made by vu vandoan

Lời nói đầu

Đểchàomừng40nămthànhlậptrườngĐạihọcSưphạmViệtBắccũnglà40 nămthànhlậpkhoa  Sinh-KTNN,chúngtôibiênsoạngiáotrìnhSinhlýngườivà động vật.

Giáotrìnhcónộidungcơbảnlànghiêncứucáchiệntượngchung, cácquátrình lýhọc,hoáhọc,sinhhọcxảyratrongcơthểngườivàđộngvật.Từđógiảithíchcơ chế của cácquá trình nêu trên, phát hiện và ứngdụng quy luật vàođiều khiển sự sống.

Sinhlýngườivàđộngvậtcónhiềukiếnthứcgắnliềnvớithựctếsảnxuất,đời sống,yhọc,sứckhoẻ...Nênkhibiênsoạngiáotrình,chúngtôiđãcốgắnggiảiquyết mốiquanhệ khăng khít nêu trên.

Chắcchắngiáotrìnhcónhiềunhượcđiểmdokinhnghiệmcủacáctácgiảcòn hạnchế.Rấtmongđượcsựđónggópýkiếncủabạnđọcđểgiáotrìnhngàymộthoàn thiện hơn.

CÁCTÁC GIẢ

MỤC LỤC

Trang

CHƯƠNGI:  MỞĐẦU.........................................................................................................................1

I.KHÁINIỆMMÔNHỌC......................................................................................................................1

II.CÁCPHƯƠNGPHÁP NGHIÊNCỨUSINHLÝHỌC....................................................................2

III.LỊCHSỬPHÁTTRIỂNBỘMÔN...................................................................................................3

CHƯƠNGII:SINHLÝ MÁU.............................................................................................................4

I.CHỨCNĂNGCỦAMÁU...................................................................................................................4

II.THÀNHPHẦNCỦAMÁU................................................................................................................4

III.KHỐILƯỢNG VÀĐẶCTÍNHCỦAMÁU....................................................................................9

IV.ĐÔNG MÁU,SỰCHỐNGĐÔNGVÀMIỄNDỊCHCỦAMÁU................................................11

V.CÁCNHÓMMÁU...........................................................................................................................13

CHƯƠNGIII:SINHLÝTUẦNHOÀN............................................................................................16

I.KHÁIQUÁTCHUNG.......................................................................................................................16

II.SINHLÝTIM...................................................................................................................................17

III.SINHLÝMẠCH.............................................................................................................................23

CHƯƠNGIV:SINHLÝHÔHẤP.....................................................................................................28

I.KHÁIQUÁTCHUNG.......................................................................................................................28

II.HÔHẤPNGOÀI..............................................................................................................................29

III.CÁCTHÔNGSỐ HÔHẤP(CÁCCHỈTIÊUSINHLÝHÔHẤP)...............................................31

IV.SỰTRAOĐỔIKHÍỞPHỔIVÀỞMÔ........................................................................................32

V.SỰVẬN CHUYỂNKHÍTRONGMÁU.........................................................................................34

VI.SỰĐIỀU HOÀHÔHẤP................................................................................................................37

CHƯƠNGV:SINHLÝ TIÊUHOÁ..................................................................................................40

I.KHÁIQUÁTCHUNG.......................................................................................................................40

III.TIÊUHOÁỞDẠDÀY...................................................................................................................42

IV.TIÊUHOÁỞRUỘTNON.............................................................................................................46

V.TIÊUHOÁỞRUỘT GIÀ................................................................................................................49

VI.SỰHẤP THUCÁCCHẤT.............................................................................................................50

CHƯƠNGVI:SINHLÝBÀITIẾT...................................................................................................55

I.KHÁIQUÁTCHUNG.......................................................................................................................55

II.SỰTẠOTHÀNHNƯỚCTIỂU.......................................................................................................55

III.SỰBÀIXUẤTNƯỚCTIẾU..........................................................................................................60

IV.SỰBÀITIẾTMỐHÔIVÀCHẤTNHỜN....................................................................................61

V.ỨNGDỤNGCỦASINHLÝBÀITIẾT..........................................................................................62

CHƯƠNGVII:TRAOĐỔICHẤTVÀNĂNGLƯỢNG................................................................63

I.KHÁINIỆM.......................................................................................................................................63

II.TRAOĐỔICHẤT............................................................................................................................63

III.CHUYỂNHOÁNĂNGLƯỢNG....................................................................................................70

IV.ĐIỀUNHIỆT...................................................................................................................................75

CHƯƠNGVIII:SINHLÝ NỘITIẾT...............................................................................................77

I.KHÁIQUÁTCHUNG.......................................................................................................................77

II.ĐẠICƯƠNGVỀ HORMONE.........................................................................................................77

III.CÁCTUYẾNNỘITIẾTCHỦYẾU...............................................................................................79

IV.CƠCHẾVÀCÁCDẠNGTÁCĐỘNGCỦAHORMONE...........................................................87

V.VÀIDẠNGNỘITIẾT ĐẶCBIỆTCỦAĐỘNGVẬT...................................................................91

CHƯƠNG:IX SINHLÝSINHSẢN..................................................................................................93

I.KHÁIQUÁTCHUNG.......................................................................................................................93

II.SỰSINHSẢNHỮUTÍNHỞNGƯỜIVÀĐỘNGVẬT................................................................94

III.CHỨCNĂNGSINHLÝCỦACƠ QUANSINHDỤC.................................................................98

IV.SỰHÌNHTHÀNHGIAOTỬ.......................................................................................................100

V.SỰTHỤTINH................................................................................................................................102

VI.SỰLÀMTỔVÀPHÁTTRIỂNCỦAPHÔITHAI.....................................................................104

VII.SỰĐẺCONVÀNUÔICON......................................................................................................106

VIII.SỰĐIỀUHOÀSINHSẢNBẰNGHORMONE.......................................................................107

IX.SỰSINHSẢNĐẶCBIỆT............................................................................................................108

X.SINHĐẺCÓKẾ HOẠCHVÀCÁC BỆNHVỀ QUANHỆ TÌNH DỤC....................................110

CHƯƠNGX:SINHLÝ VẬNĐỘNG CƠ.......................................................................................112

I.KHÁIQUÁTCHUNG.....................................................................................................................112

II.CÁCLOẠICƠ, ĐẶCĐIỂMVÀĐẶCTÍNHCỦACƠ................................................................112

III.CÁCHÌNHTHỨC VÀTHỂLOẠICOCƠ.................................................................................114

IV.CƠCHẾPHÂNTỬCỦASỰCOCƠ..........................................................................................116

CHƯƠNGXI:SINHLÝHỆTHẦN KINH.....................................................................................120

I.KHÁIQUÁT VỀ HỆ THẦNKINH.................................................................................................120

II.SỰPHÁTSINHXUNGĐỘNGTHẦNKINHVÀDẪNTRUYỀNHƯNG PHẤN....................121

III.CHỨCNĂNGCỦATUỶSỐNG.................................................................................................125

IV.CHỨCNĂNGCỦACÁCVÙNGTHÂNNÃO...........................................................................127

V.CHỨCNĂNGCỦABÁNCẦUĐẠINÃO...................................................................................131

CHƯƠNGXII:HOẠTĐỘNGTHẦN KINHCẤP CAO..............................................................135

I.PHẢNXẠ VÀCUNGPHẢNXẠ...................................................................................................135

II.PHẢNXẠCÓĐIỀUKIỆN............................................................................................................136

III.CÁCQUÁTRÌNHỨCCHẾỞVỎNÃO.....................................................................................141

IV.CÁCQUYLUẬTCƠ BẢNCỦATHẦNKINH CẤPCAO.......................................................144

V.GIẤCNGỦ,GIẤCMƠVÀTHÔIMIÊN......................................................................................146

VI.HỆ THỐNGTÍNHIỆU.................................................................................................................148

VII.CÁCKIỂUHOẠTĐỘNGTHẦNKINH....................................................................................149

CHƯƠNGXIII:SINHLÝ CƠ QUANCẢM GIÁC......................................................................152

I.KHÁIQUÁTCHUNG.....................................................................................................................152

II.SINHLÝCỦACÁCCƠQUANCẢMGIÁC...............................................................................155

TÀILIỆUTHAMKHẢO.................................................................................................................165

I.KHÁI NIỆM MÔN HỌC

CHƯƠNG I MỞ ĐẦU

1.Địnhnghĩa, nhiệmvụ vàphânloại

Địnhnghĩa:sinhlýhọclàmônkhoahọcnghiêncứuchứcnăngcủacáctếbào, cáchoạtđộng,cácbiểuhiệncủasựsốngtrêncơthểngườivàđộngvậttrongmốiquan hệ vớimôitrường sống.

Nhiệmvụcủabộmôn:quansát,môtảhiệntượng,giảithíchcơchế,pháthiện quy luật vàứng dụng quy luật để điều khiển sự sống.

Phân loại: tuỳtheo nội dung nghiên cứu màsinh lý học được chia thành:

+Sinhlýhọcđạicương:nghiêncứucáchiệntượngchung,cácquátrìnhlýhọc, hoáhọc,sinhhọcxảyratrongcơthểngườivàđộngvật.Vídụ:nghiêncứucácquá trìnhtraođổichấtvànănglượngđểcơthểpháttriển,nghiêncứucácphảnxạlàmcơ thể thích ứngvớimôitrường.

+Sinhlýhọcchuyênkhoa:nghiêncứumộtkhíacạnhnàođócủasựsốngở

ngườivà độngvật. Ví dụ:

-Nghiêncứumộthệcơquan:sinhlýtuầnhoàn,sinhlýtiêuhoá,sinhlýhôhấp, sinhlýbài tiết, sinh lý sinh sản, sinh lý thầnkinh...

-Nghiên cứu một đối tượng nào đó: sinh lý cá, sinh lýếch, sinh lý gà, sinh lý khỉ, sinh lý người...

-Nghiêncứumộttrạngtháicủacơthể:sinhlýthường,sinhlýbệnh,sinhlýlao

động, sinh lý thể thao...

2.Vai trò của sinh lý học

Sinhlýhọclàcơsởcủanhiềumônkhoahọckhácnhưtâmlýhọc,giáodụchọc, y học, hoá học, sinh thái học, di truyền học, nhân chủng học,giáodục thể chất...

+Sinhlýhọcvừalàcơsởvữalàyêucầucủayhọc.Ngườithầythuốcmuốn chữatrịđượcbệnhtậtphảinắmvữngcáchoạtđộngsinhlýbìnhthườngbấtthường, các trạng thái bệnh lý của cơ thể người để chẩn đoánbệnhchínhxác.

+Sinhlýhọclàcơsởquantrọngcủathểdụcthểtha0,giúpnắmvữngđược nhữngquyluậtbiếnđổisinhlýtrongquátrìnhluyệntậpđểtừđópháttriểntốchấtthể lựccủavậnđộngviên,thànhtíchthiđấuthểtha0,cácphươngpháphuấnluyệnphù hợp…

Sinhlý học có nhiều mốiquanhệ mật thiết với các môn khoa học khác:

+Vớisinhtháihọc:ngườivàđộngvậtluônluônchịuảnhhưởngcủacácyếutố môitrườngnhưnhiệtđộ,ánhsáng,khíhậu,điệntrường,từtrường...Cácchukỳxác địnhcủathiênnhiênnhưngày,đêm,tháng,mùa,nămđãtácđộngvàtạoracácchukỳ sinhlýcủangườivàđộngvậtnhưchukỳthức,ngủ,kinhnguyệtcủangười,mùadicư

1

của chim, mùa sinh đẻ của động vật...

+Vớiditruyềnhọc:khiđãhiểuđượcquyluậtditruyềnquanhiễmsắcthểthì sinhlýhọccóthểgiảithíchđượchiệntượngsinhcontrai,congái,hoặchiệntượng xảy thai liên quanđếnsự bất đồngvề yếu tố Rh của máu mẹ và máu con.

+Vớitoánhọc,lýhọc,hoáhọc:từlâucáckiếnthứclýhọc,hoáhọcđãđược dùngđểgiải thích các chức năng của sự sống. Ví dụ:

-Lomonosov(Nga)vàLavoisier(Pháp)đãchứngminhđược:hôhấplàmộtquá trìnhoxyhoá,tuầnhoànmáutuântheođịnhluậtthuỷđộnghọc,mắtlàmộthệthống thấu kính quang học.

- Giavani(Ytalia)đãpháthiệnluồngthầnkinhthựcchấtlàmộtdòngđiệnsống

(dòngđiện sinh học.).

-Các số liệu sinh lý học đã được sử lý bằng toán thống kê sinh học.

+Vớicáckỹthuật,thiếtbị:vìlàmộtkhoahọcthựcnghiệmnênvớicácthiếtbị kỹthuậtcànghiệnđạicànggiúpchokếtquảnghiêncứusinhlýcàngchínhxác.Vídụ nhờ kỹ thuật vi điện tử đã đođược điện tim,điện não...

II.CÁC PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨUSINHLÝHỌC

1.Quan sát

Cáchiện tượng sinh lý có thể được:

+Quansátbằnggiácquan:xúcgiácnhưsờ,nắn,gõ;thínhgiácnhưnghe;thị

giácnhư nhìn; vị giác như nếm; khứu giác như ngửi.

+Quansátbằngcácthiếtbịnhưvôtuyếntruyềnhình,kínhhiểnvi,kínhhiểnvi

điện tử vàcácthiết bị khác để điđến định tính, định lượngnhữnghoạt động sinh lý.

2.Thực nghiệm

+Dùngđộngvật để thực nghiệmvới hai mức độ :

-Cấp diễn: mổ động vật trong trạng thái bất thườngvới thời gian ngắn.

PhươngphápnàyđãđượcsửdụngtừthểkỷII:Galien(Lamã)đãmổlợn,khỉsốngđể

nghiêncứuchức năng của mạch máu và dây thần kinh.

-Trườngdiễn:mổđộngvậtsốngvớithờigiandàiđểtheodõihoạtđộngcủa chúngsauphẫuthuật.I.P.PHvlovđãmổchóđặtốngthoátnướcbọt,dịchtuỵdịchvị, cho chó ăn uống và sốngbìnhthường đểnghiêncứu chức năng củacácdịch tiêu hóa.

+Đặtgiảthuyếtnhằm phỏngđoánbảnchấtvàcơchếcủacáchiệntượngsinhlý. Vídụ:W.Harvey(Anh)dựavàoquansátcủamìnhđãxâydựngnênsơđồtuầnhoàn, sơđồnàyđượcpháchoạdựatrêngiảthuyết:trongcáccơquancónhững"khehởcho máuchảytừđộngmạchsangtĩnhmạch.Sau34năm,giảthuyết"khehở"củaHarvey đãđượcM.Malpighi(Ytalia)xácminhlàđúngnhờpháthiệnrahệmaomạchphổivới sựhỗtrợcủakínhhiểnvi(1661khiđóHarveyđãquađời).Saunày,Engelsđãđánh giá: Harvey là người đã làmcho môn sinh lýtrở thành một khoa học.

3.Nguyêntắc chọn đối tượngnghiêncứu

2

Đối tượngnghiên cứuđược chọnlựa dựatrên3nguyêntắc sau:

+Nguyên tắc điển hình:

-Muốntìmhiểusinhlýmộtloàiđộngvậtnàođóthìđốitượngnghiêncứuchính là độngvật đó.

-Cónhữngquyluậtsinhlýchungchonhiềuloàiđộngvậtnêncóthểchọnloài độngvậtnàophùhợpnhấtvớiđiềukiệnphòngthínghiệmnhưcá,ếch,gà,chuột,thỏ, chó... làm đối tượng nghiên cứu.

+Nguyêntắcantoàn:cónhiềuvấnđềsinhlýcủaconngườicầnđượclàmsáng tỏ,nhưngđểbảođảmantoàntrướctiênphảithínghiệmtrênđộngvật.Vídụ:trước khiI.Gagarinđượcđưalênvũtrụ(12.04.1961)thìcácnhàsinhlýhọcXôViếtđãđưa lênvũtrụnhiềuđộngvậtmàmởđầulàchuyếnbaycủachóLaikatrongtàuSputnik ngày 3.11.1957.

+Nguyêntắctừdễđếnkhó:nhiềuquátrìnhsinhlýnếunghiêncứungaytrên ngườithìrấtphứctạpdođótrướctiêncầnnghiêncứutrênđộngvậtbậcthấp.Vídụ: trínhớcủangườilàmộthiệntượngsinhlýđặcbiệtkhónhưngtrínhớnàyđãđược nghiên cứutrênđối tượngđỉa phiến.

III.LỊCH SỬPHÁTTRIỂN BỘ MÔN

+Nhữnghiểubiếtđầutiênvềchứcnăngcơthểđãđượcnêulêntừrấtxaxưa: Hippocrate,Galien.Hippocratechorằng:hoạtkhítrongphổichuyểnsangmáurồilưu thôngkhắpcơthể.Galienchorằng:vậtkhítrongnãochiphốitâmlinh,vậtkhítrong gan và mạch chi phối dinh dưỡng, hoạt khí trong tim chi phối sự gan dạ.

+Thế kỷ XVI: Servet tìm ra tuần hoàn phổi.

+Thế kỷ XVII:

-W Harvey (1578-1657): phát hiện ra tuầnhoàn máu.

-R. Decarte (1596-1650):nghiêncứu và phát hiện ra phản xạ

+Thế kỷ XIX-XX:

-Sechenov (1829-1905): nghiên cứuvề sinh lý thần linh và sự mệtmỏi.

-IPHvlov(1849-1936):nghiêncứuvềsinhlýtiêuhoá,hoạtđộngthầnkinhcấp cao vớinhiều phươngphátphẫu thuật độcđáo.

-Orbelei (1882- 1958):nghiên cứuvề sinh lý hoạt động của hệ cơ, thần kinh giao cảm, cơ quan phân tích.

Saunày còn xuất hiệnnhiều nhà sinh lý học nổi tiếng khác.

3

I.CHỨCNĂNG CỦA MÁU

CHƯƠNG II SINH LÝ MÁU

Máulàmộtdịchlỏngđượclưuthôngtrongmộthệthốngốngkíngọilàhệmạch máu.Máucùngvớidịchbạchhuyết,dịchgianbào,dịchnãotuỷ,dịchmàngphổi,dịch màngtim...tạonênmôitrườngtrong(nộimôi)củacơthể.Máucócácchứcnăngsinh lý quan trọng sauđây:

+Vận chuyển:

-MáuvậnchuyểnkhíO2  từphổiđếncáctếbàocủamôvàkhíCO2  từcáctếbào về phổiđể thải ra môi trường ngoài. Chứcnăng này cònđược gọi là chứcnăng hô hấp.

-Máuvậnchuyểncácchấtdinhdưỡng:axitamin,glucose,axitbéo;cácmuối khoáng,cácloạivitamintừốngtiêuhoátớiganrồiđinuôicơthể.Chứcnăngnàycòn được gọi là chức năng dinh dưỡng.

-Máuvậnchuyểncácsảnphẩmcặnbãcủaquátrìnhtraođổichấtnhưure,axit uric,creatin...từcácmôđếncáccơquanbàitiếtnhưthận,da,phổi,ruộtđểthảira ngoài. Chức năng này cònđược gọi là chức năngđào thải.

+Điều hoà:

-Điềuhoàthânnhiệt:nhờkhảnăngcogiãncủahệmạchmàmáuđemnhiệttừ cáccơquantạonhiệtnhưgan,cơ đếnnhữngnơibịmấtnhiệtnhưdalàmổnđịnhnhiệt độ cơ thể.

-Điềuhoàthểdịch:máuđemcáchormone(thểdịch)từcáctuyếnnộitiếtđến các cơ quan đềđiều hoà hoạt động.

+Bảo vệ:Bạch cầu ở trong máu có khả năng:

-Tiêu diệt các vi trùng, vi khuẩn nhờ cơ chế thựcbào.

-Tạokhángthể:tấncôngcáctácnhânxâmnhậpvàocơthểbằngphảnứng khángnguyên-khángthể.Cácphảnứngnàycóliênquanđếnkhảnăngmiễndịchtự nhiên của cơ thể.

II.THÀNH PHẦN CỦA MÁU

Máulàmộtloạimôliênkếtđặcbiệtgồmhuyếttươngchiếm55-60%thểtích máu và huyết cầu chiếm40-45%.

1.Huyết tương

Huyếttươnglàphầndịchlỏngcủamáucómàuvàngnhạt,gồmchủyếulànước:

90-92%,cácchấtkhác: 8-10%:protein, gluxit,lipit,cácmuốikhoáng,cácvitamin,các enzym, honnone.

a.Protit huyết tương

Tronghuyếttươngcóhơn100loạiproteinkhácnhaumàfibrinogen,albumin, globulin chiếm lượngchủyếu.

4

+Fibrinogen:làchấtthamgiavàoquátrìnhđôngmáu:nóbịbiếnđổithành fibrin (sợi máu) dưới tácdụng của thrombin.

+Albumin:dogantiếtra,đượcchuyểnđếntếbàovàbiếnthànhalbuminđặc trưngcủamô.Nóthamgiavàocấutrúctếbàovàđặctrưngchokhảnăngsinhtrưởng, phát triển của cơ thể.

+Globulin:có ba loại chủyếu làα, β, γ trong đó:

-α, βglobulintham giavàovậnchuyểncholesterin,hormone,cácphotphatit,các axit béo.

-γ globulincó vai trò trong miễn dịch nó rất cần cho sự tạo kháng thể.

b.Gluxit huyết tương (đườnghuyết)

Tronghuyếttương,gluxitcóhaidạngđơngiảnlàglucosevàfructose.Trong trạngtháinghỉ,glucosehuyếtcủangườiViệtNamlà90±13mgtrong100mlhuyết tương (90±13mg%).

Hàmlượngđườngtrongmáuphụthuộcvàotrạngtháisinhlýcủacơthể,hoạt độngcủacáctuyếnnộitiết,hệthầnkinhvàvàođặcđiểmcủaloài.Hàmlượngđường huyếtcủamộtsốloàiđộngvật(mg%)nhưsau:ngựa:60-110,bòcái:40-100,cừu:

40-65, lợn:40-250,thỏ: 100, chó: 70-100,gà mái:130-260,vịt: 150.

Đườngtrongmáutồntạiởdạngtựdovàdạngliênkếtvớiprotein(40-50%).Khi vượtquamứcbìnhthườngởtrongmáuthìglucosesẽđượcchuyểnthànhglycogendự trữởgandướitácdụngcủahormoneinsulin.Vìvậykhinhượcnăngtuyếntuỵ(thiếu insulin)thìglycogenkhôngđượctạora,hàmlượngđườngtrongmáutăngcaovàbị thải ra ngoài qua nướctiểu (bệnh đái tháođường).

c.Lipit huyết tương

Tronghuyếttương,lipitchiếmkhoảng0.5-1%,tồntạidướidạngmỡtrungtính vàcácsảnphẩmphângiảicủanólàglyxerin,axitbéo.Ngoàiracòncólipoprotein, cholesteron, photpholipit. Nhờ lipoprotein màglyxerin và axit béođược hấp thu từống tiêuhoávềganrồitớicácmô.Từcholesteronmàcáchormoneloạisteroitđượctổng hợp.

Khivượt quá mức bình thường trong máu, lipit sẽ được biến đổi thành mỡ dự trữ. Khiquádưthừanó  tíchtụlạivàbámvàocáccơquannhưgan,thận,thànhmạch máu...cảntrởchứcnăngbìnhthườngcủacáccơquanđódẫnđếnbệnhlý(bệnhxơ vữa thành mạch máu...).

d.Các chất điện giải

HuyếttươngchứanhiềumuốikhoángvớicácloạilớnNa+,K+,Mg++,Ca++,Cl- SO4--  HCO3-,HPO4--.Hàmlượngmuốikhoáng(điệngiảiđồ)bìnhthườngcủangười Việt Nam (tính = mEq/l: Eq= 1/1000mg) là:

Na+:142,5 ± 9,67                     Ca++:5,1± 0,56

5

K+:4,37 ±0,37                         Cl-:107 ±0,37

Nồngđộmuốikhoángtronghuyếttương(docácnguyêntốđalượngquyếtđịnh) củangườivàđộngvậtcóvúlà0,9%;củachim:l,l%;củađộngvậtbiếnnhiệt:0,7% trongđóchủyếulàNaCl(60%).Dungdịchcónồngđộmuốikhoángtươngứngđã nêutrênđượcgọilàdungdịchsinhlýđẳngtrương-đượcdùngtrongcácthínghiệm sinh lý và y học.

e.Nitơ cặn (Nitơ phi protit)

Đólànhữnghợpchấthữucơkhôngphảilàprotein,baogồmure,axituric, creatin,amoniac,kiềm  phun...Chúngđượccoilànhữngchỉtiêuđặctrưngchocác trạng thái bệnh lý và sinh lý khác nhau của cơ thể.

Nitơcặn lànhữngsản phẩm của quá trình trao đổi protein trong đó có những chất gâyảnhhưởngxấuđếnhoạtđộngcủacáccơquan.ĐịnhlượngNitơcặncóýnghĩarất lớptronglâmsàng.Vídụkhiviêmthận,Nitơcặnkhôngđượcbàitiếtthíchđángnên hàmlượngcủa nó tăng cao trongmáu gây trúngđộc Nitơ máu.

2.Huyết cầu

Đólàthểhữuhình(cóhìnhdạng)củamáu,baogồmhồngcầu,bạchcầuvàtiểu cầu Hình l: Cấu trúc Hemoglobin

a.Hồng cầu

*Thànhphầncủahồngcầu: chứa  nước:63%,chấtkhô:37%. trongchấtkhôchứa95%(làhuyết sắc tố - hemoglobin (Hb).

-Hàm  lượng  Hb  được  tính bằngsố  gamHbcótrong100ml máu (g%). Hàm lượng này thay đổi tuỳthuộcvàotuổitác,  giớitính, trạngtháicơthể,điềukiệnsống, đặcđiểmcủaloài.HàmlượngHb trong  máu  người  Việt  Nam:  13-

15g%,trongđónam:14,6±  0,6;

nữ:13,2±0,5;trẻem:19,5.Hàm

lượngHbtrongmáucủamộtsốđộngvậtnhưtrâu:8,3;bòđực9,0;lợn:10,6;gàmái:

12,7.

+Chứcnăng của Hb:

-VậnchuyểnkhíO2  tưphổiđếncáctếbàodocácphântửHbdễdàngkếthợp với O2tạo thành oxyhemoglobin theo phản ứng:

6

Đây là phản ứngthuận nghịch,chiềucủa phảnứngdophânápcủaO2quyết định. Cụthể,ởphổi,phânápcủaO2  caonênphảnứngdiễnratheochiềuthuận:HbO2  được tạothành.Ởmô,phânápcủaO2  thấp,phảnứngdiễnratheochiềungược,HbO2  bị phân ly thành:

MộtgamHbcóthể kếthợptốiđa với1,34mlO2màtrong100mlmáucótới15g Hbnêncóthểvậnchuyểntốiđatới20mlO2.ĐólàmứcbãohoàO2  củamáuđộng mạch.

Trongđiềukiệnbấtthường,khảnăngvậnchuyểnO2  củaHbbịgiảmsútgâyhậu quảnghiêmtrọng.  Ví  dụkhihítphảikhícónhiềuCO(monoxitcacbon)thìHbCO (cacboxyhemoglobin)được tạo thành:

Hb+ CO→HbCO

LựchútcủaCOvớiHbcaogấp200lầnsovớiO2nênkhiHbđãkếthợpvớiCO

thìkhông còn khả năng kết hợp với O2nữa. Đó là cơ chế ngộ độckhíC0,gâyngạt thở.

-VậnchuyểnkhíCO2  từtếbàoraphổidoHbdễkếthợpvớiCO2  đểtạothành

HbCO2(cacbaminohemoglobin) theo phản ứng:

Hb+ CO2⇔HbCO2

Đâycũnglàphảnứngthuậnnghịch,chiềucủaphảnứnglàdophânápcủaCO2 quyếtđịnh.Ởmô(tếbào)chiềucủaphảnứnglàthuậndophânápcủaCO2  caonên HbCO2đượctạothành.CònởphổiphảnứngxảyratheochiềungượcdophânápCO2 gồm thấp nên HbCO2bị phân ly :

HbCO2⇔Hb+CO2

SựvậnchuyểnO2, CO2  cònđượcgọilàchứcnănghôhấpcủaHb.NgoàiraHb còncóchứcnăngđệm:điềuhoàcânbằngaxit-bazơtrongmáu,chẳnghạnkhiaxit (như H2CO3) tăng trong máu thì phản ứngđệm sẽ diễn ra:

KHb+ H2CO3⇔HHb+ KHCO3

HHblàmộtaxityếuhơnH2CO3  nhờđóđộaxittrongmáugiảmxuống,pHcủa máu trở về trạng thái cân bằng.

*Tốcđộlắngcủahồngcầu:nếuđểnguyênmáuđãphachấtchốngđông,hồng cầusẽlắngdầnxuống  vớitốcđộ3-9mm/hđốivớinamvà7-12mm/hđốivớinữ. Hồngcầucàngnhiềutốcđộtăngcàngnhanh.Nếutốcđộlắngtăngnhiềulầnlàtriệu chứng của viêmnhiễm, có thai.

b.Bạch cầu

*Sốlượngbạchcầu(nghìn/mm3  máu):ởngườiViệtNam:4000-9000.Sốlượng này có thể thayđổi tuỳ thuộc vào:

+Lứa tuổi: trẻ sơ sinh: 10000-25000, trẻ 5 tuổi: 4300 - 13000.

7

+Trạngtháisinhlý:bạchcầutăngkhibịnhiễmkhuẩncấptính,giảmkhibị

nhiễm độc,phóngxạ, suy tuỷ.

+Trạngtháicơthể:bạchcầutăngsaukhiăn,laođộngnặng,hoạtđộngthể

thao...,

Bạchcầucủamộtsốloàiđộngvậtnhưsau:cừu:8,2;chó:9,4;dê:9,6;nghé:12;

lợn con: 15 ; lợn lớn: 20; cá mè trắng:51...

*Côngthứcbạchcầu:làtỷlệ(%)củacácloạibạchcầu.Côngthứcnàykhác nhautuỳthuộcvàotuổitác,đặcđiểmloài,trạngtháisinhlýcủacơthể.Nólàmộtchỉ tiêu sinh lý máu rất quan trọng trong chẩn đoán lâmsàng.

+Công thức bạch cầucủangười Việt Nam:

-Bạch cầuhạt ưa bazơ: 0,5%

-Bạch cầuhạt ưa axit : 9- 11 %

-Bạch cầuhạt trung tính: 66%

-Bạch cầu mono (monocyte): 2-2,5%

-Bạch cầu limpho (limphocyte): 20-25%

+Công thức bạch cầuthay đổi tuỳtheo trạng thái bệnhlý:

-Tỷlệbạchcầuhạttrungtínhtăngtrongnhữngbệnhnhiễmkhuẩncấp,giảm trong các bệnh sởi, cúm, quai bị, thương hàn, sốt rét, sốt xuấthuyết.

-Tỷ lệ bạch cầu hạt ưa axit tăng khi bị dị ứng, hen, ký sinh trùng đường ruột.

-Tỷ lệ bạch cầu hạt ưa bazơ tăng trong các bệnh viêmmãn tính.

-Tỷ lệ bạch cầu limpho tăng trong các bệnhnhiễm khuẩn mãn tính.

*Chứcnăngcủabạchcầu:bảovệcơthểtheocơchếmiễndịchnhờ2khảnăng:

thực bào vàtạo kháng thể.

+Thựcbàocácvikhuẩn,vậtlạ...xâmnhậpvàocơthểhoặcdọnsạchxácvi khuẩn tại các ổ viêmnhiễm,vết thương.

-Bạchcầuhạttrungtính:cóthểthựcbào5-20vikhuẩn,chuyểnđộngtheokiểu amip,xuyênquathànhmạchmáutớinơiviêm nhiễm, thòchângiả vâyquanhvậtlạ và tiết enzym phân huỷ vật lạ.

-Bạchcầuhạtưaaxit:khảnăngthựcbàoyếuhơnnhưngdọnsạchcácổviêmở giaiđoạncuối.Nótiếtrachấtprecipitinlàmkếttủacácproteinlạhaylàmmấtđộctố dovikhuẩntiết ra.

-Bạchcầuhạtưabazơ:khôngcókhảnăngthựcbàonhưnglạitiếtrahepHrin vào máuđể ngăn cản quá trìnhđông máu trong lòng mạch.

-Bạchcầumono:cókhảnăngthựcbàorấtlớn:100vikhuẩn,bạchcầunàycòn kích thích bạch cầu limpho tạo kháng thể đặchiệu để tiêu diệt các tác nhân gây bệnh.

+Tạokhángthể:dobạchcáulimphophụtráchvìchúngsảnxuấtkhángthểβ-

8

globulinvàγ-globulinchốngtácnhângâybệnh.BạchcầunàycóhailoạilimphoB:

sản xuất β, γ-globulin lưu thông.

-Limpho T; có hai dạng:

Dạng tế bào cứu trợ: giúp limpho B sản xuất kháng thể.

Dạngtếbàoloạibỏ:chấmdứthoặcloạitrừcuộcchiếncủacơthểchốngmầm bệnh.

TrongtrườnghợpbịmắcbệnhAIDS(AcquiredImmuneDeficiencySyndrome) màtácnhângâybệnhlàHIV(HumanImmuneVirus)thìsốtếbàoloạibỏvượtquásố tếbàocứutrợ,mặtkhácHIVtấncôngtếbàocứutrợdovậyviệcsảnxuấtcáckháng thể bị giảmsút làmsuy giảmkhảnăngmiễn dịch và cơ thể dần suy kiệt.

c.Tiểu cầu

Tiểucầulàthểhữuhìnhcủamáucònđượcgọilàtiểuthểđôngmáunênnótham gia vào quá trình đông máu.

+Giải phóng chất thrombopiastin đểgâyđông máu.

+Khigặpchỗthôráp(mạchmáubịđứt)tiểucầungưnglạithànhcụcgópphần

đóngmiệng vết thương.

+Khi bị vỡ, tiểu cầu còn tiết ra chất serotonin gây co mạch để cầm máu.

III.KHỐILƯỢNG VÀ ĐẶC TÍNH CỦAMÁU

1.Khối lượng của máu

Khốilượngcủamáungườivàđộngvậtchiếmchừng1/13trọnglượngcơthể.Tỉ

lệ này thayđổi tuỳloài:

-Ở người lượng máu chiếmkhoảng7-9%trọng lượngcơ thể.

-Lượngmáuởmộtsốđộngvật(tínhtheo%thểtrọng):lợn:4,6;thỏ:5,7;chó:

6,8;bò sữa: 8,2; gà mái:8,5.

Bìnhthườngchỉcó1/2lượngmáuđượclưuthôngtronglòngmạchgọilàmáu tuầnhoàn,sốcònlạigọilàmáudựtrữđượcgiữlạitrongcáccơquan:lálách:16%; gan:24%;mạchmáudướida:10%.Tỉlệgiữamáutuầnhoànvàmáudựtrữthayđổi tuỳtheotrạngtháicơthể:khinghỉhoặcngủlượngmáudựtrữtănglên,khivậnđộng lượngmáutuần hoàn tăng.

2.Đặc tính của máu

a.Tỉ trọngcủa máu

Tỉ trọng này khác nhau tuỳloài nhưng độ chênh lệch không lớn lắm:

+Tỉtrọngmáutoànphầncủangườilà1,05trongđótỉtrọngcủahuyếttươnglà

1,028; của hồng cầu là 1,1.

+Tỉtrọngcủamáugiasúc:lợn,bòcái,lừa,cừu:1,04;củachó,gà,dê,bòđực, ngựa là 1,06.

9

Dotỉtrọngcủahồngcầulớnhơncủahuyếttươngnênnếuđểyênmáuđãchứng đôngthìsaumộtthời  giancáchồngcầusẽlắngxuống,nổilêntrênlàphầnhuyết tương màu vàng.

b.Độ quánh củamáu

Độquánhnàylàdosựmasátcácphầntửcủamáuvốndínhvàonhau,độquánh nàyđược quyết định bởi hàm lượngproteinvà số hồngcầu.

Độquánhcủamáuđượcsosánhvớiđộquánhcủanướcnguyênchất:nếucủa nước là 1 thì của máu là 3-6.

Độquánhcủamáungườicaogấp5lầnsovớinướctrongđócủahuyếttương:

1,7-2,2.

Độquánh của máu tăng lên khi cơthể bị mấtnhiều nước (toát mồ hôi, đi tháo).

c.Áp suất thẩm thấu của máu

Lựclàmdichuyểndưngdịchđiquamàngbánthấmđượcgọilàápsuấtthẩm thấu hay thẩm áp. Áp suấtthẩm thấucủamáulàdomuốikhoáng(chủ yếu là NaCl) tạo nênvàđođược7,5tấm.Proteintronghuyếttươngtạoramộtthẩmápgọilàápsuất keovớitrịsố25mmHg(0,03-0,04atm)Ápsuấtkeotuynhỏnhưngrấtquantrọngvì proteinhuyếttươngcókíchthướclớnkhôngthoátrakhỏilòngmạchđượcnênnógiữ nướcởlạitronghuyếttương.Thẩmápcủamáugiữchohồngcầukhôngbịpháhuỷ. Vìvậyđểphụcvụchocôngtácnghiêncứuvàlàmthínghiệmsinhlý,ngườitaphải tạoradungdịchsinhlýđẳngtrươngtrongđóchứamộtsốmuốivôcơcónồngđộgần giốngvớihuyếttương,cóthẩmáptươngđươngvớithẩmápcủahồngcầu(thẩmáp củahuyếttươngvàcủahồngcầubằngnhauthìhồngcầugiữnguyênhìnhdạngvà kíchthước).Nếuchohồngcầuvàodungdịch ưutrương(chứanhiềuNaCl)cóthẩmáp caohơncủahồngcầuthìhồngcầusẽteolạidobịrútmấtnước.Trongdungdịchsinh lýnhượctrươngcóthẩmápthấphơncủahồngcầuthìhồngcầuhút  nướcsẽcăng phồngvàvỡra.Cảhaitrườnghợptrên(hồngcầuteohoặcvỡ)đềugọilàhiệntượng tiêuhuyết.  DungdịchsinhlýchứahàmlượngNaophùhợpvớimáucủangườilà

0,9%;củangựa:0,927%;củabò:0,936%;củacừu:0,978%;củadê:0,955%;củachó:

0,933%.

d.Độ pH và hệ đệm của máu

*ĐộpHcủamáu:chínhlàđộthăngbằngaxit-bazơ(toan-kiềm).Máucóđộ pH=7,3(hơikiềm),ítthayđổi(0,l-0,2),nóphụthuộcvàomốitươngquangiữaionH+ và OH-.SựổnđịnhđộpHcủamáucóýnghĩasinhlýquantrọngnhưduytrìsựhoạt độngcủacácenzym,hormone,sựtraođổichất...Quátrìnhchuyểnhoátrongcơthể tạoranhiềusảnphẩmdođónồngđộlớnH+  thayđổinhưngđộpHcủamáuvẫnđược ổnđịnh. Đó là do:

-Thận thải axit và bazơ dư thừa,phổi thải CO2rangoài.

-Huyết tương và hồngcầu có nhữnghệ đệm.

10

*Hệđệm:làdomộtaxityếuvớimộtmuốibazơ(kiềm)mạnhcủanótạonên. Trong máu có các hệ đệm chủ yếu sauđây:

+Hệđệmbicacbonat:gồmaxitcacbonicvàmuốikiềmbicacbonat(hoặcNa hoặc K): H2CO3/ BHCO3(B là Na hoặc K).

Khitraođổi chất tăng (lao động nặng),trong máu:

-Nếu nhiều axit lactic, axit này sẽ bị muối cacbonat trung hoà: C2H5COOH+ BHCO3→C2H5COOB+ H2CO3

(axitnày bịthải qua phổi).

-Nếu nhiều kiềm thì sẽ bị H2CO3 trung hoà:

(cả hai bị thải qua thận).

+Hệđệmphotphat:gồmmuốiphotphatdiaxitvàmuốiphotphatmonoaxitcủaK

hayNa: BH2PO4/BHPO4

+Hệđệmprotein(P):gồmcácaxitaminvàcácmuốicủachúng:HP/BP.Muối của hệ đệmnày có thể kết hợp với3/4 lượngH2CO3củamáu:

BP+ H2CO3→HP + BHCO3

ChấtđệmcótácdụngnhấtchínhlàHbcủahồngcầu.Từhuyếttương,H2CO3  sẽ thấmvàohồngcầu,tranhlấycationkiềmcủaHb(vốnlàmộtaxityếu)vàbiếnthành muối bicacbonat:

H2CO3+B Hb →HHb + B HCO3

Hbcókhảnăngđệmlớngấp10lầnsovớicácproteinkhácởtronghuyếttương. Nhờ tác dụng của các hệ đệm mà thăng bằngaxit-bazơ vẫn giữđược ổnđịnh.

IV.ĐÔNGMÁU,SỰCHỐNGĐÔNG VÀ MIỄN DỊCH CỦAMÁU

1.Sự đông máu

Đôngmáulàmộtphảnứngbảovệlàmchocơthểkhôngbịmấtnhiềumáukhi mạchbịtổnthương.Đólàmộtquátrìnhlýhoárấtphứctạpvớisựthamgiacủahơn

20yếutốvàbaogồmhàngchuỗicácphảnứngkếtiếpnhau.Kếtquảcủaphảnứng trướcthúcđẩychophảnứngsauđượcthựchiện,cứnhưvậycảdâychuyềnđôngmáu đượchoànthành.Nênmộtphảnứngbịngừngtrệthìcảdâychuyềnđôngmáusẽbị ảnhhưởng. Quá trình đông máu có thể tóm tắt thành 3 giaiđoạn sau:

+Giaiđoạnl:tạothromboplastin(thrombokinase):khimạchmáubịđứt,tiểucầu va  phải  chỗ  đứt  sẽ   giải  phóng  ra  một  chất  ở  dạng  chưa  hoạt  động  gọi  là Prothromboplastin(Prothrombokinase).DạngnàyđượchoạthoábởicácyếutốIV,V VIII IX XII và chuyển thành dạnghoạt động gọi là thromboplastin (thrombokinase) :

11

+Giaiđoạn2:tạothrombin.Dướitácdụngcủathromboplastincùngvớicácyếu tốIVV,VII,Xthì  mộtchấtcósẵntronghuyếttươngởdạngchưahoạtđộnglà

Prothrombinđượchoạt hoá thành enzymngưnghuyết gọi là thrombin:

+Giaiđoạn3:tạosợimáu-fibrin.Dướitácđộngcủathrombincùngvớicácyếu tốIV, XIII thì mộtchấtcósẵntronghuyếttương ở dạng hoà tan gọilàfibrinogen được biếnthànhsợimáukhônghoàtan-fibrin.Cácsợimáunàykếtthànhmộtmạnglưới

rối bờigiữ cáchuyết cầu lại tạo thành cục máu đông:

Sơ đồ tóm tắt quá trình đông máu:

2.Sự chống đông máu

Máuchảytronglòngmạchthườngkhôngđôngvàluônởthểlỏnglàdocác nguyên nhânsau:

+Lớptếbàonộibìcủathànhmạchmáurấtphẳngvànhẵnnênlòngmạchrất trơndođótiểucầukhôngbịvỡ,giaiđoạn1củaquátrìnhđôngmáukhôngđượctạo thành.

+Một  số  tế  bào  lót  ở  mặt  trong  của  thành  mạch  tiết  ra  chất  chống  đông antithrombinvìvậychấtgâyđôngmáu-thrombin(củagiaiđoạn2)cũngkhôngđược tạo thành. Mặt khác gan cũng tạo ra chất chống đông máu gọi là hepHrin (chấtgan).

Trongkỹthuậttruyềnmáuhoặclấymáurakhỏimạchlàmthínghiệm,đểgiữ

chomáukhỏiđôngngườitathườngchothêmvàomáumộtítaxitxước,axitoxalic,

12

cácaxit trên sẽ biến Có thành muối Ca không hoà tan hoặc không ở dạng ton.

Mộtsốngười(chủyếulànam)mắcbệnhditruyền-máukhóđôngdokhôngtạo đượcthromboplastinhoặcdocóquáítfibrinogennêndùchỉmộtvếtthươngnhỏcũng làm chảy máu rất lâu.

3.Sự miễndịch củamáu

Miễndịchlàkhảnăngkhôngbịmắcbệnhcủacơthểdomáucónhữngchất kháng thể chống được các tác nhân gây bệnh.Có hai loại miễn dịch:

+Miễndịchbẩmsinh:làkhảnăngmàngườivàđộngvậttừkhisinhrađãkhông mắcmộtsốbệnhdovisinhvậtgâybệnhkhôngcókhảnăngsinhsảnvàpháttriển trongcơthểngườivàđộngvật.Vídụvậtnuôikhôngbịmắcbệnhhoaliễu,người khôngmắc bệnh dịchhạchcủađộng vậtcósừng...Miễn dịchbẩm sinh đượccoilàdấu hiệu của loài và là kếtquả của sự phát triển chủng loại.

+Miễndịchtậpnhiễm:làkhảnăngsaukhi khỏibệnh(hoặcđãđượctiêmchủng) cơthểkhôngbịmắclạibệnhđónữa.Đólàkhicókhángnguyênlạ(vikhuẩn,virus, độctốcủachúng)xâmnhậpvàocơthểthìcácbạchcầulimphoBtạorakhángthểvới

bản chất là γ-globulin. Kháng thểnày tiêu diệtkhángnguyênbằng cách ngưngkết, kết

tủahoặctrunghoà...CácbạchcầulimphoBkhutrútrongcáctổchứcbạchhuyếtở dạngchưahoạtđộng.Khinàocókhángnguyêngâybệnhtáixâmnhậpvàocơthể,các bạchcầunàynhanhchóngnhậnrachúngvàsảnxuấtngaykhángthểchốngbệnh.Các kháng thể này có tính đặc trưng cho loài.

V.CÁCNHÓM MÁU

1.Hệ thống ABO

a.Phân loại

Năm1895Bordetđãchứngminhrằng:huyếttươngcủaloàiđộngvậtnàycóthể

làmhồng cầu của loài động vật khác bị ngưngkết (bị đông lại).

Năm 1900 Landsteinervà cộngsự đã chứng minh hiệntượngngưng kếthồng cầu ngaytrongcùngmộtloàikhitrộnmáugiữacáccáthểcùngloài.Khinghiêncứuông đã phát hiện:

+Hồngcầucóhailoạikhángnguyêngọilàngưngkếtnguyên(ngưngnguyên)

đó là A và B vớibản chất là polysacarit.

+Tronghuyếttươngcóhailoạikhángthể gọilàngưngkếttố,đólà(antiA)vàβ

(antiB) vớibản chất là γ-globulin.

+HồngcầuchứakhángnguyênAsẽbịđônglạikhigặphuyếttươngchứakháng thểαcònhồngcầuchứakhángnguyênBsẽbịngưngkếtkhigặphuyếttươngchứa khángthểβ.TrongmáucủamộtngườikhôngbaogiờcùngtồntạicảAvàαhoặcB và β.

Dựavàosựcómặtcáckhángnguyênvàcáckhángthể,ôngđãdùngtênkháng nguyênđặtchotênnhómmáuvàchiahệthốngmáuABOcủangườithành4nhóm sau:

13

Nhómmáu

Khángnguyên ở hồng cầu

Khángthể trong huyết tương

A B O

AB

A B O

Avà B

β (anti B)

α(anti A)

α(anti A) và β(anti B) Không có

b.Sự truyền máu

Truyềnmáulàviệclàmrấtcầnthiếtđểcứungười.Trướckiavìchưacóhiểubiết đầyđủvềcácnhómmáunêntruyềnmáuđãgâyranhiềuhậuquảnghiêmtrọngdẫn đến tử vong.

Năm1900Landsteinerđãtìmranguyênnhânthấtbạicủasựtruyềnmáuvìông

đãchứngminhđượcrằng:máucủa nhữngngườikhácnhauthìcóđặctính lýhoáhọc  không  giốngnhau,hồng cầusẽbịđônglạikhimáucủangười cho  không  phù  hợp  với  máu  người nhận.

Muốntruyềnmáungườitaphải xemxét:

+Ngưng  kết  nguyên  A,B  của máu ngườicho.

+Ngưngkết tố α,βcủa máu người nhận.Vì  truyềnmáuphảitiếnhànhrất

từtừ,tốcđộchậmnênngưngkếttốcủa máungườichobịdòngmáucủangười nhậnlàmphaloãng  ngaydođókhông gây  nguy  hiểm  cho  hồng  cầu   người nhận.

Khitruyềnmáuphảiđảmbảocác nguyên tắc sau:

+  Nguyên  tắc  tối  đa  (tối  ưu): truyền  máucủangườicùngnhómcho nhau: A ÆA,B ÆB,O Æ0,ABÆAB.

+Nguyêntắctốithiểu:khôngcho

Agặp  α,  B  gặp  để  tránh  hiện  tượng hồngcầubịngưngkết(đônglại).Từđó

cósơ đồ truyền máu như sau:

NhómmáuOkhôngcókhángnguyênnêncóthểtruyềnchoaicũngđượcvì

14

khôngbị αvà của huyết tươngngười nhận làmđông. NhómAB vì không có kháng thể

αvàβnênnhậnmáucủaaicũngđược.Tuynhiêncũngphảichúýđếncáchệthống nhóm máu khácđặc biệt là nhómRh có thể gây tai biến trong truyền máu và sản khoa.

c.Cáchxác định nhóm máu

Trướckhitruyềnmáu,điềukhôngthểthiếulàphảixácđịnhnhómmáucủa ngườichovànhómmáucủangườinhận.Muốnxácđịnhđượcngườitadùnghuyết thanh chuẩn hoặc hồng cầu mẫu.

Phương pháp dùng huyếtthanhchuẩn: giỏhai giọt huyếtthanhchuẩn chứa kháng thểαvàβlênhaivịtríkhácnhaucủalamkính.Lấymáucủangườicầnthửtrộnđều

vàocácgiọthuyếtthanhđó.Sauvàiphútquansáthiệntượngngưngkếthồngcầuở

cácgiọt huyết thanh.

2.Hệ thốngmáuRhesus(Rh).

NgườitalấymáucủakhỉMacacusrhesustiêmvào máuthỏnhiều  lần,máuthỏtạonênmộthệthốngmiễn dịchđốivớihồngcầucủamáu  khỉ.Sauđólấyhuyết thanhcủamáuthỏtrộnvớihồngcầucủangườithìthấy đạiđasốhồngcầucủangườiđượcthửbịngưngkết. Chứngtỏhồngcầucủanhữngngườinàycóchứakháng nguyêngiống kháng nguyên của hồngcầu khỉ vàđược gọi là kháng nguyên Rh.

Người  có  kháng  nguyên  Rh  trên  màng  hồng  cầu

đượckýhiệuRh+   (máungườiViệtNamcótỉlệRh+   :

99,93%),ngườikhôngcóRhđượckýhiệuRh.Khángthểrh(ngưngkếttốkhángRh) khôngcósẵntrongmáu,nóđượcsảnxuấtrakhitruyềnmáucủangườiRh+chongười Rh-  (Rh-  tạorhđểchốnglạiRh+).TínhchấtkhônghoàhợpvềRhdễgâytaibiếnkhi truyền máu làmhồng cầu bị tan vỡ.

Trongsảnkhoa,NếuđànôngRh+  lấyvợRh-  thìkhicómang,thainhiphầnlớn làRh+  dochatruyềncho.Khicóthailầnđầu,hệtuầnhoàncủamẹvàcủaconđược ngăncáchbởinhauthai,hoạtđộngnhưmộtmàngchắn,khôngchohailuồngmáugặp nhau.Khisinhconlầnđầu,nhauthaibongra,giảiphónghồngcầucủabé.Hồngcầu nàysẽchuyểnsanghệtuầnhoàncủamẹ.Bạchcầutrongmáucủamẹnhậndạnghồng cầucủatrẻ nhưmộtvậtlạ,cầnđượcloạitrừ.Cơthểcủa mẹsẽsảnsinhrakhángthểra đểchốnglạihồngcầucủacon.Khingườimẹmangthailầnhai,khángthểratrongcơ thể mẹ sẽ xuyên qua nhau thai và phá huỷ hồng cầu củathainhi đưa tới hiện tượngxảy thai.

15

I.KHÁI QUÁT CHUNG

CHƯƠNG III SINH LÝ TUẦN HOÀN

1.Đại cươngvề hệ tuầnhoàn

Hệtuầnhoàngồmtim,cácmạchmáu:độngmạch,maomạchvàtĩnhmạch.Đó làmộthệthốngôngkíntrongđócómáulưuthôngvàtảicácchấtdinhdưỡng,khí CO2,cáchormonetớicáctếbàovàchuyểnsảnphẩmtraođổichấttừcáctếbàođến cáccơquanbàitiết.Nhờhoạtđộngcủatimmàmáuđượclưu  thông  khôngngừng trong mạch, sự lưu thông này lại bảo đảm tính ổnđịnh của môi trường trong.

Năm1628,W.Harveyđãchứngminh:máuvậnchuyểnkhôngngừngtheovòng kín từ tim qua động mạch đến các cơ quan rồi trở về tim bằng tĩnh mạch.

Ởngười và động vật bậc ca0, máu đượcvậnchuyển theo 2 vòng tuần hoàn:

+Vòng tuần hoàn lớn: Từ tâm thất trái, máu động mạch (giàu O2)chảy theo động mạchchủlênđầu,tới  chitrên,xuốngkhoangngực,khoangbụng,chidưới.Động mạchchủphânchiathànhđộngmạchvừa,nhỏvàmaomạch.Sựtraođổichấtgiữa máuvàtếbàophảiquathànhmaomạch:máunhảO2  chotếbào,thunhậnkhíCO2  từ tếbàovàtrởthànhmáutĩnhmạch.Máunàytậptrungvàocáctĩnhmạchnhỏ,vừavà cuối cùng vào tĩnh mạch chủ trên, chủdưới về tâm nhĩ phải.

+Vòngtuầnhoànnhỏ:Xuấtpháttừtâmthấtphải,máutĩnhmạch(giàuCO2) theo.độngmạchphổitớihailáphổiđểthựchiệnsựtraođổikhí:nhảCO2thunhậnkhí O2vàtrở thành máuđộng mạch. Máu này theo 4 tĩnh mạch phổi trở về tâm nhĩ trái.

2.Mối quan hệ giữa hệ tuầnhoànvớicáchệ cơ quan khác

Vớida:Thayđổilưulượngmáutrongcácmạchdướidalàrấtquantrọngtrong

điều hoà thân nhiệt.

Với hệxương:Xươngkiểm soáthàm lượng can xi trong máu.

Vớihệcơ:LượngmáutăngkhicocơsẽnhảO2, chấtdinhdưỡngchotếbàovà chuyểnchấtthảicùngCO2  rakhỏitếbào.Hoạtđộngcủacơgiúpchomáuđượclưu thông trong mạch.

Vớihệthầnkinh:Hoạtđộngcủanãobộphụthuộcchủyếuvàolượngmáuđưa lênđầu.Hệthầnkinhcóvaitròkiểmsoátlưulượngmáuvàhuyếtáp.Vớihệnộitiết: Cáchormonecủacáctuyếnnộitiếtđềuđượcdòngmáuchuyênchởtớicáccơquan đích. Ngượclạisựhoạt độngcủatimvàmạchmáulàdoảnh hưởng trựctiếpcủanhiều hormone.

Vớihệtiêuhoá:cácchấtdinhdưỡngđượchệtiêuhoáphânhuỷthànhnhững chất đơn giản để dòng máu có thể hấp thu.

Với hệhô hấp: Hệ hô hấp nhậnO2vàodòng máu và đẩyCO2rakhỏi mạch máu. Vớihệtiếtniệu:Thậnlọcmáutạothànhnướctiểuđểthảitangoàitứclàlàm

16

sạch máu, giữ chohuyết áp của máuvàthànhphầnnội môiổn định.

Vớihệsinhdục:Huyếtápcóvaitròquantrọngtrongviệcgiữchứcnăngbình thường của cáccơ quan sinh dục.

II.SINH LÝ TIM

1.Sinh lý cơ tim

a.Tính hưngphấn của cơ tim

Tínhhưngphấn là khả năng đáp ứng của cơ timđối với các kích thích.

CơtimcobóptheoquyluậtRanvier"tấtcảhoặckhôngcógì"-"hoặctấthoặc không".

+Nếukíchthíchvớicườngđộdướingưỡng(thấp)thìcơtimkhôngco(không

đápứng).

+ Nếukíchthíchcócườngđộđạtngưỡnghoặctrênngưỡngthìcơtimcolạivà coởmứctốiđanhất.Sauđócótăngngưỡngkíchthíchlênnữathìsứccotimvẫn khôngthayđổi. Điều này được lý giải nhưsau: cơtimcócấutạo nhưmột hợp bào, các sợicơtimnốivớinhaubằngchấtnguyênsinh.Khikíchthíchcócườngđộđạtngưỡng trởlêntácđộngthìkíchthíchđượclantruyềntớitoànbộcácsợicơtimlàmchúng cùng một lúc co lại.

Cocơ tim:

Cường độ kíchthích

b.Tính tự động của tim

Đólàkhảnăngbópnhịpnhàng của cơ tim.

Nếutáchrờitimkhỏicơthể,giữ trongđiềukiệnthíchhợp:độpH,nhiệt độcácchấtđinhdưỡng,khíO2  thìtim cókhảnăngcobóptrongmộtthờigian nhấtđịnh.Khảnăngnàyđượcgọi  là tínhtựđộngcủacơtim.Cóđượckhả năngnàylànhờtrongtimtồntạimột hệthốngdẫntruyềnđặcbiệtgồmcác nút (hạch) sau đây :

+Nút  xoang  nhĩ  (hạch  Kett  - Flack)  nằmởnơitĩnhmạchchủtrên đổvàotâmnhĩ  phải.Nógồmmộtsố sợicơnhỏ,cácnhánhtậncùngcủadây

thầnkinhphếvị(đôiXivànhánhthầnkinhgiaocảm.Từnútnàytựphátsinhra nhữngnhịpgâycocơtimnênnócònđượcgọilànúttạonhịptim.Nútnàycó2nhánh dẫnnhịp co tới 2 tâm nhĩ và một nhánh đến một nút khác.

17

+Nứtnhĩthất(hạchAschoff-Tawara):nằmởngaytrênlỗnhĩthấtphải,nóhoạt độngnhưmộttrạmthuphát:nhậnlệnhcocơtừnútxoangnhĩrồitruyềnlệnhxuống hai tâm thấtquabóHiss.

+BóHiss:đitừhạchAschoff-Tawaratớiváchliênthấtthìchiađôidọctheohai bêncủaváchnàyxuốngdướivàchianhiềunhánhnhỏtạonênmạngPourkingerxâm nhập vào cơ ở thành tâm thất.

Nútxoangnhĩđượccoilàtrạmthupháttựđộngcấp1quyếtđịnhnhịptim70-80 lần/phútcònnútnhĩ  thấtlàtrạmtựđộngcấp2dẫnnhịptim30-40lần/phút.Bình thườngtínhtựđộngcủanútnhỏthấtkhôngđượcthểhiệnvìbịhưngphấncủanút xoangnhĩchiphối.Chứngminhtínhtựđộngcủatimcóthểthựchiệnbằngcácthí nghiệm thắt nút Stannius.

c.Tính trơ của tim

Đó là tính khôngđápứng đối vớikíchthích của cơ tim.

+Nếu kích thích vào giai đoạncơ tim đangco(đang hưng phấn)thìdùkíchthích cómạnhtrênngưỡngcơtimcũngkhôngcothêmnữa.Đólàgiaiđoạntrơtuyệtđối củacơtim.Nhờcógiaiđoạnnàycơtimkhôngcóhiệntượngcocứngnhưcơvân. Nguyênnhânlàdotimvừanhậnđượcnhịpcotruyềntừnútxoangnhĩtớivàđangco màphảinhậnthêmmộtkíchthíchkhác(điệncảmứng)thìcơtimkhôngthểđápứng được.

+Nếukíchthíchvàogiaiđoạntimđanggiãn,cơtimsẽđápứnglạibằngmộtlần cophụgọilàcotimngoàihayngoạitâmthu.Saulầnconàycơtimnghỉvớithờigian kéodàihơngọilàthờigiannghỉbù.Đólàgiaiđoạntrơtươngđốicủacơtim.Nguyên nhânnghỉbùlàdonhịpcotimphátđitừnútxoangnhĩrơiđúngvàophatrơtuyệtđối củalầncophụnênnhịpcobìnhthườngkhôngcónữamàphảichờđếnnhịpcobóp

tiếp theo. Nhờđó tim làm việc bền bỉ, dài lâu.

2.Chu kỳ tim

Hình6 : Sự trơ của cơ tim

Timcogiãntheotừnggiaiđoạnnhịpnhàngđềuđặnvàlặpđilặplạigọilàchu kỳ hoạt động của tim (chu chuyểntim).

Mỗi lần tim co lại để đẩy máu đi và giãn ra đểhút máu vềđược gọi là chu kỳtim. Sựcotimđểđẩymáuđiđượcgọilàtâmthu,thờigiancotimđượcgọilàthìtâm

thu,sựgiãntimđểhútmáuvềđượcgọilàtâmtrương,thờigiangiãntimđượcgọilà

thìtâm trương.

18

Một chu kỳ timkéo dài 0.8s và chia làm 3 giaiđoạn (fa):

+Giai đoạntâm nhĩco(nhĩthu):kéodài0,ls;2tâm nhĩcùngcolại, hệthống van nhưthấtmởra,máutừtâmnhĩchảyxuốngtâmthất.Lúcnàytâmthấtđangởtrạng thái giãn.

+Giaiđoạntâmthấtco(thấtthu):kéodài0,3s;haitâmthấtcùngc0,hệthống vannhĩthấtđónglạidoáplựcmạnh,áplựccủamáutiếptụctăngcaobắtbuộccác vantổchimmởra,máuđượcdồnvàolòngcácđộngmạch.Lúcnàytâmnhĩđangở trạng thái giãn.

+Giaiđoạnnghỉchung(tâmtrươngtoànbộ):kéodài0,4s;2tâmnhĩvà2tâm thấtđềugiãnra(nhĩgiãntrước).Khiđótronghaitâmnhĩđãchứađầymáu(đượcdồn từcáctĩnhmạchvề)đểchuẩnbịchomộtchukỳtimtiếptheo.Ápsuấtmáutrongtâm thấtgiảmnhanhxuốngvàthấphơnsovớitrongcácđộngmạchdođóhệthốngvantổ chim đóng lại không cho máu chảy trở lại tâm thất.

Phântíchmộtchukỳtimkéodài0,8sthìtâmnhĩco0,ls;nghỉ0,7;tâmthấtco

0,3svànghỉ 0,5s; nghĩa là thời gian nghỉ nhiều hơn thờigianlàm việc.

Tiếng tim: trong mỗi chu kỳthường có 2 tiếng tim:

+Tiếngthứnhấtnghetrầmvàdài,ứngvớigiaiđoạnthấtthu,dohệthốngvan nhĩ thất rung lên khi đóng lại và do sự cobópcủa tâm thất.

+Tiếng thứhai nghe thanh và ngắn, ứngvớigiai đoạn tâm trương toàn bộ,aocác vanbánnguyệt rung lên khi đóng lại. Khi có bệnh ở các van tim, tiếng timsẽ thay đổi.

3.Điện tim

Mọicơquancủacơthểsốngkhihưngphấnđềuphátsinhradòngđiệngọilà dòngđiệnsinhhọc.Khihoạtđộng,timcũngphátradòngđiện,dòngđiệnnàylàchỉ tiêusinhlýquantrọngtrongviệctìmhiểucácđặctínhsinhlýcủatimvàcácbệnhvề tim.Cácbiểuhiệnvềdòngđiệntimđượctruyềnrabềmặtcơthểvàđượcghilạibằng máyđiệnrấtnhậy(mv).Đồthịghilạidòngđiệntimgọilàđiệntâmđồ.Đểghidòng điệntimngườitanốiđiệncựcvàocácphầnkhácnhaucủacơthểthôngquacácđạo trình sau:

+Đối với vật nuôi:

-Đạo trình 1 : một cực vào cổ chân trước trái, một cực vào cổ chân trướcphải.

-Đạo trình 2: một cực vào cổ chân trướcphải, một vào cổ chân sau trái.

-Đạo trình 3: một cực vào cổ chân trước trái và một cực vào cổ chân s au trái.

+Đối với người:

-Đạo trình 1 : cổ tay trái nối với cổ tay phải.

-Đạo trình 2: cổ chân trái nối vớicổ tay phải.

-Đạo trình 3: cổ chân trái nối vớicổ tay trái. Sự xuất hiện, lan truyền dòngđiệntim:

19

Nhưmọitếbàokhác,ở cơtim  nơinàohưngphấnthì nơiđócóđiệntích(-)nơinào khônghưngphấnthì  có  điện tích(+),giữahainơiđóxuất hiện hiệu điện thế.

Banđầuhưngphấnxuất hiệntừhạchxoangnhĩnênnơi đâycóđiện  thế(-)trongkhi các  phần  khác  nhau  của  tim vẫnmangđiệnthế(+).Trong quátrìnhlantruyềnhưngphấn, điệnthế  (-)đượcchuyểndịch từtrênxuốngdướitheohướng đi  từ  đáy  tim  đến  đỉnh  tim. Phầnnàohưngphấnđãđiqua thìphầnđóphụchồiđiệnthế (+).  Như  vậy  trong  quá  trình hoạt  động  nhịp  nhàng  sẽ  lần lượtxuấthiệnđiệnthếgiữacác phần  kế  tiếp  nhau  của   tim. Dòngđiệntimnàyđượcghilại trênđồthị-điệntâmđồvới5 daođộng sóng P Q R S T.

+SóngP:biểuthịhưng phấncủatâmnhĩ,kéodài0,1s với chiều cao 1,6mm.

+   Đoạn    P-Q:   biểu   thị hưngphấnđượctruyềntừtâm nhĩ  xuống  tâm  thất  với  thời gian 0,12 0,2s.

+SóngQ:biểu thịhưngphấnbắt đầuxuất hiện ở tâm thất.

+SóngRbiểuthịhứngphấnxuấthiệnởđáycủahaitâmthấtvớithờigian0,05-

0,lsvà cao 9mm.

+SóngS:toànbộ2tâmthấtcùnghưngphấnnênkhôngcóhiệuđiệnthếgiữa các phần của tâm thất.

+SóngT:kéodài0,2sbiểuthịhưngphấnkếtthúckhôngđồngđềugiữacác phần của tâm thất.

20

+Khoảng cách QRS trùng với giaiđoạn tâm thất co.

+Khoảng cách T-Pứng với thời gian nghỉ của tim (tâm trương toàn bộ).

Tronglâmsàng, dựa vào sựthay đổithờigianvàchiềucaocủacácsóngngườita chẩnđoáncácbệnhvềtim.

4.Hiệu suất của tim

a.Nhịp tim và thể tích co tim

*Nhịptimlàtầnsốcobópcủatim(sốlần)trongthờigianmộtphút,tầnsốnày

đođượcthôngquanhịp đập. Nhịp tim thay đổi phụthuộc vào:

+Giới tính: với ngườicùngtuổi, nhịp tim nữnhanh hơn nam7-8 lần/phút.

+Ngàyđêm : mạch thưalúc2h-4hnhanh lúc 12h-16h.

+Trìnhđộluyệntập:ngườiluyệntậpthườngxuyêncónhịptimthưakhoảng50-

55 lần/phút.

*Thểtíchcotim(lưulượngtâmthu)làsốlượng(thểtích)máu(tínhbằngmà đượcđẩyvàođộngmạchtrongmộtlầncotim.Khinghỉngơi,thểtíchcotimtrung bình là 70 ml máu, khi lao động,luyện tập tăng lên 200ml hoặc hơn.

Thểtíchphút(lưulượngphút)làtíchsốcủathểtíchtâmthuvớinhịptimtrong thờigian1phút:70mlx70lần=4900ml(≈51ít/phútcủangười),củangựa:30;của

bò:35; củacừu: 4; của chó: 1,5.

Khilaođộngnặng,thểtíchphúttănglên25-30lít/phút.Ngườicólaođộngvà rènluyệnthìtăngchủyếulàthểtíchtâmthucònngườiítrènluyệnthìchủyếulàtăng nhịp tim.

b.Công của tim

Côngcủa tim có thể được tính bằng công thức sau:

W= P.V         Trong đó:                   W = công (tính bằng gm) P = áp suất động mạch

V= thể tích tâm thu

Thể tích tâm thu củangười là 60ml = 60g

Áplực máuở động mạch chủ = 105 mmHg => tương đương với1,4mnước

Áplực máuở động mạch phổi=20mmHg tương đương với 0,27m nước.

Côngcủanhịp timtrái = 60 x 1,4 = 84 gm Công củanhịp timphải = 60 x 0,27 = 1,6 gm Công củamột nhịp timlà 100 gm,

Côngcủa timtrong một phút là: 100 x 70 nhịp =7000gm= 7kgm

Côngcủa tim1 giờ = 420 kgm,1 ngày = l0.080kgm.

Côngcủatim trongmộtngàycóthểnângmộtvậtnặng 1 tấnlêncao10m hoặctự

nângmình lên 40km.

21

5.Điều hoà hoạtđộng của tim

Hoạt độngcủa timđược điều hoàbằng 2 cơ chế thầnkinhvàthể dịch.

a.Điều hoà bằng thần kinh

*Cácxungđộngđiềuhoànhịptimchạytrên

2loạidâythầnkinhthuộchệthầnkinhthựcvậtđó là dây phó giao cảmvà dây giao cảm.

+DâyphógiaocảmlàmộtnhánhcủađôiX (dâythầnkinhphếvị)vớitrungkhunằmởhành tuỷ,từtrungkhunày  xuấtphátđicácsợitrước hạchtớicáchạchphógiaocảm(ởngaygầntim), từhạchnàycócácsợisauhạchchạytớinútxoang như vànútnhĩ thất.

Năm1845,Weberđãchứngminhđượcrằng nếudùngdòngđiệnkíchthíchdâyphếvịthìlàm ứcchếsựhoạtđộngcủatim:giảmnhịptim,lựcco yếu,giảmtính hưng phấn.

+Nhánhgiaocảm:từsừngbêncủacácđất tuỷN1-N3  phátđicácsợitrướctớihạchsao(một hạchtrongchuỗihạchgiaocảmnằmở2bêntuỷ

sống).Từhạchsaocócácsợisauhạchchạytớinútxoangnhĩ,nútnhĩthấtvàbóHiss. Pavlovcũngđãchứngminh:kíchthíchnhánhgiaocảmđếntimthìlàmtăngtầnsố, lực co bóp và tính dẫntruyền hưng phấn của tim.

+Khibịkíchthích,cácđầumúttậncùngcủanhánhphógiaocảmtiếtra acetylcholin,củanhánhgiaocảmtiếtraadrenalinvànoradrenalin,đólànhữngchất hoáhọctrunggiandẫntruyềnhưngphấn.Acetylcholinrấtnhanhchóngbịphânhuỷ cònadrenalintồntạilâuhơndođótácdụngcủanhánhgiaocảmđếntimđượckéodài hơn.

*Các phảnxạ cũng có tác dụng điều hoà hoạt động của tim:

+Phảnxạgiảm áp:

-Huyếtáptăngsẽkíchthíchlêncơquanthụcảmáplựcnằmởcungđộngmạch chủlàmphátsinhxungđộngtruyềntheonhánhCyon(mộtnhánhhướngtâmcủadây phếvị) (đôiX) về trung khuức chế hoạt động của tim nằmở hành tuỷ.

-Huyếtáptăngcònkíchthíchcơquanthụcảmáplựcnằmởgốccủađộngmạch cổ(cảnh)làmphátsinhxungđộngtruyềntheonhánhHeringmộtnhánhhướngtâm củadâylưỡihầu(đôiIX)cùngvềtrungkhuứcchế.Từtrungkhunàycóxung độngly tâmtheo nhánh phó giao cảmtới tim làm timđập chậmlại, huyết áp giảmxuống.

-PhảnxạGoltz(phảnxạruột-tim):đánhmạnhvàovùngbụnglàmphátsinh xungđộngtheodâythầnkinhtạng vềtrungkhuức chếcủa dây X ởhànhtuỷ cũng làm

22

timđập chậmlại.

PhảnxạAsone-Dainini(phảnxạmắt-tim):épmạnhvào2cầumắtlàmphát sinhxungđộngtheonhánhhướngtâmcủadâyVvềtớihànhtuỷvàxungđộnglytâm theo nhánh phó giao cảmtới tim làm giảmnhịp c0, hạhuyết áp.

+Phảnxạ tăng áp:

-PhảnxạBainbridge(phảnxạtim-tim):khichuẩnbịđổvàotâmnhĩphải,ápực máuởgốccủatĩnhmạchchủtrênvàchủdướitácđộngvàoápthụquanlàmphátsinh xungđộngđếntrungkhugiaocảmnằmởsừngbêncủacácđấttuỷN1-N3.Nhánhgiao cảmlàmtâmthấttăngcườngcobópđẩymáuvàocácđộngmạch(tứclàtănghuyếtáp động mạch) để giải quyết sự ứ máu ở tĩnh mạch chủ và tâmnhĩ phải.

Khicơthểhoạtđộng,O2  trongmáugiảm,CO2  tănglêncũngkíchthíchchotim

đập nhanh lên và làmtănghuyết áp.

b.Điều hoà băng thểdịch

Cáccơ quan tiết vào máu một số chất làm thay đổi hoạt động của tim:

+Adrenalin:mộthormonedolớptuỷcủatuyếnthượngthậntiếtracótácdụng tăng lựccobóp,tăng nhịp tim.

+Thyroxin:hormonecủatuyếngiápcùngtimđậpnhanh.Dovậyngườibịưu năng tuyếngiáptimđập nhanh liên tục dễdẫn đến suy tim.

+Các chất điện phân:

-Ca++:nếuhàmlượngtrongmáucaosẽlàmtimđậpnhanh,mạnh,nếuhàm lượng thấpthìtimđập chậmvà yếu.

-K+:nếutăngnồngđộtrongmáusẽlàmgiảmlựccotim,nếuquánhiềulàmtim ngừngđậpở trạng thái tâm trương, nhưng nếu thiếu thì lại gây nguy hiểm:

III.SINH LÝ MẠCH

1.Nguyêntắc chuyểnđộngmáutrongmạch

Máuchuyểnđộngđượctrongmạchlàtuântheođịnhluậtthuỷđộnghọc:khối lượngchấtlỏng(Q)chảyquamộtcáiôngtrongmộtđơnvịthờigianphụthuộcvàosự

chênhlệchápsuất giữa đoạn đầu (Pl)với đoạn cuối (P2)vàlực cản (R) của dòng:

Đốivớidòngmáu,nếusựchênhlệchápsuấtgiữađộngmạch-tĩnhmạchcàng lớnvàlựccảncủadòngmáucàngnhỏthìkhốilượngmáuchảyquamạchtrongmột

đơn vị thời gian càng nhiều:

Lực cản của dòng lại ph

ụthuộcvàolựcmasátgiữacácphầntửcủamáuvớinhauvàvớithànhmạch.

23

Lựcnàyđược tính theo công thức:

hl

R=                x K

D4

h:độ nhớtcủa máu;                l: chiều dài của mạch

D:đường kính của mạch ;     K: hệ số tỷlệ

Côngthứctrênchothấy:lựccảncủadòngmáutỷlệthuậnvớiđộnhớtcủamáu, chiềudàicủamạchvàtỷlệnghịchvớiđườngkínhmạch.Khốilượngmáuđitừtimra độngmạchvàtrởvềtimquatĩnhmạchvốnbằngnhaunhưngthiếtdiệncủacáchệ mạchkhácnhaunêntốcđộmáuchảytrongcácđoạnkhônggiốngnhau.Độngmạch chủcóđườngkínhlớnnhất,càngđixatimđộngmạchcàngchianhiềunhánhnhỏ. Maomạchcóđườngkínhnhỏnhấtnhưngtổngthiếtdiệncủachúnglớnhơnthiếtdiện củađộngmạchchủtới600lầnnêntốcđộmáuchảytrongmaomạchlàchậmnhất. Tốcđộmáuchảy(tínhbằngmm/s)ởđộngmạchchủ:500-600,độngmạchvừa:150-

200, độngmạchnhỏ:5,ởmaomạch:0,3-0,5;tĩnhmạchvừa:60-140,tĩnhmạchchủ:

200.

2.Tuần hoàn máu trongđộng mạch

Cơtimcobópmộtcáchnhịpnhàngtạonênlựcđẩymáuchảyvàotrongđộng mạch.Khichảy,máucósứcéptácđộnglênthànhđộngmạch,sứcépnàyđượcgọilà huyếtáp.Thànhđộngmạchcũngcósứcépngượctrởlại(lựccảnmáu)gọilàthành áp.Tronghệmạch,máuchịusựtácđộngcủahailựcđốilậpnhau:lựcđẩymáucủa timvàlựccảnmáucủathànhmạch.Tuynhiênlựcđẩymáucủatimđãthắngnênmáu chảy trong hệ mạch với một huyết áp nhất định và tốcđộnhất định.

Huyết áp (đơnvịtính: mmHg) có các dạng sau:

+ Huyếtáptốiđa(huyếtáptâmthu):đượctạonêndotimcobóp,ởngườiViệt

Namlà 90-140 mmHg.

+Huyếtáptốithiểu(huyếtáptâmtrương):đượctạonêndotimgiãnra(nóbiểu hiện sức cản của động mạch), đođược 50-90.

+Huyếtáphiệusố:làđộchênhlệchgiữahuyếtáptốiđavàhuyếtáptốithiểu (nóbiểuhiệnphầnnàosựhoạtđộngcủatim)cótrịsốkhoảng40mmHg.Khihiệusố nàygiảm(kẹt HA)Æmáu bị ứ trệ.

+Huyếtáptrungbìnhlàtrịsốkhôngdaođộngcủahuyếtáp(Khoảng80-

85mmHg).

Huyết áp củamột sốvậtnuôi

Giaxúc

Vịtrí đo

Huyết áp tâm thu

Huyết áp tâm trương

Ngựa

độngmạch đuôi

100-120

35-50

Bò

độngmạch đuôi

110-140

35-50

50-65

30-40

Dê,cừu

độngmạch đùi

110-120

Chó

độngmạch đùi

120-140

24

Huyếtápởđộngmạchthìcaocònởcácmaomạchvàtĩnhmạchthìthấp,động mạchchủ:120-140,độngmạchlớn:110-120,độngmạchnhỏ:40-60,maomạch:20-

40,tĩnhmạchlớn:10-15.Nhờsựchênhlệchhuyếtápnàymàmáuchảyliêntụctừtim rađộngmạchtớimaomạchquatĩnhmạchrồivềtim.Trướckhimáudồnvềtâmnhĩ phải, huyết áp ở tĩnh mạch chủdưới chỉ bằngkhôngnênhiệu sốPđm-Ptm càng lớn.

Huyết áp phụ thuộc và các yếu tốsau:

+Lứatuổi:huyếtáptốiđaởtrẻsơsinh:40,trẻmộtthángtuổi:80,trẻ15tuổi

đếnngười 50 tuổi: 100-120. Tuổicàng cao huyết áp càng có chiềuhướng tăng lên.

+Trạngthái:khilaođộng,lúcluyệntậpthểtha0,huyếtáptâmthutăngtới200 hoặchơn nhưng huyết áp tối thiểu ít thay đổi.

+Thầnkinh:bịkíchđộng,cảmxúcmạnh...đềulàmtănghuyếtáp.Khihuyếtáp

động mạch tăng thì sự cungcấp máu cho các cơ quan cũngđược tăng cường.

3.Tuần hoàn máu trong mao mạch

Mao  mạch  dẫn  máu  từ  động mạchnhỏsangtĩnhmạchbénghĩalà trongmộtmaomạch,dòngmáuđược chảytừtiểuđộngmạchsangtiểutĩnh mạch.  Thành  của  mao  mạch  chỉ  có một lớp tế bào rất mỏng, màng của các tếbào  nàycónhiềulỗmàng,quađó nướcvàcácchất  hoàtanđitừmao

mạch  tới  dịch  mô  vào  tế  bào  do  huyết  áp  thuỷ  tĩnh  của  tiểu  động  mạch  cao  : Ptt=35mmHg.Huyếtápnàyởtiểutĩnhmạchgiảmxuốngcòn10mmHglàmchonước từdịchmôtrởlạivềmaomạch,trongnướcchứasảnphẩmcủaquátrìnhtraođổichất. Nghĩalàtrongđiềukiện bình thườngcóbaonhiêulượng nước đi từmaomạchtới dịch môthìcũngcóbấynhiêulượngnướcđitừdịchmôtrởlạimaomạch.Tuynhiêntrong haidòngnướcchảytheohaihướngngượcchiềunhauấycómangtheocácchất.khác nhau tạo nên sự trao đổi chất.

Proteintronghuyếttươngcủamaomạchtạonênápsuấtkeo(Pk)vàkhoảng

25mmHg,ápsuấtnàycóxuthếgiữnước,proteinvàcácchấtcókíchthướclớnhơnlỗ

màng ở lại trong mao mạch.

Trongcơthểngười,sốlượngmaomạchrấtlớnkhoảng160tỷvớitổngthiếtdiện cũngrấtlớnnêntốcđộmáuchảytrongmaomạchlạirấtchậm,0,3-0,5mm/s;điềuđó tạođiềukiệnthuậnlợichoviệctraođổichấtgiữamáuvàtếbào.Sốlượng,kíchthước củacácmaomạchtrongcáccơquankhácnhautuỳtheomức độtraođổichấtcủatừng cơquan.Vídụ:sốmaomạch/mm2  cơtimnhiềugấp2lầnsovớicơvân.Khôngphải tấtcả  cácmaomạchlúcnàocũngcómáuchảyqua.Vídụtrong1mm2  cơvâncó khoảng3000maomạch,lúcnghỉngơichỉ30-300maomạchlàcómáuchảyqua,lúc

25

cơ hoạtđộng thì số này tăng lên 2500.

4.Tuần hoàn máu trong tĩnh mạch

So vớiđộngmạch,tĩnhmạchcósốlượngnhiềuhơn,thànhmỏnghơn,cónhiều xoangchứamáu,tiếtdiệnrộnghơnnêntốcđộmáuchảytrongtĩnhmạchtươngđối chậm. Máu chảy trong tĩnh mạch về được đến timlà do các nguyên nhân sau:

+Sứcđẩycủacơtim:sứcđẩynàygâyrahuyếtápđểdồnmáuvàolòngmạch. HuyếtápnàygiảmdầntừđộngmạchÆmaomạchÆtĩnhmạch.Rakhỏimaomạch, huyếtápchỉcòn15-30mmHgnhưngvẫncaohơncácđoạntiếptheovàcaohơntâm nhĩ.

+Lựchútcủatim:khitimgiãn,huyếtáptrongtâmthấtgiảmxuốngthấptạonên lựchúttừnhĩxuốngthất(máuchảytừnhĩxuốngthất),từtĩnhmạchvàotâmnhĩ(máu chảy từ tĩnh mạch vào tâmnhĩ).

+Sứchútcủalồngngực:khihítkhívào,lồngngựcđượcgiãnrộngra,huyếtáp tĩnh mạch khi đó giảmxuống thấp (0mmHg) tạo điềukiện cho máuđược chảy qua tĩnh mạch về tim.

+Sựcobópcủacáccơbắp:lựchútcủatráiđấtlàmchomáukhóchảyngược theophươngphápthẳngđứng.Tronglòngcáctĩnhmạchởtay,thânvàchidướicó nhiều van bán nguyệt làm nhiệmvụ giữ máu lại. Khi các cơ bắp ở quanhcáctĩnh mạch đócolạisẽéplêncácvanđólàmchomáuđượcđẩylêncácđoạntĩnhmạchphíatrên theo hướngvề tim.

5.Sự điều hoà vận mạch

a.Điều hoà bằng thần kinh

*Điềuhoàbằng dây thần kinh:

Trungtâmvậnmạchnằmởphầnmái(sau) củahành  tuỷgồmtrungkhucomạchvàtrung khugiãnmạch.Bìnhthườngtrungkhucomạchở trạngtháihưngphấnnhẹgiữcho  mạchmáucó thểcohoặcgiãndướiảnhhưởngcủacácxung độngdocácdâythầnkinhvậnmạchchuyểnđến. Các dây này gồm:

+Dâythầnkinhcomạch:thuộchệthần kinhgiao  cảm,nó.chịusựđiềukhiểncủatrung khucomạchởhànhtuỷvàtrungkhugiaocảmở sừngbêncủatuỷsống.Khicắtdâygiaocảmthì cácmạchmáudodâynàychiphốimớibịgiãnra. ThínghiệmcủaClaude-Bemard(1851):cắtdây giaocảmởmộtbêncơthể,lậptứcmạchmáutai thỏởbênđógiãnra,  máu  dồnvềnhiềulàmtai

26

thỏnóngvàđỏlên.Khikíchthíchđầungoạivicủadâybịcắtấythìmạchmáucolại và tai thỏ nhợt đi.

+Dây thần kinh giãn mạch: thuộc hệphó giao cảmvà cả hệgiaocảm.

-Dâygiãnmạchthuộchệphógiaocảmlàmgiãnmạchởkhoangngực,khoang bụng.

-Dây giãn mạch thuộchệ giao cảm làmgiãn mạch hệ cơ vân (cơ bắp).

*Điềuhoàbằng phản xạ:

+Cácphảnxạgiảmnhịptimthườngcótácdụnglàmgiảmmạch:khihuyếtáp tăngởquaiđộngmạchchủsẽlàmxuấthiệnxungđộngvềhànhtuỷgâyứcchếtrung khucomạch,hưngphấntrungkhugiãnmạchnênnhịptimgiảmxuốngvàgiãnmạch ởcácnộiquan.Huyếtáptăngởxoangđộngmạchcảnhcũnglàmgiảmnhịptimvà giãnmạchởthận.Nếukíchthíchlạnhngoàidagâyraphảnxạcotiểuđộngmạchvà maomạchda,khíchthíchđauđớngâyphảnxạcocácmạchmáucơquankhoang bụng.

+Cácphảnxạtăngnhịptimthườngđikèmvớisựcomạch:khihuyếtápgiảm, cácthụquanvềáplựcởquaiđộngmạchchủvàxoangđộngmạchcảnhsẽítbịkích thích hơn lúc bình thường làm tim tăng nhịp và mạchmáucolại.

b.Điều hoà bằng thểdịch

Sự vận mạch đượcđiều hoà bởi các chất có trong máu và bao gồm:

+Các chất làm co mạch:

-Adrenalin:dotuỷtuyếnthượngthậntiếtra,làmcotiểuđộngmạchvừa,tiểu

động mạch của da, phổi, cơ bắp, nội quan.

-Vasopresin(ADH)dovùngdướiđồitiếtra,làmcotiểuđộngmạch,maomạch và tănghuyết áp.

-Renin: do thận tiết ra, gây co mạch và tănghuyết áp toàn thân.

-Serotonin:đượctạonênkhitiểucầubịvỡ,làmcomạchnơibịđứtngănmáu chảyqua vết thương.

-Ngoàiracòncóchấtnicotinlàmcotĩnhmạch,nồngđộCO2  tăngtrongmáu cũng gây co mạch, khitrời lạnh cũng làm các tĩnh mạch ngoại vi co lại.

+Các chất làm giãn mạch:

-Acetylcholin:dođầumútcủacácsợithầnkinhphógiaocảmtiếtra,làmgiãn mạch cục bộ tại nơi tiết ra.

-Histamin:được dạ dày, ruột tiết ra, làm giãn tiểu động mạch và mao mạch.

-Cocain,cafeinlàmgiãncáctĩnhmạchriêngamylnitritlàmgiãncácđộngmạch nhỏ nên thườngđượcdùngtrongđiều trị co thắt động mạch vành tim.

Ngoàira, nồngđộO2giảmtrong máu làmgiãn các tĩnh mạch ngoại vi.

27

I.KHÁI QUÁT CHUNG

CHƯƠNG IV SINH LÝ HÔ HẤP

1.Ý nghĩa sinh học củahôhấp

Hệhôhấpcủađộngvậtbậccaogồm2phần:đườngdẫnkhívànơitraođổikhí. Đườngdẫnkhícókhoangmũi,hầu,thànhquản,khíquảnvàphếquảncònnơitraođổi khí là phổi.

Hôhấplàquátrìnhtraođổikhíkhôngngừnggiữacơthểđộngvậtvớimôi trườngbênngoàivìđộngvậtluôncầnlấyO2  vàluôncầnthảiCO2.NhờlấyđượcO2 quahôhấpmàtrongcơthểđộngvậtquátrìnhoxyhoácácchấtdinhdưỡngluônđược diễnrađểtạonênnănglượngvànhiệtđộchocơthểsửdụng.Mộttrongnhữngsản phẩmcủasựoxyhoálàCO2  -loạikhíđộchạimàcơthểphảithảiquahôhấpramôi trườngngoài.Vìvậy,hôhấplàmộtnhucầukhôngthểthiếuđượccủađộngvật,sự giánđoạnvềhôhấptrựctiếpgâyảnhhưởngxấuđếnchứcnăngcủatếbào.Vídụ:sau khi thiếu O2vàiphút, tế bào thầnkinhhoạt độngkhôngbìnhthường.

HôHấp thực chất gồmhai quá trình phức tạp:

+Hôhấpngoài:làquátrìnhđưaO2  quacơquanhôhấpvàomáuvàthảiCO2  từ máuramôitrườngngoài.Sựvậnchuyểncácchấtkhítronghôhấpngoàilàdomáu đảmnhận.

+Hôhấptrong:làquátrìnhoxyhoácáchợpchấthữucơtrongtếbàođểgiải phóngnănglượngvàtạotaCO2.Hôhấptronglàquátrìnhsinhhóadiễnraởmứcđộ tế bào (nên chương này khôngđề cập đến).

2.Mối quan hệ giữa hệhô hấpvới các hệcơ quan khác

Với da: Kích thích các cơ quan thụcảmở da có thể làm thayđổi tầnsố hô hấp. Vớihệxương:Cácxươngsườn,xươngức,cácđấtsốngngựcgắnvớicáccơhô

hấp sẽ tham gia vào các cử độnghôhấp.

Với hệ cơ:Hệ hô hấp thảikhíCO2màchất khí này đượctạo ra từ co cơ.

Vớihệthầnkinh:Nãobộkiểmsoátsựhoạtđộngcủa hệ hôhấpcònhệhôhấplại giúp kiểm tra độ pH của môi trường trong.

Vớihệnộitiết:Hormoneđượccoilànhữngchấtkiểmsoátsựsảnxuấthồngcầu màhồng cầu lại vận chuyển khí O2vàCO2.

Vớihệtiêuhoá:Hệhôhấpvàhệtiêuhoácùngđượcmởthôngrangoàivàcùng bài xuất chất thải.

Vớihệtiếtniệu:ThậnvàphổicùngphốihợphoạtđộngđểduytừđộpHcủa máu. Thậncóthể bù lại lượng nước đã bị mất qua sự thở ra.

Vớihệsinhdục:Tầnsốhôhấpđượctăngcườngtrongquátrìnhhoạtđộngsinh

dục.

28

II.HÔ HẤP NGOÀI

HôhấpngoàibaogồmquátrìnhcơhọclấyO2  vàophếnanggọilàsựhítvàovà đẩyCO2  rakhỏiphổigọilàsựthởra.Hítvàovàthởralàhaiquátrìnhdiễnracóchu kỳvàliêntụcvìmaomạchphổibaoquanhphếnangluônthunhậnCO2  từphếnang và thải CO2trở ra phế nang.

1.Cơ chếhôhấp

Hình12: Sự biến đổi lồngngực

Cơchếhôhấpđượcthựchiệnnhờcộtsống,lồngngựcvàcáccơhôhấp:cơ

hoành,các cơ ngực, các cơ liên sườn, các cơ thành bụng.

Nhưđãhọcởphầngiảiphẫu:cácxươngsườnđượckhớpvớiđoạnngựcởphía sauvàvớixươngứcởphíatrướctạothànhlồngngực.Trongđộngtáchôhấp:chỏm sườn đượcquaytrong ổ khớpvới các đốtsống ngực, phầnsụnsườn bám vào xương ức có thể đượcnâng lên, hạ xuống. Hô Hấp có hai động tác là hít vào và thở ra.

a.Cơ chế hít vào

Hítvào có hai mức độnông sâu: hít vào bình thường và hít vào hết sức.

+Hít vào bình thường(thông thường):

-Cơhoànhbìnhthườngconglêntrênápvàođáylồngngực.Khic0,cơhoànhhạ xuốngnéncáccơquantrongkhoangbụngvềphíadưới,nhờđólồngngựcđượcgiãn nởtheochiềutrêndưới.Cơhoànhhạxuốngđượclemsẽlàmthểtíchlồngngựctăng lên 250cm3.

-Cáccơliênsườnngoàiđượcbốtríởkhoảngtrốnggiữacácxươngsườn.Khi cáccơnàycosẽlàmchođầugắnvớisụnsườncủaxươngsườnđượckẻolênphíatrên nên lồng ngực được nởtheo chiềutrước- sau và trái- phải.

-Khilồngngựcnởra,nhờápsuấtâmởkhoangmàngphổimàápsuấtkhítrong

29

phếnanggiảmxuốngthấphơnápsuấtkhítrờinênkhôngkhíởngoàitheodườngdẫn khíđi vào phếnang.

+Hít vào hết sức (tận lực)

-Cơhoànhkhihítvàobìnhthườngchỉhạxuốngkhoảng1,5cm;khicốgắnghít sâu vào nữa thì nó có thể hạ thấpxuống7-8cm.

-Ngoàisựcocủacơhoànhvàcáccơliênsườnngoàicòncósựthamgiacủacơ ngựclớn,cơngựcbé,cáccơbậcthang,cơứcđòn-chũm.Cáccơnàymộtđầubám vàoxươngsườn,mộtđầubámvàocácxươngởphíatrên:xươngđòn,xươngcánhtay. Các cơ này co sẽ nâng các xương sườn lên cao hơn làm tăng thêm thể tích lồngngực.

b.Cơ chế thở ra

+Thở ra thông thường.

-Cơhoànhgiãnra,cáccơquantrongkhoangbụngkhôngcònbịdồnnénlạiđẩy vòmcơ hoành lên cao làm lồng ngực bị thu hẹp theo chiều dưới trên.

-Cáccơliênsườngiãnra,cácxươngsườnhạxuốnglàmthểtíchlồngngựcthu nhỏlại.Ápsuấtkhítrongphế nangtănglêncaohơn ápsuấtkhítrời nên CO2được đẩy từ phổi ra ngoài.

+Thở ra hết sức: Có sự tham gia của các cơ liên sườn trong và cơ thành bụng.

-Cáccơliênsườntrong:đượcbốtríởkhoảngtrốnggiữacácxươngsườnphía trongcáccơliênsườnngoài.Khicocáccơnàysẽlàmchocácxươngsườnhạthêm xuống nên lồngngựcthunhỏhơn.

-Cáccơthànhbụnggồmcơthẳngbụng,cơngangbụng,cơchéobụngngoài,cơ chéobụngtrong.Khico,chúngdồnnénmạnhđẩynộiquantrongbụnglêntrêntác độngmạnhtớivòmcơhoànhlàmthểtíchlồngngựccàngthuhẹpvàlượngCO2  bị tống ra ngoài nhiềuhơn.

2.Các kiểu và một số dạng hô hấp đặc biệt

Có 2 kiểu hô hấp: thởbằng bụngvà thởbằng ngực.

-Trẻnhỏcókiểuhôhấpbằngbụngnhờcơhoành.Khicơhoànhhạxuốngthì bụng phình to ra.

-Namgiớithởchủyếubằngngựcdướicònphụnữcóthaivàđộngvật(giaxúc)

cóchửa thì thở bằng ngực trên.

-Ho:làphảnxạđẩykhírakhỏiphổikhiphếquản,khíquảnbịkíchthíchdo viêm, do vật lạ. Khôngkhí qua miệng ra ngoài.

-Hắthơi:tươngtựnhưhonhưngdokhoangmũibịvậtlạkíchthích,luồng khôngkhí từ phổibị đẩy mạnh qua khoang mũi ra ngoài.

- Nóivàhát:khítừphổiravađậpvàocácdâychằngthanhâmcủathanhquản, phối hợp với cử độngcủa lưỡivàmôi.

-Hôhấpnhântạo:khicáccửđộnghôhấpđộtngộtbịngừngthìngaylậptức

30

phảiduytrìsựlưuthôngkhôngkhítrongbộmáyhôhấpbằngphươngphápnhântạo trênnguyêntắclàgâyranhữngđộngtáchôhấp:nângngangcácxươngsườn,dồncơ hoành lên trên, ép lòng ngựcđể tạo động tác thở ra.

3.Áp suấttrong khoangmàng phổi

Màngphổibọcngoàiphổivàđượctạonêntừhailá:láthànhởngoàidínhvào mặttrongcủacácxươngsườnvàcáccơliênsườn,látạngởtrongbámvàomặtngoài củaphổi.Giữahailánàycómộtkhoanggọilàkhoangmàngphổichứadịchmàng phổi.

Ápsuất  trong  khoang  màng  phổi  luôn  nhỏ  hơn  áp  suất  khí  trời  ép  khí trời=760mmHg)nêngọilàápsuấtâm.Ởngườitrưởngthànhkhithởra,ápsuấtnày là 753mmHg (-7mmHg) còn khi hít vào là -9mmHg.

Ápsuất trong khoang màng phổi được hình thành là do:

+Kích thước của lồng ngực tăng nhanh hơnkích thướccủa phổi.

+Màng phổi có khả nănghấp thụcao các chất khí.

+Lựcđànhồicủaphổilàmphổiépvàothànhlồngngựcvớiápsuấtthấphơnáp suất khí quyển.

Ápsuấtâmtrongkhoangmàngphổitạođiềukiệnchodòngmáutrongcáctĩnh mạch chủ chảyvề tim được dễ dàng.

III.CÁCTHÔNG SỐ HÔ HẤP (CÁCCHỈTIÊUSINHLÝHÔ HẤP)

1.Dung tích sống

Dungtíchsống(dungtíchphổi,hoạtlượng)làmộtchỉtiêu đánhgiá sứcchứakhí củaphổi.Lượngkhívàoraphổinhiềuhayítphụthuộcvàomứcđộnôngsâucủacử động hô hấp.

+Bìnhthường,khihítvàohoặcthởramỗilầncókhoảng500mlkhívậnchuyển, khínàyđượcgọilàkhílưuthông.Tuynhiên,khihítvàocókhoảng350mlkhílàđến cácphếnang,150mlcònlạithìnằmtrongcácốngdẫnkhíkhôngthamgiavàosựtrao đổikhínênđượcgọilàkhoảngchết.Khithởra,150mlkhícủakhoảngchếtnàycùng với350mlkhítrongphổiđirabịtốngkhỏicơthểvà150mlkhítừphếnanglạichiếm các ốngdẫn khí.

+Saukhiđãhítvàobìnhthường,nếugắngsứchítnữasẽlấythêmvàophổi khoảng 1500mlkhí, khí nàyđượcgọi là khí bổ xung (khíphụ).

+Saukhiđãthởrabìnhthường,nếucốthởranữasẽthảithêmđượckhoảng

1500ml khínữa, khí này đượcgọilà khídự trữ.

+Saukhiđãthởrahếtsức,phổikhônghoàntoànxẹpxuốngmàcònchứa khoảng 1000- 1500mlkhí, khí này đượcgọilà khícặn.

+Dungtíchsốnglàtổngcủa3loạikhí:khílưuthông,khíbổxungvàkhídựtrữ:

500+1500+1500=3500mlkhí.Vậydungtíchsốnglàlượngkhíthởrahếtsứcsaukhi

31

đã hít vào hết sức.

-DungtíchsốngcủangườiViệtNamtừ18-35tuổilàkhoáng2500-3000mlđối với nữ, 3000-3500ml đối với nam.Sau tuốt 35, dung tích sống sẽ giảmdần.

- Dungtíchsốngthayđổituỳtheolứatuổi,giớitính,tìnhtrạngsứckhoẻvàlao

động. Việc luyện tập cơ thể thường xuyên sẽ làmtăng dung tích sống.

-Dungtíchsốngđượcđobằngmộtdụngcụgọilàphếdungkếhayhôhấpkế

(spirometry).

+Dungtíchtoànphầncủaphổilàtổngdungtíchsốngvớilượngkhícặn:

3500+1500ml=5000ml.

2.Nhịphôhấp và thông khí phổi

*Nhịphôhấp:mỗilầnhítvàovàthởrađượcgọilànhịphôhấphaynhịpthở. Nhịp này thay đổi phụthuộc vào:

+Loàiđộngvật:trâu:t8-21lần/phút,bò:10-30lần/phút,lợn:20-30lần/phút, chó: 10-30 lần!phút, người lớn:16-20 lần/phút

+Giới tính: Phụ nữ thởnhanh hơn namgiới 1-2 nhịp/phút.

+Trạngthái:khilaođộng,hoạtđộngthểthaonhịphôhấpcóthểđạt35-40

1ần/phút,nhịpnàycòntănglênkhixúcđộnghaylúcnhiệtđộmôitrườngtăng,khi ngủnhịp hô hấp chậmlại bằng 4/5 lúc bình thường.

*Thông khí phổi: là lượng không khí ra vào phổitrong một đơn vịthời gian. Thôngkhíphút(thểtíchphút)củaphổi:làtíchsốcủakhílưuthôngvớinhịphô

hấptrongmộtphút.Vídụ:ngườikhoẻmạnhcólượngkhílưuthônglà0,5hi,nhập

thở:161ần/phútthìthôngkhíphútcủaphổi:0,5lítx16=8lít.Khilaođộngnhẹ,thể

tíchphút của phổi tăng lên 30 lít/phút, khi laođộng nặngcó thể đến60-100lít/phút.

IV.SỰ TRAO ĐỔIKHÍ Ở PHỔI VÀ Ở MÔ

1.Cơ chế traođổi khí

Muốnhiểuđượcquátrìnhtraođổicácchấtkhítrongcơthểđộngvậttrướctiên phải cókhái niệm về phânáp(P)củatừngloạikhícótronghỗn hợp khí, nghĩalàtrong phânápchungcủahỗnhợpkhíthìmỗiloạikhíđềucóphânápriêng.Phânápriêng

của từng loại khí được tính theo công thức sau:

p  =P.V

A         100

Trongđó:    - P

A:Phân áp riêng của từng loại khí.

-P: phân áp chung của hỗn hợpkhí

-V: tỷ lệ (%) của khí A có trong hỗnhợp khí.

TừcôngthứctrêncóthểtínhđượcphânápriêngcủaO2  (Po2)củaCO2  (Pco2)và cácloạikhíkhác  ở  trongphếnang,trongmáutĩnhmạchtớiphổi,trongmáuđộng mạch tới mô và trong tế bào.

Sựtraođổicácchấtkhíquadiệntíchthởđượcthựchiệntuântheoquyluậtkhí

32

độnghọc:cácchấtkhíkhuếchtántừnơicóphânápcao đếnnơicóphânápthấpdosự

chênhlệch phân áp khíở các nơi khác nhau.

2.Sự traođổi các khí ở phổi

Thànhphầncủakhôngkhíliênquanđếnhôhấpbaogồm:O2, CO2,Nitơvàcác khíkhác.Cácthànhphầnnàycótỷtệkhácnhauởtrongkhíhítvàokhíthởravàkhí phếnang:

Khôngkhí

O2  (%)

CO2  (%)

Nitơ (%)

Hítvào

20,96

0,02

79,02

Thở ra

16,4

4,0

79,5

Phế nang

14,3

5,6

80,1

Khíhítvàotươngđươngvớikhítrời.Khíphếnangkhácvớikhíhítvàovìtỷlệ O2  thấphơn,CO2  nhiềuhơnvàbãohoàhơinước.Ápsuấtkhítrờilà760mmHg,phân áphơinướctrongphếnanglà47mmHg,dovậyphânáphỗnhợpkhítrongphếnang là: 760-47=713mmHg.Từđó tính ra phân áp của riêng từng loại khí trong phếnanglà:

Ápdụngcôngthứctrênngườitacũngtínhđượcphânápcủatừngloạikhítrong

máu tĩnh mạch đếnphổi (máu ở mao mạchbaoquanhphếnang):

Phânáp khí

Máutĩnh mạch

Phế nang

Po2

40mmHg

102mmHg

Pco2

46mmHg

40mmHg

Sự  chênh  lệch  Po2    giữa  phế  nang  và  máu  tĩnh  mạch  đến  phổi  là:  102-

40=62mmHg,cònsựchênhlệchPco2giữamáutĩnhmạchđếnphổivàphếnanglà46-

40=6mmHg.

Theo định luật khíđộng học, ở phổi:

-O2  khuếchtántừphếnangquamàngphế nang,thànhmaomạchphổivàomáu(hồngcầu). TrênthựctếchỉcầnchênhlệchPo2=35mmHglà đủđểmỗiphútcó6,7mlkhíO2  khuếchtánqua mỗi cm2của tế bào phế nang.

-CO2   khuếchtántừmáuquathànhmao mạch  phổi,  thànhphếnangraphếnang.Trên thựctếchỉcầnsựchênhlệchPco2  =0,03mmHg

làcũngđủđểmỗiphútcó256mlkhíCO2  khuếchtánquamỗicm2  tếbàophếnangvì

khuếch tán của CO2nhanhgấp 25-36 lần so với O2

33

4

Bềmặttiếpxúccủamaomạchvàphếnangrấtlớnnênthờigianmáuchảyqua maomạchphổilàđủđểO2  vàCO2  khuếchtánchođếnkhiđạtcânbằngphânápgiữa phếnangvàmáu.

3.Sự traođổi khí ở mô

ĐólàsựtraođổikhíO2  và CO2  giữamáuđộngmạchtớimôvàtếbàochấtcủa mô.Ápdụngcôngthứctrênngườitacũngtínhđượcphânápriêngcủatừngloạikhíở mô.

BảngtrênchothấyphânápcủakhíO2vàCO2  ởtrongmáuđộngmạchtớimôvà trong nguyên sinh chất của tế bào sự chênh lệch lớn. Do đó ở mô:

-O2  từmaomạchmôkhuếchtánqualỗmàngmaomạchvàodịchgianbàorồi quamàngtếbàotớinguyênsinhchấtđểtham

giavào  qua  trình  oxy  hoá  các  chất  hữu  cơ

(chínhlà quá trình hô hấp trong).

-CO2:sảnphẩmđượctạothànhtừquá trìnhoxyhoá,docóphânápcaotrongnguyên sinhchấtđãkhuếchtántừtếbàoqua,lỗmàng radịchgianbàoquathànhmaomạchmôvào máu làmmáu này trở thành máu tĩnh mạch.

V.SỰVẬN CHUYỂNKHÍ TRONG MÁU

Cácchấtkhítrongmáuđượcvậnchuyểndướihaidạng:dạnghoàtanvậtlývà dạng kếthợp hoá học.

1.Sự vận chuyểnkhíO2

Dạnghoàtan:hàmlượngO2  hoàtantrongmáurấtthấp:0,3%(0,3mlkhíO2/100 ml máu)

Dạngkếthợp:trongmáu,O2  đượcgắnlỏnglẻovớiFe++  củanhómngoạihem trongphân tử hemoglobin-Hb tạothànhoxyhemoglobin

trong100mlmáucó14-15gHbdo đóO2  ởdạngkếthợphoáhọclà19-20% (19-20ml O2/100ml máu).

HbO2   làmột  hợp  chất  kém  vững bền,  O2   dễkếthợpvớiHbvàcũngđể

3

phânlykhỏiHbO2.MứcđộkếthợpO2  vớiHbvàmứcđộphânlyO2khỏiHbO2.Phụ thuộcvàophânápO2  vàphânápCO2  cácmứcđộđóđượcbiểuhiệntrênđồthịcủa Barcrofttrụctungbiểuthịtỷlệ%củaHbO2  trụchoànhbiểuthịPo2  tínhbằngmmHg. Đồ thịchothấy:

-MứcđộkếthợpO2vớiHbtỷlệthuậnvớiPo2:phânápO2Càngcaothìmứcđộ

tạo thành HbO2càng lớn.

-MứcđộphânlyO2khỏiHbO2càngnhiềukhiphânápCO2càngcaolàmcho% củaHbO2  trongmáucànggiảm.Điềutrêncóýnghĩasinhlýrấtlớn:tạođiềukiệncho O2kết hợpvới Hb ở mao mạch phổi và O2táchkhỏi HbO2ởmao mạch mô.

-Ởmaomạchphổi:doO2  từphếnangvàomáulàmPo2  trongmáutăngcaonên cótới98%HbkếthợpvớiO2  thànhHbO2.Ngượclại,CO2  từmáuđiraphếnangnên Pco2trongmáu giảmxuống.

-Ởmaomạchmô:doCO2  từtếbàoramaomạchlàmPco2  trongmáutănglên thúcđẩyHbO2  phânlyđểnhườngO2  chotếbào,dođótỷlệ%củaHbO2  trongmáu giảmnhanh.

2.Sự vận chuyểnkhíCO2

Dạnghoàtan:hàmlượngCO2  hoàtantrongmáurấtthấp:2,5-3,0%(2,5-3ml

CO2/100ml máu).

Dạng kết hợp:

+  Khoảng  4-5%  CO2     kết  hợp  với  Hb  của  hồng  cầu  thành  phức  hợp cacbaminohemoglobin (HbCO2):CO2+Hb⇔HbCO2

+Khoảng 55-58% CO2(55-58%CO2trong100mlmáu)kếthợp với K và Na tạo thành muối bicacbonnat ở trong hồng cầuvà huyết tương.

Sự vận chuyểnCO2ởmao mạch mô và maomạch phổi có khác nhau.

*Tại mao mạch mô:

+Tronghồng cầu:

CO2  từtếbàoquadịchgianbào,thànhmaomạchtớihuyếttươngtớihồngcầu. ỞđâyCO2  kếthợpvớiH2OtạothànhH2CO3  vớixúctáccủacacboanhydrase,enzym này xúc táccho cả sự tạo thành và sự phân ly H2CO3

35

H2CO3  dễbịphânlythànhHCO3-  +H+. HCO3-cónồngđộcaonênkhuếchtán ra huyết tương.

-Cùnglúcđó,HbO2  phânlythànhO2  vàHb.O2  khuếchtánrahuyếttương,qua màng mao mạch, dịch gian bào vào tế bào.

-Hbtự do kết hợpvớiKtạo nên KHb. Chất này liên kết với H2CO3: KHb + H2CO3→HHb + KHCO3

HHblà một axit yếu, ít bị phân ly nên thực tế ít làm thay đổiđộ pH của máu.

-Một phầnHbkết hợpvới CO2⇔HbCO2

+Tronghuyết tương:

-HCO3  từhồngcầuđirakếthợpvớiNatạothànhmuốibicacbonatnam:HCO3-

+Na+ NaHCO3

-H2O từ huyết tươngkhuếch tán vào hồng cầu để cùng CO2tạo nên H2CO3-

-Cl-Cũng từ huyết tươngđi vào hồng cầu bù cho lượngHCO3-đi ra.

*Tại mao mạch phổi:

+DochênhlệchphânápnênsaukhitáchkhỏiHbCO2  thìCO2  khuếchtántừ

hồng cầu ra huyết tương, qua thành mao mạch phổi,thànhphế nang, ra túi khí.

+NgượclạiO2  từphếnangkhuếchtánquathànhmạchvàohồngcầu,kếthợp vớiHHbthành  HHbO2,HHbO2   làaxitmạnhhơnH2CO3   nênnólấyK+   củamuối KHCO3:

HHbO2+KHCO3⇔KHbO2+H2CO3

+Với xúc tác của cacboanhydrase, H2CO3lại bị phân ly thành H2Ovà CO2:

CO2tiếp tục khuếch tán ra phếnang.

+HCO3-  cónhiềuởhuyếttươngsẽđivàohồngcầukếthợpvớiH+tạonên

36

H2CO3Axit này tiếp tục phân ly thành H2Ovà CO2

+Ion Cl-từhồng cầu đi ra huyết tươngđể bù cho lượngHCO3-đi vào hồng cầu.

VI.SỰ ĐIỀU HOÀ HÔ HẤP

1.Trung khu hô hấp

CácnhàsinhlýhọcLegallois(1812),Flourens(1845)vàMislavski(1885)đã chứngminhbằngthựcnghiệmlàtrungkhuhôhấpnằmởphầnmáicủahànhtuỷsát vớinềnnãothất4.Trungkhunàygồm2hạchnằmở2bênhànhtuỷ,mỗihạchđiều khiểncơhôhấpởcùngmộtbêncơthể.Mỗihạchcómộtsốtếbàothầnkinhđiều khiểncáccơhítvàogọilàtrungkhuhítvàovàmộtsốtếbàothầnkinhđiềukhiểncác cơ thở ra gọi là trung khu thở ra.

Gầnđâycácnhànghiêncứucònpháthiệnraởcầunãocótrungkhuđiềuhoàhô hấpđiềukhiểntrungkhuhôhấp. Cáctrungkhu nàyliênquan chặtchẽ vớinhauvàvới các phầnkhácnhư tuỷ sống, não trung gian, bán cầuđạinão.

Trungkhuhôhấphoạt động một cách tự động theo chu kỳ.

+Trungkhuhítvàobịkíchthíchsẽhưngphấn,hưngphấnnàyđượctruyềntheo hai hướng:

-Hướng1:xuốngcáctếbàovậnđộngởsừngtrướctuỷsốngtớicáccơhítvào: cơhoành,cáccơliênsườnngoàilàmcáccơđócolại,lồngngựcđượcnânglên,động tác hít vào được thựchiện, không khí đivàophổi.

-Hướng  2:  hưng  phấn  theo  đường hướngtâmlêntrưngkhuđiềuhoàhôhấpở cầu  não.  Ngay  sau  khi  được  hưng  phấn, trong  khu  điều  hoà  này  gửi  xung  động xuống trung khu thở ra.

+Trungkhuthởrađượchưngphấn cùngmộtlúcgửixungđộngtheo2hướng khácnhau:

-Hướng1:sangtrungkhuhítvào,ức chếtrungkhunàylàmnóngừnghoạtđộng trong chốc lát.,

-Hướng2:gửixungđộngxuốngcác tếbàovậnđộngởsừngtrướctuỷsốngtới cáccơthởra:làm  giãncơhoành,cáccơ liênsườnngoài,lồngngựchạxuống,động tác thở ra được thực hiện.

+Trungkhuhítvàosaukhithoátkhỏi

ứcchếlạiphátsinhhưngphấnmớivàmột

37

nhịp hô hấp khác lại bắt đầu.

2.Cơ chếđiều hoà hô hấp

a.Cơ chế điều hoà bằng thần kinh(bằngphản xạ)

Khihítvào,dophổicăngphồngđãkíchthíchcácđầumútthầnkinhcảmgiác trongphổilàmphátsinhxungđộngtheonhánhhướngtâmcủadâyX(dâyphếvị)về trungkhuthởraởhànhtuỷ.Từđósẽcócácxungđộnglytâmxuốngtuỷsốngtớicác cơ thởra làm các cơ đó giãn ra.

Khi thởra,lồngngựcbịéplại,phổixẹpxuốngcũngkíchthíchlêncáccơquan thụcảmởlồngngực,ởphổilàmphátsinhxungđộnghướngtâmtruyềnlêntrungkhu hítvàoởhànhtuỷ.Từđólạicócácxungđộnglytâmxuốngtuỷsốngtớicáccơhít vàolàmcáccơđócolại.Dođócóthểnóirằng:sựhítvàođiềuhoàphảnxạthởravà sựthởrađiềuhoàphảnxạhítvào.Trongnhưngtrườnghợpcầnthiết(laođộng,thể dụcthểthao..),vỏbáncầuđạinãosẽlàmthayđổitầnsốthở(nhịpthở)vàđộsâuhô hấp.

b.Cơchếđiềuhoàbằngthể

dịch

+ Ảnhhưởngcủanồng độCO2:vaitròCO2  đốivới hô  hấp   được  chứng  minh trongthínghiệm  tuầnhoàn chéo  của  Frederic  trên  đối tượng  chó  thí  nghiệm:  nối haiđộngmạchcổcủachóA vàchóB  vớinhausaocho đầuchóAđược  nuôibằng máu   của   thân   chó   B   và ngượclại.Nếukẹpkhíquản

củachóAlạiđểngăncảnsựtraođổikhíthìnồngđộCO2  trongmáuchóAtănglên, máunàytheotuầnhoànchéosangđầuchóB,kíchthíchtrungkhuhôhấpcủachóB làm chó B thởnhanh hơn và sâu hơn.

VaitròcủanồngđộCO2  đốivớihôhấpcònđượcchứngminhbằng"tiếngkhóc chàođời"củađứa  trẻ  lọtlòngmẹ.ChứngtỏnồngđộCO2  caotrongmáulàmtăng cườnghoạtđộng hô hấp.

+Ảnhhưởng củanồng độ O2:nếu nồng độ O2trongmáu đếnnãogiảm cũngkích thíchtrungkhuhô hấp và làm tăng nhịp hô hấp.

+ẢnhhưởngcủanồngđộH+:sựtăngnồngđộH+  trongmáucũngkíchthíchcác tếbàocủatrungkhuhôhấptăngcườnghoạtđộng.ViệctiêmdungdịchH2CO3  hoặc axitkhácvàođộngmạchlênnãocũnglàmtăngcửđộnghôhấp.Tuynhiêncùngmột

38

nồng độ H+thìH2CO3kíchthích trung khu hô hấp mạnh hơn so với các axit khác.