Tìm hiểu nghệ thuật chạm khắc dân gian

Cộng đồng các dân tộc Việt Nam đã viết nên những trang sử đẹp chống ngoại xâm và cũng chính những bàn tay đánh giặc, cày cuốc đó lại khéo léo tạo nên những sản phẩm giàu tính thẩm mỹ rất đặc trưng của dân tộc.

Nói tới nghệ thuật tạo hình dân gian, người ta thường nghĩ ngay đến

chạm khắc, trang trí trên sập gụ, tủ chè hình chùm nho, con sóc, bộ ghế

chạm con rối, chữ Phúc-Lộc-Thọ... Bên cạnh đó, nền nghệ thuật chạm khắc

dân gian đồ sộ ở người Việt còn được lưu giữ trên các ngôi đình, chùa,

đền nằm rải rác ở mỗi làng quê vây quanh bởi luỹ tre xanh thầm lặng, mà

cho đến ngày nay chúng vẫn là những gì tinh tuý nhất góp phần tạo nên

bản sắc văn hoá Việt Nam.

Nghệ thuật chạm khắc dân gian của người Việt rất đa dạng, độc đáo và

luôn song hành với chạm khắc chính thống (hay chạm khắc bác học), tức

nghệ thuật chạm khắc phục vụ cho cung đình, cho tầng lớp quý tộc. Nghệ

thuật chạm khắc dân gian và nghệ thuật chạm khắc chính thống không có

sự phân định rõ rệt, có chăng chỉ ở những chi tiết rất nhỏ như hình

tượng con rồng gắn với vua chúa thì có 5 móng biểu hiện quyền hành của

vua với 5 phương, còn con rồng trong dân gian gắn với vũ trụ, với những

ước vọng của người dân nên chỉ có từ 4 móng trở xuống... Hệ tư tưởng

phong kiến thống trị có ảnh hưởng rất lớn đến nghệ thuật chạm khắc,

nhưng khi ảnh hưởng của nó đã suy giảm thì nghệ thuật dân gian lại nở

rộ. Khác với các loại hình nghệ thuật khác như dân ca, tục ngữ ca dao

được thể hiện bằng lời nói, chạm khắc dân gian không thể hiện qua lời

nói mà được thể hiện ở những hình chạm hoa văn về những biểu hiện của

tự nhiên, của cuộc sống và những sinh hoạt thường ngày của người dân

được thể hiện một cách rõ nét. Ta có thể nhận thấy nghệ thuật chạm khắc

dân gian có một lịch sử phát triển khá phong phú với những hình tượng

độc đáo về thiên nhiên, về con người Việt Nam từng thời kỳ dưới dạng

thần linh hay con người thế tục. Từ thời sơ sử đến thời Lý-Trần, Mạc,

Nguyễn... mỗi thời kỳ họa tiết chạm khắc lại mang một phong cách đặc

trưng riêng. Thời kỳ này người ta không đặt ra quan niệm rành mạch thế

nào là nghệ thuật dân gian. Vào thời tiền sử, các hoa văn được trang

trí trên đồ gốm rất đơn giản dưới dạng hoa văn dập, hoa văn dấu nan

đan, hoa văn khắc vạch hình đường thẳng, hình sóng, hoa văn ấn nép vỏ

sò... Các hoa văn này biểu tượng cho sức mạnh, quyền lực và thể hiện

những khao khát ước mơ của người dân thời ấy. Đến thời Đông Sơn, người

Việt cổ tập trung vào trang trí hoa văn trên đồ đồng mà tiêu biểu là

trên trống đồng. Với những họa tiết hoa văn phong phú và đa dạng hơn

rất nhiều so với thời tiền sử. Hoa văn trong thời kỳ này được chia

thành hoa văn hiện thực và hoa văn hình học. Hoa văn hiện thực có thể

kể đến như hoa văn tả người, động vật hay thực vật là mảng hoa văn chủ

đề mà người xưa muốn gửi gắm vào đó những suy nghĩ, tâm tư, ước nguyện

của mình về cuộc sống ấm no hạnh phúc. Còn hoa văn hình học chỉ mang

tính chất trang trí, làm nền cho hoa văn hiện thực. Nhưng chính nhờ đó

mà khối hoa văn hiện thực trở nên nổi nét hơn, đặc sắc hơn.

Cùng với thời gian, nhiều biểu tượng hoa văn đã mất đi, nhưng cũng

nhiều biểu tượng vẫn còn được lưu lại trong nền mỹ thuật tạo hình thời

đại sau. Sang đến thời Lý-Trần từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 14 là thời kỳ

Phật giáo, Đạo giáo và tín ngưỡng bản địa thịnh hành, nên nghệ thuật

chạm khắc dân gian đa phần là những đề tài phục vụ cho tôn giáo và thờ

thần nông nghiệp như: rồng chầu lá đề, một biểu tượng của nhà Phật,

tiên nữ dâng hương, hoa cúc, hoa sen tượng trưng cho ý nghĩa nhân quả

của Phật-Pháp... ở thời kỳ này, những họa tiết hoa văn xuất hiện trên

rất nhiều chất liệu như gốm, đá, gỗ nhưng tiêu biểu cho thời kỳ này là

tác phẩm chạm khắc trên bệ đá hoa sen hình hộp thời Trần ở chùa Thầy,

chùa Bá Khê, chùa Dương Liễu. Bệ đá cao khoảng 1 mét, chiều ngang 2,5

mét, rộng 1,5 mét, được chia 5 phần và chạm khắc theo những đề tài khác

nhau như: rồng chầu lá đề, hoa sen, chim thần, con dê, hoa cúc, cây cỏ,

hình sóng nước... người nghệ sỹ xưa đã biết tìm tòi, sáng tạo, những

đường nét tuy đơn giản nhưng sống động, hấp dẫn. Họ đã gửi gắm vào

trong đó bao tâm huyết, ước nguyện từ cuộc sống hàng ngày, về cách sống

và đạo lý làm người. Mỹ thuật thời Lý - Trần có mối quan hệ chặt chẽ

với dân tộc, gần gũi với dân gian, đường nét dứt khoát, hình khối mạnh

chắc thể hiện phong cách chạm khắc độc đáo, riêng biệt mà không thể

nhầm lẫn với bất kỳ phong cách chạm khắc của thời kỳ nào. Nhà Mạc thay

nhà Lê, chấm dứt thời hoàng kim của ý thức hệ Nho giáo. Con người được

tự do hơn, mọi xu hướng mỹ thuật dân gian trước kia được phát triển

mạnh mẽ. Những nét kế thừa mỹ thuật thời Trần còn in đậm trên các trang

trí kiến trúc chùa Cói, đình Tây Đằng... với những hình rồng, hoa lá,

hình sóng, hình bông hoa sen được chạm điêu luyện, và điều đáng chú ý

là những vân ốc lớn như đứng trung tâm cả mảng trang trí. Vào thời kỳ

này, trên kiến trúc đình làng, chùa làng xuất hiện nhiều chạm khắc dân

gian rất đặc sắc. Tiêu biểu cho trang trí trên kiến trúc là đình Tây

Đằng thuộc huyện Ba Vì, Hà Tây. Nét độc đáo ở đình Tây Đằng là những

bức chạm khắc trong các cấu kiện kiến trúc với những đề tài về thiên

nhiên, hoa cỏ và đặc biệt là mảng đề tài thiên về hoạt động của con

người ở làng xã Việt Nam thế kỷ 16 như: cảnh thầy đồ dạy học, mẹ gánh

con, lễ hội, bơi thuyền, uống rượu... tất cả đều tự nhiên, mộc mạc bộc

lộ cá tính của tác giả và mang đậm tính chất dân tộc.

Vào thế kỷ 16, nghề buôn bán trên biển tương đối phát triển và tượng

Phật Quan âm Nam Hải như một yêu cầu của nghề sông nước để cầu cho các

thương thuyền ở phương Nam được thuận buồm xuôi gió. Tượng phật Quan âm

Nam Hải ngồi trên đài sen được chạm khắc tinh xảo, sống động. Đài sen

gồm 4 tầng cánh sen xếp kên nhau, các cánh sen đều múp phồng và được

trang trí hoa văn. Dưới nữa là thân bệ gồm 3 tầng với những hoa văn

chạm nổi hình rồng, hình hổ phù và hình hoa lá, sóng nước với những nét

chạm phóng khoáng, tự do mang cá tính, phong cách cá nhân chìm lẫn

trong các hình tượng thần Phật và được duy dưỡng bởi cộng đồng làng xã

Việt Nam. Có thể nói mỹ thuật dân gian thế kỷ VII đã trỗi dậy mạnh,

nhưng cho đến khoảng cuối thế kỷ 17 mới phát triển, thời kỳ này đạo

Phật, đạo Lão, đạo Khổng đã tan về làng xã và đây là giai đoạn điêu

khắc tượng tròn phát triển khá mạnh mẽ. Vào thế kỷ 17, 18 chạm khắc dân

gian phát triển khá mạnh và phổ biến với những chất liệu như gỗ, đá,

đồng... Một loại hoa văn hầu như không thể thiếu vắng trên các bia đá

thời kỳ này là hình hoa dây kiểu tay mướp leo. Ngoài ra còn có những

hình hoa lá, cây cỏ, chim muông... tạo nên không khí sinh động và vui

nhộn. Bên cạnh chạm khắc trên đá, chạm khắc trên gỗ có phần đa dạng

hơn. Hình trang trí trong thời kỳ này rất vui nhộn với nhiều loại thú

như hổ, voi, ngựa, rồng... chơi tung tăng, đùa nghịch. Những hình tượng

rồng, phượng, hoa lá, đặc biệt là chim thú, con người được thẩm mỹ dân

gian chấp nhận để trở thành mẫu mực trang trí.

Với sự phát triển mạnh mẽ thẩm mỹ dân gian, những hình chạm thế kỷ 17,

18 đã đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật tạo hình Việt Nam. Khi mà phép

vua không hạn chế được lệ làng, giai cấp thống trị cũng cảm thấy bấp

bênh và tìm đến Phật giáo, Đạo giáo. Điều đó đã tạo điều kiện cho mỹ

thuật phát triển trên nhiều dạng di tích khác nhau như đình, chùa, đền,

miếu... Vào thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, song hành giữa chạm khắc dân gian

là chạm khắc chính thống. Thời kỳ này, chạm khắc trang trí trên kiến

trúc đình làng, chùa làng dường như chững lại ở những hoa văn hình

rồng, ngựa, rùa, hoa sen, hoa cúc... Khác với trang trí trên kiến trúc,

ở thời Nguyễn, các phù điêu độc lập và đồ ứng dụng được phát triển rộng

rãi. Như phù điêu Quốc tổ Lạc Long Quân tại đình Bình Đà, Thanh Oai, Hà

Tây, với nội dung ca ngợi và ghi nhớ công đức của Người. Hay bức phù

điêu Thập điện Diêm Vương tại chùa Huyền Kỳ, Thanh oai, Hà Tây, mang ý

nghĩa dăn dạy người đời phải sống nhân hậu hơn và cư xử với nhau tốt

hơn. Cũng trong thời Nguyễn, chạm khắc trên các đồ ứng dụng bày biện

trong đình, chùa, đền như hương án, bát bửu, hoành phi câu đối, kiệu,

ngai... phát tiển rất mạnh. Họa tiết hoa văn trang trí trên các đồ ứng

dụng chủ yếu là hình hoa lá, cây cỏ và đặc biệt trang trí với hình

tượng con vật được các nghệ nhân thực sự quan tâm. Nếu họa tiết hoa lá,

cây cỏ chỉ bao gồm hình sóng nước, hình hoa sen, hoa cúc thì hình tượng

các con vật lại rất đa dạng như: con rồng, nghê, phượng, voi... Mỗi

hình tượng, đường nét chạm khắc được thể hiện tinh xảo, sâu sắc mang

đậm phong cách dân gian đặc trưng của thời kỳ nhà Nguyễn.

Hoa văn cây cỏ là đề tài xuyên suốt trong nghệ thuật tạo hình của người

Việt. Sự hỗ trợ của cây cỏ đã làm cho ngôi đền, ngôi chùa, ngôi đình cổ

trở nên ấm áp hơn, linh thiêng hơn. Cây cỏ trong tạo hình của thời nào

cũng vậy, nó phản ánh đúng tư tưởng, tình cảm của người đương thời,

phản ánh những mơ ước cháy bỏng về một cuộc sống yên bình, no đủ.

Những con vật trong chạm khắc dân gian chủ yếu là linh vật, còn được

gọi là những con vật trong vũ trụ như rồng, phượng, lân, nghê... Người

đời đã gán cho chúng những khả năng siêu phàm có thể chi phối đến cuộc

sống nhân thế ở những mức độ khác nhau. Linh vật không mang hình tượng

nhân cách nhưng lại hội tụ những chức năng cụ thể nhằm tất cả vì con

người, vì mối quan hệ nhân sinh, vũ trụ. Nối tiếp hình tượng con người

từ thời kỳ đồ đồng, các thời kỳ tiếp theo đề tài này luôn được người

Việt quan tâm để có một vị trí xứng đáng.

Trong trang trí, tính chất dân dã thể hiện qua đề tài con người là sâu

đậm nhất. Hầu như trong bất kể hình thức nào tính chất đó cũng được bộc

lộ rõ ràng. Và khi đi vào cuộc sống thường nhật như: cảnh đánh cờ, chèo

thuyền, đấu vật, ôm gà... tất cả đều nói lên một giá trị điêu khắc rõ

rệt với các khối được diễn tả căng no đủ trong một hình thức đơn giản,

khái quát cao, thể hiện tinh thần vui chơi, hồn hậu của truyền thống

dân tộc.

THANH LÂM

http://mythuatvietnam.info