Bài 4: CHẾ ĐỘ KINH TẾ

I. KHÁI QUÁT VỀ CHẾ ĐỘ KINH TẾ

1. Khái niệm

 Hiểu theo nghĩa chung nhất, KT là những hoạt động của con người nhằm biến đổi những sản vật tự nhiên thành những thứ nhằm thoả mãn cho nhu cầu của con người (như: thức ăn, vật dụng, ... ).

 Xét về phương diện XH : Chế độ KT là một bộ phận cấu thành của chế độ XH, nhưng là yếu tố quyết định để xác định một chế độ XH;

 Xét về phương diện PL: Chế độ KT là một chế định PL. Tổng thể những quy phạm PL điều chỉnh những quan hệ trong lĩnh vực KT hợp thành chế định chế độ KT. Vì vậy, chế độ KT được hiểu là một hệ thống những nguyên tắc, những quy định điều chỉnh những quan hệ trong lĩnh vực KT nhằm thực hiện những mục tiêu chính trị, KT - XH nhất định. Nó thể hiện trình độ phát triển của một XH, bản chất của NN, của chế độ XH.

 Chế độ KT, theo Hiến pháp VN: "Là tổng thể các quy định của NN về cácc quan quan hệ KT cơ bản: Mục đích, chính sách phát triển KT của NN; các hình thức sở hữu, các thành phần KT của nước ta trong thời kỳ quá độ lên CNXH; các nguyên tắc tổ chức, quản lý KT của NN cũng như nguyên tắc sản xuất, phân phới và tiêu dùng sản phẩm".

2. Lịch sử hình thành và phát triển của chế độ KT qua các bản Hiến pháp Việt nam.

 Hiến pháp năm 1946: Lĩnh vực KT vẫn chưa được HP 1946 điều chỉnh một cách cụ thể . Chế độ KT của nước ta trong giai đoạn này là nền KT tự nhiên, tự do với nhiều thành phần. Quyền tư hữu tài sản của công dân Việt Nam được bảo đảm.

 Hiến pháp năm 1959: Quy định chế độ KT thành một chương riêng (Chương 2), gồm 13 điều. So với HP 1946 thì chương này là một chương hoàn toàn mới.

 Xác định đường lối KT của NN (Điều 9).

 Quy định các hình thức sở hữu (Điều 11).

 Xác định KT quốc doanh thuộc hình thức sở hữu của toàn dân giữ vai trò lãnh đạo trong nền KT quốc dân và được NN đảm bảo phát triển ưu tiên.

 NN lãnh đạo hoạt động KT theo một kế hoạch thống nhất.

 Hiến pháp năm 1980: tiếp tục quy định chế độ KT ở Chương 2 bao gồm 22 điều, quy định những vấn đề cơ bản trong lĩnh vực KT như: Mục đích của chính sách KT, các hình thức sở hữu, các thành phần KT, các nguyên tắc lãnh đạo nền KT quốc dân. Tuy nhiên, HP 1980 có nhiều điểm khác với HP 1959:

 HP 1959, đất đai có thể thuộc sở hữu NN, sở hữu tập thể, sở hữu tư nhân; các hình thức sở hữu về TLSX là: Sở hữu NN (sở hữu toàn dân), sở hữu tập thể, sở hữu của người lao động riêng lẻ và hình thức sở hữu của nhà tư sản dân tộc (Điều 11);

 HP 1980 quốc hữu hóa toàn bộ đất đai (Điều 19). Theo Điều 18 HP 1980 thì NN tiến hành cách mạng về QHSX, hướng dẫn, sử dụng và cải tạo các thành phần KT phi XHCN, thiết lập và củng cố chế độ sở hữu XHCN về TLSX nhằm thực hiện một nền KT quốc dân chủ yếu có hai thành phần: thành phần KT quốc dân thuộc sở hữu toàn dân và thành phần KT HTX thuộc sở hữu tập thể của nhân dân lao động.

 Hiến pháp năm 1992: Chế độ KT có nhiều nội dung mới (thậm chí rất mới) so với các HP trước, nhất là HP 1980. Thể hiện sự đổi mới sâu sắc và toàn diện trong đường lối phát triển kinh tế của Đảng và NN ta.

 Chế độ KT trong HP 1980 có 22 điều.

 Chế độ KT trong HP 1992 chỉ còn 15 điều, trong đó có 7 điều mới (Điều 15, 16, 19, 20, 22, 24, và 26), 8 điều sửa đổi (Điều 17, 18, 21, 23, 25, 27, 28 và 29), không có điều nào của HP 1980 được giữ nguyên.

 Nghị quyết 51/NQ-QH10 ngày 25/12/2001: Sửa đổi, bổ sung vào 5 điều của HP 1992 (gồm các Điều 15, 16, 19, 21 và 25)

II.NỘI DUNG CỦA CHẾ ĐỘ KINH TẾ THEO HP 1992 (đã được sửa đổi, bổ sung năm 2001)

1.Mục đích và chính sách phát triển KT của NN CHXHCNVN

a. Mục đích chính sách phát triển KT

Mục đích phát triển KT trong các bản HP về cơ bản là nhất quán với nhau:

 HP 1959 khẳng định "Mục đích cơ bản của chính sách KT của nước VNDCCH là không ngừng phát triển sức sản xuất nhằm nâng cao đời sống vật chất và văn hóa của nhân dân" (Điều 9).

 HP 1980 xác định "Mục đích chính sách KT của nước CHXHCNVN là thỏa mãn ngày càng tốt hơn nhu cầu vật chất và văn hóa ngày càng tăng của XH..."( Khoản 2 Điều 15);

 HP 1992 (đã được sửa đổi, bổ sung) quy định: "Mục đích chính sách KT của NN là làm cho dân giàu nước mạnh, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu vật chất và tinh thần của nhân dân trên cơ sở phát huy mọi năng lực sản xuất, mọi tiềm năng của các thành phần KT..." (Điều 16).

Các bản HP tuy có cách thức trình bày khác nhau về mục đích phát triển KT nhưng đều khẳng định việc phát triển KT của NN không nằm ngoài mục đích phục vụ tốt hơn các nhu cầu về vật chất và tinh thần của toàn thể nhân dân Việt Nam , .

b. Đường lối, chính sách phát triển KT.

(1) Đường lối phát triển KT :

 Điều 15 HP 1992 (đã được sửa đổi, bổ sung 2001) : "NN xây dựng nền KT độc lập, tự chủ trên cơ sở phát huy nội lực, chủ động hội nhập KT quốc tế; thực hiện công nghiệp hoá hiện đại hoá đất nước".

 Để thực hiện đường lối phát triển KT như đã đề ra thì phải phát huy nội lực, chủ động hội nhập KT quốc tế, thực hiện công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.

(2) Chính sách phát triển KT:

 Hiến pháp năm 1959 và HP năm 1980 đã áp dụng cơ chế KT kế hoạch hóa tập trung. Cơ chế KT này có những đặc điểm chủ yếu sau đây:

 NN quản lý nền KT bằng mệnh lệnh hành chính là chủ yếu, với hệ thống các chỉ tiêu, các kế hoạch chi tiết từ trên giao xuống. Do đó, hoạt động của các doanh nghiệp chủ yếu dựa vào chỉ tiêu pháp lệnh hoặc là quyết định của cơ quan quản lý NN cấp trên từ phương hướng sản xuất, nguồn vật tư, sắp xếp bộ máy đến việc định giá, tiêu thụ sản phẩm.

 Các cơ quan quản lý hành chính - KT can thiệp sâu vào các hoạt động sản xuất, kinh doanh của các đơn vị cơ sở, nhưng lại không phải chịu trách nhiệm gì về vật chất đối với các quyết định của mình. Những thiệt hại do các quyết định không đúng gây ra thì ngân sách NN phải chịu.

 Quan hệ hàng hóa - tiền tệ bị coi thường. NN quản lý nền KT bằng kế hoạch hóa thông qua chế độ cấp phát và giao nộp sản phẩm. Quan hệ bằng hiện vật là chủ yếu, do đó, hạch toán KT chỉ là hình thức. Các chủ thể không bị ràng buộc trách nhiệm và lợi ích vật chất đối với hiệu quả sử dụng vốn, tài sản, vật tư, lao động. Việc trả công lao động bị tách rời khỏi sản lượng và chất lượng lao động. Chế độ bao cấp được thực hiện thông qua những hình thức sau: Bao cấp qua giá là hình thức phổ biến và nghiêm trọng nhất. NN định giá tài sản, thiết bị vật tư, hàng hóa thấp hơn giá trị của chúng. Với hình thức này, quy luật giá trị không được tôn trọng khi mà một phần giá trị hàng hóa được NN bao cấp; Bao cấp qua chế độ tem phiếu (tiền lương, hiện vật). Với việc cung cấp tem phiếu với giá quá thấp đã biến thành một loại tiền lương hiện vật phá vỡ nguyên tắc phân phối theo lao động; Bao cấp theo chế độ cấp phát vốn từ ngân sách, nhưng không ràng buộc trách nhiệm về vật chất đối với người cấp vốn và người được cấp vốn đã tạo ra gánh nặng cho ngân sách NN.

 Bộ máy quản lý cồng kềnh, có nhiều cấp trung gian và kém năng động, với một đội ngũ cán bộ quan liêu cửa quyền. Trước thực trạng nền KT nước ta lâm vào khủng hoảng trầm trọng ( năm 1986 lạm phát lên đến 700%), ĐHĐBTQ lần thứ VI của Đảng đã có sự đổi mới cơ bản trong đường lối phát triển KT. Quá trình chuyển đổi nền KT từ kế hoạch hoá tập trung sang nền KT thị trường ở Việt Nam diễn ra tuần tự từng bước: " Bắt đầu từ nông nghiệp, nông thôn rồi mới đến công nghiệp và dịch vụ ở các thành thị; từ khoán chui, làm lén, phá rào, tháo gỡ đến thể chế hoá hoạt động của thị trường" . Đại hội xác định rõ nước ta mới chỉ ở chặng đường đầu tiên của thời kỳ quá độ lên CNXH. Trong chặng đường này, tất yếu còn tồn tại đan xen những yếu tố của XH cũ cũng như những yếu tố của XH mới. Đó là sự tồn tại của nhiều hình thức sở hữu với nhiều thành phần KT. Báo cáo chính trị tại đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng cộng sản Việt Nam đã khẳng định " đổi mới không phải là thay đổi mục tiêu XHCN mà là quan niệm đúng đắn hơn về CNXH và thực hiện mục tiêu ấy bằng những hình thức, bước đi và biện pháp phù hợp" .

 Hiến pháp năm 1992: "NN phát triển nền KT hàng hóa nhiều thành phần theo cơ chế thị trường có sự quản lý của NN, theo định hướng XHCN.(Điều 15 HP 1992). HP 1992 đã đoạn tuyệt với nền KT kế hoạch hóa tập trung và thể chế hóa đường lối mới trong phát triển KT của Đảng ta.

 Sản xuất hàng hóa chỉ ra đời khi có đủ hai điều kiện sau đây:

o Một là, sự phân công lao động XH đã phân chia lao động XH ra thành các ngành, nghề khác nhau của nền sản xuất XH.

o Hai la, sự tách biệt tương đối về mặt KT của những người sản xuất

 KT thị trường có những đặc trưng cơ bản sau đây:

o Là nền KT đa thành phần, đa hình thức sở hữu, các hình thức tổ chức kinh doanh đa dạng và phong phú. Các chủ thể kinh doanh hoạt động kinh doanh vì mục đích thu được lợi nhuận tối đa trong phạm vi ngành nghề của mình, trong đó lợi ích NN, lợi ích cá nhân, lợi ích tập thể luôn đan xen và chi phối lẫn nhau.

o Các cá nhân được quyền tự do lựa chọn ngành nghề kinh doanh, phạm vi kinh doanh phù hợp với khả năng của mình.

o KT thị trường là nền KT chịu sự tác động của quy luật giá trị, quy luật cung -cầu, quy luật cạnh tranh ..bởi lẽ muốn tồn tại thì các doanh nghiệp phải thu hút được khách hàng, tìm kiếm nơi đầu tư tốt nhất, giảm chi phí sản xuất đến mức tối đa đồng thời phải giảm giá bán sản phẩm thì mới thu hút được nhiều khách hàng. Bên cạnh đó do trên thị trường có nhiều cá nhân cùng tham gia vào hoạt động kinh doanh mà sự cạnh tranh về khai thác tài nguyên, về khách hàng và thị trường là điều hiển nhiên xảy ra. Chính vì vậy dưới chủ nghĩa tư bản, theo quan điểm của Mác, xét về phương diện KT chính trị thì thị trường được xem như "miếng mồi béo bở" để tăng lợi nhuận và tỷ suất lợi nhuận, đó là mục tiêu cạnh tranh của các nhà tư bản để giành giật lấy những nơi đầu tư tốt nhất.

 So với nền KT tự nhiên, nền KTTT có những ưu thế sau đây:

o Thứ nhất, mục đích của sản xuất hàng hóa không phải để thỏa mãn nhu cầu của bản thân người sản xuất như trong KT tự nhiên mà để thỏa mãn nhu cầu của ngưới khác, của thị trường. Sự gia tăng không hạn chế nhu cầu của thị trường là động lực mạnh mẽ thúc đẩy sản xuất phát triển.

o Thứ hai, cạnh tranh ngày càng gay gắt, buộc mỗi người sản xuất hàng hóa phải năng động trong sản xuất kinh doanh, phải thường xuyên cải tiến kỹ thuật, hợp lý hóa sản xuất để tăng năng xuất lao động, nâng cao chất lượng sản phẩm, nhằm tiêu thụ được hàng hóa và thu được lợi nhuận ngày càng nhiều hơn. Cạnh tranh đã thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển mạnh mẽ.

o Thứ ba, sự phát triển của sản xuất XH với tính chất "mở" của các quan hệ hàng hóa tiền tệ làm cho giao lưu KT, văn hóa giữa các địa phương trong nước và quốc tế ngày càng phát triển. Từ đó tạo điều kiện ngày càng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân.

 Cơ sở khách quan của sự tồn tại và phát triển KT thị trường ở Việt Nam:

o Phân công lao động XH với tính cách là cơ sở chung của sản xuất hàng hóa chẳng những không mất đi, mà trái lại còn được phát triển cả về chiều rộng và chiều sâu. Phân công lao động trong từng khu vực, từng địa phương cũng ngày càng phát triển. Sự phát triển của phân công lao động được thể hiện ở tính phong phú, đa dạng và chất lượng ngày càng cao của sản phẩm đưa ra trao đổi trên thị trường;

o Trong nền KT nước ta, tồn tại nhiều hình thức sở hữu, đó là sở hữu toàn dân, sở hữu tập thể, sở hữu tư nhân (gồm sở hữu cá thể, tiểu chủ, sở hữu tư bản tư nhân), sở hữu hỗn hợp. Do đó tồn tại nhiều chủ thể KT độc lập có lợi ích riêng, nên quan hệ KT giữa họ chỉ có thể thực hiện bằng quan hệ hàng hóa-tiền tệ;

o Thành phần KT NN và KT tập thể, tuy cùng dựa trên chế độ công hữu về tư liệu sản xuất, nhưng các đơn vị KT vẫn có sự khác biệt nhất định, có quyền tự chủ trong sản xuất kinh doanh, có lợi ích riêng. Mặt khác, các đơn vị KT còn có sự khác nhau về trình độ kỹ thuật - công nghệ, về trình độ tổ chức quản lý, nên chi phí sản xuất và hiệu quả sản xuất cũng khác nhau.

o Quan hệ hàng hóa - tiền tệ còn cần thiết trong quan hệ KT đối ngoại, đặc biệt trong điều kiện phân công lao động quốc tế đang phát triển ngày càng sâu sắc, vì mỗi nước là một quốc gia riêng biệt, là người chủ sở hữu đối với các hàng hóa đưa ra trao đổi trên thị trường thế giới. Sự trao đổi ở đây phải theo nguyên tắc ngang giá.

 Chính sách phát triển tế thị trường của NN ta là để tận dụng những ưu thế của nó so với KT kế hoạh hoá tập trung thống nhất:

o Thứ nhất, cơ chế thị trường kích thích hoạt động của chủ thể KT và tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động tự do của họ. Do đó làm cho nền KT phát triển năng động, có hiệu quả.

o Thứ hai, sự tác động của cơ chế thị trường sẽ đưa đến sự thích ứng tự phát giữa khối lượng và cơ cấu của sản xuất ( tổng cung ) với khối lượng và cơ cấu nhu cầu của XH ( tổng cầu ). Nhờ đó ta có thể thoả mãn tốt nhu cầu tiêu dùng cá nhân về hàng ngàn, hàng vạn sản phẩm khác nhau. Nhiệm vụ này nếu để NN làm sẽ phải thực hiện một số công việc rất lớn, có khi không thực hiện được và đòi hỏi chi phí cao trong quá trình ra các quyết định.

o Thứ ba, cơ chế thị trường kích thích đổi mới kỹ thuật, hợp lý hoá sản xuất. Sức ép của cạnh tranh buộc những người sản xuất phải giảm chi phí sản xuất cá biệt đến mức tối thiểu bằng cách áp dụng phương pháp sản xuất tốt nhất như không ngừng đổi mới kỹ thuật và công nghệ sản xuất, đổi mới sản phẩm, đổi mới tổ chức sản xuất và quản lý kinh doanh, nâng cao hiệu quả.

o Thứ tư, cơ chế thị trường thực hiện phân phối các nguồn lực KT một cách tối ưu. Trong nền KT thị trường, việc lưu động, di chuyển, phân phối các yếu tố sản xuất, vốn đều tuân theo nguyên tắc của thị trường; chúng sẽ chuyển đến nơi được sử dụng với hiệu quả cao nhất, do đó các nguồn lực KT được phân bố một cách tối ưu.

o Thứ năm, sự điều tiết của cơ chế thị trường mềm dẻo hơn sự điều chỉnh của cơ quan NN và có khả năng thích nghi cao hơn trước những điều kiện KT biến đổi, làm thích ứng kịp thời giữa sản xuất XH với nhu cầu XH.

 Chính sách phát triển KT thị trường theo định hướng XH chủ nghĩa để khắc phục những khuyết tật tiềm ẩn của KT thị trường: KT thị trường, xét về bản chất thì nó luôn có những khuyết tật mang tính cố hữu và mặc nhiên bởi tính khắc nghiệt của nó, cụ thể:

o Thứ nhất, về mặt XH, nền KT ấy đòi hỏi chỉ tồn tại những chủ thể có vốn, tư liệu sản xuất và chấm xám, tay nghề lao động, sức khoẻ. Việc tuyển dụng lao động luôn có những tiêu chí nhất định. Do vậy, nếu không có trình độ, sức khỏe, tay ngề thì tất yếu là sẽ thất nghiệp. Ngoài ra, KT thị trường tất yếu là sẽ có cạnh tranh để tồn tại và bản thân trong một nền KT nó sẽ tồn tại tính hai mặt của nó, có cạnh tranh lành mạnh và cạnh tranh không lành mạnh. Nhưng dù thế nào đi chăng nữa thì việc phân hoá giàu nghèo trong xã hợi là điều tất yếu chứ không thể chỉ có tồn tại những người đều giàu hoặc đều nghèo; sẽ có ông chủ, sẽ có những người chuyên làm thuê; phân tầng giai cấp trong XH của những quốc gia KT thị trường đã chứng minh điều này. Phân phối thu nhập không công bằng, có những mục tiêu XH dù cơ chế thị trường có hoạt động trôi chảy cũng không thể đạt được. Sự tác động của cơ chế thị trường sẽ dẫn đến sự phân hoá giàu nghèo, sự phân cực về của cải, tác động xấu đến đạo đức và tình người. Sự tác động của cơ chế thị trường sẽ đưa lại hiệu quả KT cao, nhưng nó không tự động mang lại những giá trị mà XH muốn vươn tới, không vì mục đích thực hiện và đảm bảo chức năng XH, vấn đề an sinh...

o Thứ hai, mục đích hoạt động của các doanh nghiệp là lợi nhuận tối đa, vì vậy họ có thể lợi dụng tài nguyên của XH, gây ô nhiễm môi trường sống của con người, do đó hiệu quả KT - XH không được đảm bảo.

o Thứ ba, một nền KT do cơ chế thị trường thuần tuý điều tiết khó tránh khỏi những thăng trầm, khủng hoảng KT có chu kỳ và thất nghiệp. Người ta nhận thấy rằng một nền KT thị trường hiện đại đứng trước một khó khăn nan giải của KT vĩ mô: không một nước nào trong một thời gian dài lại có được lạm phát thấp và đầy đủ công ăn việc làm. Do cơ chế thị trường có một loạt các khuyết tật vốn có của nó, nên trong thực tế không tồn tại cơ chế thị trường thuần tuý, mà thường có sự can thiệp của NN để sửa chữa những thất bại của cơ chế thị trường, khi đó nền KT, như người ta gọi, là nền KT hỗn hợp. Điều 15 HP 1992 (đã được sửa đổi, bổ sung năm 20011) tiếp tục khẳng định:"NN thực hiện nhất quán chính sách phát triển nền KT thị trường định hướng XHCN". Việc khẳng định tính "nhất quán" trong chính sách phát triển KT của NN ta không những không làm thay đổi mục tiêu và bản chất chính sách KT của NN ta mà còn tạo ra sự ổn định cho nền KT, tạo tâm lý yên tâm cho các chủ thể kinh doanh đầu tư ở nước. Việc lựa chọn con đường phát triển nền KT thị trường theo định hướng XHCN là khó khăn và chưa có tiền lệ trong lịch sử, phải thông qua tổng kết kinh nghiệm thực tiễn để không ngừng củng cố và hoàn thiện nó.

 Đặc điểm của nền KT thị trường định hướng XHCN ở nước ta: Nền KT thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam, một mặt vừa có những tính chất chung của nền KT thị trường:

o Một là, các chủ thể KT có tính độc lập, có quyền tự chủ trong sản xuất kinh doanh;

o Hai là, giá cả do thị trường quyết định, hệ thống thị trường được phát triển đầy đủ;

o Ba là, nền KT vận động theo những quy luật vốn có của thị trường như quy luật giá trị, quy luật cung cầu, quy luật cạnh tranh... Sự tác động đó tạo nên cơ chế tự điều tiết của nền KT;

o Bốn là, nếu là nền KT thị trường hiện đại thì còn có sự điều tiết vĩ mô của NN thông qua PL KT, kế hoạch hoá, các chính sách KT.

 KT thị trường nước ta có những đặc điểm đặc thù: KT thị trường định hướng XHCN ở Việt Nam dựa trên cơ sở và được dẫn dắt bởi nguyên tắc và bản chất của CNXH, như Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng đã khẳng định) nền KT thị trường định hướng XHCH ở nước ta khác các nền KT thị trường nói chung ở bốn vấn đề cơ bản là:

(a) Về mục đích là phát triển lực lượng sản xuất, phát triển KT để xây dựng cơ sở vật chất - kỹ thuật của CNXH, nâng cao đời sống nhân dân. Phát triển lực lượng sản xuất hiện đại gắn với xây dựng quan hệ sản xuất phù hợp trên cả ba mặt: sở hữu, quản lý, phân phối. Quan tâm đến việc phục vụ và nâng cao đời sống nhân dân, quan tâm giải quyết các vấn đề XH. Điều này hoàn toàn khác với KT thị trường tư bản chủ nghĩa, nó chỉ phục vụ cho lợi ích của các nhà tư bản tư nhân, bảo vệ và phát triển chế độ tư bản, bảo đảm cho sự tồn tại của chế độ tư bản là chủ yếu, các vấn đề khác nếu có quan tâm thì chỉ là thứ yếu.

(b) Về chế độ sở hữu và các thành phần KT: KT thị trường định hướng XHCN có nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần KT, trong đó KT NN giữ vai trò chủ đạo, KT NN cùng với KT tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc.

(c) Về chế độ quản lý: KT thị trường định hướng XHCN có sự quản lý của NN. Điều hành nền KT thị trường mà không có sự quản lý của NN thì giống như "vỗ tay bàn một bàn tay ". NN ta là NN XHCN, quản lý KT bằng PL, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách,... phát huy mặt tích cực của cơ chế thị trường, bảo vệ lợi ích của nhân dân lao động và toàn thể nhân dân. cho nênn, NN không thể bắt buộc hoặc gò ép nền KT thị trường theo ý chí chủ quan nhưng phải quản lý nó để nó không đi chệch mục tiêu và bản chất của NN ta là NN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân.

(d) Về chế độ phân phối: Thực hiện phân phối chủ yếu theo kết quả lao động và hiệu quả KT, đồng thời phân phối theo mức đóng góp vốn vào các nguồn lực khác vào sản xuất-kinh doanh và thông qua phúc lợi XH. Tăng trưởng KT gắn liền với bảo đảm tiến bộ và công bằng XH ngay trong từng bước phát triển.

 Cơ sở hiến định của chính sách phát triển KT thị trường theo định hướng XHCN:

 Điều 15: Sở hữu của toàn dân và tập thể là nền tảng;

 Điều 19: KT NN giữ vai trò chủ đạo, cùng với KT tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền KT quốc dân;

 Điều 26: NN thống nhất quản lý nền KT quốc dân theo PL, kế hoạch, chính sách...;

 Điều 28: Xử lý nghiêm mọi hoạt động SXKD bất hợp pháp...;

 Điều 29: Nghiêm cấm mọi hành động làm suy kiệt tài nguyên và huỷ hoại môi trường sống...

2. Các hình thức sở hữu và các thành phần KT

a. Các hình thức sở hữu

(1) Sở hữu toàn dân (sở hữu NN) Cơ sở pháp 1ý : Điều 15, 17 HP hiện hành

 Chủ thể của sở hữu NN:

NN Cộng hoà XH chủ nghĩa Việt Nam là đại diện chủ sở hữu đối với tài sản thuộc sở hữu toàn dân nên NN là chủ thể duy nhất của sở hữu toàn dân. Các cơ quan NN, các tổ chức XH và công dân được NN giao vốn, các tư liệu sản xuất, các phương tiện làm việc....để quản lý, sử dụng. NN không giao cho các cơ quan NN, tổ chức XH, tổ chức KT và cá nhân quyền sở hữu mà chỉ giao cho quyền sử dụng. Khi sử dụng không đúng mục đích hoặc trái quy định của PL, NN có thể chuyển giao quyền sử dụng từ cơ quan, tổ chức này cho cơ quan, tổ chức khác.... Tuy nhiên, để tài sản thuộc sở hữu NN được bảo tồn và sử dụng có hiệu quả, NN quy định những quyền và nghĩa vụ cụ thể cho các cơ quan NN, tổ chức XH, tổ chức KT và công dân trong việc sử dụng

 Khách thể của sở hữu NN:

Khách thể của sở hữu NN rất đa dạng.

Theo Điều 17 Hiến pháp 1992 thì:"Đất đai, rừng núi, sông hồ, nguồn nước, tài nguyên trong lòng đất, nguồn lợi ở vùng biển, thềm lục địa và vùng trời, phần vốn và tài sản do NN đầu tư vào các xí nghiệp, công trình thuộc các ngành, các lĩnh vực KT, văn hoá, XH, khoa học, kỹ thuật, ngoại giao, quốc phòng, an ninh cùng các tài sản khác mà PL quy định là của NN, đều thuộc sở hữu toàn dân".

Như vậy, phạm vi khách thể của sở hữu NN rất rộng, có trong tất cả các lĩnh vực: công nghiệp, nông nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp, giao thông vận tải... Có trong tay phần lớn những tư liệu sản xuất chủ yếu trên tất cả các lĩnh vực của nền KT, NN có ưu thế đặc biệt để điều hành nền KT.Mặt khác, khách thể của sở hữu NN là không hạn chế vì ngoài những khách thể nói trên, NN còn có các tài sản khác mà PL quy định là của NN.

 Cơ sở hình thành sở hữu NN:

o Thứ nhất, bằng con đường tiếp thu những tài sản của NN, chế độ cũ để lại .

o Thứ hai, bằng con đường tịch thu, trưng thu những tài sản của bọn việt gian, tư sản mại bản, của bọn làm ăn phi pháp hoặc những tài sản mà NN quy định thuộc quyền sở hữu NN như các di sản văn hoá, kim khí, đá quý ở trong lòng đất.

o Thứ ba, bằng con đường thu thuế, NN ban hành các luật thuế để quy định cụ thể các loại thuế, nghĩa vụ nộp thuế và mức độ thu cụ thể đối với từng đối tượng. Thuế là nguồn thu thường xuyên, lớn nhất vào ngân sách hàng năm.

o Thứ tư, bằng con đường quốc hữu hoá những cơ sở KT của địa chủ, phong kiến và tư sản mại bản cũng như tuyên bố quốc hữu hoá đối với tư liệu sản xuất chủ yếu như ruộng đất, sông hồ, hầm mỏ... NN có được những khách thể nhất định.

o Thứ năm, trong công cuộc cải tạo XH chủ nghĩa, các hình thức sở hữu tư nhân, sở hữu tập thể có thể chuyển hoá thành sở hữu NN thông qua các hình thức: công tư hợp doanh, liên doanh....

o Thứ sáu, sở hữu NN còn được hình thành bằng con đường tích luỹ trên cơ sở bảo toàn vốn, nâng cao năng suất, chất lượng lao động, làm ăn có lãi bảo đảm đời sống của công nhân và có tích luỹ cho NN đối với các đơn vị KT NN.

o Thứ bảy, sở hữu NN còn được hình thành bằng sự giúp đỡ không hoàn lại của các nước, các tổ chức, cá nhân trong nước và trên thế giới....

 Tài sản thuộc sở hữu NN là nền tảng của nền KT quốc dân, là thành quả của cách mạng Việt Nam. Vì vậy NN ta quy định:" Công dân có nghĩa vụ tôn trọng và bảo vệ tài sản của NN" (Điều 78, Hiến pháp 1992). Bộ luật hình sự cũng như các văn bản PL khác có những quy định cụ thể để bảo vệ sở hữu NN.

 Hiện nay trong công cuộc đổi mới, sở hữu NN đang điều chỉnh theo hai hướng:

o Một là, xác định những khu vực, đơn vị được coi là then chốt, chủ yếu nhất như các cơ sở công nghiệp nặng, công nghiệp chế tạo máy, công nghiệp hoá chất, giao thông, vận tải... phải củng cố và mở rộng sở hữu NN. Mặt khác, phải thu hẹp sở hữu NN ở những ngành, lĩnh vực, đơn vị KT làm ăn kém hiệu quả hoặc chưa thực sự cần thiết dưới nhiều hình thức như: chuyển quyền sở hữu, bán đấu thầu, chuyển thành công ty cổ phần.....

o Hai là, thực hiện phân cấp quản lý tài sản thuộc sở hữu NN .

(2) Sở hữu tập thể

Đây là hình thức sở hữu mà chủ sở hữu là một tập thể người và đối tượng sở hũu là những tài sản và vốn do các thành viên tập thể đó đóng góp, chung sức tạo ra hoặc được cấp, tặng chung cho tập thể ( thường được gọi là vốn quỹ không chia) và thuộc quyền sở hữu của tập thể. Hay nói cách khác đó là sở hữu của các hợp tác xã hoặc các hình thức KT tập thể ổn định khác do cá nhân, hộ gia đình góp vốn, góp sức cùng hợp tác sản xuất kinh doanh theo nguyên tắc tự nguyện, dân chủ, cùng có lợi để thực hiện mục đích chung được quy định trong điều lệ.

 NN ta là NN của dân, vì dân và do dân lập nên. Do bản chất ấy nên NN ta đủ tư cách đại diện cho toàn dân và trở thành chủ sở hữu quan trọng của quốc gia;

 Nói sở hữu toàn dân cũng có nghĩa là đối tượng sở hữu (tài sản, vật dụng, tư liệu sản xuất ...) là của chung, trừu tượng, ai cũng có quyền, ai cũng có thể chiếm hữu, sử dụng, tức là vô chủ ( về lý luận, chứ trên bình diện pháp lý thì NN thống nhất quản lý) . Điều này cũng có nghĩa là vô chủ.

 Chủ thể của sở hữu tập thể: Chủ thể của sở hữu tập thể là các hợp tác xã như hợp tác xã nông nghiệp, hợp tác xã mua bán, hợp tác xã o6iệp, tập đoàn sản xuất...... loại sở hữu này có thể được hình thành trong mọi tập thể lao động, không chỉ trong các đơn vị KT tập thể như đã nói ở trên mà còn có trong các doanh nghiệp của các tổ chức XH (công đoàn, đoàn thanh niên, phụ nữ, hội nông dân...) và trong các đơn vị KT quốc doanh .

 Khách thể của sở hữu tập thể : Bao gồm vốn, những tư liệu sản xuất (trâu, bò, nông cụ, máy móc, nhà xưởng,...) và những tư liệu dùng trong sinh hoạt (nhà ở, câu lạc bộ, bàn ghế, phương tiện đi lại,....).

 Cở sở để hình thành sở hữu tập thể ; Sở hữu tập thể cũng được hình thành bằng nhiều cách, trên những cơ sở khác nhau như

o Thứ nhất, sở hữu tập thể hình thành trước hết bằng cách đóng góp tự nguyện của các thành viên trong tổ chức như vốn, trâu, bò, nông cụ, nhà xưởng, máy móc ...

o Thứ hai, sở hữu tập thể được hình thành bằng cách nâng cao hiệu quả KT trong quá trình sản xuất kinh doanh, để có tích luỹ, mở rộng sản xuất .

o Thứ ba, sở hữu tập thể được hình thành bổ sung nhờ sự giúp đỡ của NN cũng như các tổ chức khác, cá nhân trong nước và nước ngoài. Cùng với việc đổi mới hệ thống chính trị của XH cũng như sự phát triển của nền KT, NN ngày càng chú trọng giúp đỡ cơ sở vật chất, tạo điều kiện thuận lợi cho các tổ chức XH hoạt động có hiệu quả. Điều 20 HP 1992 khẳng định chính sách của NN là:""Tạo điều kiện để củng cố và mở rộng các HTX hoạt động có hiệu quả". Tuy nhiên, cần phân biệt sở hữu tập thể với tài sản sử dụng tập thể, như các trường hợp: tài sản và vốn do các thành viên đóng góp cổ phẩn vào các đơn vị KT tập thể ( vẫn thuộc quyền sở hữu của từng thành viên đó nhưng do tập thể sử dụng); tài sản do tập thể dùng vốn cổ phần để mua sắm ( về mặt hiện vật là tài sản của tập thể, song xét về giá trị theo nguồn vốn thì không thể tước bỏ quyền sở hữu cá nhân đối với cổ phẩn đã đóng góp).

(3) Sở hữu tư nhân

Sở hữu tư nhân là hình thức sở hữu của cá nhân đối với tài sản hợp pháp của mình trong đó có vốn, tư liệu sản xuất và tư liệu tiêu dùng mà họ có toàn quyền sử dụng, chiếm hữu và định đoạt. Sở hữu tư nhân bao gồm sở hữu của hộ cá thể, tiểu chủ, sở hữu tư bản tư nhân .

 Chủ thể của sở hữu tư nhân:

Chủ thể của hình thức sở hữu này là từng cá nhân công dân. Như vậy, phạm vi chủ thể của hình thức sở hữu tư nhân cũng rất rộng.

 Khách thể của sở hữu tư nhân:

Ngay từ bản Hiến pháp đầu tiên của nước VNDCCH năm 1946 đã khẳng định: "Quyền tư hữu của công dân Việt Nam được bảo đảm" (Điều 12). Hiến pháp năm 1959 cũng quy định việc NN bảo hộ quyền sở hữu ruộng đất và các tư liệu sản xuất khác của người nông dân, bảo hộ quyền sở hữu về tư liệu sản xuất của người lao động thủ công riêng lẻ, của nhà tư sản dân tộc; bảo hộ quyền sở hữu của công dân về của cải; thu nhập hợp pháp, của cải để dành, nhà ở và các vật dụng riêng khác, bảo hộ quyền thừa kế của công dân.

Hiến pháp 1980, vơi chủ trương NN tiến hành cách mạng về quan hệ sản xuất..., thiết lập và củng cố chế độ sở hữu XH chủ nghĩa về tư liệu sản xuất .. nên vấn đề sở hữu tư nhân được NN bảo đảm chỉ đối với tư liệu sinh hoạt, tiêu dùng.

Phạm vi khách thể của sở hữu tư nhân được quy định tại Điều 58 Hiến pháp 1992: "Công dân có quyền sở hữu về thu nhập hợp pháp, của cải để dành, nhà ở, tư liệu sinh hoạt, tư liệu sản xuất, vốn và tài sản khác trong doanh nghiệp hoặc các tổ chức KT khác".

Vì vậy, cũng giống như sở hữu tập thể, khách thể của sở hữu tư nhân bao gồm: vốn, những tư liệu dùng trong sản xuất và trong sinh hoạt như nông cụ, máy móc, nhà xưởng, các phương tiện đi lại...

Cùng với sự phát triển của nền KT nước ta trong công cuộc đổi mới, phạm vi khách thể của hình thức sở hữu tư nhân ngày càng được mở rộng và phát triển. Tài sản hợp pháp thuộc sở hữu tư nhân không bị hạn chế về số lượng, giá trị.

Vốn tài sản thuộc sở hữu tư nhân được sử dụng vào mục đích kinh doanh dưới nhiều hình thức tham gia đầu tư, góp vốn vào các loại hình kinh doanh khác nhau. Cần phân biệt sở hữu tư nhân đối với các diều kiện của sản xuất với sở hữu cá nhân về tư liệu tiêu dùng, nhất là đối với người lao động.

 Cơ sở để hình thành sở hữu tư nhân:

Sở hữu tư nhân được hình thành bằng nhiều cách khác nhau. Trước hết sở hữu tư nhân được hình thành bằng con đường thu nhập hợp pháp. Bằng sức lao động của cá nhân, các hộ cá thể, xí nghiệp tư doanh có quyền được hưởng những thành quả do lao động của chính mình làm ra. Sở hữu tư nhân còn được hình thành bằng con đường thừa kế, tiết kiệm, để dành của cá nhân, hộ cá thể, xí nghiệp tư doanh.

Điều 23 HP 1992 khẳng định:" Tài sản hợp pháp của cá nhân, tổ chức không bị quốc hữu hóa. Trong trường hợp thật cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh và vì lợi ích quốc gia, NN trưng mua hoặc trưng dụng có bồi thường tài sản của cá nhân hoặc tổ chức theo thời giá thị trường. Thể thức trưng mua hoặc trưng dụng do luật định" . Như vậy, việc trưng thu tài sản của công dân đã bị xoá bỏ theo quy định của NQ 51. Điều này hoàn toàn đúng đắn và phù hợp với tinh thần, chủ trươgn của đảng và NN đã dược ghi nhận trong Hiến pháp trong việc ghi nhận và bảo đảm quyền sở hữu về tài sản và thu nhập hợp pháp của công dân.

b. Các thành phần KT ở nước ta trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa XH

Những yếu tố cơ bản để xác định thành phần KT:

- Hình thức sở hữu ;

- Mục đích sản xuất kinh doanh ;

- Vai trò, sự tác động qua lại giữa các đơn vị KT trong nền KT quốc dân.

(1) Thành phần KT NN

 Các đơn vị KT thuộc thành phần KT NN được hình thành trên cơ sở chế độ sở hữu NN là chủ yếu. Đây là những đơn vị KT mà toàn bộ vốn hay phần lớn vốn do NN đầu tư .

 Hiện nay để KT NN hoạt động có hiệu quả, NN chủ trương "củng cố và phát triển, nhất là trong những ngành và lĩnh vực then chốt, giữ vai trò chủ đạo trong nền KT quốc dân" (Điều 19, HP 1992). Vai trò chủ đạo của thành phần KT NN được thể hiện ở những khía cạnh sau đây:

o KT NN nắm giữ những ngành,những lĩnh vực KT then chốt trong nền KT quốc dân. mở đường và hỗ trợ cho các thành phần KT khac phát triển.

o KT NN là lực lượng chủ yếu cung cấp tài chính cho ngân sách NN.

o Đi đầu trong việc ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật công nghệ.

o KT NN luôn nêu cao về năng suất, chất lượng, hiệu quả KT XH, chấp hành PL - là nền tảng của chế độ mới.

(2) Thành phần KT tập thể.

 Thành phần KT tập thể là một bộ phận quan trọng trong nền KT quốc dân. Thành phần KT tập thể đã được hình thành từ sau hoà bình lập lại ở miền Bắc.

 KT tập thể là một hình thức tổ chức KT của những người lao động sản xuất nhỏ (bao gồm nông dân, thợ thủ công, người buôn bán và dịch vụ nhỏ) dựa trên sự liên kết KT ( sức lao động, vốn, tư liệu sản xuất) theo nguyên tắc tự nguyện, dân chủ, cùng có lợi ở những mức độ khác nhau để giải quyết có hiệu quả hơn những vấn đề trong sản xuất, kinh doanh bảo đảm lợi ích của từng thành viên. Những người lao động tự nguyện góp những tư liệu sản xuất chủ yếu, góp vốn, lao động tập thể có phân công, ăn chia theo nguyên tắc phân phối theo lao động. Họ cũng có thể chỉ góp vốn (cổ phần), lao động hợp tác ở một số khâu, vừa ăn chia theo cổ phần, vừa ăn chia theo lao động; đồng thời vẫn duy trì và phát triển những hoạt động KT riêng của hộ.KT tập thể được hình thành và phát triển trên cơ sở chế độ sở hữu tập thể là chủ yếu. Các đơn vị KT tập thể được thành lập và hoạt động vì lợi ích của các thành viên trong tập thể đó, đang ngày càng tham gia tích cực vào quá trình sản xuất, phân phối và tiêu thụ sản phẩm. Hiện nay, KT tập thể vẫn được "NN tạo điều kiện để củng cố và mở rộng các hợp tác xã hoạt động có hiệu quả " (Điều 20, Hiến pháp 1992).

(3) Thành phần KT cá thể - tiểu chủ;

(4) Thành phần KT tư bản tư nhân;

 KT cá thể-tiểu chủ, KT tư bản tư nhân là KT của những người không phải là cán bộ công nhân viên chức NN tại chức hoặc xã viên hợp tác xã, có vốn, tư liệu sản xuất, kỹ thuật chuyên môn, và sức lao động đứng ra sản xuất kinh doanh dưới các hình thức hộ cá thể, hộ tiểu thủ công nghiệp, xưởng, cửa hàng, xí nghiệp tư nhân (bao gồm những tổ chức sản xuất kinh doanh cùng tính chất như công ty tư doanh, công ty cổ phần, tổ hợp tư doanh....).

 Đối với KT cá thể - tiểu chủ, KT tư bản tư nhân đều hình thành trên cơ sở sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất là chủ yếu. KT cá thể-tiểu chủ, KT tư bản tư nhân trước đây được đánh giá chưa đúng mức. Từ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI, Đảng và NN ta đã thay đổi chính sách đối với KT cá thể, KT tư bản tư nhân. Xuất phát từ quan điểm " giải phóng mọi năng lực sản xuất, phát huy mọi tiềm năng của các thành phần KT" (Điều 16, Hiến pháp 1992), NN thừa nhận sự tồn tại lâu dài của KT cá thể.

(5) Thành phần KT tư bản NN

 Khái niệm: Thành phần KT tư bản NN, đó là sự hợp tác để sản xuất kinh doanh giữa NN với các tổ chức KT và cá nhân (trong nước và nước ngoài ) trên nguyên tắc tôn trọng độc lập, chủ quyền, bình đẳng và cùng có lợi. Những tổ chức KT này được hình thành trên cơ sở liên doanh về vốn, kỹ thuật và cùng điều hành trong sản xuất, kinh doanh.

 Vai trò: Thành phần KT này phát triển sẽ phát huy được thế mạnh của các bên. Thế mạnh của NN ta đó là lao đong, tài nguyên, thị trường...Còn thế mạnh của các nhà tư bản đó là vốn, công nghệ và năng lực quản lý, điều hành .

(5) Thành phần KT có vốn đầu tư nước ngoài

 KT có vốn đầu tư nước ngoài bao gồm các doanh nghiệp có thể có 100% vốn nước ngoài (một thành viên hoặc nhiều thành viên), có thể liên doanh, liên kết với doanh nghiệp NN hoặc doanh nghiệp tư nhân của nước ta. Đảng và NN ta khẳng định:

 "Tạo điều kiện để KT có vốn đầu tư nước ngoài phát triển thuận lợi, hướng vào xuất khẩu, xây dựng kết cấu hạ tầng KT, XH gắn với thu hút công nghệ hiện đại, tạo thêm nhiều việc làm. Cải thiện môi trường pháp lý và KT để thu hút mạnh vốn đầu tư nước ngoài."

3. Nguyên tắc quản lý NN về KT

 NN thống nhất quản lý nền KT quốc dân bằng PL, kế hoạch, chính sách.

 NN phải phân công trách nhiệm và phân cấp quản lý giữa các ngành, các cấp một cách hợp lý.

 NN phải kết hợp giải quyết tốt mối quan hệ giữa lợi ích cá nhân, tập thể và NN.