d o Co d c th i k d u Công nguyên. H tu tu ng Mác - Lênin cung

không tr c ti p ra d i t tâm lý xã h i c a giai c p công nhân lúc dó dang t phát d u

tranh ch ng giai c p tu s n, mà là s khái quát lý lu n t t ng s nh ng tri th c c a

nhân lo i, t nh ng kinh nghi m c a cu c d u tranh giai c p c a giai c p công nhân,

d ng th i k th a tr c ti p các h c thuy t kinh t - xã h i và tri t h c vào cu i th k

XVIII, d u th k XIX...

Nhu v y, h tu tu ng xã h i liên h h u co v i tâm lý xã h i, ch u s tác d ng c a

tâm lý xã h i, nhung nó không ph i don gi n là s "cô d c" c a tâm lý xã h i.

c) Tính giai c p c a ý th c xã h i.

Trong xã h i có giai c p, các giai c p có nh ng di u ki n sinh ho t v t ch t khác

nhau, nh ng l i ích khác nhau do d a v xã h i c a m i giai c p quy d nh, do dó, ý th c

xã h i c a các giai c p có n i dung và hình th c phát tri n khác nhau ho c d i l p nhau.

Tính giai c p c a ý th c xã h i bi u hi n tâm lý xã h i cung nhu h tu tu ng.

V m t tâm lý xã h i, m i giai c p d u có tình c m, tâm tr ng, thói quen riêng, có thi n

c m hay ác c m v i t p doàn xã h i này ho c t p doàn xã h i khác. trình d h tu

tu ng thì tính giai c p c a ý th c xã h i bi u hi n sâu s c hon nhi u. Trong xã h i có

d i kháng giai c p bao gi cung có nh ng quan di m tu tu ng ho c nh ng h tu tu ng

d i l p nhau: tu tu ng c a giai c p bóc l t và giai c p b bóc l t, c a giai c p th ng tr

và giai c p b tr . Nh ng tu tu ng th ng tr c a m t th i d i bao gi cung là tu tu ng

c a giai c p th ng tr v kinh t và chính tr th i d i dó.

N u h tu tu ng c a giai c p bóc l t th ng tr ra s c b o v d a v c a giai c p dó

thì h tu tu ng c a giai c p b tr , b bóc l t th hi n nguy n v ng và l i ích c a qu n

chúng lao d ng ch ng l i xã h i ngu i bóc l t ngu i, xây d ng m t xã h i công b ng

không có áp b c bóc l t.

Ch nghia Mác - Lênin là h tu tu ng khoa h c và cách m ng c a giai c p

công nhân, ng n c gi i phóng c a qu n chúng b áp b c, bóc l t, ph n ánh ti n trình

khách quan c a s phát tri n l ch s . H tu tu ng Mác - Lênin d i l p v i h tu tu ng tu

188

s n - h tu tu ng b o v l i ích c a giai c p tu s n, b o v ch d ngu i bóc l t ngu i.

Cu c d u tranh giai c p gi a giai c p tu s n và giai c p vô s n hàng th k nay di n ra

gay g t trên t t c các linh v c, trong dó có linh v c h tu tu ng.

Trong di u ki n xã h i ngày nay, cu c d u tranh giai c p trên linh v c ý th c h

v n dang ti p t c di n ra. Tru c nh ng khó khan và th thách trên con du ng phát tri n

c a ch nghia xã h i, các th l c thù d ch dang ra s c ti n công vào ch nghia Mác -

Lênin, mu n ph nh n, xoá b nó. Do v y b o v và phát tri n ch nghia Mác - Lênin

trong di u ki n th gi i ngày nay, là m t nhi m v quan tr ng c a cu c d u tranh vì

m c tiêu d c l p dân t c, dân ch và ch nghia xã h i c a nhân dân ta và nhân dân ti n

b trên th gi i nói chung.

Khi kh ng d nh tính giai c p c a ý th c xã h i, ch nghia duy v t l ch s d ng

th i còn cho r ng, ý th c c a các giai c p trong xã h i có s tác d ng qua l i v i nhau.

Trong xã h i có áp b c giai c p, các giai c p b tr do b tu c do t tu li u s n xu t, ph i

ch u s áp b c v v t ch t nên không tránh kh i b áp b c v tinh th n, không tránh kh i

ch u nh hu ng tu tu ng c a giai c p th ng tr , bóc l t. C.Mác và Ph.Angghen vi t:

"Giai c p nào chi ph i n h ng tu li u s n xu t v t ch t thì cung chi ph i luôn c nh ng tu

li u s n xu t tinh th n, thành th nói chung tu tu ng c a nh ng ngu i không có tu li u

s n xu t tinh th n cung d ng th i b giai c p th ng tr dó chi ph i"

. Tuy nhiên, m c d

nh hu ng c a tu tu ng giai c p th ng tr d i v i xã h i tùy thu c vào trình d phát tri n

ý th c cách m ng c a giai c p b tr .

Không nh ng giai c p b tr ch u nh hu ng tu tu ng c a giai c p th ng tr , mà

trái l i giai c p th ng tr cung ch u nh hu ng tu tu ng c a giai c p b tr . Ð c bi t

th i k d u tranh cách m ng phát tri n m nh, thu ng th y m t s ngu i trong giai c p

th ng tr , nh t là nh ng trí th c ti n b t b giai c p xu t thân c a mình chuy n sang

hàng ngu giai c p cách m ng, ch u nh hu ng tu tu ng c a giai c p dó. M t s ngu i

còn tr thành nhà tu tu ng c a giai c p cách m ng.

ý th c cá nhân trong xã h i có phân chia giai c p, v b n ch t, là bi u hi n m c

d này hay m c d khác ý th c giai c p, do d a v và nh ng di u ki n sinh ho t v t ch t

chung c a giai c p quy t d nh. Nhung m i cá nhân l i có nh ng hoàn c nh sinh s ng

riêng nhu hoàn c nh giáo d c, tru ng d i mà h tr i qua, nh hu ng tu tu ng chính tr

và tu tu ng khác do h ti p thu du c khi s ng trong môi tru ng thân c n (gia dình, b n

bè, d ng nghi p), v.v.. T t c nh ng cái dó làm cho ý th c c a m i ngu i v a bi u hi n

ý th c giai c p v a mang nh ng d c di m cá nhân, t o thành nh ng cá tính và nhân cách

riêng c a cá nhân, làm cho th gi i tinh th n c a cá nhân này khác v i th gi i tinh th n

c a nh ng cá nhân khác cùng giai c p.

Tuy nhiên, quá nh n m nh nh ng di u ki n sinh ho t c a cá nhân, th i ph ng m t

cá nhân trong ý th c c a con ngu i s d n t i hi u sai b n ch t c a ý th c cá nhân. Vì

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.3, tr. 66.

189

v y, khi dánh giá các hi n tu ng ý th c trong xã h i có giai c p ph i n m v ng m i

quan h bi n ch ng gi a ý th c giai c p và ý th c cá nhân.

Trong xã h i có giai c p, ý th c xã h i không ch mang d u n c a nh ng di u ki n

sinh ho t v t ch t c a giai c p, mà còn ph n ánh nh ng di u ki n sinh ho t chung c a dân

t c; nh ng di u ki n l ch s , kinh t , chính tr , van hóa, xã h i, di u ki n t nhiên hình

thành trong quá trình phát tri n lâu dài c a dân t c. Vì v y, trong ý th c xã h i, ngoài

tâm lý và h tu tu ng xã h i c a giai c p, còn bao g m tâm lý dân t c, tình c m, u c

mu n, t p quán, thói quen, tính cách, v.v. c a dân t c, ph n ánh nh ng di u ki n sinh

ho t chung c a dân t c, th m sâu vào m i linh v c d i s ng tinh th n c a dân t c, truy n

t th h này qua th h khác t o thành truy n th ng dân t c.

Tâm lý dân t c tuy ph n ánh nh ng di u ki n sinh ho t chung c a dân t c và

mang tính ch t toàn dân t c, nhung có m i liên h h u co v i ý th c giai c p. Giai c p

cách m ng ti n b phát huy nh ng giá tr tinh th n c a dân t c, ngu c l i nh ng tu

tu ng giai c p ph n d ng mâu thu n sâu s c v i các giá tr dó.

Giai c p công nhân du c vu trang b ng h tu tu ng Mác - Lênin luôn luôn quan

tâm sâu s c d n vi c b o v và phát tri n nh ng truy n th ng van hóa t t d p c a

dân t c.

2. Bi n ch ng gi a t n t i xã h i và ý th c xã h i

a) Vai trò quy t d nh c a t n t i xã h i d i v i ý th c xã h i.

Công lao to l n c a C.Mác và Ph.Angghen là phát tri n ch nghia duy v t d n

d nh cao, xây d ng quan di m duy v t v l ch s và l n d u tiên gi i quy t m t cách

khoa h c v n d s hình thành và phát tri n c a ý th c xã h i. Các ông dã ch ng minh

r ng, d i s ng tinh th n c a xã h i hình thành và phát tri n trên co s c a d i s ng v t

ch t, r ng không th tìm ngu n g c c a tu tu ng, tâm lý xã h i trong b n thân nó, nghia

là không th tìm trong d u óc con ngu i mà ph i tìm trong hi n th c v t ch t. S bi n

d i c a m t th i d i nào dó cung s không th gi i thích du c n u ch can c vào ý th c

c a th i d i y. C.Mác vi t: "... không th nh n d nh v m t th i d i d o l n nhu th can

c vào ý th c c a th i d i y. Trái l i, ph i gi i thích ý th c y b ng nh ng mâu thu n

c a d i s ng v t ch t, b ng s xung d t hi n có gi a các l c lu ng s n xu t xã h i và

nh ng quan h s n xu t xã h i"

Nh ng lu n di m trên dây dã bác b quan ni m sai l m c a ch nghia duy tâm

mu n di tìm ngu n g c c a ý th c tu tu ng trong b n thân ý th c tu tu ng, xem tinh

th n, tu tu ng là ngu n g c c a m i hi n tu ng xã h i, quy t d nh s phát tri n xã h i

và trình bày l ch s các hình thái ý th c xã h i tách r i co s kinh t - xã h i. Ch nghia

duy v t l ch s ch rõ r ng t n t i xã h i quy t d nh ý th c xã h i, ý th c xã h i là s

ph n ánh c a t n t i xã h i, ph thu c vào t n t i xã h i. M i khi t n t i xã h i, nh t là

phuong th c s n xu t bi n d i thì nh ng tu tu ng và lý lu n xã h i, nh ng quan di m

Sdd

, t.13, tr. 15.

190

v chính tr , pháp quy n, tri t h c, d o d c, van hóa, ngh thu t, v.v. s m mu n s bi n

d i theo. Cho nên nh ng th i k l ch s khác nhau n u chúng ta th y có nh ng lý

lu n, quan di m, tu tu ng xã h i khác nhau thì dó là do nh ng di u ki n khác nhau c a

d i s ng v t ch t quy t d nh.

Quan di m duy v t l ch s v ngu n g c c a ý th c xã h i không ph i d ng l i

ch xác d nh s ph thu c c a ý th c xã h i vào t n t i xã h i, mà còn ch ra r ng, t n

t i xã h i quy t d nh ý th c xã h i không ph i m t cách gi n don tr c ti p mà thu ng

thông qua các khâu trung gian. Không ph i b t c tu tu ng, quan ni m, lý lu n hình thái

ý th c xã h i nào cung ph n ánh rõ ràng và tr c ti p nh ng quan h kinh t c a th i d i,

mà ch khi nào xét d n cùng thì chúng ta m i th y rõ nh ng m i quan h kinh t du c

ph n ánh b ng cách này hay cách khác trong các tu tu ng y.

Nhu v y, tri t h c Mác - Lênin dòi h i ph i có thái d bi n ch ng khi xem xét s

ph n ánh t n t i xã h i c a ý th c xã h i.

b) Tính d c l p tuong d i c a ý th c xã h i.

Khi kh ng d nh vai trò quy t d nh c a t n t i xã h i d i v i ý th c xã h i, và ý

th c xã h i là s ph n ánh c a t n t i xã h i, ph thu c vào t n t i xã h i, ch nghia

duy v t l ch s không xem ý th c xã h i nhu m t y u t th d ng, trái l i còn nh n

m nh tác d ng tích c c c a ý th c xã h i d i v i d i s ng kinh t - xã h i, nh n m nh

tính d c l p tuong d i c a ý th c xã h i trong m i quan h v i t n t i xã h i. Tính d c

l p tuong d i dó bi u hi n nh ng di m sau dây:

- ý th c xã h i thu ng l c h u so v i t n t i xã h i

L ch s xã h i cho th y, nhi u khi xã h i cu dã m t di, th m chí dã m t r t lâu,

nhung ý th c xã h i do xã h i dó sinh ra v n t n t i dai d ng. Tính d c l p tuong d i này

bi u hi n d c bi t rõ trong linh v c tâm lý xã h i (trong truy n th ng, t p quán, thói

quen, v.v.). V.I.Lênin cho r ng, s c m nh c a t p quán du c t o ra qua nhi u th k là s c

m nh ghê g m nh t.

Khuynh hu ng l c h u c a ý th c xã h i cung bi u hi n rõ trong di u ki n c a

ch nghia xã h i. Nhi u hi n tu ng ý th c có ngu n g c sâu xa trong xã h i cu v n t n

t i trong xã h i m i nhu l i s ng an bám, lu i lao d ng, t tham nhung, v.v..

ý th c xã h i thu ng l c h u hon so v i t n t i xã h i là do nh ng nguyên nhân sau

dây:

M t là

, s bi n d i c a t n t i xã h i do tác d ng m nh m , thu ng xuyên và tr c

ti p c a nh ng ho t d ng th c ti n c a con ngu i, thu ng di n ra v i t c d nhanh mà ý

th c xã h i có th không ph n ánh k p và tr nên l c h u. Hon n a, ý th c xã h i là cái

ph n ánh t n t i xã h i nên nói chung ch bi n d i sau khi có s bi n d i c a t n t i

xã h i.

Hai là

, do s c m nh c a thói quen, truy n th ng, t p quán cung nhu do tính l c

191

h u, b o th c a m t s hình thái ý th c xã h i.

Ba là

, ý th c xã h i luôn g n v i l i ích c a nh ng nhóm, nh ng t p doàn ngu i,

nh ng giai c p nh t d nh trong xã h i. Vì v y, nh ng tu tu ng cu, l c h u thu ng du c các

l c lu ng xã h i ph n ti n b luu gi và truy n bá nh m ch ng l i các l c lu ng xã h i

ti n b .

Nh ng ý th c l c h u, tiêu c c không m t di m t cách d dàng. Vì v y, trong s

nghi p xây d ng xã h i m i ph i thu ng xuyên tang cu ng công tác tu tu ng, d u tranh

ch ng l i nh ng âm muu và hành d ng phá ho i c a nh ng l c lu ng thù d ch v m t tu

tu ng, kiên trì xoá b nh ng tàn du ý th c cu, d ng th i ra s c phát huy nh ng truy n

th ng tu tu ng t t d p.

- ý th c xã h i có th vu t tru c t n t i xã h i

Khi kh ng d nh tính thu ng l c h u hon c a ý th c xã h i so v i t n t i xã h i,

tri t h c mácxít d ng th i th a nh n r ng, trong nh ng di u ki n nh t d nh, tu tu ng

c a con ngu i, d c bi t nh ng tu tu ng khoa h c tiên ti n có th vu t tru c s phát

tri n c a t n t i xã h i, d báo du c tuong lai và có tác d ng t ch c, ch d o ho t d ng

th c ti n c a con ngu i, hu ng ho t d ng dó vào vi c gi i quy t nh ng nhi m v m i

do s phát tri n chín mu i c a d i s ng v t ch t c a xã h i d t ra.

Khi nói tu tu ng tiên ti n có th di tru c t n t i xã h i, d ki n du c quá trình

khách quan c a s phát tri n xã h i thì không có nghia nói r ng trong tru ng h p này ý

th c xã h i không còn b t n t i xã h i quy t d nh n a. Tu tu ng khoa h c tiên ti n

không thoát ly t n t i xã h i, mà ph n ánh chính xác, sâu s c t n t i xã h i.

- ý th c xã h i có tính k th a trong s phát tri n c a mình

L ch s phát tri n d i s ng tinh th n c a xã h i cho th y r ng, nh ng quan di m

lý lu n c a m i th i d i không xu t hi n trên m nh d t tr ng không mà du c t o ra trên

co s k th a nh ng tài li u lý lu n c a các th i d i tru c.

Do ý th c có tính k th a trong s phát tri n, nên không th gi i thích du c m t

tu tu ng nào dó n u ch d a vào nh ng quan h kinh t hi n có, không chú ý d n các

giai do n phát tri n tu tu ng tru c dó. L ch s phát tri n c a tu tu ng cho th y nh ng

giai do n hung th nh ho c suy tàn c a tri t h c, van h c, ngh thu t, v.v. nhi u khi

không phù h p hoàn toàn v i nh ng giai do n hung th nh ho c suy tàn c a kinh t . Tính

ch t k th a trong s phát tri n c a tu tu ng là m t trong nh ng nguyên nhân nói rõ vì

sao m t nu c có trình d phát tri n tuong d i kém v kinh t nhung tu tu ng l i trình

d phát tri n cao. Thí d , nu c Pháp th k XVIII có n n kinh t phát tri n kém nu c

Anh, nhung tu tu ng thì l i tiên ti n hon nu c Anh; so v i Anh, Pháp thì nu c Ð c

n a d u th k XIX l c h u v kinh t , nhung dã d ng trình d cao hon v tri t h c.

Trong xã h i có giai c p, tính ch t k th a c a ý th c xã h i g n v i tính ch t giai

c p c a nó. Nh ng giai c p khác nhau k th a nh ng n i dung ý th c khác nhau c a các

th i d i tru c. Các giai c p tiên ti n ti p nh n nh ng di s n tu tu ng ti n b c a xã h i

192

cu d l i. Thí d , khi làm cách m ng tu s n ch ng phong ki n, các nhà tu tu ng tiên ti n

c a giai c p tu s n dã khôi ph c nh ng tu tu ng duy v t và nhân b n c a th i c d i.

Ngu c l i, nh ng giai c p l i th i và các nhà tu tu ng c a nó thì ti p thu, khôi ph c

nh ng tu tu ng, nh ng lý thuy t xã h i ph n ti n b c a nh ng th i k l ch s tru c.

Giai c p phong ki n các nu c Tây Âu trung c th i k suy thoái dã ra s c khai thác

tri t h c c a Platôn và nh ng y u t duy tâm trong h th ng tri t h c c a Arixt t th i

k c d i Hy L p, bi n chúng thành co s tri t h c c a các giáo lý d o Thiên chúa; ho c

vào n a sau th k XIX và d u th k XX các th l c tu s n ph n d ng dã ph c h i và

phát tri n nh ng trào luu tri t h c duy tâm, tôn giáo du i nh ng cái tên m i nhu ch

nghia Canto m i, ch nghia Tômát m i, v.v. d ch ng l i phong trào cách m ng c a

giai c p công nhân và h tu tu ng c a nó là ch nghia Mác.

Quan di m c a tri t h c Mác - Lênin v tính k th a c a ý th c xã h i có ý nghia

to l n d i v i s nghi p xây d ng n n van hoá tinh th n c a xã h i xã h i ch nghia.

V.I. Lênin nh n m nh r ng, van hoá xã h i ch nghia c n ph i phát huy nh ng thành

t u và truy n th ng t t d p nh t c a n n van hoá nhân lo i t c chí kim trên co s th

gi i quan mácxít. Ngu i vi t: "Van hoá vô s n ph i là s phát tri n h p quy lu t c a

t ng s nh ng ki n th c mà loài ngu i dã tích lu du c du i ách th ng tr c a

xã h i tu b n, xã h i c a b n d a ch và xã h i c a b n quan liêu"

N m v ng quan di m tr ên dây c a tri t h c Mác - Lênin v tính k th a c a ý

th c xã h i có ý nghia quan tr ng d i v i công cu c d i m i nu c ta hi n nay trên

linh v c van hoá, tu tu ng, Ð ng ta kh ng d nh, trong di u ki n kinh t th tru ng và

m r ng giao luu qu c t , ph i d c bi t quan tâm gi gìn và nâng cao b n s c van hoá

dân t c, k th a và phát huy truy n th ng d o d c, t p quán t t d p và lòng t hào dân

t c. Ti p thu tinh hoa các dân t c trên th gi i, làm giàu d p thêm n n van hoá Vi t

Nam.

- S tác d ng qua l i gi a các hình thái ý th c xã h i trong s phát tri n c a

chúng

S tác d ng qua l i gi a các hình thái ý th c xã h i làm cho m i hình thái ý

th c có nh ng m t, nh ng tính ch t không th gi i thích du c m t cách tr c ti p b ng

t n t i xã h i hay b ng các di u ki n v t ch t.

L ch s phát tri n c a ý th c xã h i cho th y, thông thu ng m i th i d i, tùy

theo nh ng hoàn c nh l ch s c th có nh ng hình thái ý th c nào dó n i lên hàng d u

và tác d ng m nh d n các hình thái ý th c khác. Hy L p c d i, tri t h c và ngh thu t

dóng vai trò d c bi t to l n; còn Tây Âu trung c thì tôn giáo nh hu ng m nh m d n

m i m t tinh th n xã h i nhu tri t h c, d o d c, ngh thu t, chính tr , pháp quy n. giai

do n l ch s sau này thì ý th c chính tr l i dóng vai trò to l n tác d ng d n các hình thái

ý th c xã h i khác. Pháp n a sau th k XVIII và Ð c cu i th k XIX, tri t h c và

. V.I. Lênin:

Toàn t p

, Nxb. Ti n b , Mátxcova 1977, t.41, tr. 361.

193

van h c là công c quan tr ng nh t d tuyên truy n nh ng tu tu ng chính tr , là vu dài

c a cu c d u tranh chính tr c a các l c lu ng xã h i tiên ti n. Trong s tác d ng l n

nhau gi a các hình thái ý th c, ý th c chính tr có vai trò d c bi t quan tr ng, ý th c

chính tr c a giai c p cách m ng d nh hu ng cho s phát tri n theo chi u hu ng ti n b

c a các hình thái ý th c khác. Trong di u ki n c a nu c ta hi n nay, nh ng ho t d ng tu

tu ng nhu tri t h c, van h c ngh thu t, v.v. mà tách r i du ng l i chính tr dúng d n

c a Ð ng s không tránh kh i roi vào nh ng quan di m sai l m, không th dóng góp

tích c c vào s nghi p cách m ng c a nhân dân.

- ý th c xã h i tác d ng tr l i t n t i xã h i

Ch nghia duy v t l ch s không nh ng ch ng l i quan di m duy tâm tuy t d i

hóa vai trò c a ý th c xã h i, mà còn bác b quan di m duy v t t m thu ng, hay ch

nghia duy v t kinh t ph nh n tác d ng tích c c c a ý th c xã h i trong d i s ng xã

h i. Ph.Angghen vi t: "S phát tri n c a chính tr , pháp lu t, tri t h c, tôn giáo, van h c,

ngh thu t v.v. d u d a trên co s s phát tri n kinh t . Nhung t t c chúng cung có nh

hu ng l n nhau và nh hu ng d n co s kinh t "

M c d nh hu ng c a tu tu ng d i v i s phát tri n xã h i ph thu c vào nh ng

di u ki n l ch s c th ; vào tính ch t c a các m i quan h kinh t mà trên dó tu tu ng

n y sinh; vai trò l ch s c a giai c p mang ng n c tu tu ng; vào m c d ph n ánh dúng

d n c a tu tu ng d i v i các nhu c u phát tri n xã h i; vào m c d m r ng c a tu

tu ng trong qu n chúng. Cung do dó, dây c n phân bi t vai trò c a ý th c tu tu ng

ti n b và ý th c tu tu ng ph n ti n b d i v i s phát tri n xã h i.

Nhu v y, nguyên lý c a ch nghia duy v t l ch s v tính d c l p tuong d i c a ý

th c xã h i ch ra b c tranh ph c t p c a l ch s phát tri n c a ý th c xã h i và c a d i

s ng tinh th n xã h i nói chung; nó bác b m i quan di m siêu hình, máy móc, t m

thu ng v m i quan h gi a t n t i xã h i và ý th c xã h i.

c) ý nghia phuong pháp lu n

T n t i xã h i và ý th c xã h i là hai phuong di n th ng nh t bi n ch ng c a d i

s ng xã h i. Vì v y công cu c c i t o xã h i cu, xây d ng xã h i m i ph i du c ti n

hành d ng th i trên c hai m t t n t i xã h i và ý th c xã h i. C n th y r ng, thay d i

t n t i xã h i là di u ki n co b n nh t d thay d i ý th c xã h i; m t khác, cung c n

th y r ng không ch nh ng bi n d i trong t n t i xã h i m i t t y u d n d n nh ng thay

d i to l n trong d i s ng tinh th n c a xã h i mà ngu c l i, nh ng tác d ng c a d i

s ng tinh th n xã h i, v i nh ng di u ki n xác d nh cung có th t o ra nh ng bi n d i

m nh m , sâu s c trong t n t i xã h i.

Quán tri t nguyên t c phuong pháp lu n dó trong s nghi p cách m ng xã h i ch

nghia nu c ta, m t m t ph i coi tr ng cu c cách m ng tu tu ng van hoá, phát huy vai

trò tác d ng tích c c c a d i s ng tinh th n xã h i d i v i quá trình phát tri n kinh t và

1. C.Mác và Ph.Angghen

: Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1999, t.39, tr. 271.

194

công nghi p hoá, hi n d i hoá d t nu c; m t khác ph i tránh tái ph m sai l m ch quan

duy ý chí trong vi c xây d ng van hoá, xây d ng con ngu i m i. C n th y r ng ch có

th th c s t o d ng du c d i s ng tinh th n c a xã h i xã h i ch nghia trên co s c i

t o tri t d phuong th c sinh ho t v t ch t ti u nông truy n th ng và xác l p, phát tri n

du c m t phuong th c s n xu t m i trên co s th c hi n thành công s nghi p công

nghi p hoá, hi n d i hoá.

II- Các hình thái ý th c xã h i

Nh ng hình thái c a ý th c xã h i bao g m ý th c chính tr , ý th c pháp quy n, ý

th c d o d c, ý th c khoa h c, ý th c th m m , ý th c tôn giáo và tri t h c.

Tính phong phú, da d ng c a các hình thái ý th c xã h i ph n ánh tính phong phú

da d ng c a b n thân d i s ng xã h i.

1. ý th c chính tr

Hình thái ý th c chính tr là hình thái ý th c ch xu t hi n và t n t i trong các xã

h i có giai c p và nhà nu c, nó ph n ánh các quan h chính tr , kinh t , xã h i gi a các

giai c p, các dân t c và các qu c gia, cung nhu thái d c a các giai c p d i v i quy n

l c nhà nu c.

ý th c chính tr th c ti n - thông thu ng hình thành tr c ti p t ho t d ng th c

ti n trong môi tru ng chính tr c a xã h i. tr ng thái tâm lý xã h i, nh ng c m xúc và

tâm tr ng v chính tr c a qu n chúng thu ng thi u b n v ng và không n d nh. Song,

nh ng tr ng thái tâm lý xã h i nhu v y l i có vai trò to l n và tr c ti p d i v i hành vi

chính tr c a qu n chúng dông d o; thông qua dó h tu tu ng chính tr tác d ng vào d i

s ng chính tr c a xã h i.

H tu tu ng chính tr c a m t giai c p nh t d nh ph n ánh tr c ti p t p trung l i

ích giai c p c a giai c p y. H tu tu ng chính tr du c th hi n trong du ng l i, cuong

linh chính tr c a các chính d ng c a các giai c p khác nhau cung nhu trong lu t pháp,

chính sách nhà nu c, công c c a giai c p th ng tr . H tu tu ng chính tr du c hình

thành m t cách t giác. Nó du c các nhà tu tu ng c a giai c p xây d ng và truy n bá.

H tu tu ng chính tr g n v i các t ch c chính tr . Thông qua các t ch c chính tr mà

m t giai c p nào dó ti n hành cu c d u tranh v ý th c h vì l i ích c a giai c p c a

mình.

ý th c chính tr (d c bi t h tu tu ng chính tr ) có vai trò r t quan tr ng d i v i s

phát tri n xã h i. Thông qua t ch c nhà nu c nó tác d ng tr l i co s kinh t và "có

th , trong nh ng gi i h n nh t d nh thay d i co s kinh t ". H tu tu ng chính tr cung

gi vai trò ch d o trong d i s ng tinh th n c a xã h i. Nó thâm nh p vào các hình thái

ý th c xã h i khác.

Tác d ng tích c c ho c tiêu c c c a h tu tu ng chính tr (cung nhu ý th c chính

tr nói chung) ph thu c vào tính ch t ti n b , cách m ng ho c ph n ti n b , ph n cách

195

m ng c a giai c p mang h tu tu ng dó. Khi giai c p còn ti n b , cách m ng - tiêu bi u

cho xu th phát tri n di lên c a l ch s thì h tu tu ng chính tr c a nó có tác d ng tích

c c d n s phát tri n xã h i. Khi giai c p dó tr thành l c h u, ph n d ng, thì h tu

tu ng chính tr c a nó tác d ng tiêu c c, kìm hãm phát tri n xã h i.

2. ý th c pháp quy n

ý th c pháp quy n là toàn b các tu tu ng, quan di m c a m t giai c p v b n ch t

và vai trò c a pháp lu t, v quy n và nghia v c a nhà nu c, các t ch c xã h i và

công dân, v tính h p pháp và không h p pháp c a hành vi con ngu i trong xã h i,

cùng v i nh n th c và tình c m c a con ngu i trong vi c th c thi lu t pháp c a Nhà

nu c.

Cung nhu ý th c chính tr , ý th c pháp quy n ra d i cùng v i nhà nu c. Gi a hai

hình thái này có s g n nhau v c n i dung và hình th c. ý th c pháp quy n ph n ánh

tr c ti p các quan h kinh t c a xã h i, tru c h t là các quan h s n xu t du c th hi n

trong h th ng pháp lu t.

Pháp lu t là ý chí c a giai c p th ng tr du c th hi n thành lu t l , do dó m i ch

d xã h i, m i nhà nu c ch có m t h th ng pháp lu t c a giai c p n m chính quy n.

Nhung trong xã h i có giai c p d i kháng, các giai c p khác nhau l i có nh ng ý th c

khác nhau v pháp lu t, ph n ánh l i ích c a giai c p mình. Do dó, hi u l c c a pháp

lu t không nh ng ph thu c vào s c m nh cu ng ch c a nhà nu c mà còn ph thu c

vào trình d hi u bi t và tâm lý pháp lu t c a xã h i.

3. ý th c d o d c

ý th c d o d c là toàn b nh ng quan ni m, tri th c và các tr ng thái xúc c m tâm

lý chung c a các c ng d ng ngu i v các giá tr thi n, ác, luong tâm, trách nhi m, h nh

phúc, công b ng... và v nh ng quy t c dánh giá, di u ch nh hành vi ng x gi a cá

nhân v i xã h i, gi a cá nhân v i cá nhân trong xã h i.

Hình thái ý th c d o d c là m t trong nh ng hình thái ý th c ra d i t r t s m

trong l ch s , ngay t xã h i nguyên thu .

S ý th c v luong tâm, danh d và lòng t tr ng, v.v. ph n ánh kh nang t ch

c a con ngu i là s c m nh d c bi t c a d o d c, là nét co b n quy d nh guong m t d o

d c c a con ngu i, cung là bi u hi n b n ch t xã h i c a con ngu i. V i ý nghia dó, s

phát tri n ý th c d o d c là nhân t bi u hi n ti n b xã h i.

Trong ý th c d o d c, y u t tình c m d o d c là y u t d c bi t quan tr ng, n u

thi u nó thì nh ng khái ni m, ph m trù d o d c và m i tri th c d o d c thu nh n du c

b ng con du ng lý tính không th chuy n hóa thành hành vi d o d c.

Trong ti n trình phát tri n c a xã h i dã hình thành nh ng giá tr d o d c mang

tính toàn nhân lo i, t n t i trong m i xã h i và các h th ng d o d c khác nhau. Ð ó là

nh ng quy t c don gi n nh m di u ch nh hành vi c a con ngu i, c n thi t cho vi c gi

196

gìn tr t t xã h i chung và sinh ho t thu ng ngày c a m i ngu i.

Tuy nhiên, trong xã h i có giai c p và d u tranh giai c p thì n i dung ch y u c a

d o d c ph n ánh quan h giai c p, nó có tính giai c p. Trong các ph m trù d o d c

luôn luôn ph n ánh d a v và l i ích c a giai c p. M i giai c p trong nh ng giai do n

phát tri n nh t d nh c a l ch s xã h i d u có nh ng quan ni m d o d c riêng c a mình.

Giai c p tiêu bi u cho xu th phát tri n di lên c a xã h i thì d i di n cho m t n n d o

d c ti n b , còn các giai c p ph n d ng thì d i di n cho m t n n d o d c suy thoái.

Ph.Angghen vi t: "Xét cho d n cùng, m i h c thuy t v d o d c dã có t tru c d n nay

d u là s n ph m c a tình hình kinh t c a xã h i lúc b y gi . Và vì cho t i nay xã h i dã

v n d ng trong nh ng s d i l p giai c p, cho nên d o d c cung luôn luôn là d o d c

c a giai c p: ho c là nó bi n h cho s th ng tr và l i ích c a giai c p th ng tr , ho c

là, khi giai c p b tr dã tr nên khá m nh thì nó tiêu bi u cho s n i d y ch ng l i s

th ng tr nói trên và tiêu bi u cho l i ích tuong lai c a nh ng ngu i b áp b c"

4. ý th c khoa h c

ý th c khoa h c v a là m t hình thái ý th c xã h i, v a là m t hi n tu ng xã h i

d c bi t. Xem xét khoa h c nhu m t hình thái ý th c xã h i không th tách r i xem xét

nó nhu m t hi n tu ng xã h i.

ý th c khoa h c - v i tính cách là m t hình thái ý th c xã h i - là h th ng tri th c

ph n ánh chân th c du i d ng lôgic tr u tu ng v th gi i dã du c ki m nghi m qua

th c ti n. Ð i tu ng ph n ánh c a ý th c khoa h c bao quát m i linh v c c a t nhiên,

xã h i và tu duy. Ðó là m t trong nh ng s khác bi t gi a ý th c khoa h c v i các hình

thái ý th c xã h i khác.

Hình th c bi u hi n ch y u c a tri th c khoa h c là ph m trù, d nh lu t, quy lu t.

Tri th c khoa h c thâm nh p vào các hình thái ý th c xã h i khác, hình thành các

khoa h c tuong ng v i t ng hình thái ý th c dó. Thí d : ý th c chính tr và chính tr h c,

ý th c d o d c và d o d c h c, ý th c ngh thu t và ngh thu t h c, ý th c tôn giáo và

tôn giáo h c.

Nh tri th c khoa h c, con ngu i không ng ng vuon t i cái m i "sáng t o ra m t

th gi i m i" và ngày càng làm ch t nhiên, làm ch xã h i và làm ch b n thân mình.

Xét v d i tu ng, các khoa h c chia thành nh ng khoa h c t nhiên - k thu t,

nghiên c u các quy lu t c a t nhiên, các phuong th c chinh ph c và c i t o t nhiên;

và nh ng khoa h c xã h i nghiên c u nh ng hi n tu ng xã h i khác nhau, các quy lu t

v n d ng, phát tri n c a chúng và c b n thân con ngu i nhu là m t th c th xã h i.

Cung có khoa h c nghiên c u nh ng v n d chung, quy lu t chung, dó là tri t h c.

Trong m i khoa h c ngu i ta phân thành các c p d : kinh nghi m, t c là nh ng tu

li u hi n th c dã tích lu du c - s t ng k t các quan sát và thí nghi m; lý lu n là s

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1994, t.20, tr. 137.

197

khái quát kinh nghi m th hi n trong nh ng lý thuy t v quy lu t và nguyên lý tuong

ng, c p d lý lu n c a các khoa h c c th h p l c v i nhau trong s gi i thích các

nguyên lý và quy lu t dã phát hi n trên bình di n lý lu n chung - bình di n tri t h c,

hình thành m t th gi i quan và phuong pháp lu n c a toàn b nh n th c khoa h c.

Ngu n g c sâu xa c a s hình thành khoa h c là do nhu c u phát tri n s n xu t.

Cùng v i s phát tri n c a s n xu t và th c ti n xã h i, khoa h c cung không ng ng

phát tri n. Trong quá trình dó, vai trò c a khoa h c trong d i s ng xã h i ngày càng

tang lên.

Ngày nay, trong s t d ng hóa s n xu t, tri th c khoa h c du c k t tinh trong m i

nhân t c a l c lu ng s n xu t - trong d i tu ng lao d ng, k thu t, quá trình công

ngh và c trong nh ng hình th c t ch c tuong ng c a s n xu t; ngu i lao d ng

không còn là nhân t thao tác tr c ti p trong h th ng k thu t mà ch y u là v n d ng

tri th c khoa h c d di u khi n quá trình s n xu t; khoa h c cho phép hoàn thi n các

phuong pháp s n xu t, hoàn thi n vi c qu n lý kinh t . Hon n a khoa h c còn tr thành

m t ngành ho t d ng s n xu t v i quy mô ngày càng l n, bao hàm hàng lo t các vi n,

phòng thí nghi m, tr m, tr i, xí nghi p v i s cán b khoa h c ngày càng tang, v n d u

tu ngày càng l n, hi u qu d u tu ngày càng cao. Do nh ng bi n d i can b n v vai trò

c a khoa h c d i v i s n xu t mà

khoa h c tr thành l c lu ng s n xu t tr c ti p.

5. ý th c th m m

ý th c th m m là s ph n ánh hi n th c vào ý th c con ngu i trong quan h v i

nhu c u thu ng th c và sáng t o Cái Ð p. Trong các hình th c ho t d ng thu ng th c

và sáng t o Cái Ð p thì ngh thu t là hình th c bi u hi n cao nh t c a ý th c th m m .

Ngh thu t ra d i t r t s m ngay t khi xã h i chua phân chia thành giai c p. Quá

trình hình thành ngh thu t g n li n v i lao d ng c a con ngu i, v i th c ti n xã h i.

Nh ng d u v t d u tiên c a ngh thu t d u thu c v th i k con ngu i dã bi t s n xu t

ra nh ng công c b ng dá, b ng xuong, b ng s ng, v.v..

Cung nhu các hình thái ý th c xã h i khác, ngh thu t b t ngu n t t n t i xã h i.

Khác v i khoa h c và tri t h c, ph n ánh th gi i hi n th c b ng khái ni m, ph m trù, quy

lu t, ngh thu t ph n ánh th gi i m t cách sinh d ng, c th b ng hình tu ng ngh

thu t. Hình tu ng ngh thu t tuy cung ph n ánh cái b n ch t c a d i s ng hi n th c

nhung ph n ánh thông qua cái cá bi t, c th - c m tính, sinh d ng. Hình tu ng ngh

thu t cung nh n th c cái chung trong cái riêng, nh n th c cái b n ch t trong cái hi n

tu ng, nh n th c cái ph bi n trong cái cá bi t, song cái cá bi t trong ngh thu t ph i là

cái cá bi t có tính di n hình và n u nhà ngh thu t t o ra cái di n hình thì ph i là cái

di n hình dã du c cá bi t hóa.

S phát tri n c a ngh thu t, c n i dung và hình th c, không th tách kh i s

phát tri n c a t n t i xã h i. Nhung ngh thu t có tính d c l p tuong d i r t rõ nét trong

s phát tri n c a mình. Nó không ph i bao gi cung ph n ánh t n t i xã h i m t cách

198

tr c ti p, d th y.

C.Mác vi t: "Ð i v i ngh thu t, ngu i ta bi t r ng nh ng th i k hung th nh nh t

c a nó hoàn toàn không tuong ng v i s phát tri n chung c a xã h i, do dó cung

không tuong ng v i s phát tri n c a co s v t ch t c a xã h i, co s này du ng nhu

c u thành cái xuong s ng c a t ch c xã h i"

Ngh thu t chân chính g n bó v i d i s ng hi n th c c a nhân dân; là nhân t

thúc d y m nh m ti n b xã h i thông qua vi c dáp ng nh ng nhu c u th m m c a

con ngu i. Khi ph n ánh th gi i hi n th c trong các hình tu ng ngh thu t chân th c

và có giá tr th m m cao, ngh thu t dã tác d ng d n lý trí và tình c m c a con ngu i,

kích thích tính tích c c c a con ngu i, xây d ng con ngu i nh ng hành vi d o d c t t

d p.

Trong xã h i có giai c p, ngh thu t bao gi cung mang tính giai c p. Tính giai c p

c a ngh thu t bi u hi n tru c h t ch nó không th không ch u s tác d ng c a th

gi i quan, các quan di m chính tr c a m t giai c p, không th d ng ngoài chính tr và

các quan h kinh t . Trong xã h i chia thành các giai c p mà ph nh n m i liên h c a

ngh thu t v i chính tr thì hoàn toàn sai l m.

Khi nh n m nh tính giai c p c a ngh thu t trong xã h i có giai c p, quan di m

c a ch nghia Mác - Lênin không ph nh n tính nhân lo i chung c a nó. Không ít tác

ph m ngh thu t mà giá tr c a chúng du c luu truy n kh p th gi i qua các th i d i, m c

dù tác gi là d i bi u c a m t giai c p nh t d nh. Có nh ng n n ngh thu t c a m t dân

t c nh t d nh nhung dã tr thành nh ng giá tr van hóa tiêu bi u c a c nhân lo i. Tính

giai c p c a ngh thu t cách m ng và ti n b không nh ng không mâu thu n v i tính

nhân lo i, mà ngu c l i còn làm sâu s c nh ng giá tr toàn nhân lo i.

6. ý th c tôn giáo

ý th c tôn giáo v i tính cách là hình thái ý th c xã h i bao g m tâm lý tôn giáo và

h tu tu ng tôn giáo.

Tâm lý tôn giáo là toàn b nh ng bi u tu ng, tình c m, tâm tr ng thói quen c a qu n

chúng v tín ngu ng tôn giáo. H tu tu ng tôn giáo là h th ng giáo lý do các giáo si, các

nhà th n h c t o ra và truy n bá trong xã h i. Ð ng v m t l ch s , tâm lý tôn giáo và h

tu tu ng tôn giáo là hai giai do n phát tri n c a ý th c tôn giáo, nhung chúng liên h tác

d ng qua l i và b sung nhau. Tâm lý tôn giáo dem l i cho h tu tu ng tôn giáo m t tính

ch t d c trung, m t s c thái tình c m riêng. H tu tu ng tôn giáo "thuy t minh" nh ng hi n

tu ng tâm lý tôn giáo, khái quát chúng, làm cho chúng bi n d i theo nh ng chi u hu ng

nh t d nh.

ý th c tôn giáo là m t hình thái ý th c xã h i th c hi n ch c nang ch y u c a

mình là ch c nang d n bù - hu o trong m t xã h i c n d n s d n bù - hu o. Ch c nang

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1993, t.12, tr. 889.

199

dó làm cho tôn giáo có m t d i s ng lâu dài, m t v trí d c bi t trong xã h i. Ch c nang

d n bù - hu o nói lên kh nang c a tôn giáo có th bù d p, b sung m t cách hu o cái

hi n th c mà trong dó con ngu i còn b t l c tru c nh ng s c m nh t nhiên và nh ng

di u ki n khách quan c a d i s ng xã h i. Nh ng mâu thu n c a d i s ng hi n th c,

nh ng b t l c th c ti n c a con ngu i du c gi i quy t m t cách hu o trong ý th c h .

Vì v y, tôn giáo luôn du c các giai c p th ng tr s d ng nhu m t công c áp b c tinh

th n, m t phuong ti n c ng c d a v th ng tr c a h .

Ch nghia Mác - Lênin cho r ng di u ki n tiên quy t d kh c ph c tôn giáo nhu

m t hình thái ý th c có tính ch t tiêu c c là ph i xoá b ngu n g c xã h i c a nó, nghia

là ph i ti n hành m t cu c cách m ng xã h i tri t d nh m c i t o c t n t i xã h i l n ý

th c xã h i. B ng ho t d ng tích c c cách m ng c a mình, qu n chúng không nh ng c i

t o xã h i mà còn c i t o b n thân, gi i phóng ý th c mình kh i nh ng quan ni m sai

l m, k c nh ng o tu ng tôn giáo.

Câu h i ôn t p

1. T n t i xã h i và ý th c xã h i là gì? Phân tích tính ch t giai c p c a ý th c xã

h i?

2. M i liên h bi n ch ng gi a t n t i xã h i và ý th c xã h i và ý nghia phuong

pháp lu n?

3. Phân tích n i dung các hình thái ý th c xã h i: ý th c chính tr , ý th c pháp

quy n, ý th c d o d c, ý th c khoa h c, ý th c ngh thu t, ý th c tôn giáo?

200

Chuong XIV

Quan di m tri t h c Mác - Lênin v con ngu i

I- M t s quan di m tri t h c v con ngu i trong l ch s và nh ng

quan ni m co b n c a tri t h c Mác-Lênin v con ngu i

1. M t s quan di m tri t h c v con ngu i trong l ch s

a) Quan ni m v con ngu i trong tri t h c phuong Ðông

Nh ng v n d tri t h c v con ngu i là m t n i dung l n trong l ch s tri t h c

nhân lo i. Ðó là nh ng v n d : Con ngu i là gì? B n tính, b n ch t con ngu i? M i

quan h gi a con ngu i và th gi i? Con ngu i có th làm gì d gi i phóng mình, d t t i

t do?.... Ðây cung chính là n i dung co b n c a nhân sinh quan - m t n i dung c u

thành th gi i quan tri t h c.

Tu theo di u ki n l ch s c a m i th i d i mà n i tr i lên v n d này hay v n d

kia. Ð ng th i, tu theo giác d ti p c n khác nhau mà các tru ng phái tri t h c, các

nhà tri t h c trong l ch s có nh ng phát hi n, dóng góp khác nhau trong vi c lý gi i v

con ngu i. M t khác trong khi gi i quy t nh ng v n d trên, m i nhà tri t h c, m i

tru ng phái tri t h c có th l i d ng trên l p tru ng th gi i quan, phuong pháp lu n

khác nhau: Duy v t ho c duy tâm, bi n ch ng ho c siêu hình...

Trong n n tri t h c Trung Hoa su t chi u dài l ch s trên hai ngàn nam c - trung

d i, v n d

b n tính con ngu i

là v n d du c quan tâm hàng d u. Gi i quy t v n d

này, các nhà tu tu ng c a Nho gia và Pháp gia dã ti p c n t giác d ho t d ng th c

ti n chính tr , d o d c c a xã h i và di d n k t lu n b n tính ngu i là

Thi n

(Nho gia) và

b n tính ngu i là

B t Thi n

(Pháp gia). Các nhà tu tu ng c a Ð o gia, ngay t Lão t

th i Xuân Thu, l i ti p c n gi i quy t v n d b n tính ngu i t giác d khác và di t i k t

lu n

b n tính T Nhiên

c a con ngu i. S khác nhau v giác d ti p c n và v i nh ng

k t lu n khác nhau v b n tính con ngu i dã là ti n d xu t phát cho nh ng quan di m

khác nhau c a các tru ng phái tri t h c này trong vi c gi i quy t các v n d v quan

di m chính tr , d o d c và nhân sinh c a h .

Khác v i n n tri t h c Trung Hoa, các nhà tu tu tu ng c a các tru ng phái tri t

h c n d mà tiêu bi u là tru ng phái Ð o Ph t l i ti p c n t giác d khác, giác d suy

tu v con ngu i và d i ngu i t m chi u sâu tri t lý siêu hình (Siêu hình h c) d i v i

nh ng v n d nhân sinh quan. K t l ân v b n tính Vô ngã, Vô thu ng và tính hu ng

thi n c a con ngu i trên con du ng truy tìm s Giác Ng là m t trong nh ng k t lu n

201

d c dáo c a tri t h c Ð o Ph t.

b) Quan ni m v con ngu i trong tri t h c phuong Tây

Trong su t chi u dài l ch s tri t h c phuong Tây t C d i Hy L p tr i qua giai do n

Trung c , Ph c hung và C n d i d n nay, nh ng v n d tri t h c v con ngu i v n là m t

d tài tranh lu n chua ch m d t.

Th c t l ch s dã cho th y giác d ti p c n gi i quy t các v n d tri t h c v con

nngu i trong n n tri t h c phuong Tây có nhi u di m khác v i n n tri t h c phuong Ðông.

Nhìn chung, các nhà tri t h c theo l p tru ng tri t h c duy v t dã l a ch n giác d khoa h c

t nhiên d lý gi i v b n ch t con ngu i và các v n d khác có liên quan. Ngay t th i C

d i, các nhà tri t h c duy v t dã t ng dua ra quan ni m v b n ch t v t ch t t nhiên c a

con ngu i, coi con ngu i cung nhu v n v t trong gi i t nhiên không có gì th n bí, d u

du c c u t o nên t v t ch t. Tiêu bi u là quan ni m c a Ðêmôcrit v b n tính v t ch t

nguyên t c u t o nên th xác và linh h n c a con ngu i. Ðây cung là ti n d phuong pháp

lu n c a quan di m nhân sinh theo du ng l i Êpiquya... Nh ng quan ni m duy v t nhu v y

dã du c ti p t c phát tri n trong n n tri t h c th i Ph c hung và C n d i mà tiêu bi u là các

nhà duy v t nu c Anh và Pháp th k XVIII; nó cung là m t trong nh ng ti n d lý lu n

cho ch nghia duy v t nhân b n c a Phoiob c. Trong m t ph m vi nh t d nh, dó cung là

m t trong nh ng ti n d lý lu n c a quan ni m duy v t v con ngu i trong tri t h c Mác.

Ð i l p v i các nhà tri t h c duy v t, các nhà tri t h c duy tâm trong l ch s tri t h c

phuong Tây l i chú tr ng

giác d ho t d ng lý tính

c a con ngu i. Tiêu bi u cho giác d

ti p c n này là quan di m c a Platôn th i C d i Hy L p, Ðêcácto trong n n tri t h c

Pháp th i C n d i và Hêghen trong n n tri t h c C di n Ð c. Do không d ng trên l p

tru ng duy v t, các nhà tri t h c này dã lý gi i

b n ch t lý tính c

a con ngu i t giác d

siêu t nhiên. V i Platôn, dó là b n ch t b t t c a linh h n thu c th gi i ý ni m tuy t

d i, v i Ðêcácto, dó là b n tính phi kinh nghi m (apriori) c a lý tính, còn d i v i

Hêghen, thì dó chính là b n ch t lý tính tuy t d i...

Trong n n tri t h c phuong Tây hi n d i, nhi u trào luu tri t h c v n coi nh ng v n

d tri t h c v con ngu i là v n d trung tâm c a nh ng suy tu tri t h c mà tiêu bi u là ch

nghia hi n sinh, ch nghia Phor t.

Nhìn chung, các quan di m tri t h c tru c Mác và ngoài mácxít còn có m t h n ch

co b n là phi n di n trong phuong pháp ti p c n lý gi i các v n d tri t h c v con ngu i,

cung do v y trong th c t l ch s dã t n t i lâu dài quan ni m tr u tu ng v b n ch t con

ngu i và nh ng quan ni m phi th c ti n trong lý gi i nhân sinh, xã h i cung nhu nh ng

phuong pháp hi n th c nh m gi i phóng con ngu i. Nh ng h n ch dó dã du c kh c ph c

và vu t qua b i quan ni m duy v t bi n ch ng c a tri t h c Mác-Lênin v con ngu i.

2. Nh ng quan ni m co b n c a tri t h c Mác-Lênin v con ngu i

a) Con ngu i là m t th c th th ng nh t gi a m t sinh v t v i m t xã

h i

Tri t h c Mác dã k th a quan ni m v con ngu i trong l ch s tri t h c, d ng th i

kh ng d nh con ngu i hi n th c là s th ng nh t gi a y u t sinh h c và y u t xã h i.

202

Ti n d v t ch t d u tiên quy s t n t i c a con ngu i là gi i t nhiên. Cung do dó,

b n tính t nhiên c a con ngu i bao hàm trong nó t t c b n tính sinh h c, tính loài c a nó.

Y u t sinh h c trong con ngu i là di u ki n d u tiên quy d nh s t n t i c a con ngu i. Vì

v y, có th nói: Gi i t nhiên là "thân th vô co c a con ngu i"; con ngu i là m t b ph n

c a t nhiên; là k t qu c a quá trình phát tri n và ti n hoá lâu dài c a môi tru ng t nhiên.

Tuy nhiên, di u c n kh ng d nh r ng, m t t nhiên không ph i là y u t duy nh t

quy d nh b n ch t con ngu i. Ð c trung quy d nh s khác bi t gi a con ngu i v i th

gi i loài v t là phuong di n xã h i c a nó. Trong l ch s dã có nh ng quan ni m khác

nhau phân bi t con ngu i v i loài v t, nhu con ngu i là d ng v t s d ng công c lao

d ng, là "m t d ng v t có tính xã h i", ho c con ngu i d ng v t có tu duy... Nh ng

quan ni m trên d u phi n di n ch vì nh n m nh m t khía c nh nào dó trong b n ch t xã

h i c a con ngu i mà chua nêu lên du c ngu n g c c a b n ch t xã h i y.

V i phuong pháp bi n ch ng duy v t, tri t h c Mác nh n th c v n d con ngu i

m t cách toàn di n, c th , trong toàn b tính hi n th c xã h i c a nó, mà tru c h t là

lao d ng s n xu t ra c a c i v t ch t. "Có th phân bi t con ngu i v i súc v t, b ng ý

th c, b ng tôn giáo, nói chung b ng b t c cái gì cung du c. B n thân con ngu i b t

d u b ng s t phân bi t v i súc v t ngay khi con ngu i b t d u

s n xu t ra

nh ng tu

li u sinh ho t c a mình - dó là m t bu c ti n do t ch c co th c a con ngu i quy d nh.

S n xu t ra nh ng tu li u sinh ho t c a mình, nhu th con ngu i dã gián ti p s n xu t ra

chính d i s ng v t ch t c a mình"

Thông qua ho t d ng s n xu t v t ch t; con ngu i dã làm thay d i, c i bi n gi i t

nhiên: "Con v t ch s n xu t ra b n thân nó, còn con ngu i thì tái s n xu t ra toàn b

gi i t nhiên"

Tính xã h i c a con ngu i bi u hi n trong ho t d ng s n xu t v t ch t; ho t d ng

s n xu t v t ch t bi u hi n m t cách can b n tính xã h i c a con ngu i. Thông qua ho t

d ng lao d ng s n xu t, con ngu i s n xu t ra c a c i v t ch t và tinh th n, ph c v d i

s ng c a mình; hình thành và phát tri n ngôn ng và tu duy; xác l p quan h xã h i. B i

v y, lao d ng là y u t quy t d nh hình thành b n ch t xã h i c a con ngu i, d ng th i

hình thành nhân cách cá nhân trong c ng d ng xã h i.

Là s n ph m c a t nhiên và xã h i nên quá trình hình thành và phát tri n c a con

ngu i luôn luôn b quy t d nh b i ba h th ng quy lu t khác nhau, nhung th ng nh t v i

nhau. H th ng các quy lu t t nhiên nhu quy lu t v s phù h p co th v i môi tru ng,

quy lu t v s trao d i ch t, v di truy n, bi n d , ti n hóa... quy d nh phuong di n

sinh h c c a con ngu i. H th ng các quy lu t tâm lý ý th c hình thành và v n d ng

trên n n t ng sinh h c c a con ngu i nhu hình thành tình c m, khát v ng, ni m tin, ý

chí. H th ng các quy lu t xã h i quy d nh quan h xã h i gi a ngu i v i ngu i.

Ba h th ng quy lu t trên cùng tác d ng, t o nên th th ng nh t hoàn ch nh trong

d i s ng con ngu i bao g m c m t sinh h c và m t xã h i. M i quan h sinh h c và xã

1. C.Mác và Ph.Angghen:

Toàn t p

, Nxb. Chính tr qu c gia, Hà N i, 1995, t.3, tr. 29.

Sdd

, t.42, tr. 137.

203

h i là co s d hình thành h th ng các nhu c u sinh h c và nhu c u xã h i trong d i

s ng con ngu i nhu nhu c u an, m c, ; nhu c u tái s n xu t xã h i; nhu c u tình c m;

nhu c u th m m và hu ng th các giá tr tinh th n.

V i phuong pháp lu n duy v t bi n ch ng, chúng ta th y r ng quan h gi a m t

sinh h c và m t xã h i, cung nhu nhu c u sinh h c và nhu c u xã h i trong m i con

ngu i là th ng nh t. M t sinh h c là co s t t y u t nhiên c a con ngu i, còn m t xã

h i là d c trung b n ch t d phân bi t con ngu i v i loài v t. Nhu c u sinh h c ph i

du c "nhân hóa" d mang giá tr van minh con ngu i, và d n lu t nó, nhu c u xã h i

không th thoát ly kh i ti n d c a nhu c u sinh h c. Hai m t trên th ng nh t v i nhau,

hoà quy n vào nhau d t o thành con ngu i vi t hoa, con ngu i t nhiên - xã h i.

b) Trong tính hi n th c c a nó, b n ch t con ngu i là t ng hoà nh ng

quan h xã h i

T nh ng quan ni m dã trình bày trên, chúng ta th y r ng, con ngu i vu t lên

th gi i loài v t trên c ba phuong di n khác nhau: quan h v i t nhiên, quan h v i xã

h i và quan h v i chính b n thân con ngu i. C ba m i quan h dó, suy d n cùng, d u

mang tính xã h i, trong dó quan h xã h i gi a ngu i v i ngu i là quan h b n ch t, bao

trùm t t c các m i quan h khác và m i ho t d ng trong ch ng m c liên quan d n con

ngu i.

B i v y, d nh n m nh b n ch t xã h i c a con ngu i, C.Mác dã nêu lên lu n d n i

ti ng trong tác ph m

Lu n cuong v Phoiob c

: "B n ch t con ngu i không ph i là m t

cái tr u tu ng c h u c a cá nhân riêng bi t. Trong tính hi n th c c a nó, b n ch t con

ngu i là t ng hoà nh ng quan h xã h i"

Lu n d trên kh ng d nh r ng, không có con ngu i tr u tu ng, thoát ly m i di u

ki n, hoàn c nh l ch s xã h i. Con ngu i luôn luôn c th , xác d nh, s ng trong m t

di u ki n l ch s c th nh t d nh, m t th i d i nh t d nh. Trong di u ki n l ch s dó,

b ng ho t d ng th c ti n c a mình, con ngu i t o ra nh ng giá tr v t ch t và tinh th n

d t n t i và phát tri n c th l c và tu duy trí tu . Ch trong toàn b các m i quan h

xã h i dó (nhu quan h giai c p, dân t c, th i d i; quan h chính tr , kinh t ; quan h cá

nhân, gia dình, xã h i...) con ngu i m i b c l toàn b b n ch t xã h i c a mình.

Ði u c n luu ý là lu n d trên kh ng d nh b n ch t xã h i không có nghia là ph

nh n m t t nhiên trong d i s ng con ngu i. Song, con ngu i, m t t nhiên t n t i

trong s th ng nh t v i m t xã h i; ngay c vi c th c hi n nh ng nhu c u sinh v t con

ngu i cung dã mang tính xã h i. Quan ni m b n ch t con ngu i là t ng hoà nh ng quan h

xã h i m i giúp cho chúng ta nh n th c dúng d n, tránh kh i cách hi u thô thi n v m t

t nhiên, cái sinh v t con ngu i.

c) Con ngu i là ch th và là s n ph m c a l ch s

Không có th gi i t nhiên, không có l ch s xã h i thì không t n t i con ngu i.

B i v y, con ngu i là s n ph m c a l ch s , c a s ti n hóa lâu dài c a gi i h u sinh.

Sdd

, t.3, tr. 11.

204

Song, di u quan tr ng hon c là, con ngu i luôn luôn là ch th c a l ch s - xã h i.

C.Mác dã kh ng d nh: "Cái h c thuy t duy v t ch nghia cho r ng con ngu i là s n

ph m c a nh ng hoàn c nh và c a giáo d c... cái h c thuy t y quên r ng chính nh ng

con ngu i làm thay d i hoàn c nh và b n thân nhà giáo d c cung c n ph i du c giáo

d c"

. Trong tác ph m

Bi n ch ng c a t nhiên

, Ph.Angghen cung cho r ng: "Thú v t

cung có m t l ch s , chính là l ch s ngu n g c c a chúng và l ch s phát tri n d n d n

c a chúng cho t i tr ng thái hi n nay c a chúng. Nhung l ch s y không ph i do chúng

làm ra và trong ch ng m c mà chúng tham d vào vi c làm ra l ch s y thì di u dó di n

ra mà chúng không h bi t và không ph i do ý mu n c a chúng. Ngu c l i, con ngu i

càng cách xa con v t, hi u theo nghia h p c a t này bao nhiêu thì con ngu i l i càng t

mình làm ra l ch s c a mình m t cách có ý th c b y nhiêu"

Nhu v y, v i tu cách là th c th xã h i, con ngu i ho t d ng th c ti n, tác d ng

vào t nhiên, c i bi n gi i t nhiên, d ng th i thúc d y s v n d ng phát tri n c a l ch

s xã h i. Th gi i loài v t d a vào nh ng di u ki n có s n c a t nhiên. Con ngu i thì

trái l i, thông qua ho t d ng th c ti n c a mình d làm phong phú thêm th gi i t

nhiên, tái t o l i m t t nhiên th hai theo m c dích c a mình.

Trong quá trình c i bi n t nhiên, con ngu i cung làm ra l ch s c a mình. Con

ngu i là s n ph m c a l ch s , d ng th i là ch th sáng t o ra l ch s c a chính b n thân

con ngu i. Ho t d ng lao d ng s n xu t v a là di u ki n cho s t n t i c a con ngu i,

v a là phuong th c d làm bi n d i d i s ng và b m t xã h i. Trên co s n m b t quy

lu t c a l ch s xã h i, con ngu i thông qua ho t d ng v t ch t và tinh th n, thúc d y xã

h i phát tri n t th p d n cao, phù h p v i m c tiêu và nhu c u do con ngu i d t ra.

Không có ho t d ng c a con ngu i thì cung không t n t i quy lu t xã h i, và do dó,

không có s t n t i c a toàn b l ch s xã h i loài ngu i.

Không có con ngu i tr u tu ng, ch có con ngu i c th trong m i giai do n phát

tri n nh t d nh c a xã h i. Do v y, b n ch t con ngu i, trong m i quan h v i di u ki n

l ch s xã h i luôn luôn v n d ng bi n d i, cung ph i thay d i cho phù h p. B n ch t

con ngu i không ph i là m t h th ng dóng kín, mà là h th ng m , tuong ng v i di u

ki n t n t i c a con ngu i. M c dù là "t ng hoà các quan h xã h i", con ngu i có vai

trò tích c c trong ti n trình l ch s v i tu cách là ch th sáng t o. Thông qua dó, b n

ch t con ngu i cung v n d ng bi n d i cho phù h p. Có th nói r ng, m i s v n d ng

và ti n lên c a l ch s s quy d nh tuong ng (m c dù không trùng kh p) v i s v n

d ng và bi n d i c a b n ch t con ngu i.

Vì v y, d phát tri n b n ch t con ngu i theo hu ng tích c c, c n ph i làm cho

hoàn c nh ngày càng mang tính ngu i nhi u hon. Hoàn c nh dó chính là toàn b môi

tru ng t nhiên và xã h i tác d ng d n con ngu i theo khuynh hu ng phát tri n nh m

d t t i các giá tr có tính m c dích, t giác, có ý nghia d nh hu ng giáo d c. Thông qua

Sdd

, t.3, tr. 10.

Sdd

, t.20, tr. 476.

205

dó, con ngu i ti p nh n hoàn c nh m t cách tích c c và tác d ng tr l i hoàn c nh trên

nhi u phuong di n khác nhau: ho t d ng th c ti n, quan h ng x , hành vi con ngu i,

s phát tri n c a ph m ch t trí tu và nang l c tu duy, các quy lu t nh n th c hu ng con

ngu i t i ho t d ng v t ch t. Ðó là bi n ch ng c a m i quan h gi a con ngu i và hoàn

c nh trong b t k giai do n nào c a l ch s xã h i loài ngu i.

II- Quan h gi a cá nhân và xã h i

1. Khái ni m cá nhân và nhân cách

Cá nhân

là khái ni m ch con ngu i c th s ng trong m t xã h i nh t d nh và

du c phân bi t v i các cá th khác thông qua tính don nh t và tính ph bi n c a nó.

Khái ni m cá nhân cung du c phân bi t v i khái ni m con ngu i, vì con ngu i là khái

ni m dùng d ch tính ph bi n trong b n ch t ngu i c a t t c các cá nhân.

Xã h i do các cá nhân t o nên. Các cá nhân s ng và ho t d ng trong các nhóm,

c ng d ng và t p doàn xã h i khác nhau, mang tính l ch s xác d nh. Y u t xã h i là d c

trung can b n d hình thành cá nhân.

Nhu v y, cá nhân là m t ch nh th don nh t, v a mang tính cá bi t v a mang tính

ph bi n, là ch th c a lao d ng, c a m i quan h xã h i và c a nh n th c nh m th c

hi n ch c nang cá nhân và ch c nang xã h i trong m t giai do n phát tri n nh t d nh

c a l ch s xã h i.

Nhân cách

là khái ni m ch b n s c d c dáo, riêng bi t c a m i cá nhân, là n i

dung và tính ch t bên trong c a m i cá nhân. B i v y, n u cá nhân là khái ni m ch s

khác bi t gi a cá th v i gi ng loài thì nhân cách là khái ni m ch s khác bi t gi a các

cá nhân. Cá nhân là phuong th c bi u hi n c a gi ng loài còn nhân cách v a là n i dung,

v a là cách th c bi u hi n c a m i cá nhân riêng bi t.

Nhân cách bi u hi n th gi i cái tôi c a m i cá nhân, là s t ng h p c a các y u t

sinh h c, tâm lý, xã h i, t o nên d c trung riêng có c a cá nhân, dóng vai trò ch th t

ý th c, t dánh giá, t kh ng d nh và t di u ch nh m i ho t d ng c a mình.

Nhân cách không ph i là cái b m sinh, s n có mà du c hình thành và phát tri n

ph thu c vào ba y u t sau dây.

Th nh t

, nhân cách ph i d a trên ti n d sinh h c và

tu ch t di truy n h c, m t cá th s ng phát tri n cao nh t c a gi i h u sinh.

Th hai,

môi

tru ng xã h i là y u t quy t d nh s hình thành và phát tri n c a nhân cách thông qua s

tác d ng bi n ch ng c a gia dình, nhà tru ng và xã h i d i v i m i cá nhân.

Th ba

, h t

nhân c a nhân cách là th gi i quan cá nhân, bao g m toàn b các y u t nhu quan

di m, lý lu n, ni m tin, d nh hu ng giá tr ... Y u t quy t d nh d hình thành th gi i

quan cá nhân là tính ch t c a th i d i; l i ích, vai trò d a v cá nhân trong xã h i; kh

nang th m d nh giá tr d o d c - nhân van và kinh nghi m c a m i cá nhân. D a trên

n n t ng c a th gi i quan cá nhân d hình thành các thu c tính bên trong v nang l c,

v ph m ch t xã h i nhu nang l c trí tu , chuyên môn, ph m ch t chính tr , d o d c,

pháp lu t, th m m .

206

2. Bi n ch ng gi a cá nhân và xã h i

Xã h i

là khái ni m dùng d ch c ng d ng các cá nhân trong m i quan h bi n

ch ng v i nhau, trong dó c ng d ng nh nh t c a m t xã h i là c ng d ng t p th gia

dình, co quan, don v ... và l n hon là c ng d ng xã h i qu c gia, dân t c... và r ng l n

nh t là c ng d ng nhân lo i.

Nguyên t c co b n c a vi c xác l p m i quan h gi a cá nhân và t p th cung nhu

m i quan h gi a cá nhân và các c ng d ng xã h i nói chung chính là

m i quan h gi a l i

ích cá nhân và l i ích c ng d ng xã h i.

Ðó cung là m i quan h

v a có s th ng nh t v a

có mâu thu n.

M i cá nhân v i tu cách là m t con ngu i, không bao gi có th tách r i kh i

nh ng c ng d ng xã h i nh t d nh, d ng th i m i quan h gi a cá nhân và xã h i

là hi n tu ng có tính l ch s .

Là m t hi n tu ng l ch s , quan h cá nhân - xã h i luôn luôn v n d ng, bi n

d i và phát tri n, trong dó, s thay d i v ch t ch di n ra khi có s thay th hình thái

kinh t - xã h i này b ng hình thái kinh t - xã h i khác. Trong giai do n c ng s n

nguyên thu , không có s d i kháng gi a cá nhân và xã h i. L i ích cá nhân và l i ích

xã h i can b n là th ng nh t. Khi xã h i phân chia giai c p, quan h cá nhân và xã h i

v a có th ng nh t v a có mâu thu n và

mâu thu n d i kháng.

Trong ch nghia xã h i,

nh ng di u ki n c a xã h i m i t o ti n d cho cá nhân, d m i cá nhân phát huy nang

l c và b n s c riêng c a mình, phù h p v i l i ích và m c tiêu c a xã h i m i. Vì v y,

xã h i xã h i ch nghia và cá nhân là th ng nh t bi n ch ng, là ti n d và di u ki n c a

nhau.

Theo quan di m c a tri t h c Mác - Lênin, xã h i gi vai trò quy t d nh d i v i cá

nhân. B i v y, th c ch t c a vi c t ch c xã h i là gi i quy t quan h l i ích nh m t o

kh nang cao nh t cho m i cá nhân tác d ng vào m i quá trình kinh t , xã h i, cho s

phát tri n du c th c hi n. Xã h i càng phát tri n thì cá nhân càng có di u ki n d ti p

nh n ngày càng nhi u nh ng giá tr v t ch t và tinh th n. M t khác, m i cá nhân trong

xã h i càng phát tri n thì càng có di u ki n d thúc d y xã h i ti n lên. Vì v y, th a

mãn ngày càng t t hon nhu c u và l i ích chính dáng c a cá nhân là m c tiêu và d ng

l c thúc d y s phát tri n xã h i. B t c v n d gì, dù là ph m vi nhân lo i hay cá nhân,

dù tr c ti p hay gián ti p, n u l i ích cá nhân và xã h i là th ng nh t thì chính dó b t

g p m c dích và d ng l c c a s n l c chung vì m t tuong lai t t d p.

M i quan h gi a l i ích cá nhân và l i ích xã h i do s quy d nh c a m t khách

quan và m t ch quan. M t khách quan bi u hi n trình d phát tri n và nang su t lao

d ng xã h i. M t ch quan bi u hi n kh nang nh n th c và v n d ng quy lu t xã h i

phù h p v i m c dích c a con ngu i.

Trong th i k quá d lên ch nghia xã h i và ngay c du i ch d xã h i ch

nghia, nh ng mâu thu n gi a cá nhân và xã h i v n còn t n t i. Do dó, d gi i quy t

207

dúng d n quan h cá nhân - xã h i, c n ph i tránh hai thái d c c doan.

M t là,

ch th y

cá nhân mà không th y xã h i, dem cá nhân d i l p v i xã h i, nhu c u cá nhân chua

phù h p v i di u ki n phát tri n c a xã h i. Khuynh hu ng này có th d n d n ch nghia

cá nhân.

Hai là,

ch th y xã h i mà không th y cá nhân, quan ni m sai l m v l i ích xã

h i, v ch nghia t p th , th c ch t là ch nghia bình quân, coi nh vai trò cá nhân, l i

ích cá nhân. Xã h i càng phát tri n thì nhu c u, l i ích cá nhân càng da d ng. N u không

quan tâm d n v n d cá nhân, s d n d n m t xã h i nghèo nàn, ch m phát tri n, không

phù h p v i b n ch t c a ch nghia xã h i.

nu c ta hi n nay, n n kinh t th tru ng dang thúc d y s phát tri n c a l c

lu ng s n xu t, nâng cao nang su t lao d ng, t o ra co s v t ch t và van hóa tinh th n

ngày càng da d ng và phong phú. L i ích cá nhân ngày càng du c chú ý, t o ra co h i

m i d phát tri n cá nhân. Tuy nhiên, co ch này có th d n t i tuy t d i hóa l i ích

kinh t , d n t i phân hóa giàu nghèo trong xã h i, ch a d ng nh ng kh nang d i l p

gi a cá nhân và xã h i. Do dó, chúng ta c n kh c ph c m t trái c a co ch th tru ng,

phát huy vai trò nhân t con ngu i, th c hi n chi n lu c con ngu i c a Ð ng ta là m t

m c tiêu có ý nghia quy t d nh d gi i quy t t t m i quan h gi a cá nhân và xã h i,

theo tinh th n Ngh quy t Ð i h i d i bi u toàn qu c l n th IX c a Ð ng dã ch ra: Xây

d ng con ngu i Vi t Nam có tinh th n yêu nu c và yêu ch nghia xã h i, có ý th c t

cu ng dân t c, trách nhi m cao trong lao d ng, có luong tâm ngh nghi p, có tác phong

công nghi p, có ý th c c ng d ng, tôn tr ng nghia tình, có l i s ng van hóa, quan h hài

hoà trong gia dình, c ng d ng và xã h i.

III- Vai trò qu n chúng nhân dân và cá nhân trong l ch s

Con ngu i sáng t o ra l ch s c a mình, song vai trò quy t d nh s phát tri n xã

h i là thu c v qu n chúng nhân dân hay c a các cá nhân có ph m ch t d c bi t - vi nhân,

lãnh t ?

1. Khái ni m qu n chúng nhân dân và cá nhân trong l ch s

a) Khái ni m qu n chúng nhân dân

Quá trình v n d ng, phát tri n c a l ch s di n ra thông qua ho t d ng c a kh i

dông d o con ngu i du c g i là qu n chúng nhân dân, du i s lãnh d o c a m t cá

nhân hay m t t ch c, nh m th c hi n m c dích và l i ích c a mình.

Can c vào di u ki n l ch s xã h i và nh ng nhi m v d t ra c a m i th i d i mà

qu n chúng nhân dân bao hàm nh ng thành ph n, t ng l p xã h i và giai c p khác nhau.

Nhu v y,

qu n chúng nhân dân

là b ph n có cùng chung l i ích can b n, bao

g m nh ng thành ph n, nh ng t ng l p và nh ng giai c p, liên k t l i thành t p th du i

s lãnh d o c a m t cá nhân, t ch c hay d ng phái nh m gi i quy t nh ng v n d kinh

t , chính tr , xã h i c a m t th i d i nh t d nh.

Khái ni m qu n chúng nhân dân du c xác d nh b i các n i dung sau dây: Th

208

nh t, nh ng ngu i lao d ng s n xu t ra c a c i v t ch t và các giá tr tinh th n, dóng vai

trò là h t nhân co b n c a qu n chúng nhân dân. Th hai, nh ng b ph n dân cu ch ng

l i giai c p th ng tr áp b c, bóc l t, d i kháng v i nhân dân. Th ba, nh ng giai c p,

nh ng t ng l p xã h i thúc d y s ti n b xã h i thông qua ho t d ng c a mình, tr c

ti p ho c gián ti p trên các linh v c c a d i s ng xã h i.

Do dó, qu n chúng nhân dân là m t ph m trù l ch s , v n d ng bi n d i theo s

phát tri n c a l ch s xã h i.

b) Khái ni m cá nhân trong l ch s

Trong m i liên h không rách r i v i qu n chúng nhân dân, nh ng cá nhân ki t

xu t có vai trò d c bi t quan tr ng trong các ti n trình l ch s ; dó là nh ng vi nhân, lãnh

t .

Vi nhân

là nh ng cá nhân ki t xu t trong các linh v c chính tr , kinh t , khoa h c,

ngh thu t... Trong m i quan h v i qu n chúng nhân dân,

lãnh t

là nh ng cá nhân ki t

xu t do phong trào cách m ng c a qu n chúng nhân dân t o nên.

Ð tr thành lãnh t g n bó v i qu n chúng, du c qu n chúng tín nhi m, lãnh t

ph i là ngu i có nh ng ph m ch t co b n sau dây:

M t là

, có tri th c khoa h c uyên bác,

n m b t du c xu th v n d ng c a dân t c, qu c t và th i d i.

Hai là,

có nang l c t p

h p qu n chúng nhân dân, th ng nh t ý chí và hành d ng c a qu n chúng nhân dân vào

nhi m v c a dân t c, qu c t và th i d i. Ba là, g n bó m t thi t v i qu n chúng nhân

dân, hy sinh quên mình vì l i ích c a dân t c, qu c t và th i d i.

B t c m t th i k nào, m t dân t c nào, n u l ch s d t ra nh ng nhi m v c n

gi i quy t thì t trong phong trào qu n chúng nhân dân, t t y u s xu t hi n nh ng lãnh

t , dáp ng yêu c u c a l ch s .

2. Quan h gi a qu n chúng nhân dân v i lãnh t

C n ph i kh ng d nh r ng, m i quan h gi a qu n chúng nhân dân v i lãnh t là

quan h bi n ch ng. Tính bi n ch ng c a m i quan h trên bi u hi n:

Th nh t

, tính th ng nh t gi a qu n chúng nhân dân và lãnh t . Không có phong

trào cách m ng c a qu n chúng nhân dân, không có các quá trình kinh t , chính tr , xã

h i c a dông d o qu n chúng nhân dân, thì cung không th xu t hi n lãnh t . Nh ng cá

nhân uu tú, nh ng lãnh t ki t xu t là s n ph m c a th i d i, vì v y, h s là nhân t

quan tr ng thúc d y s phát tri n c a phong trào qu n chúng.

Th hai

, qu n chúng nhân dân và lãnh t th ng nh t trong m c dích và l i ích c a

mình. S th ng nh t v các m c tiêu c a cách m ng, c a hành d ng cách m ng gi a

qu n chúng nhân dân và lãnh t do chính quan h l i ích quy d nh. L i ích bi u hi n

trên nhi u khía c nh khác nhau: l i ích kinh t , l i ích chính tr , l i ích van hóa... Quan

h l i ích là c u n i li n, là n i l c d liên k t các cá nhân cung nhu qu n chúng nhân

dân và lãnh t v i nhau thành m t kh i th ng nh t v ý chí và hành d ng. L i ích dó

209

v n d ng phát tri n tùy thu c vào th i d i, vào d a v l ch s c a giai c p c m quy n mà

lãnh t là d i bi u, ph thu c vào kh nang nh n th c và v n d ng d gi i quy t m i

quan h gi a các cá nhân, các giai c p và t ng l p xã h i. T dó, có th th y r ng, m c

d th ng nh t v l i ích là co s quy d nh s th ng nh t v nh n th c và hành d ng gi a

qu n chúng nhân dân và lãnh t trong l ch s .

Th ba

, s khác bi t gi a qu n chúng nhân dân và lãnh t bi u hi n trong vai trò

khác nhau c a s tác d ng d n l ch s . Tuy cùng dóng vai trò quan tr ng d i v i ti n

trình phát tri n c a l ch s xã h i, nhung qu n chúng nhân dân là l c lu ng quy t d nh s

phát tri n, còn lãnh t là ngu i d nh hu ng, d n d t phong trào, thúc d y s phát tri n

c a l ch s .

B i v y, quan h gi a qu n chúng nhân dân và vi nhân lãnh t là bi n ch ng, v a

th ng nh t v a khác bi t.

Ch nghia Mác - Lênin kh ng d nh vai trò quy t d nh c a qu n chúng nhân dân,

d ng th i dánh giá cao vai trò c a lãnh t .

a) Vai trò c a qu n chúng nhân dân

V can b n, t t c các nhà tri t h c trong l ch s tri t h c tru c Mác d u không

nh n th c dúng vai trò c a qu n chúng nhân dân trong trong ti n trình phát tri n c a

l ch s . V ngu n g c lý lu n, di u dó có nguyên nhân t quan di m duy tâm ho c siêu

hình v xã h i.

Ch nghia duy v t l ch s kh ng d nh

qu n chúng nhân dân là ch th sáng t o

chân chính ra l ch s .

B i vì, m i lý tu ng gi i phóng xã h i, gi i phóng con ngu i ch

du c ch ng minh thông qua s ti p thu và ho t d ng c a qu n chúng nhân dân. Hon

n a, tu tu ng t nó không làm bi n d i xã h i mà ph i thông qua hành d ng cách m ng,

ho t d ng th c ti n c a qu n chúng nhân dân, d bi n lý tu ng, u c mo thành hi n th c

trong d i s ng xã h i.

Vai trò quy t d nh l ch s c a qu n chúng nhân dân du c bi u hi n ba n i dung.

Th nh t

, qu n chúng nhân dân là l c lu ng s n xu t co b n c a xã h i, tr c ti p

s n xu t ra c a c i v t ch t, là co s c a s t n t i và phát tri n c a xã h i. Con ngu i

mu n t n t i ph i có các di u ki n v t ch t c n thi t, mà nh ng nhu c u dó ch có th

dáp ng du c thông qua s n xu t. L c lu ng s n xu t co b n là dông d o qu n chúng

nhân dân lao d ng bao g m c lao d ng chân tay và lao d ng trí óc. Cách m ng khoa

h c k thu t hi n nay có vai trò d c bi t d i v i s phát tri n c a l c lu ng s n xu t.

Song, vai trò c a khoa h c ch có th phát huy thông qua th c ti n s n xu t c a qu n

chúng nhân dân lao d ng, nh t là d i ngu công nhân hi n d i và trí th c trong n n s n

xu t xã h i, c a th i d i kinh t tri th c. Ði u dó kh ng d nh r ng, ho t d ng s n xu t

c a qu n chúng nhân dân là di u ki n co b n d quy t d nh s t n t i và phát tri n c a

xã h i.

Th hai

, qu n chúng nhân dân là d ng l c co b n c a m i cu c cách m ng xã h i.

210

L ch s dã ch ng minh r ng, không có cu c chuy n bi n cách m ng nào mà không là

ho t d ng dông d o c a qu n chúng nhân dân. H là l c lu ng co b n c a cách m ng,

dóng vai trò quy t d nh th ng l i c a m i cu c cách m ng. Trong các cu c cách m ng

làm chuy n bi n xã h i t hình thái kinh t - xã h i này sang hình thái kinh t - xã h i

khác, nhân dân lao d ng là l c lu ng tham gia dông d o. Cách m ng là ngày h i c a

qu n chúng, là s nghi p c a qu n chúng. T t nhiên, suy d n cùng, nguyên nhân c a m i

cu c cách m ng là b t d u t s phát tri n c a l c lu ng s n xu t, d n d n mâu thu n

v i quan h s n xu t, nghia là b t d u t ho t d ng s n xu t v t ch t c a qu n chúng

nhân dân. B i v y, nhân dân lao d ng là ch th c a các quá trình kinh t , chính tr , xã

h i, dóng vai trò là d ng l c co b n c a m i cu c cách m ng xã h i.

Th ba

, qu n chúng nhân dân là ngu i sáng t o ra nh ng giá tr van hóa tinh th n.

Qu n chúng nhân dân dóng vai trò to l n trong s phát tri n c a khoa h c, ngh thu t,

van h c, d ng th i, áp d ng nh ng thành t u dó vào ho t d ng th c ti n. Nh ng sáng

t o v van h c, ngh thu t, khoa h c, y h c, quân s , kinh t , chính tr , d o d c... c a

nhân dân v a là c i ngu n, v a là di u ki n d thúc d y s phát tri n n n van hóa tinh

th n c a các dân t c trong m i th i d i. Ho t d ng c a qu n chúng nhân dân t trong

th c ti n là ngu n c m h ng vô t n cho m i sáng t o tinh th n trong d i s ng xã h i.

M t khác, các giá tr van hóa tinh th n ch có th tru ng t n khi du c dông d o qu n

chúng nhân dân ch p nh n và truy n bá sâu r ng, tr thành giá tr ph bi n.

Tóm l i, xét t kinh t d n chính tr , t ho t d ng v t ch t d n ho t d ng tinh

th n, qu n chúng nhân dân luôn dóng vai trò quy t d nh trong l ch s . Tuy nhiên, tùy

vào di u ki n l ch s mà vai trò ch th c a qu n chúng nhân dân cung bi u hi n khác

nhau. Ch có trong ch nghia xã h i, qu n chúng nhân dân m i có d di u ki n d phát

huy tài nang và trí sáng t o c a mình.

L ch s dân t c Vi t Nam dã ch ng minh vai trò, s c m nh c a qu n chúng nhân

dân, nhu Nguy n Trãi dã nói: "Ch thuy n cung là dân, l t thuy n cung là dân, thu n

lòng dân thì s ng, ngh ch lòng dân thì ch t". Ð ng C ng s n Vi t Nam cung kh ng

d nh r ng, cách m ng là s nghi p c a qu n chúng, và quan di m "l y dân làm g c"

tr thành tu tu ng thu ng tr c nói lên vai trò sáng t o ra l ch s c a nhân dân Vi t

Nam.

b) Vai trò c a lãnh t

Trong m i quan h v i qu n chúng nhân dân, lãnh t có nhi m v ch y u sau:

Th nh t

, n m b t xu th c a dân t c, qu c t và th i d i trên co s hi u bi t nh ng quy

lu t khách quan c a các quá trình kinh t , chính tr , xã h i.

Th hai

, d nh hu ng chi n

lu c và ho ch d nh chuong trình hành d ng cách m ng.

Th ba

, t ch c l c lu ng, giáo

d c thuy t ph c qu n chúng, th ng nh t ý chí và hành d ng c a qu n chúng nh m hu ng

vào gi i quy t nh ng m c tiêu cách m ng d ra.

T nhi m v trên ta th y lãnh t có vai trò to l n d i v i phong trào qu n chúng

Lênin vi t: "Trong l ch s , chua h có m t giai c p nào giành du c quy n th ng tr , n u

211

nó không dào t o du c trong hàng ngu c a mình nh ng lãnh t chính tr , nh ng d i bi u

ti n phong có d kh nang t ch c và lãnh d o phong trào"

. Ð ng th i, ch nghia Mác

- Lênin dòi h i ph i bài tr t sùng bái cá nhân.

T sùng bái cá nhân, th n thánh hóa cá nhân ngu i lãnh d o, s d n d n tuy t d i

hóa cá nhân ki t xu t, vai trò ngu i lãnh d o mà xem nh vai trò c a t p th lãnh d o và

c a qu n chúng nhân dân. Can b nh trên d n d n h n ch ho c tu c b quy n làm ch

c a nhân dân, làm cho nhân dân thi u tin tu ng vào chính b n thân h , d n d n thái d

ph c tùng tiêu c c, mù quáng, không phát huy du c tính nang d ng sáng t o ch quan

c a mình. Ngu i m c can b nh sùng bái cá nhân thu ng d t mình cao hon t p th , d ng

ngoài du ng l i chính sách, pháp lu t c a Ð ng và Nhà nu c. H không th c hi n dúng

chính sách cán b c a Ð ng, vi ph m nguyên t c sinh ho t Ð ng, chia r , bè phái, m t

doàn k t, t o ra nhi u hi n tu ng tiêu c c, dánh m t lòng tin trong cán b và nhân dân,

phá ho i s nghi p cách m ng c a Ð ng và nhân dân ta. Vì th , các nhà kinh di n c a

ch nghia Mác - Lênin luôn luôn coi sùng bái cá nhân là m t hi n tu ng hoàn toàn xa l

v i b n ch t, m c dích, lý tu ng c a giai c p vô s n. Nh ng lãnh t vi d i c a giai c p

vô s n nhu C.Mác, Ph.Angghen, V.I.Lênin, H Chí Minh d u h t s c khiêm t n, g n gui

v i nhân dân, d cao vai trò và s c m nh c a qu n chúng nhân dân, x ng dáng là nh ng

vi nhân ki t xu t mà toàn th loài ngu i tôn kính và ngu ng m .

Câu h i ôn t p

1. Trình bày quan ni m v con ngu i trong tri t h c tru c Mác?

2. Phân tích v n d b n ch t con ngu i theo quan di m c a tri t h c Mác - Lênin?

3. Phân tích m i quan h gi a cá nhân và xã h i. ý nghia c a v n d này nu c ta

hi n nay?

4. Trình bày vai trò qu n chúng nhân dân và lãnh t trong l ch s . ý nghia c a v n

d này trong vi c quán tri t bài h c "l y dân làm g c"?

1. V.I.Lênin:

Toàn t p

. Nxb. Ti n b , Mátxcova, 1978, t.4, tr. 473.

212

M c l c

Ph n I

Khái lu c v tri t h c và l ch s tri t h c

Chuong I:

Khái lu c v tri t h c

Chuong II:

Khái lu c v l ch s tri t h c tru c Mác

Chuong III:

S ra d i và phát tri n c a tri t h c Mác - Lênin

Chuong IV:

M t s trào luu tri t h c phuong Tây hi n d i

Ph n II

Nh ng nguyên lý co b n c a tri t h c Mác - Lênin

Chuong V:

V t ch t và ý th c

Chuong VI:

Hai nguyên lý c a phép bi n ch ng duy v t

Chuong VII:

Nh ng c p ph m trù co b n c a phép bi n ch ng duy v t

Chuong VIII:

Nh ng quy lu t co b n c a phép bi n ch ng duy v t

Chuong IX:

Lý lu n nh n th c

Chuong X:

Hình thái kinh t - xã h i

Chuong XI:

Giai c p và dân t c

Chuong XII:

Nhà nu c và cách m ng xã h i

Chuong XIII:

ý th c xã h i

Chuong XIV:

Quan di m tri t h c Mác - Lênin v con ngu i

213

Bạn đang đọc truyện trên: Truyen2U.Pro

Trước Sau

#health