Tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xă hội và con đường quá độ lên chủ nghĩa xă hội ở Việt Nam

I. Tư tưởng Hồ Chí Minh về bản chất và mục tiêu của chủ nghĩa xă hội

1. Con đường h́nh thành tư duy Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xă hội ở Việt Nam Hồ Chí Minh tiếp thu những nguyên lư cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin về chủ nghĩa xă hội, đă vận dụng và phát triển một cách sáng tạo, đưa ra nhiều kiến giải mới nhằm bổ sung vào lư luận Mác - Lênin, phù hợp với thực tế Việt Nam. Trước hết, Hồ Chí Minh luận giải sự ra đời và bản chất của chủ nghĩa xă hội từ phương diện kinh tế, tŕnh độ phát triển của lực lượng sản xuất. Người cho rằng, sự h́nh thành, phát triển và chín muồi của chủ nghĩa xă hội là một tất yếu mà nguyên nhân sâu xa chính là do sự phát triển của lực lượng sản xuất xă hội. Trên cơ sở một nền tảng kinh tế mới, chủ nghĩa xă hội sẽ xác lập một hệ thống, các giá trị đặc thù mang tính nhân bản thấm sâu vào mỗi quan hệ và lĩnh vực xă hội. Sự thống nhất giữa tính khoa học và tính giá trị thể hiện rất rơ trong nhận thức của Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xă hội. Nét sáng tạo của Hồ Chí Minh trước hết là ở chỗ, Người đến với chủ nghĩa xă hội, luận giải nó từ khát vọng giải phóng dân tộc và nhu cầu giải phóng con người một cách triệt để. Hồ Chí Minh c̣n tiếp cận chủ nghĩa xă hội từ văn hóa, đă đưa văn hóa thâm nhập vào bên trong của chính trị và kinh tế, tạo nên một sự thống nhất biện chứng giữa văn hóa và chính trị, kinh tế, giữa các mục tiêu phát triển xă hội. Điều này cho thấy, ở Hồ Chí Minh, chủ nghĩa xă hội chính là một h́nh thái phát triển của văn hóa, một đỉnh cao của nền văn minh nhân loại. Do đó, quá tŕnh h́nh thành và phát triển của chủ nghĩa xă hội lại càng phải gắn với văn hóa, và chỉ có đứng trên đỉnh cao của văn hóa, chủ nghĩa xă hội mới có thể phát triển theo đúng quy luật xă hội khách quan, phù hợp với tiến tŕnh phát triển chung của nhân loại. Tiếp cận chủ nghĩa xă hội từ phương diện đạo đức, Hồ Chí Minh cho rằng: chủ nghĩa xă hội đối lập, xa lạ với chủ nghĩa cá nhân, nhưng không hề phủ nhận cá nhân, trái lại, đề cao, tôn trọng con người cá nhân, các giá trị cá nhân, phát triển mọi năng lực cá nhân v́ phát triển xă hội và hạnh phúc con người. Chủ nghĩa xă hội tạo mọi điều kiện cho sự phát triển hài ḥa giữa cá nhân và xă hội. Xă hội tôn trọng mọi cá nhân, đồng thời cá nhân biết đề cao lợi ích xă hội, có thể hy sinh lợi ích cá nhân v́ lợi ích xă hội. Hồ Chí Minh luận giải tính tất yếu và bản chất của chủ nghĩa xă hội trên cơ sở kế thừa và phát triển các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Việt Nam, của phương Đông. Từ việc phân tích một cách khoa học truyền thống tư tưởng - văn hóa, điều kiện kinh tế - xă hội của Việt Nam, các nước phương Đông, sự tàn bạo của chế độ thuộc địa tại các nước đó, Hồ Chí Minh đi đến một nhận thức mới lạ: Chủ nghĩa xă hội, chủ nghĩa cộng sản không những thích ứng được ở châu á, phương Đông mà c̣n thích ứng dễ hơn ở châu Âu. Hồ Chí Minh đă nhận thức tính tất yếu và bản chất của chủ nghĩa xă hội như là kết quả tác động tổng hợp của các nhân tố: truyền thống và hiện tại; dân tộc và quốc tế; kinh tế, chính trị, đạo đức, văn hóa. Người không tuyệt đối hóa một mặt nào và đánh giá đúng vị trí của chúng. Như vậy, Hồ Chí Minh đă làm phong phú cách tiếp cận về chủ nghĩa xă hội, có những cống hiến xuất sắc vào việc phát triển lư luận Mác - Lênin.

2. Quan niệm của Hồ Chí Minh về đặc trưng bản chất của chủ nghĩa xă hội C.Mác và Ph.Ăngghen cho rằng, ngay trong điều kiện của xă hội xă hội chủ nghĩa, nhờ công cuộc cải tạo mang tính cách mạng mà xă hội đă đạt được một trạng thái phát triển mới về chất: làm cho tất cả mọi tư liệu sản xuất trở thành tài sản chung của toàn xă hội, qua đó tạo điều kiện để phát triển kinh tế theo một kế hoạch thống nhất, bảo đảm tính chất xă hội của lao động; theo nguyên tắc "làm theo năng lực, hưởng theo lao động"... V.I. Lênin đă phát triển học thuyết của C.Mác và Ph.Ăngghen, Người cho rằng, trong xă hội xă hội chủ nghĩa, một mặt, có chế độ sở hữu nhà nước về tư liệu sản xuất quan trọng, mặt khác, có các xí nghiệp hợp tác (nghĩa là xí nghiệp không phải của toàn dân), xă viên hợp tác xă. Như vậy họ cũng như công nhân đều là những người đại biểu cho phương thức sản xuất xă hội chủ nghĩa. Theo V.I. Lênin, việc tiến lên chủ nghĩa xă hội không loại trừ nền sản xuất hàng hóa do giai cấp công nhân tổ chức. V.I. Lênin đề ra việc sử dụng các quan hệ hàng hóa - tiền tệ và những phạm trù liên quan tới chúng như hàng hóa, giá cả, lợi nhuận, hạch toán kinh tế. Đồng thời, việc phân phối phải được xây dựng nhờ các quan hệ hàng hóa - tiền tệ, thương nghiệp, chứ không phải xây dựng trên việc cung cấp trực tiếp từ nguồn dự trữ của xă hội, trên việc trao đổi sản phẩm trực tiếp. Từ những điểm đă tŕnh bày ở trên, có thể rút ra một số kết luận: Một là, thực tiễn sinh động là cơ sở xây dựng quan điểm về các đặc trưng bản chất của chủ nghĩa xă hội. Hai là, các đặc trưng của chủ nghĩa xă hội được các nhà kinh điển đưa ra có ư nghĩa trong cuộc đấu tranh chống lại tư tưởng, học thuyết phi mácxít nhằm giành thắng lợi quyết định cho học thuyết cách mạng. V́ thế, những đặc trưng ấy sẽ dần dần được nhận thức thêm, phù hợp với biện chứng khách quan của hiện thực. Phần lớn thời gian của cuộc đời ḿnh, Hồ Chí Minh cùng với Đảng dồn tâm trí lănh đạo cuộc cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân ở nước ta. Tuy vậy, những quan điểm của Người về chủ nghĩa xă hội vẫn có ư nghĩa lư luận và thực tiễn sâu sắc. Hầu hết các cách tiếp cận, định nghĩa của Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xă hội được diễn đạt, tŕnh bày một cách dung dị, mộc mạc, dễ hiểu và mang tính phổ thông, đại chúng. Xét dưới góc độ khái quát nguyên lư th́ Hồ Chí Minh về cơ bản không khác với các nhà kinh điển Mác - Lênin. Điểm đặc sắc ở Hồ Chí Minh là phát triển các nguyên lư lư luận phức tạp, khoa học bằng ngôn ngữ của cuộc sống hàng ngày. Một số định nghĩa cơ bản mà Hồ Chí Minh đă đề cập về chủ nghĩa xă hội: - Định nghĩa tổng quát, xem xét chủ nghĩa xă hội, chủ nghĩa cộng sản như là một chế độ xă hội hoàn chỉnh, bao gồm nhiều mặt khác nhau của đời sống, là con đường giải phóng nhân loại cần lao, áp bức. Hồ Chí Minh viết: "Chỉ có chủ nghĩa cộng sản mới cứu nhân loại, đem lại cho mọi người không phân biệt chủng tộc và nguồn gốc sự tự do, b́nh đẳng, bác ái, đoàn kết, ấm no trên quả đất, việc làm cho mọi người và v́ mọi người, niềm vui, ḥa b́nh, hạnh phúc, nói tóm lại là nền cộng ḥa thế giới chân chính, xóa bỏ những biên giới tư bản chủ nghĩa cho đến nay chỉ là những vách tường dài ngăn cản những người lao động trên thế giới hiểu nhau và yêu thương nhau"1. Hoặc ở dưới dạng tổng hợp hơn, Người cho rằng: "Muốn cho chủ nghĩa cộng sản thực hiện được, cần phải có kỹ nghệ, nông nghiệp và tất cả mọi người đều được phát triển hết khả năng của ḿnh"2. Cách định nghĩa chủ nghĩa xă hội, chủ nghĩa cộng sản như trên thường được Người sử dụng thời kỳ trước năm 1954, khi chủ nghĩa xă hội là xu thế tất yếu mà quá tŕnh cách mạng Việt Nam cần đạt tới. - Định nghĩa chủ nghĩa xă hội bằng cách chỉ ra một mặt nào đó của nó (kinh tế, chính trị, văn hóa...). Hồ Chí Minh viết: "... chủ nghĩa xă hội là lấy nhà máy, xe lửa, ngân hàng, v.v. làm của chung. Ai làm nhiều th́ ăn nhiều, ai làm ít th́ ăn ít, ai không làm th́ không ăn, tất nhiên là trừ những người già cả, đau yếu và trẻ con..."1. Khi đề cập về kinh tế, Hồ Chí Minh thường nhấn mạnh hai yếu tố: chế độ sở hữu (công cộng hoặc xă hội) và quan hệ phân phối: làm theo năng lực, hưởng theo lao động. C̣n trong lĩnh vực chính trị, Người nhấn mạnh mặt bản chất nhất của chủ nghĩa xă hội, đó là nhà nước dân chủ kiểu mới, nhà nước của dân, do dân và v́ dân. Người viết: "Nhà nước xă hội chủ nghĩa và dân chủ nhân dân chỉ lo làm lợi cho nhân dân, trước hết là nhân dân lao động, ngày càng được tiến bộ về vật chất và tinh thần, làm cho trong xă hội không có người bóc lột người"2. Khi t́m hiểu cách định nghĩa này của Người, chúng ta phải đặt trong tổng thể quan niệm chung về chủ nghĩa xă hội, nếu tuyệt đối hóa một mặt nào đó mà Người đưa ra, dễ dẫn đến sai lầm trong chỉ đạo thực tiễn. - Định nghĩa bằng cách xác định mục tiêu của chủ nghĩa xă hội, chỉ rơ phương hướng, phương tiện để đạt được mục tiêu đó. Đây là cách định nghĩa phổ biến mà Hồ Chí Minh hay dùng nhất. Trong hơn 20 định nghĩa về chủ nghĩa xă hội thống kê được th́ hơn 2/3 định nghĩa thuộc loại này. Chẳng hạn, Hồ Chí Minh hỏi: "chủ nghĩa xă hội là ǵ" và Người tự trả lời: "là mọi người được ăn no mặc ấm, sung sướng tự do", "là đoàn kết, vui khỏe"... - Định nghĩa chủ nghĩa xă hội bằng cách xác định động lực xây dựng nó: "Chủ nghĩa xă hội là nhằm nâng cao đời sống vật chất và văn hóa của nhân dân và do nhân dân tự xây dựng lấy"3. Nhấn mạnh động lực tinh thần và ư thức xă hội chủ nghĩa, Hồ Chí Minh coi: chủ nghĩa xă hội không phải là cái ǵ cao xa, mà đó là những ǵ rất cụ thể như ư thức lao động tập thể, ư thức kỷ luật, tinh thần thi đua yêu nước, tăng sản xuất cho hợp tác xă, tăng thu nhập cho xă hội, tinh thần đoàn kết tương trợ, tinh thần dám nghĩ , dám nói, dám làm, không sợ khó, ư thức cần kiệm. Tinh thần cơ bản của một luận đề mácxít về chủ nghĩa xă hội được Hồ Chí Minh nhắc lại với một quy mô lớn hơn: chủ nghĩa xă hội là của nhân dân, v́ nhân dân và do nhân dân lao động. Những định nghĩa dung dị, dễ hiểu của Hồ Chí Minh đă phản ánh đầy đủ những đặc trưng cốt lơi của chủ nghĩa xă hội. Khái quát những đặc trưng này, chúng ta thấy nội dung của nó bao hàm hết thảy mọi mặt đời sống xă hội, làm hiện diện ra một chế độ xă hội ưu việt. Đó là: - Chủ nghĩa xă hội là một chế độ xă hội có lực lượng sản xuất phát triển cao, gắn liền với sự phát triển tiến bộ của khoa học - kỹ thuật và văn hóa, dân giàu, nước mạnh. - Thực hiện chế độ sở hữu xă hội về tư liệu sản xuất và thực hiện nguyên tắc phân phối theo lao động. - Chủ nghĩa xă hội có chế độ chính trị dân chủ, nhân dân lao động là chủ và nhân dân lao động làm chủ, Nhà nước là của dân, do dân và v́ dân, dựa trên khối đại đoàn kết toàn dân mà ṇng cốt là liên minh công - nông - lao động trí óc, do Đảng Cộng sản lănh đạo. - Chủ nghĩa xă hội có hệ thống quan hệ xă hội lành mạnh, công bằng, b́nh đẳng, không c̣n áp bức, bóc lột, bất công, không c̣n sự đối lập giữa lao động chân tay và lao động trí óc, giữa thành thị và nông thôn, con người được giải phóng, có điều kiện phát triển toàn diện, có sự hài ḥa trong phát triển của xă hội và tự nhiên. - Chủ nghĩa xă hội là của quần chúng nhân dân và do quần chúng nhân dân tự xây dựng lấy. Các đặc trưng bản chất nêu trên là h́nh thức thể hiện một hệ thống giá trị vừa kế thừa các di sản của quá khứ, vừa được sáng tạo mới trong quá tŕnh xây dựng chủ nghĩa xă hội. Chủ nghĩa xă hội là hiện thân đỉnh cao của tiến tŕnh tiến hóa lịch sử nhân loại. Hồ Chí Minh quan niệm chủ nghĩa xă hội là sự tổng hợp, quyện chặt ngay trong cấu trúc nội tại của nó, một hệ thống giá trị làm nền tảng điều chỉnh các quan hệ xă hội, đó là độc lập, tự do, b́nh đẳng, công bằng, dân chủ, bảo đảm quyền con người, bác ái, đoàn kết, hữu nghị... Trong đó có những giá trị tạo tiền đề, có giá trị hạt nhân. Tất cả những giá trị cơ bản này là mục tiêu chủ yếu của chủ nghĩa xă hội. Một khi tất cả các giá trị đó đă đạt được th́ loài người sẽ vươn tới lư tưởng cao nhất chủ nghĩa xă hội, đó là "liên hợp tự do của những người lao động" mà C.Mác, Ph.Ăngghen đă dự báo. ở đó, cá tính của con người được phát triển đầy đủ, năng lực con người được phát huy cao nhất, giá trị con người được thực hiện toàn diện. Nhưng theo Hồ Chí Minh, đó là một quá tŕnh phấn đấu khó khăn, gian khổ, lâu dài, dần dần và không thể nôn nóng.

3. Quan niệm của Hồ Chí Minh về mục tiêu và động lực của chủ nghĩa xă hội a) Những mục tiêu cơ bản Hồ Chí Minh ư thức được rơ ràng giá trị của chủ nghĩa xă hội về mặt lư luận là quan trọng, nhưng vấn đề quan trọng hơn là t́m ra con đường để thực hiện những giá trị này. Điểm then chốt, có ư nghĩa phương pháp luận quan trọng trong quan niệm của Hồ Chí Minh là Người đă đề ra các mục tiêu chung và mục tiêu cụ thể xây dựng chủ nghĩa xă hội ở nước ta trong mỗi giai đoạn cách mạng khác nhau. Chính thông qua quá tŕnh đề ra các mục tiêu đó, chủ nghĩa xă hội được biểu hiện với việc thỏa măn các nhu cầu, lợi ích thiết yếu của người lao động, theo các nấc thang từ thấp đến cao, tạo ra tính hấp dẫn, năng động của chế độ xă hội mới. ở Hồ Chí Minh, mục tiêu chung của chủ nghĩa xă hội và mục tiêu phấn đấu của Người là một, đó là độc lập, tự do cho dân tộc, hạnh phúc cho nhân dân. Người nói: "Tôi chỉ có một sự ham muốn, ham muốn tột bậc, là làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học hành"1. Đó cũng chính là mục tiêu tổng quát theo cách diễn đạt của Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xă hội. Từ cách đặt vấn đề này, theo Hồ Chí Minh, hiểu mục đích của chủ nghĩa xă hội, nghĩa là nắm bắt nội dung cốt lơi con đường lựa chọn và bản chất thực tế chế độ xă hội mà chúng ta phấn đấu xây dựng. Tiếp cận chủ nghĩa xă hội về phương diện mục đích là một nét đặc sắc, thể hiện phong cách và năng lực tư duy lư luận khái quát của Hồ Chí Minh. Hồ Chí Minh có nhiều cách đề cập mục đích của chủ nghĩa xă hội. Có khi Người trả lời một cách trực tiếp: "Mục đích của chủ nghĩa xă hội là ǵ? Nói một cách đơn giản và dễ hiểu là: không ngừng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân, trước hết là nhân dân lao động"2. Hoặc "Mục đích của chủ nghĩa xă hội là không ngừng nâng cao mức sống của nhân dân"3. Có khi Người diễn giải mục đích tổng quát này thành các tiêu chí cụ thể: "chủ nghĩa xă hội là làm sao cho nhân dân đủ ăn, đủ mặc, ngày càng sung sướng, ai nấy được đi học, ốm đau có thuốc, già không lao động được th́ nghỉ, những phong tục tập quán không tốt dần dần được xóa bỏ... Tóm lại, xă hội ngày càng tiến, vật chất ngày càng tăng, tinh thần ngày càng tốt, đó là chủ nghĩa xă hội"4. Có khi Người nói một cách gián tiếp, không nhắc đến chủ nghĩa xă hội, nhưng xét về bản chất, đó cũng chính là mục tiêu của chủ nghĩa xă hội theo quan niệm của Người. Kết thúc Di chúc, Hồ Chí Minh viết: "Điều mong muốn cuối cùng của tôi là: Toàn Đảng, toàn dân ta đoàn kết phấn đấu, xây dựng một nước Việt Nam ḥa b́nh, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh, và góp phần xứng đáng vào sự nghiệp cách mạng thế giới"5. Hồ Chí Minh quan niệm mục tiêu cao nhất của chủ nghĩa xă hội là nâng cao đời sống nhân dân. Đó là sự tin tưởng cao độ vào lư tưởng v́ dân, vừa là một sự mạnh dạn trong lư luận. Theo Người, muốn nâng cao đời sống nhân dân th́ phải tiến lên chủ nghĩa xă hội, chủ nghĩa xă hội là nâng cao đời sống nhân dân có ư nghĩa sâu sắc đối với chúng ta. Cách tư duy lấy chủ nghĩa xă hội làm điểm xuất phát tuyệt đối, làm cơ sở cho mọi hoạt động thực tiễn cần phải được bổ sung bằng sự tác động trở lại và chủ nghĩa xă hội cũng phải được làm rơ bởi hàng loạt quan hệ khác. Mục đích nâng cao đời sống toàn dân đó là tiêu chí tổng quát để khẳng định và kiểm nghiệm tính chất xă hội chủ nghĩa của các lư luận chủ nghĩa xă hội và chính sách thực tiễn. Trượt ra khỏi quỹ đạo đó th́ hoặc là chủ nghĩa xă hội giả hiệu hoặc không có ǵ tương hợp với chủ nghĩa xă hội. Chỉ rơ và nêu bật mục tiêu của chủ nghĩa xă hội, Hồ Chí Minh đă khẳng định tính ưu việt của chủ nghĩa xă hội so với các chế độ xă hội đă tồn tại trong lịch sử, chỉ ra nhiệm vụ giải phóng con người một cách toàn diện, theo các cấp độ: từ giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp, xă hội đến giải phóng từng cá nhân con người, h́nh thành các nhân cách phát triển tự do. Quá tŕnh đi tới mục tiêu cuối cùng của chủ nghĩa xă hội là một quá tŕnh lâu dài, trải qua một thời kỳ quá độ, nhiều bước trung gian, quá độ nhỏ. Đối với cuộc cách mạng xă hội chủ nghĩa, Hồ Chí Minh cho rằng: "Chúng ta phải xây dựng một xă hội hoàn toàn mới xưa nay chưa từng có trong lịch sử dân tộc ta. Chúng ta phải thay đổi triệt để những nếp sống, thói quen, ư nghĩ và thành kiến có gốc rễ sâu xa hàng ngàn năm. Chúng ta phải thay đổi quan hệ sản xuất cũ, xóa bỏ giai cấp bóc lột, xây dựng quan hệ sản xuất mới không có bóc lột áp bức. Muốn thế, chúng ta phải dần dần biến nước ta từ một nước nông nghiệp lạc hậu thành một nước công nghiệp. Chúng ta phải dần dần tập thể hóa nông nghiệp. Chúng ta phải tiến hành cải tạo xă hội chủ nghĩa đối với công thương nghiệp tư nhân, đối với thủ công nghiệp. Chúng ta phải biến một nước dốt nát, cực khổ thành một nước văn hóa cao và đời sống tươi vui hạnh phúc"1. Như vậy, Hồ Chí Minh đă xác định các mục tiêu cụ thể của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xă hội. - Mục tiêu chính trị: Theo tư tưởng Hồ Chí Minh, trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội, chế độ chính trị phải là do nhân dân lao động làm chủ, nhà nước là của dân, do dân và v́ dân. Nhà nước có hai chức năng: dân chủ với nhân dân, chuyên chính với kẻ thù của nhân dân. Hai chức năng đó không tách rời nhau, mà luôn luôn đi đôi với nhau. Một mặt, Hồ Chí Minh nhấn mạnh phải phát triển quyền dân chủ và sinh hoạt chính trị của nhân dân; mặt khác, lại yêu cầu phải chuyên chính với thiểu số phản động chống lại lợi ích của nhân dân, chống lại chế độ xă hội chủ nghĩa. Để phát huy quyền làm chủ của nhân dân, Hồ Chí Minh chỉ rơ con đường và biện pháp thực hiện các h́nh thức dân chủ trực tiếp, nâng cao năng lực hoạt động của các tổ chức chính trị - xă hội của quần chúng; củng cố các h́nh thức dân chủ gián tiếp, tăng cường hiệu lực và hiệu quả quản lư của các cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp, xử lư và phân định rơ chức năng của chúng. - Mục tiêu kinh tế: Theo Hồ Chí Minh, chế độ chính trị của chủ nghĩa xă hội chỉ được bảo đảm và đứng vững trên cơ sở một nền kinh tế vững mạnh. Nền kinh tế mà chúng ta xây dựng là nền kinh tế xă hội chủ nghĩa với công - nông nghiệp hiện đại, khoa học và kỹ thuật tiên tiến, cách bóc lột theo chủ nghĩa tư bản được xóa bỏ dần, đời sống vật chất của nhân dân ngày càng được cải thiện. Nền kinh tế xă hội chủ nghĩa ở nước ta cần phát triển toàn diện các ngành mà những ngành chủ yếu là công nghiệp, nông nghiệp, thương nghiệp, trong đó "công nghiệp và nông nghiệp là hai chân của nền kinh tế nước nhà". Kết hợp các loại lợi ích kinh tế là vấn đề rất được Hồ Chí Minh quan tâm. Người đặc biệt nhấn mạnh chế độ khoán là một trong những h́nh thức của sự kết hợp lợi ích kinh tế. - Mục tiêu văn hóa - xă hội: Theo Hồ Chí Minh, văn hóa là một mục tiêu cơ bản của cách mạng xă hội chủ nghĩa. Văn hóa thể hiện trong mọi sinh hoạt tinh thần của xă hội, đó là xóa nạn mù chữ, xây dựng, phát triển giáo dục, nâng cao dân trí, xây dựng phát triển văn hóa nghệ thuật, thực hiện nếp sống mới, thực hành vệ sinh pḥng bệnh, giải trí lành mạnh, bài trừ mê tín dị đoan, khắc phục phong tục tập quán lạc hậu... Về bản chất của nền văn hóa xă hội chủ nghĩa Việt Nam, Người khẳng định: "phải xă hội chủ nghĩa về nội dung"; để có một nền văn hóa như thế ta phải phát huy vốn văn hóa truyền thống quư báu của dân tộc, đồng thời học tập và tiếp thu có chọn lọc văn hóa tiên tiến của thế giới. Phương châm xây dựng nền văn hóa mới là: dân tộc, khoa học, đại chúng. Hồ Chí Minh nhắc nhở phải làm cho phong trào văn hóa có bề rộng, đồng thời phải có bề sâu. Trong khi đáp ứng mặt giải trí th́ không được xem nhẹ việc nâng cao tri thức của quần chúng, đồng thời Người luôn luôn nhắc nhở phải làm cho văn hóa gắn liền với lao động sản xuất... Hồ Chí Minh đặt lên hàng đầu nhiệm vụ của cách mạng xă hội chủ nghĩa là đào tạo con người. Bởi lẽ, mục tiêu cao nhất, động lực quyết định nhất công cuộc xây dựng chủ nghĩa xă hội chính là con người. Trong lư luận xây dựng con người xă hội chủ nghĩa, Hồ Chí Minh quan tâm trước hết đến mặt tư tưởng. Người cho rằng: Muốn có con người xă hội chủ nghĩa, phải có tư tưởng xă hội chủ nghĩa. Tư tưởng xă hội chủ nghĩa ở mỗi con người là kết quả của việc học tập, vận dụng, phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin, nâng cao ḷng yêu nước, yêu chủ nghĩa xă hội. Hồ Chí Minh luôn luôn nhấn mạnh đến trau dồi, rèn luyện đạo đức cách mạng; đồng thời Người cũng rất quan tâm đến mặt tài năng, luôn tạo điều kiện để mỗi người rèn luyện tài năng, đem tài năng cống hiến cho xă hội. Tuy vậy, Hồ Chí Minh luôn gắn tài năng với đạo đức. Theo Người, "có tài mà không có đức là hỏng"; dĩ nhiên đức phải đi đôi với tài, nếu không có tài th́ không thể làm việc được. Cũng như vậy, Người luôn gắn phẩm chất chính trị với tŕnh độ học vấn, chuyên môn, nghiệp vụ trong đó "chính trị là tinh thần, chuyên môn là thể xác". Hai mặt đó gắn bó thống nhất trong một con người. Do vậy, tất cả mọi người đều phải luôn luôn trau dồi đạo đức và tài năng. b) Các động lực của chủ nghĩa xă hội Để thực hiện những mục tiêu đó, cần phát hiện những động lực và những điều kiện bảo đảm cho động lực đó thực sự trở thành sức mạnh thúc đẩy công cuộc xây dựng chủ nghĩa xă hội, nhất là những động lực bên trong, nguồn nội lực của chủ nghĩa xă hội. Theo Hồ Chí Minh, những động lực đó biểu hiện ở hai phương diện: vật chất và tư tưởng. Người khẳng định, động lực quan trọng và quyết định nhất là con người, là nhân dân lao động, ṇng cốt là công - nông - trí thức. Con người là động lực quan trọng nhất, Hồ Chí Minh thường xuyên quan tâm đến lợi ích chính đáng, thiết thân của họ; đồng thời chăm lo bồi dưỡng sức dân. Đó là lợi ích của nhân dân và từng cá nhân. Nói con người là động lực của chủ nghĩa xă hội, hơn nữa là động lực quan trọng nhất, Hồ Chí Minh đă nhận thấy ở động lực này có sự kết hợp giữa cá nhân (sức mạnh cá thể) với xă hội (sức mạnh cộng đồng). Truyền thống yêu nước của dân tộc, sự đoàn kết cộng đồng, sức lao động sáng tạo của nhân dân, đó là sức mạnh tổng hợp tạo nên động lực quan trọng của chủ nghĩa xă hội. Nhà nước đại diện cho ư chí và quyền lực của nhân dân dưới sự lănh đạo của Đảng, thực hiện chức năng quản lư xă hội, đưa sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xă hội đến thắng lợi. Người đặc biệt quan tâm đến hiệu lực của tổ chức, bộ máy, tính nghiêm minh của kỷ luật, pháp luật, sự trong sạch, liêm khiết của đội ngũ công chức các cấp từ Trung ương tới địa phương. Hồ Chí Minh rất coi trọng động lực kinh tế, phát triển kinh tế, sản xuất, kinh doanh, giải phóng mọi năng lực sản xuất, làm cho mọi người, mọi nhà trở nên giàu có, ích quốc lợi dân, gắn liền kinh tế với kỹ thuật, kinh tế với xă hội. Cùng với động lực kinh tế, Hồ Chí Minh cũng quan tâm tới văn hóa, khoa học, giáo dục, coi đó là động lực tinh thần không thể thiếu của chủ nghĩa xă hội. Tất cả những nhân tố động lực nêu trên là những nguồn lực tiềm tàng của sự phát triển. Làm thế nào để những khả năng, năng lực tiềm tàng đó trở thành sức mạnh và không ngừng phát triển. Hồ Chí Minh nhận thấy sự lănh đạo đúng đắn của Đảng có ư nghĩa quyết định đối với sự phát triển của chủ nghĩa xă hội. Đây là hạt nhân trong hệ động lực của chủ nghĩa xă hội. Ngoài các động lực bên trong, theo Hồ Chí Minh, phải kết hợp được với sức mạnh thời đại, tăng cường đoàn kết quốc tế, chủ nghĩa yêu nước phải gắn liền với chủ nghĩa quốc tế của giai cấp công nhân, phải sử dụng tốt những thành quả khoa học - kỹ thuật của thế giới... Nét độc đáo trong phong cách tư duy biện chứng Hồ Chí Minh là ở chỗ bên cạnh việc chỉ ra các nguồn động lực phát triển của chủ nghĩa xă hội, Người c̣n lưu ư, cảnh báo và ngăn ngừa các yếu tố ḱm hăm, triệt tiêu nguồn năng lượng vốn có của chủ nghĩa xă hội, làm cho chủ nghĩa xă hội trở nên tŕ trệ, xơ cứng, không có sức hấp dẫn.

II. Tư tưởng Hồ Chí Minh về con đường quá độ lên chủ nghĩa xă hội ở Việt Nam 1. Quan niệm của Hồ Chí Minh về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội ở Việt Nam C.Mác, Ph.Ăngghen, V.I. Lênin đều khẳng định tính tất yếu khách quan của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội và chỉ rơ vị trí lịch sử, nhiệm vụ đặc thù của nó trong quá tŕnh vận động, phát triển của h́nh thái kinh tế - xă hội cộng sản chủ nghĩa. Theo quan điểm của các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin, th́ có hai con đường quá độ tiến lên chủ nghĩa xă hội. Con đường thứ nhất là con đường quá độ trực tiếp lên chủ nghĩa xă hội từ những nước tư bản phát triển ở tŕnh độ cao. Con đường thứ hai là quá độ gián tiếp lên chủ nghĩa xă hội ở những nước chủ nghĩa tư bản phát triển c̣n thấp hoặc các nước tiền tư bản. Trên cơ sở vận dụng lư luận về cách mạng không ngừng, về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội của chủ nghĩa Mác - Lênin và xuất phát từ đặc điểm t́nh h́nh thực tế của Việt Nam, Hồ Chí Minh đă khẳng định con đường cách mạng Việt Nam là tiến hành giải phóng dân tộc, hoàn thành cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân, tiến dần lên chủ nghĩa xă hội. Như vậy, quan niệm Hồ Chí Minh về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội ở Việt Nam là quan niệm về một h́nh thái quá độ gián tiếp cụ thể - quá độ từ một xă hội thuộc địa, nửa phong kiến, nông nghiệp lạc hậu đi lên chủ nghĩa xă hội. Chính ở nội dung cụ thể này, Hồ Chí Minh đă cụ thể hóa và làm phong phú thêm lư luận Mác - Lênin về thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội. Theo Hồ Chí Minh, khi bước vào thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội, nước ta có đặc điểm lớn nhất là từ một nước nông nghiệp lạc hậu tiến lên chủ nghĩa xă hội không phải kinh qua giai đoạn phát triển tư bản chủ nghĩa. Đặc điểm này chi phối các đặc điểm khác, thể hiện trong tất cả các lĩnh vực của đời sống xă hội và làm cơ sở nảy sinh nhiều mâu thuẫn. Trong đó, Hồ Chí Minh đặc biệt lưu ư đến mâu thuẫn cơ bản của thời kỳ quá độ, đó là mâu thuẫn giữa nhu cầu phát triển cao của đất nước theo xu hướng tiến bộ và thực trạng kinh tế - xă hội quá thấp kém của nước ta. a) Nhiệm vụ lịch sử của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội ở Việt Nam. Theo Hồ Chí Minh, thực chất của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội ở nước ta là quá tŕnh cải biến nền sản xuất lạc hậu thành nền sản xuất hiện đại. Thực chất phát triển và cải tạo nền kinh tế quốc dân cũng là cuộc đấu tranh giai cấp gay go, phức tạp trong điều kiện mới, khi mà nhân dân ta hoàn thành cơ bản cách mạng dân tộc dân chủ, so sánh lực lượng trong nước và quốc tế đă có những biến đổi. Điều này đ̣i hỏi phải áp dụng toàn diện các h́nh thức đấu tranh cả về chính trị, kinh tế, văn hóa, xă hội nhằm chống lại các thế lực đi ngược lại con đường xă hội chủ nghĩa. Theo Hồ Chí Minh, do những đặc điểm và tính chất quy định, quá độ lên chủ nghĩa xă hội ở Việt Nam là một quá tŕnh dần dần, khó khăn, phức tạp và lâu dài. Nhiệm vụ lịch sử của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội ở Việt Nam bao gồm hai nội dung lớn: Một là, xây dựng nền tảng vật chất và kỹ thuật cho chủ nghĩa xă hội, xây dựng các tiền đề về kinh tế, chính trị, văn hóa, tư tưởng cho chủ nghĩa xă hội. Hai là, cải tạo xă hội cũ, xây dựng xă hội mới, kết hợp cải tạo và xây dựng, trong đó lấy xây dựng làm trọng tâm, làm nội dung cốt yếu nhất, chủ chốt, lâu dài. Hồ Chí Minh nhấn mạnh đến tính chất tuần tự, dần dần của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội. Tính chất phức tạp và khó khăn của nó được Hồ Chí Minh lư giải trên các điểm sau: Thứ nhất, đây thực sự là một cuộc cách mạng làm đảo lộn mọi mặt đời sống xă hội, cả lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, cả cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. Nó đặt ra và đ̣i hỏi đồng thời giải quyết hàng loạt mâu thuẫn khác nhau. Thứ hai, trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xă hội, Đảng, Nhà nước và nhân dân ta chưa có kinh nghiệm, nhất là trên lĩnh vực kinh tế. Đây là công việc hết sức mới mẻ đối với Đảng ta, nên phải vừa làm, vừa học và có thể có vấp váp và thiếu sót. Xây dựng xă hội mới bao giờ cũng khó khăn, phức tạp hơn đánh đổ xă hội cũ đă lỗi thời. Thứ ba, sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xă hội ở nước ta luôn luôn bị các thế lực phản động trong và ngoài nước t́m cách chống phá. Từ việc chỉ rơ tính chất của thời kỳ quá độ, Hồ Chí Minh luôn luôn nhắc nhở cán bộ, đảng viên trong xây dựng chủ nghĩa xă hội phải thận trọng, tránh nôn nóng, chủ quan, đốt cháy giai đoạn. Vấn đề cơ bản là phải xác định đúng từng bước đi và h́nh thức phù hợp với tŕnh độ của lực lượng sản xuất, biết kết hợp các khâu trung gian, quá độ, tuần tự từng bước, từ thấp đến cao. V́ vậy, xây dựng chủ nghĩa xă hội đ̣i hỏi một năng lực lănh đạo mang tính khoa học, vừa hiểu biết các quy luật vận động xă hội, lại phải có nghệ thuật khôn khéo cho thật sát với t́nh h́nh thực tế. b) Quan điểm Hồ Chí Minh về nội dung xây dựng chủ nghĩa xă hội ở nước ta trong thời kỳ quá độ Công cuộc xây dựng chủ nghĩa xă hội ở nước ta là một sự nghiệp cách mạng mang tính toàn diện. Hồ Chí Minh đă xác định rơ nhiệm vụ cụ thể cho từng lĩnh vực: - Trong lĩnh vực chính trị, nội dung quan trọng nhất là phải giữ vững và phát huy vai tṛ lănh đạo của Đảng. Đảng phải được chỉnh đốn, nâng cao sức chiến đấu, có h́nh thức tổ chức phù hợp để đáp ứng các yêu cầu, nhiệm vụ mới. Bước vào thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội, Đảng ta đă trở thành Đảng cầm quyền. Mối quan tâm lớn nhất của Người về Đảng cầm quyền là làm sao cho Đảng không trở thành Đảng quan liêu, xa dân, thoái hóa, biến chất, làm mất ḷng tin của dân, có thể dẫn đến nguy cơ sai lầm về đường lối, cắt đứt mối quan hệ máu thịt với nhân dân và để cho chủ nghĩa cá nhân nảy nở dưới nhiều h́nh thức. Một nội dung chính trị quan trọng trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội là củng cố và mở rộng mặt trận dân tộc thống nhất, ṇng cốt là liên minh công nhân, nông dân và trí thức, do Đảng Cộng sản lănh đạo; củng cố và tăng cường sức mạnh toàn bộ hệ thống chính trị cũng như từng thành tố của nó. - Nội dung kinh tế được Hồ Chí Minh đề cập trên các mặt: lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất, cơ chế quản lư kinh tế. Người nhấn mạnh đến việc tăng năng suất lao động trên cơ sở tiến hành công nghiệp hóa xă hội chủ nghĩa. Đối với cơ cấu kinh tế, Hồ Chí Minh đề cập cơ cấu ngành và cơ cấu các thành phần kinh tế, cơ cấu kinh tế vùng, lănh thổ. Người quan niệm hết sức độc đáo về cơ cấu kinh tế nông - công nghiệp, lấy nông nghiệp làm mặt trận hàng đầu, củng cố hệ thống thương nghiệp làm cầu nối tốt nhất giữa các ngành sản xuất xă hội, thỏa măn nhu cầu thiết yếu của nhân dân. Đối với kinh tế vùng, lănh thổ, Hồ Chí Minh lưu ư phải phát triển đồng đều giữa kinh tế đô thị và kinh tế nông thôn. Người đặc biệt chú trọng chỉ đạo phát triển kinh tế vùng núi, hải đảo, vừa tạo điều kiện không ngừng cải thiện và nâng cao đời sống của đồng bào, vừa bảo đảm an ninh, quốc pḥng cho đất nước. ở nước ta, Hồ Chí Minh là người đầu tiên chủ trương phát triển cơ cấu kinh tế nhiều thành phần trong suốt thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội. Người xác định rơ vị trí và xu hướng vận động của từng thành phần kinh tế. Nước ta cần ưu tiên phát triển kinh tế quốc doanh để tạo nền tảng vật chất cho chủ nghĩa xă hội, thúc đẩy việc cải tạo xă hội chủ nghĩa. Kinh tế hợp tác xă là h́nh thức sở hữu tập thể của nhân dân lao động, Nhà nước cần đặc biệt khuyến khích, hướng dẫn và giúp đỡ nó phát triển. Về tổ chức hợp tác xă, Hồ Chí Minh nhấn mạnh nguyên tắc dần dần, từ thấp đến cao, tự nguyện, cùng có lợi, chống chủ quan, g̣ ép, h́nh thức. Đối với người làm nghề thủ công và lao động riêng lẻ khác, Nhà nước bảo hộ quyền sở hữu về tư liệu sản xuất, ra sức hướng dẫn và giúp họ cải tiến cách làm ăn, khuyến khích họ đi vào con đường hợp tác. Đối với những nhà tư sản công thương, v́ họ đă tham gia ủng hộ cách mạng dân tộc dân chủ, có đóng góp nhất định trong khôi phục kinh tế và sẵn sàng tiếp thu, cải tạo để góp phần xây dựng nước nhà, xây dựng chủ nghĩa xă hội, nên Nhà nước không xóa bỏ quyền sở hữu về tư liệu sản xuất và của cải khác của họ, mà hướng dẫn họ hoạt động làm lợi cho quốc kế dân sinh, phù hợp với kinh tế nhà nước, khuyến khích và giúp đỡ họ cải tạo theo chủ nghĩa xă hội bằng h́nh thức tư bản nhà nước. Bên cạnh chế độ và quan hệ sở hữu, Hồ Chí Minh rất coi trọng quan hệ phân phối và quản lư kinh tế. Quản lư kinh tế phải dựa trên cơ sở hạch toán, đem lại hiệu quả cao, sử dụng tốt các đ̣n bẩy trong phát triển sản xuất. Người chủ trương và chỉ rơ các điều kiện thực hiện nguyên tắc phân phối theo lao động: làm nhiều hưởng nhiều, làm ít hưởng ít, không làm không hưởng. Gắn liền với nguyên tắc phân phối theo lao động, Hồ Chí Minh đề cập đến vấn đề khoán trong sản xuất, "Chế độ làm khoán là một điều kiện của chủ nghĩa xă hội, nó khuyến khích người công nhân luôn luôn tiến bộ, cho nhà máy tiến bộ. Làm khoán là ích chung và lại lợi riêng... làm khoán tốt thích hợp và công bằng dưới chế độ ta hiện nay"1. Trong lĩnh vực văn hóa - xă hội, Hồ Chí Minh nhấn mạnh đến vấn đề xây dựng con người mới. Đặc biệt, Hồ Chí Minh đề cao vai tṛ của văn hóa, giáo dục và khoa học kỹ thuật trong xă hội xă hội chủ nghĩa. Người cho rằng, muốn xây dựng chủ nghĩa xă hội nhất định phải có học thức, cần phải học cả văn hóa, chính trị, kỹ thuật và chủ nghĩa xă hội cộng với khoa học chắc chắn đưa loài người đến hạnh phúc vô tận. Hồ Chí Minh rất coi trọng việc nâng cao dân trí, đào tạo và sử dụng nhân tài. Hồ Chí Minh khẳng định vai tṛ to lớn của văn hóa trong đời sống xă hội. 2. Bước đi và các biện pháp xây dựng chủ nghĩa xă hội ở nước ta Hồ Chí Minh xác định rơ nhiệm vụ lịch sử, nội dung của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội ở Việt Nam. Điều trăn trở khôn nguôi của Người là t́m ra h́nh thức, bước đi, biện pháp tiến hành xây dựng chủ nghĩa xă hội, biến nhận thức lư luận thành chương tŕnh hành động, thành hoạt động thực tiễn hàng ngày. Để xác định bước đi và t́m cách làm phù hợp với Việt Nam, Hồ Chí Minh đề ra hai nguyên tắc có tính chất phương pháp luận: Một là, xây dựng chủ nghĩa xă hội là một hiện tượng phổ biến mang tính quốc tế, cần quán triệt các nguyên lư cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin về xây dựng chế độ mới, có thể tham khảo, học tập kinh nghiệm của các nước anh em. Hai là, xác định bước đi và biện pháp xây dựng chủ nghĩa xă hội chủ yếu xuất phát từ điều kiện thực tế, đặc điểm dân tộc, nhu cầu và khả năng thực tế của nhân dân. Quán triệt hai nguyên tắc phương pháp luận này, Hồ Chí Minh xác định phương châm thực hiện bước đi trong xây dựng chủ nghĩa xă hội: dần dần, thận trọng từng bước một, từ thấp đến cao, không chủ quan nôn nóng và sự tuần tự của các bước đi do điều kiện khách quan quy định. Mặt khác, phải tiến nhanh, tiến mạnh, tiến vững chắc lên chủ nghĩa xă hội, nhưng tiến nhanh, tiến mạnh cũng không phải làm bừa, làm ẩu mà phải phù hợp với điều kiện thực tế. Trong các bước đi lên chủ nghĩa xă hội, Hồ Chí Minh đặc biệt lưu ư đến vai tṛ của công nghiệp hóa xă hội chủ nghĩa, coi đó là "con đường phải đi của chúng ta", là nhiệm vụ trọng tâm của cả thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xă hội. Công nghiệp hóa xă hội chủ nghĩa chỉ có thể thực hiện thắng lợi trên cơ sở xây dựng và phát triển nền nông nghiệp toàn diện, vững chắc, một hệ thống tiểu thủ công nghiệp, công nghiệp nhẹ đa dạng nhằm giải quyết vấn đề lương thực, thực phẩm cho nhân dân, các nhu cầu tiêu dùng thiết yếu cho xă hội. Cùng với các bước đi, Hồ Chí Minh đă gợi ư nhiều phương thức, biện pháp tiến hành xây dựng chủ nghĩa xă hội. Trên thực tế, Người đă sử dụng một số cách làm cụ thể sau đây: - Thực hiện cải tạo xă hội cũ, xây dựng xă hội mới, kết hợp cải tạo với xây dựng, lấy xây dựng làm chính. - Kết hợp xây dựng và bảo vệ, đồng thời tiến hành hai nhiệm vụ chiến lược ở hai miền khác nhau trong phạm vi một quốc gia. - Xây dựng chủ nghĩa xă hội phải có kế hoạch, biện pháp, quyết tâm để thực hiện thắng lợi kế hoạch đă đề ra. - Trong điều kiện nước ta, biện pháp cơ bản, quyết định, lâu dài trong xây dựng chủ nghĩa xă hội là đem của dân, tài dân, sức dân, làm lợi cho dân dưới sự lănh đạo của Đảng Cộng sản. Hồ Chí Minh cho rằng, phải huy động hết mọi tiềm năng, nguồn lực có trong dân 40

để đem lại lợi ích cho dân. Nói cách khác, phải biến sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xă hội thành sự nghiệp của toàn dân do Đảng lănh đạo. Vai tṛ lănh đạo của đảng cầm quyền là tập hợp lực lượng, đề ra đường lối, chính sách để huy động và khai thác triệt để các nguồn lực của dân, v́ lợi ích của quần chúng lao động.

III. Vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xă hội và con đường quá độ lên chủ nghĩa xă hội vào công cuộc đổi mới

Tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xă hội và con đường quá độ lên chủ nghĩa xă hội ở Việt Nam bao quát những vấn đề cốt lơi, cơ bản nhất, trên cơ sở vận dụng và phát triển sáng tạo học thuyết Mác - Lênin. Đó là các luận điểm về bản chất, mục tiêu và động lực của chủ nghĩa xă hội; về tính tất yếu khách quan của thời kỳ quá độ; về đặc điểm, nhiệm vụ lịch sử, nội dung, các h́nh thức, bước đi và biện pháp tiến hành công cuộc xây dựng chủ nghĩa xă hội ở nước ta. Tư tưởng đó trở thành tài sản vô giá, cơ sở lư luận và kim chỉ nam cho việc kiên tŕ, giữ vững định hướng xă hội chủ nghĩa của Đảng ta, đồng thời gợi mở nhiều vấn đề về xác định h́nh thức, biện pháp và bước đi lên chủ nghĩa xă hội phù hợp với những đặc điểm dân tộc và xu thế vận động của thời đại ngày nay. Công cuộc đổi mới do Đảng ta khởi xướng và lănh đạo đạt được những thành tựu quan trọng, tạo ra thế và lực mới cho con đường phát triển xă hội chủ nghĩa ở nước ta. Cùng với tổng kết thực tiễn, quan niệm của Đảng ta về chủ nghĩa xă hội, con đường đi lên chủ nghĩa xă hội ngày càng sát thực, cụ thể hóa. Nhưng, trong quá tŕnh xây dựng chủ nghĩa xă hội, bên cạnh những thời cơ, vận hội, nước ta đang phải đối đầu với hàng loạt thách thức, khó khăn cả trên b́nh diện quốc tế, cũng như từ các điều kiện thực tế trong nước tạo nên. Trong bối cảnh đó, vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xă hội và con đường quá độ lên chủ nghĩa xă hội, chúng ta cần tập trung giải quyết những vấn đề quan trọng nhất.

1. Giữ vững mục tiêu của chủ nghĩa xă hội Hồ Chí Minh là người t́m ra con đường giải phóng dân tộc Việt Nam: Con đường độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xă hội. Độc lập dân tộc và chủ nghĩa xă hội cũng chính là mục tiêu cao cả, bất biến của toàn Đảng, toàn dân ta. Dưới sự lănh đạo của Đảng, nhân dân ta đă đấu tranh giành được độc lập dân tộc, từng bước quá độ dần lên chủ nghĩa xă hội. Trong điều kiện nước ta, độc lập dân tộc phải gắn liền với chủ nghĩa xă hội, sau khi giành được độc lập dân tộc phải đi lên chủ nghĩa xă hội, v́ đó là quy luật tiến hóa trong quá tŕnh phát triển của xă hội loài người. Chỉ có chủ nghĩa xă hội mới đáp ứng được khát vọng của toàn dân tộc: độc lập cho dân tộc, dân chủ cho nhân dân, cơm no áo ấm cho mọi người dân Việt Nam. Thực tiễn phát triển đất nước cho thấy, độc lập dân tộc là điều kiện tiên quyết để thực hiện chủ nghĩa xă hội và chủ nghĩa xă hội là cơ sở bảo đảm vững chắc cho độc lập dân tộc. Hiện nay, chúng ta đang tiến hành đổi mới toàn diện đất nước v́ mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, xă hội công bằng, dân chủ, văn minh" là tiếp tục con đường cách mạng độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xă hội mà Hồ Chí Minh đă lựa chọn. Đổi mới, v́ thế, là quá tŕnh vận dụng và phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh, kiên định mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xă hội, chứ không phải là thay đổi mục tiêu. Tuy nhiên, khi chấp nhận kinh tế thị trường, chủ động hội nhập kinh tế quốc tế, chúng ta phải tận dụng các mặt tích cực của nó, đồng thời phải biết cách ngăn chặn, pḥng tránh các mặt tiêu cực, bảo đảm nhịp độ phát triển nhanh, bền vững trên tất cả mọi mặt đời sống xă hội: kinh tế, chính trị, xă hội, văn hóa; không v́ phát triển, tăng trưởng kinh tế bằng mọi giá mà làm phương hại các mặt khác của cuộc sống con người. Vấn đề đặt ra là trong quá tŕnh phát triển vẫn giữ vững định hướng xă hội chủ nghĩa, biết cách sử dụng các thành tựu mà nhân loại đă đạt được để phục vụ cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa xă hội, nhất là thành tựu khoa học - công nghệ hiện đại, làm cho tăng trưởng kinh tế luôn đi liền với sự tiến bộ, công bằng xă hội, sự trong sạch, lành mạnh về đạo đức, tinh thần.

2. Phát huy quyền làm chủ của nhân dân, khơi dậy mạnh mẽ tất cả các nguồn lực, trước hết là nội lực để thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước Công nghiệp hóa, hiện đại hóa là con đường tất yếu mà đất nước ta phải trải qua. Chúng ta phải tranh thủ thành tựu của cách mạng khoa học và công nghệ, của điều kiện giao lưu, hội nhập quốc tế để nhanh chóng biến nước ta thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại, sánh vai với các cường quốc năm châu như mong muốn của Hồ Chí Minh. Hồ Chí Minh đă chỉ dẫn: xây dựng chủ nghĩa xă hội là sự nghiệp của toàn dân, do Đảng lănh đạo, phải đem tài dân, sức dân, của dân làm lợi cho dân, nghĩa là phải biết phát huy mọi nguồn lực vốn có trong dân để xây dựng cuộc sống ấm no, hạnh phúc cho nhân dân. Theo tinh thần đó, ngày nay, công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước phải dựa vào nguồn lực trong nước là chính, có phát huy mạnh mẽ nội lực mới có thể tranh thủ sử dụng hiệu quả các nguồn lực bên ngoài. Trong nội lực, nguồn lực con người là vốn quư nhất. Nguồn lực của nhân dân, của con người Việt Nam bao gồm trí tuệ, tài năng, sức lao động, của cải thật to lớn. Để phát huy tốt sức mạnh của toàn dân tộc để xây dựng và phát triển đất nước, cần giải quyết tốt các vấn đề sau: - Tin dân, dựa vào dân, xác lập quyền làm chủ của nhân dân trên thực tế, làm cho chế độ dân chủ được thực hiện trong mọi lĩnh vực hoạt động của con người, nhất là ở địa phương, cơ sở, làm cho dân chủ thật sự trở thành động lực của sự phát triển xă hội. - Chăm lo mọi mặt đời sống của nhân dân để nâng cao chất lượng nguồn nhân lực. - Thực hiện nhất quán chiến lược đại đoàn kết dân tộc của Hồ Chí Minh, trên cơ sở lấy liên minh công - nông - trí thức làm ṇng cốt, tạo nên sự đồng thuận xă hội vững chắc v́ mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xă hội công bằng, dân chủ, văn minh.

3. Kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại Xây dựng chủ nghĩa xă hội phải biết tranh thủ các điều kiện quốc tế thuận lợi, tận dụng tối đa sức mạnh của thời đại. Ngày nay, sức mạnh của thời đại tập trung ở cuộc cách mạng khoa học và công nghệ, xu thế toàn cầu hóa. Chúng ta phải tranh thủ tối đa các cơ hội do xu thế đó tạo ra để nâng cao hiệu quả hợp tác quốc tế; phải có cơ chế, chính sách đúng để thu hút vốn đầu tư, kinh nghiệm quản lư và công nghệ hiện đại, thực hiện kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại theo tư tưởng Hồ Chí Minh. Muốn vậy, chúng ta phải có đường lối chính trị độc lập, tự chủ. Tranh thủ hợp tác phải đi đôi với thường xuyên khơi dậy chủ nghĩa yêu nước, tinh thần dân tộc chân chính của mọi người Việt Nam nhằm góp phần làm gia tăng tiềm lực quốc gia. Chủ động hội nhập kinh tế quốc tế phải gắn liền với nhiệm vụ trau dồi bản lĩnh và bản sắc văn hóa dân tộc, nhất là cho thanh, thiếu niên - lực lượng rường cột của nước nhà, để không tự đánh mất ḿnh bởi xa rời cội rễ dân tộc. Chỉ có bản lĩnh và bản sắc dân tộc sâu sắc, mạnh mẽ đó mới có thể loại trừ các yếu tố độc hại, tiếp thu tinh hoa văn hóa loài người, làm phong phú, làm giàu thêm nền văn hóa dân tộc.

4. Chăm lo xây dựng Đảng vững mạnh, làm trong sạch bộ máy nhà nước, đẩy mạnh đấu tranh chống quan liêu, tham nhũng, lăng phí, thực hiện cần kiệm xây dựng chủ nghĩa xă hội Thực hiện mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xă hội, phát huy quyền làm chủ của nhân dân cần đến vai tṛ lănh đạo của một Đảng cách mạng chân chính, một Nhà nước thật sự của dân, do dân và v́ dân. Muốn vậy, phải: - Xây dựng Đảng Cộng sản Việt Nam cầm quyền, một Đảng "đạo đức, văn minh". Cán bộ, đảng viên gắn bó máu thịt với nhân dân, vừa là người hướng dẫn, lănh đạo nhân dân, vừa hết ḷng hết sức phục vụ nhân dân, gương mẫu trong mọi việc. - Xây dựng nhà nước pháp quyền xă hội chủ nghĩa mạnh mẽ, của nhân dân, do nhân dân, v́ nhân dân; thực hiện cải cách nền hành chính quốc gia một cách đồng bộ để phục vụ đời sống nhân dân. - Bằng các giải pháp thiết thực, cụ thể, h́nh thành một đội ngũ cán bộ liêm khiết, tận trung với nước, tận hiếu với dân; kiên quyết đưa ra khỏi bộ máy chính quyền những "ông quan cách mạng", lạm dụng quyền lực của dân để mưu cầu lợi ích riêng; phát huy vai tṛ của nhân dân trong cuộc đấu tranh chống quan liêu, tham nhũng, lăng phí, giữ vững sự ổn định chính trị - xă hội của đất nước. - Giáo dục mọi tầng lớp nhân dân ư thức biết cách làm giàu cho đất nước, hăng hái đẩy mạnh tăng gia sản xuất kinh doanh gắn liền với tiết kiệm để xây dựng nước nhà. Trong điều kiện đất nước c̣n nghèo, tiết kiệm phải trở thành quốc sách, thành một chính sách kinh tế lớn và cũng là một chuẩn mực đạo đức, một hành vi văn hóa như Hồ Chí Minh đă căn dặn: "Một dân tộc biết cần, biết kiệm" là một dân tộc văn minh, tiến bộ; dân tộc đó chắc chắn sẽ thắng được nghèo nàn, lạc hậu, ngày càng giàu có về vật chất, cao đẹp về tinh thần.