XÃ-HỘI Trung-Hoa đến đời Hán Hiến-Đế (thế-kỷ thứ ba sau T.C) thì trở nên suy bại, rối ren do các ông vua cuối cùng của nhà Đông-Hán mỗi ngày một hèn kém.

Vua Hiến-Đế mất hết thực-quyền, nước Tàu liền bị chia xẻ làm ba : Bắc do Ngụy chiếm, Tâu-Nam thì Thục nắm giữ, Đông-Nam tọt Đào tay nhà Ngô. Thời đó, người ta gọi là thế thân vạc hay là loạn Tam-quốc, và một nước khi đã bị ba lãnh-chúa xâu xé tất-nhiên phải có nội-chiến. Cuộc nội-chiến dưới đời Tam-quốc cũng khốc-liệt hết chỗ nói như những cuộc chiến-tranh với các dị-tộc. Đã có những trận đánh vĩ-đại, quyết-liệt như trận Xích-bích, trận Đương-Dương tràng bản giữa Thục và Ngụy có phen được huy-động tới 800 ngàn binh-sĩ thì đủ hiểu.

Máu và nước mắt của những người bình-dân Trung-Hoa trong dịp này đã đổ ra chan hòa như nước lũ ở khắp đầu sông ngọn nguồn và thây chiến-sĩ đời này qua đời khác từng chất cao như núi.

Thậí dủng câu .'. NHẶT TƯỚNG CÔNG THÀNH VẠN CỐT KHO .Loạn Tam-quốc, mag thag, bắt đỡu từ năm ?90 sau Công-Lịch'305 thì các chưng nhưng cũng đã dũ từ tại một kìí-niệm Dô-t'ttltg'át. não nề cho nói giống Hán.Ở Việt-Nam ? Than ôi, cái thế chân nạc trên dảg cũng đãbầu ra. Đầu thế.kỷ XVI. con cháu una Lê Thái-tồ hư hèn, nạnchém giết nhau ui qugần uị đã khai diễn hàng ngàg giữa cácphần-tử trong Hoàng-gia, rõị ra tới ngoài triều-đình Diệc qugiết tôi. tôi glếl nua cũng luôn luôn :cuối-hiện khiến củi ngui nàngcủa Dua Lê Chiêu-lông phải gi-g gục, rồi nhà Mạc ra đời chiếm giatoàn thể cõi Bắc.Họ Trịnh lẳg Dun Trung-tông làm bung-:cung :Bưng Dương.dốt Thanh, họ Ngugễn chẳng chịu kém cũng dựng cờ lựStrị lại hamiền Thuận, Quảng.Loạn phong-kiến Việt-Nam dược kề lir 1527 đến 1802 mớichấm dứt Dà nằn thống-nhốt của nước ta được phục-hôi nới sựkhởi-nghiệp của nhà Ta'g-Sơn. Nhưng giữa Tân-Sơn oà họ Ngugễrcòn nối tiếp mội cuộc tranh hàng đến 180? mới hết.Tính ra, Việt-Nam bị các ông chúa phong-kiến tranh giànchia :rẽ từ đầu lhế-kặ 16 đến cuối thế-ký 18 mới thôi, nghĩlà ngôi 300 năm nhán-dán Việt-Nam đã đau khổ lắm than, cha môcon. nợ mối chồng, gia-dình tan-lác, xóm làng diêu-linh.0' điểm nàg, lu thốg lịch-sử của ta và Trung-Hoa gĩống nhau :Trung-Hoa đã chịu cải họa phong-kiến tranh hàng từ đời Chu đếnđời Tăn 800 trùm - dưới đới Tam-quốc 45 năm.Ồ' :cử 10, nạn Thập-nhị Sử-quảncuối thổ-kỷ thứ X, đời 90 ntccuộc phân [ranh cũa aa họ Mục - Trịnh - Ngugễn làm bồnnước Việt u-ám liên ngót ba thế-ký.Người dân Việt cãm thầu gì. nếu không nghĩ rằng họ đĩdạng-cụ cho các cuộc tranh nương đồ bản' họ đã là nạn-nhcủa biết bao trận giặc tàn khốc từ miền Cao-Bằng, qua Thông-Lo.Dà Thuận-Hỏa ?Tình-trạng bi-Ihăm của họ đã được phó bảg qua dc thi ca,oăn-phảm của giới trí-thức oà bình-dán thử thời mà ta có thểdun-cử lập « C Aillll-phụ-ngâm » của Đặng Trăn-Cữ là Cã "Wthiển trường-hận của biết bao chính-phụ tựa của Mng Chồnglr"cách nó oọng.c TÚY NGỌA XA TRUỜNG QUẢN MẠC TIẾUcò LAI CHINH CHIẾN KÝ NHAN HỎI ? ›VƯƠNG-HÀNhoặc cản«TIẾNG Al RỄN Ri Ni NON,d HAY vợ CHÚ LÍNH TREO HON CÙ-MỎNG ?›cũng diễn tả cái số phận hãm-hiu của b.ết bao người dân hình :ốnglap-lắt trong cuộc tranh giành liên miên của các dòng Dua họ chúa.Hôm nag, lăn coi các sử-liệu nước nhà, kiềm-soát đến tìnhtiết cũa cuộc Nam - Bắc phân tranh, chúng tôi muốn thétlên rằng .' dr Hỡi các nhà làm chánh-trị, các ngài phong-kiến. cácngười đã để lại cho Lịch-sữ nước nhà những kú-niệm Dò củng chuachát, các người đã quá coi thường qugần dán lợi nước ! Các ngườiđã lôi cuốn cả một dân-lộc mio cuộc chiến-tranh Dị-kậ hếthế-hệ nàg qua thế-hệ khác. Các người đã làm cho nguge'n-khiluốc-gia phải hao mòn khiến mất bao nhiêu cơ-hội tiến-bộ uà tự-cường. Các người phải hoàn toàn chịu trách-nhiệm uế sự sụp đồcủa :rã-hội Việt-Nam mio cuối thế-kú XIX nó là hậu-quả lai-thămcủa những nụ loạn Ig, dỏi khô từ nhiều triều-đại...uPhải chỉ không có những cuộc quật-khởi bền-bĩ Dà anh-dũngtrugần thống của nhán-dán thì biết bao giờ chúng ta rửa cho hết cáiEr": nong-quốc ?Hỡi các người dân 1 Đã kinh nghiệm uể cái khốc hại của'ác clí-độ chuyên-chính, ích-kú, tham tán, hâu gấp rút nỗ-lựcnố" đường dán-chũ, hãg tỉnh táo Dà kiến-qugết tranh dấu để từkhỏi thành nạn-nhân của các chinh-thể phi-dân, oô nhân-đạorắc bao nhiêu lang tóc, đau thương,Tôi ngừng bài ở nơi đág. lòng tràn dầu hg-uọng một nền"lg-hòu lành mạnh, cấu-tạo bắng bao mng máu, trông chờ từ'tng thế-hệ :ra-:côi sẽ giải phóng :ctb-sỡ, sẽ giãi phóng con Ngườiđem lại một đời sống hug-hoàng cho toàn dân nước Việt.PHẠM VĂN SƠNSàigòn, ngày 20 tháng 4, năm 1950SÁCH THAM KHẢO- Việt-sử đẹì toần' Khấm định Việt-sữ thônggiấm cương-mục" Đại-Nam nhất thống-On'- Đại-Nam thực lực'" Đại-Nam liệt-truyện 80 tập(Quyền 30-32)1Thiên nam đư bạ-tập" Việt-Nam khoỉ quốch truyện"tQuốc Trìều Hình-luật- Hồng-Đức thiện Chínb thư" Hoằng-việt luật-lệ- Đại-Việt cữ-ký toìn thư" Thanhdriều st'r-lược- LèoKỷ dictừ" Lich m'ều hiến chương loạỉ cbí" Hoằng Lê nhắt thống chỉ" Dụ am ngầm-tấp- Dụ linvỉll tập" Lịch-sử Xi-Hội Việt-Nun' Quốc-vắn đời Tẩy-Sơn- Vỉệt-Nam sĩr-lược- Việt-Nam Vắn-bón cũ' cương" La-Sơn phu-tử- Xi-lìội Việt-Nam"" Quốc-tríều sử toất yếu- Quang-Trung Nguyễn-Huệ" Quan-niệm cồ truyền về pháp-luật"' Dần-luật khái-luận -Vấn đề nhân quyền trongphạm-vỉ phấp luật"" Kinh-lế thế-giớỉ đang đỉ đếndân (Pbồng-Thông '-' l952)- Việt-Nam phong-tử" Việt-Nam vắn-bọc sít-yếu- Tang thương ngẫu lục"" Nam lữ lập biên- Bảnh xe khứ quốc' Hậu các anh-boa" Quốc-ứ đính ngoaMai Băng-BạQuốc-:ử quán đời Nguyễnsoạnc nt -- nt .- nt -Chánh quyền đời Hậu Lêsoạnth -- ni -- M .Chánh qugều đỡlNgugẫn soạnNgô-SĩoLiên soạnSách chập bằng tay khôngtìm ta tác giũ (Sácli củaTrường Bác C8)Phan Hug-ChúNgô Thời-CMPhan Hug-thH 0 òn go Thảo- Trâm- nt ,Trần Trọng-KimBèo Dug-AnhHoàng Xuân-HãnTrần 'I rạng-KìmLương Đức- ThiệpCao Xuân-DụcHoa- BằngVũ V ăn-Mẫu-nt-.nlVũ Quốữ ThôngNguyễn- V đn-MạiDương Quảng-HòmPhạm Bình-Hồ oà Nguyễn ẤmNgugẫn Văn- TốPhan Trầm ChúcNgô TIlờìchlặmLe V đn-Hoè- Những bài học Lich-tử I.ll.lll- Việt-Nam Lich-tử giáo trình" Việt sử giai-thoại- Vắc hóa Nguyệt SanLế uốn HòeĐảo Bug-AnhĐào Trinh-NhấtCủa Bộ Quốc-gia Giáo-dụcxuôi bản tại SàigònAbrécé de I'Histoire thn-namL,Empire điAnnam." Premiere êmde our les sourcesannamites de liHistoire điAn-nam.Ll Cochinchine religieuse.Mission de la Cochinchíne etdu Tonkin.Voyagee et mission: đu RA.de Rhodes° Notee et souvenir& au TonkinI873. 8l et 86Revue indochinoite l 924.Bulletin đeo êtudel indo-chinoitee I904Histoire moderne du paysdiAnnam.Bulletin de l'école írangaiseđiExtrême-Orinent l906.Histoire militlire de lilndo-Chine de l664 ă nos joursoLa geste frangaiee en Indochine.Histoire naturelle, civile etpolitique du Tonkin.Histoire des miuionnairet enCocliinchineoHistoire générale des voyaces.Documents bittoriques relatifsâ la Cocbiuchine et au Cam-bodge.Contribution ă lihỉstoire de laNation Vietnamienne.L'Empite điAnnam et le peupleannamiteEtudes diilistoire diAnnam(B.ELF 5.0.)Les Cham d'autrefois et d'au-jourd'liui.Emi sur lee Tonkinoiupar Schreinerpal Gouelinpar MM Pelllot et Cađiềlepar L. E. Louoetpar des_ misalonnaires de lase de Ie'suspar R. Burma!par CB. Magbonpar G. Tabouletle A. Richardpar A. Launagpar A. Prẻoodpor A. diEpinagpar lean Cltesteauxpar I. Siloestrcpor H. Maspẻropar I. Leubapar DumoutierNHỮNG PHẦN CHíNH-Yếu- NỀN THÔNG-NHẮT VIỆT-NAM TAN RÃ.- NHÀ MẠC RA ĐỜI.- LOẠN PHONG-KIÊN VIỆT-NAM.- CUỘC NAM-TIỄN CỦA DÂN-TỘC V.N.- NGUYỄN MẠT _ TRỊNH VONG- TÀY-SƠN DÃY NGHIỆP.IMI-Bít: PHÌIIIIIMIIIHAY LÀ. LOẠN PHONG-KIÊN VIỆT-NAM( 1527 - 1887 )Vih-n't lần liệu quyết! Ill được Víết ll Vớí diiilPý Mac-eillllửlgllbônrilibơitquốedlllllliđbui uènluiMỹ do độc Utah cỉlali cũn phong-Hến Triali-Nguyễu.Sôdi lầy còi Hub line bum-bốc các đèn-allin đã đề500 llliêlm mãi trẻ!! con đường Nan-liền, để xây-dựng dio Quốc-Gia Vik-Nau Dội n'roờ plourplui. liillrcưởng tin phen oan vio bự lth dướỉ ười Á-CllinPHẠM VẤN-SƠNPHẦN 'IHỨ NHẤTCHUONG I« THIÊN HẠ VI CÔNG ›KHÔNG.TửNHẦ MẠC( l527- l667)I- TÌNH ?RẠNG VIỆT-NAM DẦU 'I'IIẾ-KÝ le.Đầu thế-kỹ XV, vua Thái-tồ nhà Hậu Lè, với sự hậu-thuẫn mạnh-mẽ và kiên-quyết cũa toàn dân, đã lập nên một sự-nghiệp bắt-hũ trong sử xanh là đánh đuổi được quản xâm-lượccủa triều Minh ra khỏi bở cõi,sau 10 năm chiến-đầu đầy try-sinhgian-khổ.Từ Thải-tồ đến Thánh-tông, hùng-khí của dân-tộc Việt.Nam mạnh như sóng còn, nếu đem so sánh Việt-Nam với các lần-quốc Ả-châu thì ta có thể tự bảo rằng mình là một quốc-giacường-thịnh bậc nhất ở Đông-Nam Á về mọi phương-diện.Văn-trị, võ công rạng rỡ đến tột bực, cả vỉn đềcương-vực cũng được mở rộng hơn bao giờ hết, nên ta nhớ rằngdưới đời Hậu Lê biên-giới Việt-Nam đã đi sâu vào đất Chăm. VuaVIỆT-Sử TẤN BIÊN lãThánh-tòng đã xua đuổi Chiêm-quân đến Phan-Lung rồi chia Chiêmquốc ra làm ba tiều quốc, một gọi' là Chiêm thành, một gọi làNam-phan và một gọi là Hóa-Anh - Còn đắt Chà-băn, đắt Đại-chiêm và (Đồ-lũy được quy-hợp mà tạo thành ra dạo Quăng-Nam.Trong giai-đoạn lịch-sử này, nếu ngỏ về cuc-diện .Ấu-châuta thấy nước Pháp vừa mới phục-bồi được it lâu sau cưóc Bảchniên chiến-tranh (Guerre de cent cms) và nước Anh còn đang đaukhổ trong các cuộc khói lửa vô cùng tản hại (Guerre des deu:: ro.ses) trên khắp mọi nơi của đão-quốc. Đây là nhận xét cũa giáo sưJean Chesneaux,tác giả cuốn « Contribution à I'hisloire de la NationVielnamiennơ › (1) kề ra đề khen ngợi với đời Hồng Đức nước ViệtNam đã văn-minh thịnh-trị so ngay cả với nhiều nước lớn ngàynay ở Ấu-chân vào thời ấy.Đáng tiếc đến hỗ'. dời vua Thánh-tông thì cái đã tiến-bỏacủa dân-tộc bị ngừng lại. Lý-do của sự ngừng tiền là bởi các vua kếvị Thái-tồ, Thánh-tòng, Hiển-tông đến nhỏ tuổi cả và như thể kèmcã tải lẫn đức nên không những không thức đầy thêm được cái đãtiến hóa của dân tộc mà còn đi đến chỗ dật lùi rồi dần sa vào bổsuy-vong.Tại đây ta nhận thấy vai trò lĩnh-tụ thời quân-chũ quẫ làhết sức quan trọng. Từ quan đến dân bầu chỉ ỹ-thị Vào vị quốc chũ,một khi khỏng có minh-quân thường không có lươngđề, do đó màchính-sự rơi dẫn đến chỗ suy bại. Cải khuyếtđiểm của chế-độquân-chũ là không xây dựng được những nền tảng chắc chắn vàvĩnh-cữu cho sự tiến-hóa của toàn dân, bởi vậy mỗi khi những ôngvua non kém ra đời, nhiều biến cố thường xảy ngay tại triều-đinh,các biến cố này dĩ nhiên &inh-hưỡng lớn tới toàn thể dân-chúng.Nói cách khác, nếu nền quân-chủ là một cái nhà có một cái móngbằng sắt bằng đá, các cột kèo bằng lim, sến. tàu, của to cửa nhỏđầu mở rộng, những người sống bên trong được mọi sự dễ chịuthì cái nhà ấy sẽ bền vững mãi mãi, các gia chủ cũng sẽ không(1) Xuất bản tại Bil-Lê (1956).16 NHÀ MẠCbao giờ nghĩ đến sự phá-hủy hoặc sữa-chữa các bộ phận hay toànthề cái nhà đó. Ngược lại nếu nó không có nền móng chắcchắn, nó bồng-bềnh như xây trên bãi cát hay sinh lấy thì dùngười ở cái nhà đó không nỡ hủy bỏ, mưa gió cũng bắt nhàonó xuống.Xét lịch-sữ Việt-Nam cũng như lịch-sử của nhiều dântộc ẤơĐông, việc xây dựng chính-quyền không được cấu-tạo trênnhững nguyên-tắc hợp lý, hợp pháp, sáng suốt, do đó mỗi triềuđại một chánh-sách, một chế-độ. Xãohội được các vị lĩnh-đạo tàigiỏi, yêu nước thương dân thì chúng nhân được cơm no, áoấm. Trái lại xã-hội sẽ rối loạn từ ngay nơi các vua quan rồi sựnổi loạn bùng lớn ra tới ngoài nhân đâu. nếu không xảy ranội-tranh thì cũng có ngoại biến. Ở nhiều cường quốc .Âu-chânngày nay ti-dụ như Anh-quốc, Hỏa-lan, Thụy-điền, Na-uy và tạiÁ-châu là Nhật-Băn dân tuy vẫn mến Hoàng-gia, nước tuy gọi làquân-chữ nhưng thề-chế Là thề-chế lập hiến, rồi tuy đôi khi Hoànggia có hèn kém nhưng đời sống của nhân dân vẫn không bị xáotrộn vi thực-quyền vẫn ở tay nhân dân. Tóm lại với chếsđộ quânchữ độc-tôn. phong-kiến tuyệt đối xưa kia, nhiều quốc-gia sốngrất bất. chắc, bắp-bênh, thất thường.Với quốc-gia Việt-Nam, vua Lê Thánh-tông trị vì 38năm làm được bao nhiều điều ơn-ích cho quốc dân, nếu cácvua kế-vị cũng ngung tài ngang đức, đầu đến nỗi có sự tan rã,suy-hĩ sau này, khiến cho trâm họ phãi ly-loạn lầm than,đói khỗ.Con cháu nhà Hậu Lè từ wua Tương-Dực tới Chiêu-Tòngvà Cung-Hoàng đã tỏ ra bất lực, vỏ tải do đó các đạLthần tướnglĩnh tha hồ mà tranh giành quyền vị. Từ giai-đoạn này trở đimối loạn bắt đầu. Tính ra, từ vua Thái-tồ đến Cung-Hoàng làlúc khởi sự cương thịnh đến lúc khởi sự suy vong vừa dùng mộtthổ-ký (14284527) sau 10 ông vua lớn nhỏ.Theo tác giã tr Kii-hội Việt-Nam », khi nhà Hậu Lê mớiđầy nghiệp, các lĩnh-tu phong-kiển đều vừa là quan-liêu vừa làđịa-chũ. Bấy giờ họ còn non nớt và còn biết e-dẻ uy-quyền củaVIỆT-SỨ TÀN BIÊN nnhà vua xây dựng trên những nguyên-tắc thương dân thươngnước, họ chưa đảm tácqêu, tác-quái. Các quyền lợi của họ mộtphần đã do an sũng vì công lao chiến đấu với vua Thái-tồ trước đâymà có, sau này lại do sự bóc lột dần đầu mà lớn lên mỗi ngày. Buồiđầu cái phú quý của họ đã do những căn nguyên chính đáng rồi saudo chỗ lạm-quyền. lạm-thế. Tới khi ny-quyền của nhà vua sút đi thiuy quyền của họ lại lớn lên. Ngoài ra giữa các quan liêu, địa chũ.họ càng đông thì mầm chia rẽ càng nhiều rồi một cơ hội đãthuận-tiện cho mắm chia rẽ đó là nước Đại-Việt từ thế-kỹ XVđã thành một quốc-gia rộng lớn nhưng nền kinh-tế phát triềnkhông kịp, lãnh tho chia xẻ quá nhiều vào các quan-liêu, địachu sau này triều-đinh yếu-hèn quả không kiềm-soát nồi họ.Rồi quan-liêu mạnh bao nhiêu, sự bóclột và áp chế nhân dânnhiều bấy nhiêu. Dân có đau khổ mà kêu thl« thiên cao. ltoàng.đếDiễm. Trong cái tinh-trạng bế-tâc ay, chính người dân cũng muốnphiến động đề tìm ra lối thoát.Thế là giưa các phần - tử của chính-quyền đã có sự cạnhtranh chia rẽ -- mà chính-quyền vì không giải-quyết nồi quyền-lợicủa nhàn-dân nên đổi với nhàn-dân cũng thành giáo mộc, thù-nghịch, xã-hội Việt-Nam ung-nhọt như vậy sớm chầy phãi tan rã vàđi vào một trật-tự mới. đó là lý đương-nhiên. (I)Và nhan-dânchúng tôi nói đây là tất cả mọi người đã chung sống trên " °đăt Việt-Nam, từ kẽ sĩ-phu đến người ảo ngắn cũng '*của cái không khi chính-trị nghẹt thở đời bấy giờ.Cái không-khí nghẹt thở ấy đã phátL'y-Mục đến Chiên-tông, luỏn 20 năm ròn?hiẻu-loạn trên toàn bộ Việt-Nam kề cũng(1) -- Trong cuốn « Contribution ă 1'.Vietnamiennem giáo-m thạc-sĩ Jean Cllesneau;này .'...« Mais le problême léodal, le problàme depngsans et les priuile'gir's qui uiuent ả leurs dẻpe.fondamental. Les Trịnh ne sont pas plus en men.qu'aucun đe leurs pre'dẻcesseurs. »18 NHÀ MẠCDưới đây chúng tôi sẽ giới thiệu ha nhin-vật đã tranhhùng. trình bà, đi chiu trách-nhiệm làm tan rã nền thống-nhắtcũth nhà vì đã gây nên bao nhiêu cãnh núi xương, sòngmáu từ Cao-Bằng vào tới bờ sông Khất-Lệ 2 Mạc Đăng-Dung,Trịnh Kiềm, Nguyễn Hoãng.Il.- MẠC DANG-DUNG nm LỊCH-Sửv Ở! những trang cuối cùng Việt-Sử Tán-Biên quyền ll,trong chương nói về vua Lê Chiêu-Tòng và Lê Cu ng-Hoàng,chúng tôi đi trình bày những cuộc rối loạn cũa hai triều vua này đãthành nguyêmnhân thúc đẩy họ Mac ra đời cũng như các anh-hùngkhác, ai nấy đều tự cho mình có đã lý-do chánh đăng đề ra khôi.phục tinh.thể.Chúng ta hãy bắt đầu với Mạc đăng-Dung.Mạc đãng.Dung thuộc dòng dõi Trạng-nguyên Mạc đĩnhoChivà là cháu 7 đời cũa ông - quê ở Đông-Cao, một làng thuộc huyệnBìnhoHòa, tỉnh Hãi-Dương. Huyết-thống của Ông như vậy đăng kẽ" cao quý. Sau cha mẹ Ống dời sang lăng Cổ-Trai(thuộc hĩlyện Nghi'ĩnh KiểmAn bây giờ). Đến thế-hệ cũa Ông thì đã sa-sút nhiềuOn'g phẳisinh sống bằng nghề đánh cả nhưng nhờ có"hệ, họ Mạc thi đậu Đô lực-sĩ dưới đời vua Uy-Mục3 tiến bước đầu đến tước Vũ-Xuyên-bả. Ông'trời đời vua Chiêu-tòng và được giao giữtrọnớc trong tay thuở ấy, sau khi Hoàng duy-NhạcTrầu-Chân) mà gây loạn ở kinh thành..nh-Long. tác giả Ai nó .từ Nghệ, lý-lịch củaủ-tiết đặc-biệt như sau :uộc dòng dõi Cơ-chất-Khiết tức là con cháulàm vua bên Trung-quốc. Gặp hồi suy vongưc. Cơ-chắt-Khiết về quận Trác-Lộc rồi ra làmời nhà Hán. Có quân-công nên được từ tinhVIỆT-Sử TÀN BIỂN 19là họ Mạc và được cai-trị đắt Trịnh-Ấp. Ngày nay ở hạt Nhâm-Khảu, phũ Hà-Giản, còn có nơi gọi là Mạc-châu, đólà chỗ phát-tích của họ Mạc. Về sau, con cháu Mạc-chắLKhiết đến hiền-đạtcả rồi dần dần di-cu về mé Nam Trung-quốc, Bến đời nhàNam-Tổng, bọ Mạc ởđắt Quãng.Đóng rắt thịnh. Rồi một chi họMạc ở Phiên-Ngưng chuyền sang làng Lũng-Động, huyện Chí-linhHãi-Dương. Đểu đời Mạc Hiền.Tích mới hiền-đạt.Mạc biền-Tich đố Văn-học thô-tuyền năm Binh-Dẫn, niênhiệu Quanngựu triều vua Lý Nhân-Tòng làm đến Thượng-thư.Em Mạc hiền-Tích là Mạc biền-Quan đỗ Văn học thủ tuyềnniên hiện Quang-Hựu, năm Kỹ-Tị, huynh đệ đồng triầl, sự nghiệpvô cùng biền bách.Sau năm đời đến Mạc dĩnh-Chi.Mạc đĩnh-Chi hiệu là Tiết.phu, người bé nhỏ, tưởng man cựcxẩu nên người ta thường cho là bầu-tinh giáng thể. Mạc đĩnh-Chithông mình rất mực.đỗ Trạng-nguyên năm Giáp-Thìn niên hiệu Hưng-Long triều vua Trần Anh-Tòng, đi sứ Tàu có tài ứng đổi đượcphong : « Lưỡng quốc Trạng-nguyên », rồi về nước làm quanđến Đại-liêu-Bang Tă-bộc-Xa, tính rất thanh-liêm, sau xin từ-chứcvề quê dạy học. (Xay ở xã Ấn-Ninh còn di-chỉ nền nhà học tức làTrạngmguyên cỗi-dưởng. Làng Long-Động thờ làm thành-hoàng).Con Mạc đĩnh-Chí là Mạc Khán, Mạc Trực đều ôì Hươngcổng giữ chức Viên-ngoại-lang dưới đời Trần du-Tòng.Đến đời thứ tư. một chỉ sang đất Ma-Khê, huyện Thanh-Hà rồi lại phân sang làng Cồ-Trai, thuộc huyện Nghi-Dương. O'(lồ-Trai hai đời till sinh ra Mạc đảng-Dung... DTrong việc thay trò đồi cănh trên sân khấu chính-trịnước ta bấy giờ, ngoài việc của Chiêu-tòng bại trận bị giết,cònlại vua Cung-Hoàng, bà Thái-hậu cùng đám quan-liên không thuậntheo chiều gió mới cũng rơi rụng là lẽ dĩ nhiên. Những nhân-vậttuần-tiết bấy giờ có các Ông Vũ còng-Duệ, Ngô Hoản, Đô ngựsĩt20 NHÀ MẶCNguyễn 'Phái-Bạt. Lỗ-bộ thượng-thư Đàm Thận-Huy, Tham-chỉnhsứ, Nguyễn Duy-Tường, Quan-sát sư. Nguyễn TựuCường, Binh-hồ bảNghiêm Bá-Kỳ, Đô ngư-sữ, Lại Kim-Băng, Hộcbộ thượng thưNguyễn Thiện-Trị, Phó Đô ngư-sử Nguyễn Hữw-Nghiêm, Lễ bộ tăthị-lang, Lê Vô-Cương, hết thầy là những người có cơm dây áonặng với cựu triều. Tth Việt-Nam Sử-lược, những người này đãmắng chữi họ Mạc, nhờ vào mặt họ Mạc, hoặc òm ấn nhảy xuốngsông tư vẫn. Đây là một thử phân-ứng tiêu-cực của những kẻ yêuthể hay thất thế, chỉ có thể có những hành-động tuyệt-vng mà thôi.Một số người khác như Lê công-Uyên. Nguyễn Ngã, SguyễnThọ-'lường đã khởi bình ở Thanh-Hóa nhưng thất bại. Sau cóLê Ý nồi quân ở đất Mãi-giang... mấy lần thắng được quản Mạcnhưng cũng bị tiêu-diệt vi khinh-dịch.Sụskiện trên đây không đáng lạ, vì sự luyến tiếc một triềumđại cũ đãgây ra sự chống đổi một triềucđại mới là lẽ dĩ-nhiên vàthường luôn luôn có trên lịch-sử, do môi liên-hệ về quyền lợi vậtchất hay tinh-thằn, mà một phần cũng do cái đạo-nghĩa chúa tôi.« TRUNG-THẦN BẤT sự NHI QUẢN« LIỆT-Nử BẮT CANH NHỊ PHU uCâu này thường hay được hiểu theo một ý nghĩa cố-chắp cũng có.Nhà Mạc bắt đầu từ năm Đinh-hợi (1527). lấy niên-hiệu làMinh-Đức. Mặc dầu họ Mạc bị một số cố-thần nhà Lê không tán thẵnh.đề giữ tiết-tháo, vừa cướp xong chính-quyền Mạc Đăng-Dung đã racông thu dụng các cựu-thăn của tiền-triều, các con cháu các nhàdanh gia vọng-tộc và truy-phong cả những người tuần-tiết.Theo Minh-sữ, Mạc Đăng-Dung vừa lên làm vua, có banbố 59 điều luật gồm trong tân chính-sách đề áp-dụng cấp.thời vềviệc trị nước. Rất tiếc sữ ta cũng như sử Tàu không nói rõ 39 điềucũa họ Mạc ra sao.Chúng nghĩ rằng tôi những điều luật cồa họ Mạc đưa ra khôngVIỆT-Sử TẢN BIÊ.' 21ngoài việc thì ăn và thị uy đổi với quốc dân thuở đó, nghĩa là vừađề vỗ về trăm họ vừa là nêu cao những ý sửa đồi chính sự hầu chấmrứt những sự rổi-ren, đổ nát từ hai chục năm trước.Bàng-Dung ở ngôi được ba năm thì theo lối họ Trầnnhường ngòi cho con là Mạc đăng-Doanh rồi về ở Cồ-Trai làmThái thượng-Hoàng. Tuy vậy Đảng-Dung vẫn trực-tiếp điều-khiềnquốc-chỉnh.Năm Canh-Dẫn (1530) Mạc Băng-Doanh lên ngôi lấy niên-hiệu là Bại~Chính. Doanh làm vua đến 1540 thì mất, truyềnưngỏilại cho con là Mạc Phức-Hãi. Hãi lấy niên-hiệu là Quăng-HỏaTừ Mạc Đăng-Dung đến con cháu, triều Mạc vẫn theođuổi những công cuộc của nhà Lê và có nhiều thiện-chí trongviệc trị-dân giúp nước. Trật-tự được pthchlồi dẫn, việc canh-nóng được khuyển.khích, việc thí-cừ học-hành được mỡ-mang.Mạc lại cho đúc tiền sắt, tiền đồng để liện-đung trong sự muabản. Uy.quyền của triều Mạc nhờ vậy mà thâu khắp cõi Bắc-Việt,trong khí này các lực-lượng đổi-lập bị dồn hết vào Tây-Đô,Nghệnằn, Thuậmhóa.Ill.- vụ ?RĂN THIEM-BÌNH THử HAI ?RENucưsử VIỆT-NAMRONG lúc xã-hội ViệtNam di dân đến chỗ đều-hòa, thăng.bằng, người dân đang tu-tạo ấại sựonghĩệp sau hai chụcnăm nước nhà lụn bại về mọi phương-diện, một bọn quan lại nhàLê không thắng nổi họ Mạc lại phãi dùng cái chước hèn-hạ nhất vàcũng tai-hại nhất là sang lạy con cháu Minh Thàth'ồ dùng cái vaitrò vỏ.sỉ của bọn Bùi-bả Kỳ, Trần Thiêm-Binh đã làm hơn mộtthế-kỹ trước.Tâm lý của bọn trước thể nào thì với bọn sau cũng thể.Bài học lịch sử trước đ..y đã ghi rằng :khi Minh cắt quân sangđánh nhà Hồ có tuyèmngòn rằng đề dụng lại họ Trần, rồi khi họ