NGƯỜI LÁI ĐÒ SÔNG ĐÀ
- Nguyễn Tuân -
A. KHÁI QUÁT
1. Tác giả
- Nguyễn Tuân là tác giả lớn của văn học Việt Nam hiện đại với những thành tựu xuất sắc trong cả hai giai đoạn sáng tác trước và sau 1945
- Sáng tác của Nguyễn Tuân mang phong cách riêng độc đáo trong đó nổi bật chất tài hoa, uyênn bác. Là một nghệ sỹ suốt đời đi tìm cái đẹp, Nguyễn Tuân thường khám phá thế giới ở phương diện văn hóa, thẩm mỹ, khám phá con người ở vẻ đẹp tài hoa nghệ sỹ.
2. Tác phẩm
2.1. Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác:
- “Người lái đò sông Đà” là bài tùy bút xuất sắc của Nguyễn Tuân được in trong tập Sông Đà - 1960
- Nội dung và hoàn cảnh sáng tác: Sông Đà là thành quả chuyến đi gian khổ và hào hùng của Nguyễn Tuân lên miền đất Tây Bắc xa xôi và rộng lớn trong những năm 58-60. Chuyến đi không chỉ nhằm thỏa mãn niềm khát khao xê dịch, mà chủ yếu để tìm kiếm “chất vàng” trong vẻ đẹp hùng vĩ và thơ mộng của thiên nhiên Tây Bắc, phát hiện “thứ vàng mười đã qua thử lửa” của tâm hồn con người Tây Bắc trong cuộc sống lao động hàng ngày của họ. Tác phẩm đã thể hiện những nét đặc sắc nhất trong phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân.
2.2. Lời đề từ:
- Câu thơ “đẹp vậy thay tiếng hát trên dòng sông” (một nhà thơ Ba Lan Wladyslaw Bromewski): Nhà văn đã mượn câu thơ mang cấu trúc cảm thán để bộc lộc những cảm xúc đang trào dâng mãnh liệt trong lòng. “Tiếng hát trên dòng sông” có thể là tiếng hát của những người “chèo đò kéo thuyền, vượt thác” (Nguyễn Khoa Điềm), tiếng hát thể hiện tâm hồn lạc quan yêu đời yêu thiên nhiên và cuộc sống lao động của con người Tây Bắc; cũng có thể hiểu là tiếng hát say mê, phấn khích, đầy ngưỡng mộ của nhà văn trước vẻ đẹp của dòng sông. Lời đề từ do đó đã thể hiện cảm hứng chủ đạo của tùy bút, đó là tình yêu đắm say tha thiết của nhà văn với thiên nhiên và con người Tây Bắc.
- Hai câu thơ của nhà thơ Nguyễn Quang Bích (văn học trung đại): “Chúng thủy giai đông tẩu - Đà giang độc bắc lưu”: Câu thơ chữ Hán đã đề cập đến một nét độc đáo của sông Đà khi mọi dòng sông đều chảy về phương Đông, chỉ có sông Đà một mình chảy theo hướng Bắc - đó cũng là sự độc đáo khơi gợi hứng thú cho nhà văn kiếm tìm, khám phá. Nhưng khi mượn câu thơ xưa làm lời đề từ, có lẽ tác giả Người lái đò sông Đà không chỉ muốn nhắc đến sự ngược ngạo của dòng sông mà chủ yếu để khẳng định cá tính độc đáo của mình trong dòng sông văn chương. Đó là văn phong đầy sáng tạo của một nhà văn có ý thức sâu sắc về cái “tôi” cá nhân, về bản ngã, về cá tính riêng trong sáng tạo nghệ thuật.
Với hai lời đề từ, Nhà văn Nguyễn Tuân đã cho thấy đồng thời cả cảm hứng sáng tác và khí phách nghệ thuật độc đáo của mình trong tùy bút “Người lái đò sông Đà”.

B. TÌM HIỂU TÁC PHẨM

Phân tích hình tượng dòng sông Đà trong tùy bút “Người lái đò sông Đà” để làm rõ những nét đặc sắc trong phong cách nghệ thuật của nhà văn Nguyễn Tuân.
I/ Mở bài:
- Tác giả, tác phẩm
- Thông qua việc khắc họa hình ảnh của dòng sông Đà, tùy bút đã phát hiện chất “vàng” trong vẻ đẹp hùng vĩ của thiên nhiên Tây Bắc, qua đó thể hiện những nét đặc sắc nhất trong phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân.
II/ Thân bài:
Qua ngòi bút của một nhà văn luôn khám phá thế giới ở phương diện văn hóa, thẩm mỹ, trong tùy bút Người lái đò sông Đà, sông Đà đã hiện lên như một công trình mỹ thuật tuyệt vời của tạo hóa với hai vẻ đẹp đầy ấn tượng: vẻ đẹp của một dòng sông hùng vĩ với những sắc thái dữ dằn hung bạo và vẻ đẹp của một dòng sông đằm thắm, trữ tình.
1. Dòng sông hung bạo:
Là nhà văn của những cảm giác mãnh liệt, luôn có hứng thú đặc biệt với núi cao, rừng thiêng, gió bão và thác ghềnh dữ dội, ngòi bút của Nguyễn Tuân tung hoành sảng khoái giữa những dòng thác ngôn từ, nhà văn tài hoa đã buộc ngôn từ dựng lên những ghềnh thác, buộc nhịp điệu tạo nên những sóng gió, dùng những thao tác so sánh, nhân hóa dẫn người đọc đến núi non trùng điệp, những hình dung liên tưởng... khiến cho sự hung bạo của sông Đà hiện lên sống động và truyền cảm.
a) Một trong những hình ảnh đầu tiên gợi sự hùng vĩ của sông Đà chính là cảnh đá bờ sông dựng vách thành
- Nghệ thuật ẩn dụ trong hình ảnh “vách thành” đã phần nào thể hiện sự vững chãi thâm nghiêm và những sức mạnh bí ẩn đầy đe dọa của vách núi như thành cao, vực thẳm, như hào sâu.
- Tác giả đã dùng những chi tiết tưởng như bâng quơ, ngẫu nhiên nhưng lại có giá trị gợi tả gián tiếp độ hẹp của dòng sông, độ cao của vách đá, như “mặt sông chỗ ấy chỉ lúc đúng ngọ mới có mặt trời”. Đến việc “đứng bên này bờ nhẹ tay ném hòn đá qua bên kia vách”.
- So sánh: Tài hoa của nhà văn còn hiện ra trong cách so sánh “vách đá thành chẹt lòng sông Đà như một cái yết hầu” - động từ “chẹt” và hình ảnh so sánh với cái “yết hầu” đã đem đến ấn tượng mãnh liệt cho người đọc về độ hẹp của lòng sông khi bị vách đá chèn ép tới nghẹt thở.
- Đặc biệt Nguyễn Tuân miêu tả thế giới sự vật thông qua cảm giác rất quen thuộc của Nguyễn Tuân đã được thể hiện độc đáo khi nhà văn tạo ra ấn tượng tương phản của xúc giác với chi tiết “ngồi trong khoang đò qua quãng ấy, đang mùa hè mà cũng thấy lạnh”, tạo ra ấn tượng của thị giác khi lấy hè phố để miêu tả mặt sông, lấy nhà cao gợi tả vách đá, truyền cho người đọc những hình dung về cái tăm tối lạnh lẽo đột ngột khi con thuyền đi từ ngoài vào khúc sông có đá hun hút dựng vách thành qua hình ảnh so sánh về “một khung cửa sổ nào trên cái tầng thứ mấy nào vừa tắt phụt đèn điện”.
b) Sự hung bạo của sông Đà tiếp tục được đẩy cao hơn trong đoạn văn miêu tả cảnh mặt ghềnh Hát Loóng:
- Câu văn miêu tả “hàng cây số nước xô đá, đá xô sóng, sóng xô gió” có nhịp ngắn, nhanh, dồn dập kết hợp với các thanh sắc, những từ ngữ điệp nối tiếp thế chỗ nhau trong các cụm từ ngữ đã tái hiện sinh động quần thể những sức mạnh thiên nhiên dữ dội nhất của nước, sóng, gió, và đá sông Đà, trong đó cuồn cuộn những con sóng dữ vút lên, chồm lên nhau, trùng điệp ghê rợn trên mặt ghềnh.
- Từ láy “gùn ghè” và hình ảnh so sánh mang đậm sắc thái nhân hóa về việc sóng gió trên mặt ghềnh Hát Loóng “lúc nào cũng đòi nợ xuýt” bất cứ người lái đò sông Đà nào qua đấy đã thể hiện sinh động sự hung hãn lì lợm và cuồng bạo của dòng sông.
c) Đem lại những ấn tượng mạnh mẽ hơn nữa là hình ảnh những cái hút nước trên sông.
- Một loạt những so sánh sống động, đặc sắc khiến hút nước thiện ra trong hình ảnh như một “cái giếng bê tông” xoáy tít, trong âm thanh của một “của cống cái bị sặc”, trong cả hình ảnh và âm thanh như mặt nước bị “rót dầu sôi”.
- Từ láy tượng hình “lừ lừ”, từ láy tượng thanh tăng nghĩa “ặc ặc” cùng những chi tiết so sánh mang sắc thái nhân hóa khi miêu tả nước “thở và kêu như cửa cống cái bị sặc”, tất cả góp phần làm hiện ra cả hình ảnh và âm thanh của hút nước như một quái vật đang giận dữ tới ghê người”.
- Hình ảnh liên tưởng đến “quãng đường mượn cạp ra ngoài bờ vực“ đã giúp người đọc dễ dàng hình dung ra cảm giác hãi hùng nếu phải đi thuyền men gần hút nước đáng sợ. Nhà văn còn phát huy trí tưởng tượng phong phú khi hình dung ra những bè gỗ to lớn nghênh ngang bị “lôi tuột xuống” đáy hút nước, hay chiếc thuyền bị hút “trồng cây chuối ngược rồi vụt biến đi... tan xác ở khuỷu sông dưới”.
- Không dừng lại trong những hình dung tưởng tượng về cái bè gỗ hay một con thuyền bất hạnh nào đó phải làm mồi cho hút nước, Nguyễn Tuân còn tạo ra một giả tưởng ly kỳ dẫn dụ người đọc vào trò chơi cảm giác, kéo họ xuống tận đáy hút nước xoáy tít, sâu hoắm cùng một anh bạn quay phim táo tợn. Hút nước vì thế đã được miêu tả bằng thủ pháp điện ảnh, hất ngược từ dưới lên một cách sống động, truyền cảm từ hình khối của “một thành giếng xây toàn bằng nước” cho đến màu sắc của dòng sông “nước xanh ve”, và thậm chí cho đến cả cảm giác sợ hãi rất chân thực của con người khi phải đứng trong lòng một “khối pha lê xanh như sắp vỡ tan”, bất cứ lúc nào cũng như sắp đổ ụp vào người.
d) Nhưng có lẽ khủng khiếp nhất trong “diện mạo và tâm địa của thứ kẻ thù số một“ của người phải là thác đá sông Đà.
d.1) Thác đá khi ở xa
- Khi còn xa mới tới thác, Nguyễn Tuân đã miêu tả âm thanh của tiếng nước thác bằng những từ ngữ chỉ cảm xúc, thái độ, tâm trạng của con người khi “oán trách”, “van xin”, khi “khiêu khích, giọng gằn mà chế nhạo”, khi “rống lên”. Nghệ thuật nhân hóa đã khiến thác nước sông Đà thực sự trở thành một sinh thể sống đang giận dữ, gầm gào, đe dọa con người ngay cả khi nó chưa xuất hiện.
- Sự tài hoa tinh tế của Nguyễn Tuân còn thể hiện qua cách nhà văn dùng hệ thống những từ ngữ miêu tả âm thanh theo những cung bậc tăng dần cả về sắc thái cảm xúc và âm lượng để vừa miêu tả sống động sự đe dọa hung bạo của dòng sông, vừa miêu tả khoảng cách ngắn dần của người quan sát của thác đá sông Đà - và có lẽ đây cũng là cách làm tăng dần cảm giác hãi hùng, hồi hộp, kỳ thú.
- So sánh: đặc sắc nhất là những phép so sánh kỳ thú trong một câu văn dài đầy ắp những hình ảnh dữ dội với “hàng ngàn con trâu mộng đang lồng lộn giữa rừng vầu rừng tre nứa nổ lửa, đang phá tuông rừng lửa, rừng lửa cùng gầm thét với đàn trâu da cháy bùng bùng” - nhà văn đã thể hiện sự tài hoa độc đáo khi lấy hình ảnh gợi tả âm thanh, lấy lửa tả nước, lấy rừng tả sông, đặt những hình ảnh tương phản trong một trường liên tưởng bất ngờ, thú vị. Cách miêu tả ấy khiến âm thanh của thác đá không chỉ được cảm nhận bằng thính giác, không chỉ được hình dung qua trí tưởng tượng mà còn hiện ra trong những ấn tuợng đặc biệt sống động của thính giác, thị giác.
d.2) Thác đá khi ở gần
- Khi thác đá hiện ra, sau câu văn ngắn như một tiếng reo ngỡ ngàng, thích thú: “Tới cái thác rồi”, nhà văn đã đồng thời tả cả đá và nước thác với “sóng bọt đã trắng xóa cả một chân trời đá”. Tính từ “trắng xóa” lặp lại nhiều lần gây ấn tượng về sóng, về gió, về bọt nước trào sôi dữ dội, lại gợi tả làn hơi nước như mờ đi trên một diện rộng mênh mông của mặt sông; cùng với hình ảnh “chân trời đá”, câu văn miêu tả của Nguyễn Tuân đã làm hiện ra sự hùng vĩ tới choáng ngợp của thác đá sông Đà.
- Đá sông Đà cùng với nước với sóng với gió sông Đà được miêu tả qua một hình ảnh nhân hóa đặc sắc: “Đá ở đây từ ngàn năm vẫn mai phục hết trong lòng sông... mỗi lần có chiếc thuyền nào xuất hiện... là một số hòn bèn nhổm cả dậy để vồ lấy thuyền”. Sử dụng thuật ngữ của quân sự, Nguyễn Tuân đã gợi dậy cái sự bí ẩn và hiểm ác của đá sông Đà trong sự vĩnh hằng của thiên nhiên khi “ngàn năm mai phục”, khi dữ dằn, đột ngột hiện ra sau cái dập dềnh của sóng để “nhổm cả dậy vồ lấy thuyền”.
- Tùy theo hình dạng, kích thước của đá và cách nhìn của nhà văn mà đá sông Đà được miêu tả trong những cảm nhận khác nhau, khi thì “ngỗ ngược”, “nhăn nhúm méo mó” bởi sự gồ ghề, lúc to lớn qua dáng “bệ vệ oai phong lẫm liệt”, khi này là tảng đá với những cạnh sắc nhọn hất ngược lên đem đến cảm nhận về sự “xấc xược” trong cái “hất hàm” thách thức, lúc khác lại là tảng đá nhẵn xanh xuôi chảy từ trên xuống qua hình ảnh “thằng đá tướng... tiu nghỉu cái mặt xanh lè thất vọng...”
- Nghệ thuật nhân hóa cùng những từ láy gợi hình đầy sức biểu cảm và nhân hóa là những tính từ chỉ tính cách, thái độ, cảm xúc đã giúp Nguyễn Tuân làm hiện lên một trong những phần khủng khiếp nhất của sông Đà, đó là thác đá trên dòng sông. Kết hợp với sóng, gió và nước thác, đá sông Đà không im lìm như đặc tính vốn có tự ngàn năm mà sống động, dữ dằn, thét gào, ác hiểm khiến đá sông Đà không chỉ lộ “diện mạo” mà cả “tâm địa” của “thứ kẻ thù số một” của con người.
- Một loạt những thuật ngữ của quân sự, võ thuật, thể thao như thạch trận, cuộc giáp lá cà, hàng tiền vệ, boong-ke, pháo đài..., một hệ thống dày đặc những động từ mang sắc thái nhân hóa, đặt trong những câu văn ngắn, dồn dập: “mặt sông rung tít như thác nước reo hò... hò la... ùa vào... bẻ gãy... thúc gối... đội thuyền... đánh miếng đòn độc hiểm... tóm lấy thuyền... khuýp quật vu hồi...” khiến thác đá sông Đà thực sự trở thành một chiến trường với những trận “hỗn chiến” ác liệt giữa con người với thiên nhiên. Sự ác liệt còn được tô đậm thêm bởi những âm thanh mãnh liệt của “một trận nước vang trời thanh la não bạt...” Có lúc thác đá được động vật hóa để làm tăng thêm sự hung hãn hoang dại trong hình ảnh “dòng thác hùm beo đang hồng hộc tế mạnh trên sông đá”. Thậm chí, sự hiểm ác và sức mạnh ghê gớm phi phàm của thác đá sông Đà còn được nhà văn đẩy lên đến mức độ thần linh trong hình ảnh ẩn dụ về binh pháp của thần sông, thần đá.
Toàn bộ sông Đà với thác ghềnh, sóng gió, với đá, với nước thác... đã được Nguyễn Tuân miêu tả sinh động đầy ấn tượng như một thạch trận độc hiểm của một thần sông, thần đá với diện mạo khủng khiếp, tâm địa ác hiểm và những hành động hung hãn, dữ dằn.
e) Phong cách Nguyễn Tuân
Tuy nhiên ngay khi miêu tả sông Đà hung bạo và hiểm ác, khi làm hiện lên tất cả “diện mạo” và “tâm địa” của thứ “kẻ thù số một” của con người, nhà văn của những cảm giác mãnh liệt, những phong cảnh phi thường tuyệt mỹ, gió bão thác ghềnh dữ dội, những núi cao vực sâu... vẫn luôn truyền cho người đọc niềm khao khát được tận mắt chiêm ngưỡng vẻ đẹp kỳ thú của thiên nhiên.
- Khi miêu tả dòng sông Đà hung bạo ở khúc thượng nguồn, Nguyễn Tuân luôn có những câu văn say mê đầy phấn khích về những hình ảnh, âm thanh và hoạt động của dòng sông. Đó là khúc tráng ca mãnh liệt của “hàng cây số nước xô đá, đá xô sóng, sóng xô gió, cuồn cuộn lùn gió gùn ghè suốt năm”, là âm thanh man dại tới cuồng loạn của nước thác trong sự so sánh với lửa, với rừng, với “đàn trâu da cháy bùng bùng”, là sự hùng vĩ mênh mông của thác đá sông Đà với “sóng bọt trắng xóa cả một chân trời đá”, là sự ghê rợn, sảng khoái của một “trận nước vang trời thanh la não bạt” - tất cả đã tạo thành một tập hợp hoành tráng những sức mạnh thiên nhiên hung dữ, một cảnh trí có sức hấp dẫn kỳ lạ bởi cả nỗi sợ hãi và niềm say mê.
- Thậm chí, khi miêu tả dòng sông Đà ở khúc hạ lưu êm ả, câu văn của Nguyễn Tuân vẫn bâng khuâng trong cảm giác “dòng sông quãng này lững lờ như nhớ thưuơng những hòn đá thác xa xôi để lại trên thượng nguồn Tây Bắc”. Từ láy “xa xôi” đã gợi nỗi nuối tiếc, nhớ nhung khúc thượng nguồn với những sức mạnh hoang dại, với những cuồn cuộn thét gào sóng gió, với vẻ đẹp dữ dội, hào hùng...
Thông qua sự quan sát tinh tế, cách diễn tả tài hoa, những tri thức uyên bác..., nhà văn của những cảm giác mạnh, những cảnh trí dữ dội phi thường đã làm hiện lên dòng sông Đà hung bạo, hiểm ác, không chỉ như một con “thủy quái”, “kẻ thù số một” của con người mà còn trở thành một công trình mỹ thuật kỳ vĩ của tạo hóa, khơi gợi cảm giác hãi hùng đầy ngưỡng mộ, mê đắm.
2. Dòng sông trữ tình
Cảm hứng lãng mạn luôn có xu hướng tạo ra những ấn tuợng mạnh mẽ bởi sự tương phản - trong tùy bút “Người lái đò sông Đà”, sự tương phản đã hiện hữu ngay trong đối tượng miêu tả, bởi làm nên dòng sông Đà thực sự, ngoài chất hung bạo, không thể không nhắc đến chất thi vị trữ tình đằm thắm. Vẫn là dòng sông ấy, nhưng sau khi dòng sông “vặn mình vào một cái bến cát”, khi những bọt nước cuối cùng của sóng gió thượng nguồn “xèo xèo tan trong trí nhớ”, ngòi bút tài hoa của Nguyễn Tuân đã dẫn người đọc đến một sông Đà êm đềm như một giấc mơ, dịu hiền như một miền cổ tích.
a) Hình ảnh sông Đà tuôn dài
- Làm nên nét trữ tình đầu tiên là hình ảnh “con sông Đà tuôn dài tuôn dài như một áng tóc trữ tình, đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban hoa gạo tháng hai và cuồn cuộn mù khói núi Mèo đốt nương xuân”. Chính nhịp câu, lời văn và nghĩa chữ đã góp phần gợi tả những nét thi vị thật đặc biệt của dòng sông. Câu văn rất dài chỉ có một dấu ngắt duy nhất vừa như mô phỏng sự “tuôn dài” của dòng sông, vừa đem đến cảm giác về sự liền mạch bất tận, gợi hình ảnh dòng sông uốn lượn tuôn chảy từ những dãy núi hùng vĩ của biên giới Tây Bắc, miên man chảy xuống đồng bằng, lặng lẽ hòa vào sông Hồng rồi tha thiết đổ ra biển...
- Những thanh bằng liên tiếp ở đầu câu văn cũng làm tăng thêm sự yên ả, êm đềm, bình lặng cho dòng sông.
- Cách so sánh dòng sông như một áng tóc trữ tình đã đem đến cho sông Đà nét mềm mại đằm thắm, vẻ duyên dáng đầy nữ tính, và cũng không hề làm mất đi sự hùng vĩ của dòng sông.
- Trong câu văn miêu tả rất tài hoa của Nguyễn Tuân có thể thấy sông Đà đã nhận thêm vào dòng chảy của mình nét thơ mộng huyền ảo của mây trời, sự tươi tắn rực rỡ của hoa ban hoa gạo tháng hai, và đặc biệt là cái ấm áp thật gần gũi thân yêu của làn “khói núi Mèo đốt nương xuân”. Cách miêu tả của Nguyễn Tuân dẫn tới sự khẳng định: vẻ đẹp của sông Đà làm say mê trái tim người nghệ sỹ trước hết vì nó là vẻ đẹp của “đất nước Tổ quốc bao la”, sau nữa là vì nó gắn bó gần gũi thân thiết với cuộc sống con người. Nhà văn của những vẻ đẹp “vang bóng một thời” nay đã có sự thay đổi cơ bản trong quan điểm thẩm mỹ: cái đẹp không còn cô đơn lạc lõng xa xôi, cái đẹp hiện ra ấm áp giữa cuộc đời bình dị, cái đẹp hiện diện ngay trong cuộc sống đời thường.
b) Màu sắc của sông Đà
Vẻ đẹp mơ mộng trữ tình của sông Đà còn được hiện ra qua sắc màu đầy biến ảo khi vì niềm say mê, Nguyễn Tuân đã quan sát dòng sông một cách công phu và tinh tế. Màu sắc của dòng sông được miêu tả trong những thời điểm khác nhau với những sắc thái khác nhau, khi là “dòng xanh ngọc bích” trong sáng, quý giá, êm nhẹ của mùa xuân, khi “lừ lừ chín đỏ” vào mùa thu - những từ ngữ tượng hình đã gợi tả dòng chảy nặng nề, điềm đạm và chậm rãi của con sông đầy nặng phù sa thượng nguồn. Hình ảnh so sánh nước sông Đà mùa thu“ như da mặt một người bầm đi vì rượu bữa”, “lừ lừ cái màu đỏ giận dữ ở một người bất mãn bực bội gì mỗi độ thu về” đã không chỉ làm hiện lên màu sắc rất đặc trưng của sông Đà trong mùa thu mà còn thể hiện sức mạnh tiềm tàng ẩn chứa đầy đe dọa của một dòng sông vẫn “năm năm báo oán đời đời đánh ghen” với con người. Vậy là ngay cả khi dừng lại miêu tả nét thơ mộng trữ tình của dòng sông, hình ảnh về một sông Đà hung bạo hình như vẫn ám ảnh đâu đây trong sự quan sát và cảm nhận của một nhà văn luôn say mê những cảm giác mạnh.
c) Con sông Đà gợi cảm
- Trong niềm yêu nhớ của Nguyễn Tuân, sông Đà “gợi cảm” như một “cố nhân”. Hai chữ “cố nhân” vừa là hình ảnh nhân hóa dòng sông như một người bạn cũ xa nhớ gần yêu, vừa đưa đến cho dòng sông chút vương vấn, cổ kính, xưa cũ của Đường thi.
- Đoạn văn sau đó tràn ngập những cấu trúc so sánh đặc sắc để miêu tả dòng sông Đà gợi cảm và trước hết là để bộc lộ cảm xúc của con người khi sắp gặp lại dòng sông. Nhìn dòng sông thấy “loang loáng như trẻ con chiếu gương vào mắt mình rồi bỏ chạy” là cái nhìn của một người chưa ra tới cửa rừng, mới chỉ nhìn thấy dòng sông lấp lóa nắng thấp thoáng ẩn hiện giữa những vạt cây mà đã háo hức, bồn chồn, đã vội vàng, khao khát...
- Khi liên tưởng mặt sông giống như “cái miếng sáng lóe lên một màu nắng tháng ba Đường thi”, Nguyễn Tuân đã đem đến cho sông Đà vẻ lãng mạn của hoa khói, sự trong sáng rực rỡ của sắc xuân, tỏa ra từ câu thơ vời vợi nhớ nhung được coi là “thiên cổ lệ cú” của Lý Bạch: “Yên hoa tam nguyệt há Dương Châu”. Liên tưởng của nhà văn đã làm xao xuyến những tâm hồn chưa hề nguôi nỗi tiếc nuối nhớ nhung với những phong vị Đường thi cổ điển, để rồi nỗi xao xuyến ấy mơ hồ lan tỏa trên dòng sông gợi cảm, khiến sông Đà không chỉ chảy trong không gian, mà như còn tha thiết trong dòng thời gian miên viễn xa xăm của Đường thi.
- Sau đó là một câu văn chỉ nối tiếp các chủ ngữ: “Bờ sông Đà, bãi sông Đà, chuồn chuồn bươm bướm trên sông Đà”. Hai chữ “sông Đà” điệp lại cuối mỗi vế câu đẳng lập như nhịp lên niềm say mê phấn khích, như nhân lên những khoảng không gian phóng khoáng của bến bãi Đà giang, tạo cảm giác như nhà văn đang hân hoan ngợp giữa không gian sông Đà mênh mông để rồi say đắm òa vào những không gian ấy, không kịp bình tĩnh quan sát bằng lý trí, để miêu tả bằng những vị ngữ cụ thể, tất cả đều bị cuốn đi, dồn dập, gấp gáp theo nỗi khát khao.
- Cảm xúc gặp lại sông Đà được cụ thể hóa trong những so sánh bất ngờ thú vị: “Chao ôi, trông con sông vui như thấy nắng giòn tan sau kì mưa dầm, vui như nối lại chiêm bao đứt quãng”. Nắng tuy hữu hình nhưng lại là vô thể, chỉ có thể nhìn mà không thể nắm bắt, “giòn tan” là chính từ thường chỉ đặc điểm sắc thái của những vật thể mỏng manh dễ vỡ. Nắng “giòn tan” là một ẩn dụ đẹp gợi tả cái nắng thật trong, thật sáng, thật mỏng và thật nhẹ; nó vừa mong manh, vừa quý giá, nó tương phản hoàn toàn với cái u ám trĩu nặng của bầu trời những ngày “mưa dầm”, giúp người đọc dễ dàng hình dung cảm giác trìu mến, nâng niu của nhà văn khi gặp lại con sông. Và sự nối lại giấc mơ càng hy hữu hiếm quý bao nhiêu, càng đem lại cảm giác sung sướng, thú vị bấy nhiêu. Nhà văn của những khát khao đã nhiều lần tới sông Đà và bất cứ lúc nào nếu muốn, ông cũng có thể đến với người cố nhân của mình, vậy mà qua so sánh “vui như nối lại chiêm bao đứt quãng” có thể thấy cảm giác khi gặp lại dòng sông lần nào cũng tươi mới kỳ diệu như được nối lại một giấc mơ đẹp, lần nào cũng như được tận hưởng niềm vui chưa từng có trong đời, lần nào cũng như lần đầu tiên, cuối cùng và duy nhất.
- Và cuối cùng, trong hình ảnh so sánh về cảm giác gặp lại sông Đà, nó “đằm đằm ấm ấm như gặp lại cố nhân”, sông Đà đã thực sự trở thành người bạn cũ, một tri âm với bao kỷ niệm gắn bó trong quá khứ, bao nhớ thương trong hiện tại, bao chung thủy trong tương lai đến, một cố nhân trái tính mà vẫn có sức hấp dẫn đến lạ kỳ.
d) Sắc thái lặng tờ hoang dại: Và có lẽ nét trữ tình thi vị nhất ở sông Đà chính là ở sắc thái lặng tờ hoang dại của nó.
- Mở đầu đoạn là một câu văn êm ru trong những thanh bằng: “Thuyền tôi trôi trên sông Đà...” Câu văn đã đưa con thuyền, nhà văn và người đọc vào một cõi mơ êm đềm, yên ả, một cõi hoang sơ vắng lặng như chưa hề có dấu vết của con người. Tính từ “lặng tờ” lặp lại tới hai lần, cùng câu văn mang ý nghĩa khẳng định “Hình như từ đời Lý, đời Trần, đời Lê, quãng sông này cũng lặng tờ đến thế mà thôi” khiến cho sự “lặng tờ” của con sông Đà dày thêm, không chỉ vì cái yên ả trong không gian mà còn vì cái thăm thẳm của thời gian.
- Bờ sông tiếp tục được miêu tả trong những hình ảnh so sánh độc đáo: “Bờ sông hoang dại như một bờ tiền sử. Bờ sông hồn nhiên như một nỗi niềm cổ tích tuổi xưa”. Cách so sánh của Nguyễn Tuân đã không hề làm rõ, làm hiện hữu hình ảnh của bờ sông, cũng không làm cụ thể hóa những khái niệm trừu tượng mà thậm chí chỉ càng làm dòng sông trôi xa thêm vào miền mộng mơ, tiêu điều của cõi hồng hoang xa xôi, trong thế giới cổ tích huyền hoặc của tuổi thơ và trong chính thế giới ấy, người đọc đã nhận ra rõ hơn sự lặng tờ hoang dại của một dòng sông trong trẻo êm đềm.
- Sự yên ả êm đềm tới mức mơ hồ của sông Đà khúc hạ nguồn tiếp tục được nhà văn tô đậm hơn bởi những hình ảnh thật nhỏ bé mong manh trong không gian trong lành, nguyên sơ, thuần khiết với “mấy lá ngô non đầu mùa” mới nhú, mấy “búp cỏ gianh đẫm sương đêm” và nhấ là được gợi tả giữa âm thanh dịu nhẹ của tiếng đàn cá dầm xanh quẫy nước.
- Đặc biệt nhất là hình ảnh “con hươu thơ ngộ ngẩng đầu nhung khỏi áng cỏ sương”, cất tiếng hỏi nhà văn “bằng cái tiếng nói riêng của con vật lành”, chi tiết này làm tăng lên cảm giác ảo giác như nhà văn đang lạc vào một cõi trong trẻo, an lành, không có thực của thế giới cổ tích. Ảo giác mãnh liệt tới mức nhà văn bỗng “thèm được giật mình vì một tiếng còi xúp lê của một chuyến xe lửa”, để âm thanh của cuộc sống hiện tại giúp nhà văn nhận ra rằng mình vẫn đang ở thế giới hiện thực, là con người trong nền văn minh hiện đại. Có lẽ không một sự miêu tả trực tiếp nào lại khiến sự lặng tờ hoang dại của dòng sông hiện lên rõ nét đến thế như trong lời ao ước của Nguyễn Tuân khi đứng bên một dòng sông quá đỗi êm đềm.
Trong đoạn văn miêu tả dòng sông trữ tình, cái “tôi” trữ tình của nhà văn đã trực tiếp xuất hiện qua những lời kể hào hứng: “Tôi đã nhìn say sưa làn mây mùa xuân... tôi đã xuyên qua đám mây mùa thu...”, những lời cảm thán nồng nàn: “Chao ôi, trông con sông vui như...”, “Chao ôi, thấy thèm được..”. Vậy là bên cạnh một Nguyễn Tuân sắc sảo, tài hoa và uyên bác còn có một Nguyễn Tuân đam mê dạt dào cảm xúc, khi xao xuyến nỗi nhớ nhung như tình nhân, như cố nhân...; khi bồng bột như trẻ nhỏ trước mênh mông phóng khoáng của bờ sông Đà, bãi sông Đà, khi lại say sưa như muốn tan hòa vào thế giới bát ngát của dòng sông và nhất là luôn lai láng niềm mong ước được “đề thơ vào sông nước”.
III/ Kết luận
Với việc phối hợp linh hoạt các thủ pháp nghệ thuật ẩn dụ, so sánh, nhân hóa, với việc sử dụng lối hành văn đầy biến hóa độc đáo và giàu sức gợi tả, với việc vận dụng tri thức tổng hợp của những loại hình nghệ thuật khác nhau, Nguyễn Tuân đã miêu tả, bộc lộ cảm xúc và xây dựng thành công hình tuợng dòng sông Đà trong hai sắc thái hung bạo và trữ tình. Nguyễn Tuân đã thể hiện rõ nét phong cách nghệ thuật của mình trong những trang viết tài hoa uyên bác của mình khi miêu tả dòng sông.