VIRUT VÀ MIỄN DỊCH HỌC

D

ương Thanh Nga

Trường THPT chuyên Biên Hòa – Hà nam     

I. Sù ph¸t hiÖn ra vi rót.

N¨m 1892, Ivanopsky (1864 – 1920) khi nghiªn cøu bÖnh ®èm thuèc l¸ ®· rót ra kÕt luËn: NÕu lÊy dÞch Ðp l¸ c©y bÞ ®èm thuèc l¸ läc qua mµng läc vi khuÈn råi b¬m vµo c©y thuèc l¸ lµnh bÖnh th× c©y nµy bÞ nhiÔm bÖnh ®èm thuèc l¸. CÊy dÞch nµy lªn m«i tr­êng nu«i cÊy vi khuÈn th× thÊy kh«ng mäc. Nh×n dÞch Ðp nµy d­íi kÝnh hiÓn vi chØ thÊy dÞch trong suèt. ¤ng gäi lµ chÊt ®éc qua läc (virus qua läc)

+ N¨m 1896, Beijerinck (1851 – 1931) ®· ph¸t hiÖn mét hiÖn t­îng t­¬ng tù vµ chØ ra r»ng t¸c nh©n g©y bÖnh ®èm thuèc l¸ sÏ kh«ng cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh sau khi ®un nãng ë 100oC, dÞch ®éc sèng nµy chØ g©y bÖnh trong m« sèng cña c©y thuèc l¸.

+ N¨m 1898, Loeffler vµ Froach ph¸t hiÖn ra vi rót g©y bÖnh lë måm long mãng (bÖnh sèt ¸pt¬)

+ N¨m 1915 Twort (Anh) ®· ph¸t hiÖn vi rót lµm tan tô cÇu khuÈn

+ N¨m 1917, Dªren (Cana®a) ®· ph¸t hiÖn vi rót lµm tan vi khuÈn g©y bÖnh lþ.

=> C¸c «ng gäi chung lµ Bacteriophage hay phage.

+ N¨m 1935: Stanley (Mü) lÇn ®Çu tiªn t¸ch ®­îc tinh thÓ vi rót kh¶m thuèc l¸ (Tobacco Mosaic virus). Sau ®ã Bawden vµ céng sù chøng minh ®­îc b¶n chÊt ho¸ häc cña TMV kh«ng ph¶i lµ protein mµ lµ nucleocapsit.

+ N¨m 1949, Enders lÇn ®Çu tiªn nu«i cÊy ®­îc viruts trong c¸c m« sèng.

HiÖn nay b»ng c¸c kü thuËt hiÖn ®¹i ng­êi ta ®· ph¸t hiÖn ra ®­îc nhiÒu lo¹i vi rót vµ c¬ chÕ x©m nhiÔm cña vi rót ®èi víi tÕ bµo chñ.

+ N¨m 1952 Hershey (Mü, Noben 1969) vµ M.Chase dïng chÊt ®ång vÞ phãng x¹ ®Ó chøng minh vËt chÊt di truyÒn cña thÓ thùc khuÈn lµ ADN:

Nu«i vi khuÈn E.coli trong m«i tr­êng chøa P ®¸nh dÊu (Photpho ®ång vÞ phãng x¹ - P32) vµ m«i tr­êng cã S ®¸nh dÊu (L­u huúnh ®ång vÞ phãng x¹- S35).

NhiÔm phage vµo 2 nhãm vi khuÈn trªn

- Tr­êng hîp 1 thu ®­îc phage cã axit nucleic chøa P ®¸nh dÊu

- Tr­êng hîp 2 thu ®­îc phage cã vá capsit chøa S ®¸nh dÊu

NhiÔm 2 nhãm phage vµo vi khuÈn nu«i trong m«i tr­êng b×nh th­êng.

- Quan s¸t d­íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö thÊy: chØ cã ADN cã P32 trong tÕ bµo vi khuÈn cßn phÇn protein S35 vÉn n»m bªn ngoµi thµnh vi khuÈn.

à

Lâi axit nucleic ®· ®­îc ®­a vµo trong tÕ bµo chñ, lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó virus nh©n lªn vµ sinh s¶n

à

Axit nucleic lµ vËt chÊt di truyÒn cña vi rót

II. §Æc ®iÓm kh¸c biÖt gi÷a vi rót víi c¸c sinh vËt kh¸c:

- Ch­a cã cÊu t¹o tÕ bµo: kh«ng cã hÖ thèng sinh n¨ng l­îng, kh«ng cã riboxom, kh«ng cã hiÖn t­îng sinh tr­ëng c¸ thÓ, kh«ng sinh s¶n b»ng ph©n c¾t

- Kh«ng mÉn c¶m víi hÇu hÕt c¸c chÊt kh¸ng sinh

- ChØ ho¹t ®éng sèng khi kÝ sinh b¾t buéc trªn c¬ thÓ vËt chñ. Ngoµi c¬ thÓ vËt chñ kh«ng cã biÓu hiÖn cña sù sèng

- Mçi lo¹i virus chØ chøa mét lo¹i axit nucleic (ADN hoÆc ARN). HiÖn nay ph¸t hiÖn mét sè virus cÇn tíi lo¹i axit nucleic thø hai trong chu tr×nh nh©n lªn cña chóng

- Khi sinh s«i n¶y në chóng ph¶i sö dông bé m¸y di truyÒn vµ ho¹t ®éng sinh tæng hîp protein, axit nucleic cña tÕ bµo vËt chñ.

- Cã ph­¬ng thøc sinh s¶n ®Æc biÖt: tæng hîp tõng thµnh phÇn vµ l¾p r¸p l¹i. Do ®ã chØ trong mét kho¶ng thêi gian ng¾n cã thÓ t¹o ra l­îng vi rót lín.

III. H×nh d¹ng, kÝch th­íc vµ cÊu t¹o vi rót.

1. H×nh d¹ng vµ kÝch th­íc.

a. KÝch th­íc:

Vi rót cã kÝch th­íc v« cïng nhá bÐ, ®i qua mµng läc vi khuÈn, kh«ng l¾ng ®äng trong ®iÒu kiÖn siªu ly t©m. Trong 1mm3 cã thÓ chøa 10 v¹n tû virut.

KÝch th­íc tõ 18nm ®Õn vµi tr¨m nm (nhá h¬n mét sè ph©n tö protein, cã protein kÝch th­íc 22nm)

à

n»m trong vïng ranh giíi gi÷a ®èi t­îng kh«ng sèng vµ nh÷ng vi khuÈn.

Vi rót cã kÝch th­íc nhá nhÊt cho ®Õn nay lµ vi rót b¹i liÖt (18nm). Vi rót lín nhÊt lµ Pox vi rót vµ vi rót HIV (400nm). Trong khi ®ã vi khuÈn cã kÝch th­íc nhá nhÊt lµ Chlamydia 150 x 200 nm (bacterium).

b. H×nh d¹ng:

Cã 3 d¹ng ®iÓn h×nh:

- D¹ng ®èi xøng xo¾n: h×nh que hoÆc sîi...

+ Kh«ng cã mµng bao: vi rót kh¶m thuèc l¸.

+ Cã mµng bao: vi rót cóm, vi rót ®èm khoai t©y, v¹ch ®èm lóa ®¹i m¹ch....

- D¹ng ®èi xøng khèi: d¹ng ®a diÖn nhiÒu mÆt.

+ Kh«ng cã mµng bao: Adeno vi rót, vi rót viªm tuû x¸m, vi rót môn c¬m

+ Cã mµng bao: Vi rót sëi

- D¹ng cÊu tróc hçn hîp:

+ Kh«ng cã mµng bao: phage T2

+ Cã mµng bao: Vi rót ®Ëu mïa (hä Poxviridae)

 2. CÊu t¹o vi rót.

  2.1. CÊu t¹o chung:

a. PhÇn cÊu tróc b¾t buéc: nucleocapsit

Gåm lâi axit nucleic vµ vá protein

* Lâi axit nucleic: lµ 1 trong 2 lo¹i axÝt nuclªic ADN hoÆc ARN, cã thÓ m¹ch ®¬n hoÆc m¹ch kÐp, d¹ng vßng hoÆc th¼ng

+ Chøc n¨ng: lµ vËt chÊt di truyÒn cña vi rót (mang gen tæng hîp c¸c ®¬n vÞ cña vá capsit, mét vµi lo¹i vi rót cã gen tæng hîp enzim sao m· ng­îc)

+ Mét sè ®Æc ®iÓm ®Æc biÖt vÒ hÖ gen (genom) cña vi rót:

Genom cña vi rót cã kÝch th­íc tõ 3500-280.000nm. Tr×nh tù genom ®­îc gi¶i m· nhê tÕ bµo vËt chñ nªn c¸c tÝn hiÖu ®iÒu khiÓn trªn genom ph¶i ®­îc c¸c yÕu tè cña tÕ bµo nhËn biÕt.

Gen vi rót rÊt nhá nªn trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸, ®Ó sö dông tèi ®a tiÒm n¨ng cña m×nh, ë vi rót hiÖn t­îng chång gen (c¸c gen ®­îc ®äc gèi lªn nhau, cã nhiÒu gen trïm lªn nhau) vµ hiÖn t­îng c¾t nèi mARN rÊt phæ biÕn

+ ThÝ nghiÖm cña Fraenkel vµ Conrat chøng minh vËt chÊt di truyÒn cña vi rót kh¶m thuèc l¸ lµ ARN mét m¹ch chø kh«ng ph¶i protein.

C¬ së cña thÝ nghiÖm: C¸c «ng nhËn thÊy, cã thÓ t¸ch axit nucleic cña ®èm thuèc l¸ b»ng c¸ch xö lý nhiÖt trong dung m«i hoÆc dung dÞch ®Öm. Sau ®ã lµm l¹nh vµ t¸ch protein ®· kÕt tña, hoÆc thÈm tÝch h¹t vi rót trong dung dÞch NaCl 1M, pH=7. Khi ®ã protein cña ®èm thuèc l¸ sÏ hoµ tan, cßn ARN kÕt tña. Khi xö lý TMV b»ng kiÒm yÕu 10,5 th× vi rót bÞ ph©n thµnh nh÷ng ®o¹n protein cã träng l­îng ph©n tö kho¶ng 100.000 (gåm vµi ®¬n vÞ h×nh th¸i) vµ ARN. Sau ®ã nÕu h¹ pH xuèng 5 th× c¸c ®¬n vÞ h×nh th¸i l¹i tù g¾n víi nhau ®Ó t¹o thµnh vá capsid theo quy luËt ho¸ tinh thÓ ngay c¶ khi kh«ng cã mÆt ARN. NÕu cã mÆt ARN th× ®é dµi cña ®èi xøng xo¾n trô ®­îc x¸c ®Þnh

Néi dung thÝ nghiÖm:

ThÝ nghiÖm 1:

T¸ch riªng vá vµ lâi cña TMV. §em nhiÔm riªng vµo c¸c c©y thuèc l¸ kh¸c nhau. PhÇn vá sau khi nhiÔm kh«ng lµm c©y bÞ bÖnh. PhÇn lâi sau khi nhiÔm thÊy c©y bÞ bÖnh. T¸ch chiÕt vi rót tõ c©y bÖnh thÊy cã ®Çy ®ñ vá vµ lâi cña chñng vi rót ban ®Çu

ThÝ nghiÖm 2:

 T¸ch vá cña chñng TMV 1 vµ lâi cña chñng TMV 2. B»ng ph­¬ng ph¸p ho¸ tinh thÓ, kÕt hîp chóng víi nhau t¹o thµnh chñng TMV thÝ nghiÖm. NhiÔm chñng thÝ nghiÖm vµo c©y lµnh, thÊy c©y bÞ bÖnh. T¸ch chiÕt th× thu ®­îc vi rót chñng 2 (bao gåm c¶ vá vµ lâi chñng 2).

Qua thÝ nghiÖm chøng minh ®­îc, vËt chÊt di truyÒn cña vi rót lµ axit nucleic, trong ®ã chøa th«ng tin qui ®Þnh cÊu tróc cña vá capsid.

* Vá protein bao bªn ngoµi (gäi lµ vá Capsid) tËp hîp c¸c ®¬n vÞ h×nh th¸i lµ c¸c capsome t¹o nªn khèi h×nh cÇu hoÆc h×nh ®a diÖn.

+ C¸c capsid cña vi rót cã 2 kiÓu ®èi xøng: §èi xøng xo¾n vµ ®èi xøng khèi (t¹o nªn bëi c¸c h×nh tam gi¸c ®Òu).

+ Chøc n¨ng: b¶o vÖ vËt chÊt di truyÒn, mang c¸c thµnh phÇn kh¸ng nguyªn vµ cã c¸c thô thÓ gióp vi rót b¸m lªn bÒ mÆt tÕ bµo chñ

b. PhÇn cÊu tróc kh«ng b¾t buéc:

Vá ngoµi:

Mét sè vi rót cã thªm vá ngoµi bao ngoµi vá capsid.

B¶n chÊt:

+ Lµ lipopolisaccarit hoÆc liposaccarit cã nguån gèc tõ mµng sinh chÊt cña tÕ bµo chñ ®­îc vi rót c¶i biÕn vµ mang kh¸ng nguyªn ®Æc tr­ng cña vi rót.

+ Th­êng mang c¸c gai glicoprotein chøa c¸c thô thÓ gióp vi rót hÊp phô lªn bÒ mÆt tÕ bµo vËt chñ

Chøc n¨ng:

+ B¶o vÖ nucleocapsit.

+ Gióp vi rót b¸m lªn bÒ mÆt tÕ bµo chñ vµ x©m nhËp.

Qu¸ tr×nh h×nh thµnh mµng bao:

+ Vi rót sau khi x©m nhËp tæng hîp c¸c thµnh phÇn vµ l¾p r¸p thµnh vi rót míi. §ång thêi tæng hîp 1 sè protein ®Æc tr­ng cña vi rót vµ liªn kÕt víi mµng sinh chÊt tÕ bµo chñ.

+ Vi rót hoµn chØnh ®­îc vËn chuyÓn vÒ phÝa mµng sinh chÊt.

+ Sù tiÕp xóc cña vi rót víi mµng sinh chÊt c¶m øng sù quÇn hîp c¸c protein trªn mµng (bao gåm c¶ protein ®Æc tr­ng cña vi rót)

+ Mµng sinh chÊt h×nh thµnh chåi bao lÊy vi rót vµ gi¶i phãng ra ngoµi vi rót cã mµng bäc.

2.2. CÊu t¹o mét sè vi rót ®iÓn h×nh:

* Dùa vµo h×nh th¸i ngoµi cña vi rót, ng­êi ta chia vi rót thµnh 3 lo¹i: cÊu tróc xo¾n, cÊu tróc khèi vµ cÊu tróc hçn hîp

* §¹i diÖn vi rót cã cÊu tróc xo¾n trô kh«ng cã mµng bäc: vi rót kh¶m thuèc l¸:

- Vá capsid: lµ protein khæng lå cÊu tróc bËc 4

+ Gåm 2.100-2.600 ®¬n vÞ h×nh th¸i.

+ Mçi capsome gåm 158 aa

- C¸c capsome b¸m vµo sîi ARN vµ xo¾n tr«n èc kho¶ng 130 vßng xo¾n.

- Trung b×nh mçi vßng xo¾n cã 161/3®¬n vÞ h×nh th¸i (cø 3 vßng cã 49 capsome).

- VËt chÊt di truyÒn lµ ARNss

* §¹i diÖn vi rót xo¾n trô cã mµng bäc: Vi rót cóm:

- VËt chÊt di truyÒn lµ ARNss

- Cã mµng bäc bªn ngoµi

- Trªn mµng cã nhiÒu l«ng kÕt dÝnh hång cÇu.

* §¹i diÖn vi rót cã cÊu tróc khèi: vi rót Adeno:

- Capsid t¹o bëi c¸c tam gi¸c ®Òu do c¸c capsome ghÐp l¹i

- Gåm 12 gãc, 20 mÆt vµ 30 c¹nh

- ADN xo¾n kÐp, d¹ng th¼ng gåm 36.500 bp

- G©y bÖnh cho ng­êi vµ ®éng vËt: bÖnh viªm häng cÊp, viªm kÕt m¹c m¾t, viªm khÝ qu¶n, phÕ qu¶n cã sèt, ....

* §¹i diÖn vi rót cã cÊu tróc hçn hîp: phage T2: gåm ®Çu, cæ, ®u«i

- §Çu:

+ §èi xøng khèi ®a diÖn 20 mÆt

+ Vá capsit gåm 212 capsome

+ Trong chøa ADN kÐp gåm kho¶ng 30gen, h¬n 169.000bp

- Cæ: lµ ®Üa h×nh lôc gi¸c ®­êng kÝnh 37,5nm cã 6 tua cæ

- §u«i: ®èi xøng xo¾n, gåm bao ®u«i, trô ®u«i vµ ®Üa gèc (hay bµn ®u«i) víi c¸c gai ®u«i.

+ Bao ®u«i: gåm 144 capsome t¹o thµnh 24 vßng xo¾n, cã kh¶ n¨ng co l¹i.

+ Trô ®u«i (èng ®u«i): lµ èng rçng gi÷a, cã chøc n¨ng lµ ®­êng dÉn ADN tõ ®Çu phage x©m nhiÔm vµ tÕ bµo chñ.

+ §Üa gèc:

H×nh lôc gi¸c, rçng gi÷a. Cã enzim ATPaza cã kh¶ n¨ng ph©n gi¶i ATP vµ enzim lizozim cã chøc n¨ng hoµ tan thµnh vi khuÈn.

Cã 6 sîi l«ng ®u«i vµ 6 gai ®u«i. Gai dã chøc n¨ng hÊp phô vµ b¸m chÆt lªn bÒ mÆt tÕ bµo chñ.

L«ng ®u«i cã thÓ gÊp ë chÝnh gi÷a. §Çu mót c¸c sîi l«ng cã cÊu t¹o t­¬ng øng víi c¸c thô thÓ trªn thµnh vi khuÈn cã chøc n¨ng hÊp phô chuyªn ho¸ lªn bÒ mÆt tÕ bµo vi khuÈn.

IV. Ph©n lo¹i vi rót.

 1. Ph©n lo¹i vi rót hiÖn nay sö dông khãa ph©n lo¹i vi rót dùa trªn nguyªn t¾c LHT. (Lwoff, Horne vµ Tournier).

            a. Dùa vµo b¶n chÊt cña axit nuclªic.

             a. Ribo (R) hay desoxyribonucleotit (D)

b. Sè m¹ch: M¹ch ®¬n (ss); m¹ch kÐp (ds).

c. CÊu tróc vµ tæ chøc genome: vßng, kh«ng ph©n ®o¹n (n-seg) hay ph©n ®o¹n (seg)

            b. Dùa vµo cÊu t¹o h×nh th¸i.

                        * §èi xøng:

                                    + Khèi (C).

                                    + Xo¾n trô (H)

                        * Cã vá bäc (E); TrÇn (N)

 2. Ph©n lo¹i dùa vµo vËt chñ:

- Vi rót ë ng­êi vµ ®éng vËt: th­êng chøa ADN, cã thÓ lµ ARN

- Vi rót ë vi sinh vËt: chøa ADN kÐp. Mét sè chøa ARN ®¬n hoÆc kÐp, hoÆc ADN ®¬n.

- Vi rót ë thùc vËt: th­êng chøa ARN.

V. Qu¸ tr×nh l©y nhiÔm cña vi rót.

 1. Quy tr×nh chung (nghiªn cøu ë phage T2 x©m nhËp vµo E.coli)

Virut cã cÊu t¹o rÊt nhá. Trong m«i tr­êng tù nhiªn chóng tån t¹i ë d¹ng tinh thÓ kh«ng biÓu hiÖn nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña sù sèng. Chóng chØ biÓu hiÖn nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña sù sèng khi chóng tiÕp nhËn ®­îc c¸c thô quan hãa häc trªn mµng tÕ bµo vËt chñ. Khi ®ã, chóng tiÕn hµnh x©m nhiÔm vµo tÕ bµo vËt chñ.

Qu¸ tr×nh ®ã ®­îc chia lµm 5 giai ®o¹n:

Giai ®o¹n 1

: HÊp phô: NhiÒu thùc nghiÖm ®· x¸c ®Þnh ®Ó nhiÔm vµo tÕ bµo thùc vËt cÇn tíi 105 h¹t vi rót. Cßn ®èi víi tÕ bµo ®éng vËt th× tõ 10-100. Cßn ®èi víi vi khuÈn tõ 1- 10. Mçi lo¹i vi rót chØ hÊp phô lªn mét lo¹i tÕ bµo vËt chñ nhÊt ®Þnh (do sù t­¬ng t¸c hãa häc gi÷a c¸c gai ®u«i víi thô quan hãa häc trªn mµng tÕ bµo).

Giai ®o¹n 2:  

X©m nhËp: Khi vi rót t­¬ng t¸c víi tÕ bµo vËt chñ, chóng cã thÓ ®­îc thùc bµo (HIV) c¶ vá vµ ®­îc c¸c enzim tÕ bµo chñ (men “cëi ¸o) lµm tan vá protein gi¶i phãng axit nucleic, hoÆc tiÕt ra enzim ph©n hñy thµnh tÕ bµo vµ b¬m vËt chÊt di truyÒn cña vi rót vµo trong tÕ bµo vËt chñ (®èi víi phage). KÕt qu¶ cña giai ®o¹n nµy lµ vi rót tuån ®­îc vËt chÊt di truyÒn cña vi rót vµo tÕ bµo vËt chñ.

ë

phage sau khi 6 l«ng ®u«i liªn kÕt víi bÒ mÆt tÕ bµo chñ, enzim lizozim ë ®Üa gèc tiÕt ra c¾t ®øt liªn kÕt glicozit trªn thµnh vi khuÈn, gi¶i phãng ion Ca2+ lµm ho¹t ho¸ ATPaza ph©n gi¶i ATP lµm bao ®u«i co l¹i

- Sau khi vµo tÕ bµo chñ, axit nucleic lËp tøc “tµng h×nh” b»ng c¸ch biÕn ®æi chót Ýt (g¾n thªm c¸c gèc, hoÆc ®ãng vßng) lµm tÕ bµo chñ kh«ng nhËn diÖn ®­îc axit nucleic cña phage.

Giai ®o¹n 3

: Tæng hîp c¸c thµnh phÇn cña phage.

- Axit nucleic phage tæng hîp lo¹i protein (protein sím): ph©n c¾t ADN vi khuÈn, lµm qu¸ tr×nh tæng hîp c¸c thµnh phÇn cña vi khuÈn kh«ng diÔn ra, ®ång thêi chØ huy tæng hîp c¸c thµnh phÇn cña phage.

- T¹i tÕ bµo vËt chñ vËt chÊt di truyÒn cña vi rót ®­îc nh©n lªn (tõ ADN cña vi rót

 ADN

mARN hoÆc tõ ARN cña vi rót

 ADN+

 ADN-

 mARN).

- §ång thêi víi nã lµ c¸c lo¹i protein capsid ®­îc tæng hîp (protein muén). Qu¸ tr×nh tæng hîp c¸c thµnh phÇn cña vi rót hoµn toµn nhê vµo nguån n¨ng l­îng, enzim cña tÕ bµo vËt chñ.

Giai ®o¹n 4:

L¾p r¸p:

C¸c thµnh phÇn cña vi rót kÕt hîp víi nhau ®Ó t¹o ra vi rót míi.

Giai ®o¹n 5

: Phãng thÝch: Sau khi ®­îc tæng hîp vµ t¹o thµnh c¸c vi rót con chóng ®­îc phãng thÝch ra ngoµi b»ng sù sinh tan cña tÕ bµo hoÆc xuÊt bµo.

 2. HiÖn t­îng sinh tan vµ hiÖn t­îng tiÒm tan, vi rót ®éc vµ vi rót «n hßa.

Sù nhiÔm phage vµo vi khuÈn (hoÆc cña vi rót vµo tÕ bµo chñ) cã thÓ diÔn ra theo 2 h­íng:

a. Sinh tan:

Sau khi x©m nhËp vµo tÕ bµo chñ, phage nh©n lªn vµ lµm tan tÕ bµo chñ. HiÖn t­îng phage lµm tan tÕ bµo chñ gäi lµ hiÖn t­îng sinh tan, vµ phage gäi lµ phage ®éc.

b. TiÒm tan:

* Kh¸i niÖm:

- HiÖn t­îng tiÒm tan lµ hiÖn t­îng axit nucleic cña phage sau khi vµo tÕ bµo vi khuÈn, nã gia nhËp vµo nhiÔm s¾c thÓ cña vi khuÈn, trë thµnh mét bé phËn cña nhiÔm s¾c thÓ vi khuÈn vµ ®­îc nh©n ®«i khi genom cña vi khuÈn nh©n ®«i mµ kh«ng ph¸ vì tÕ bµo vi khuÈn.

- §o¹n gen nµy gäi lµ prophage (hay provirus)

- Mèi quan hÖ gi÷a phage vµ tÕ bµo chñ gäi lµ qu¸ tr×nh tiÒm tan, tÕ bµo mang prophage gäi lµ tÕ bµo tiÒm tan.

Phage g©y hiÖn t­îng tiÒm tan gäi lµ phage «n hoµ.

* C¬ chÕ tiÒm tan:

- Prophage tån t¹i ë tr¹ng th¸i «n hoµ lµ nhê tÕ bµo tæng hîp mét lo¹i protein øc chÕ sù lµm tan cña phage.

- Sù gia nhËp hÖ gen cña phage vµo tÕ bµo chñ diÔn ra lµ nhê trong hÖ gen cña vËt chñ cã nh÷ng ®o¹n gen cã tr×nh tù gièng víi tr×nh tù gen trong hÖ gen cña phage. Genom cña phage sÏ xen vµo hÖ gen cña tÕ bµo chñ t¹i nh÷ng ®o¹n t­¬ng ®ång nµy.

- Sù gia nhËp cña prophage vµo hÖ gen cña tÕ bµo chñ cã vai trß lµm xuÊt hiÖn mét sè ®Æc ®iÓm míi trong trong hÖ gen tÕ bµo chñ, lµm c¶i biÕn di truyÒn.

- Mét sè t¸c nh©n (®ét biÕn, tia tö ngo¹i,...) cã thÓ lµm mÊt ho¹t tÝnh cña protein øc chÕ, dÉn ®Õn prophage t¸ch khái genom cña tÕ bµo chñ, ph¸ vì tÕ bµo chñ, phage «n hoµ chuyÓn thµnh phage ®éc.

- Khi genom cña phage t¸ch khái genom tÕ bµo chñ, nã cã thÓ mang theo mét sè Nucleotit cña gen tÕ bµo chñ vµ ®Ó l¹i mét sè Nucleotit cña m×nh (hiÖn t­îng trao ®æi), lµm xuÊt hiÖn c¸c biÕn dÞ míi ë chñng vi rót ®­îc t¸ch ra. §©y lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n g©y khã kh¨n trong c«ng t¸c phßng vµ ch÷a bÖnh vÒ vi rót.

§ång thêi còng v× vËy phage «n hoµ lµ nh÷ng vect¬ lý t­ëng trong c«ng nghÖ di truyÒn ë vi khuÈn.

- Víi vi rót vËt chÊt di truyÒn lµ ARN, ph¶i cã qu¸ tr×nh sao m· ng­îc tõ ARN

à

ADN nhê enzim sao m· ng­îc (HIV) tr­íc khi ADN cña phage gia nhËp vµo hÖ gen cña tÕ bµo chñ. Nh÷ng vi rót nµy gäi lµ Retrovirus.

 3. Mèi quan hÖ gi÷a vi rót vµ tÕ bµo chñ.

1- TÕ bµo chèng chÞu: TÕ bµo chñ kh«ng cã thô thÓ phï hîp víi vi rót dÉn ®Õn vi rót kh«ng thÓ x©m nhËp vµo tÕ bµo chñ.

2 - Quan hÖ ®×nh trÖ: Vi rót x©m nhËp vµo tÕ bµo chñ nh­ng kh«ng nh©n lªn ®­îc do tÕ bµo chñ tæng hîp protein øc chÕ.

3 - Mèi quan hÖ tiÒm sinh: vËt chÊt di truyÒn cña vi rót gia nhËp hÖ gen tÕ bµo chñ nh­ provirus hoÆc d­íi d¹ng plasmit trong tÕ bµo chÊt.

VËt chÊt di truyÒn cña virut nh©n lªn cïng hÖ gen tÕ bµo chñ vµ truyÒn cho nhiÒu thÕ hÖ tÕ bµo sau.

4 - Mèi quan hÖ l­u khu: Trong nhiÒu tr­êng hîp m« ®éng vËt vµ thùc vËt bÞ nhiÔm vi rót song l¹i kh«ng bÞ tæn th­¬ng ngay mÆc dï sè l­îng vi rót t¨ng sinh kh¸ lín.

5 - Quan hÖ g©y ®éc: vi rót hoÆc ph©n tö axit nucleic cña vi rót sau khi x©m nhËp vµo tÕ bµo, c¶m øng h×nh thµnh vµ gi¶i phãng ra hµng lo¹t virion míi. §a sè tr­êng hîp vi rót lµm tan tÕ bµo chñ (chu tr×nh sinh tan). Mét sè tr­êng hîp vi rót nh©n lªn nh­ng kh«ng lµm tan tÕ bµo chñ (chu tr×nh sinh d­ìng hay sinh s¶n).

VI. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c vi rót.

Nh÷ng vi rót kh«ng cã kh¶ n¨ng nh©n lªn hoÆc l­u l¹i d­íi d¹ng provirus ®­îc gäi lµ c¸c vi rót khuyÕt. §Ó tån t¹i trong tÕ bµo vËt chñ vi rót khuyÕt ®· sö dông vËt chÊt di truyÒn cña vi rót kh¸c gäi lµ vi rót trî thñ. KÕt qu¶ t¹o ra sù t­¬ng t¸c gi÷a 2 genom vi rót vµ gennom cña tÕ bµo chñ. Trong tr­êng hîp ®ã vi rót cã kh¶ n¨ng nh©n t¨ng c­êng hoÆc bÞ øc chÕ.

VII. Vi rót vµ Intereferon.

 1. Kh¸i niÖm Interferon:

Interferon lµ lo¹i protein ®Æc biÖt do nhiÒu lo¹i tÕ bµo cña c¬ thÓ tiÕt ra chèng l¹i vi rót, chèng tÕ bµo ung th­ vµ t¨ng c­êng kh¶ n¨ng miÔn dÞch.

2. C¬ chÕ s¶n sinh Interferon:

ë

tÕ bµo ®éng vËt tr¹ng th¸i øc chÕ dÉn ®Õn sù kh¸ng vi rót cña tÕ bµo vËt chñ ®èi víi vi rót thø 2. TÝnh kh¸ng vi rót nµy cã thÓ lµ do øc chÕ sù hÊp phô lªn bÒ mÆt cña thµnh tÕ bµo vµ còng cã thÓ do tÕ bµo chñ s¶n sinh ra mét lo¹i protein míi chèng l¹i vi rót. Lo¹i protein ®ã ®­îc gäi lµ Interferon. C¸c protein Interferon ®­îc s¶n sinh ra tõ c¸c tÕ bµo b¹ch cÇu (Leucocytes), tõ sîi huyÕt bµo (fibroblastes) vµ tõ lympho T (Lymphocytes T).

Interferon cßn ®­îc sinh ra do c¶m øng víi nh÷ng chÊt kh¸c vi rót: vi khuÈn, Ricketsia. ThËm chÝ mét sè lo¹i polisaccarit

 3. TÝnh chÊt chung cña Interferon:

+ Cã b¶n chÊt lµ protein hoÆc dÉn xuÊt cña protein miÔn dÞch cã 1 l­îng nhá Gluxit, träng luîng ph©n tö lín (tõ 2,5. 104 – 106 dalton).

+ BÒn v÷ng tr­íc nhiÒu lo¹i enzim : Ribonucleaza, deoxiribonucleaza.. nh­ng l¹i bÞ ph©n gi¶i bëi proteaza vµ bÞ ph¸ hñy bëi nhiÖt ®é.

+ Kh«ng t¸c dông ®Æc hiÖu ®èi víi vi rót: Interferon ®­îc sinh ra do t¸c ®éng cña mét lo¹i vi rót cã thÓ k×m h·m sù nh©n lªn cña nh÷ng vi rót kh¸c.

+ Cã tÝnh ®Æc hiÖu ®èi víi tÕ bµo sinh ra nã.

 4. Ph­¬ng ph¸p s¶n xuÊt Interferon:

Ngµy nay s¶n xuÊt Interferon nh©n t¹o cña ng­êi (IFN –

α

) cã thÓ nhê c¸c vi khuÈn E.coli biÕn n¹p.

Interferon ®­îc sinh ra do sù c¶m nhiÔm víi vi rót hoÆc víi mét sè chÊt kh¸c nhau, ®iÒu ®ã chøng tá th«ng tin di truyÒn x¸c ®Þnh cÊu tróc Interferon kh«ng n»m trªn genom cña vi rót mµ cã s½n trong genom tÕ bµo chñ vµ chØ ®­îc biÓu hiÖn khi ®­îc gi¶i øc chÕ.

Ng­êi ta t¸ch nguån mARN - IFN –

α

tõ tÕ bµo tñy vµ sau ®ã cho tæng hîp theo ph­¬ng thøc phiªn m· ng­îc sang ADNc nhê enzim phiªn m· ng­îc.

Ph©n tö ADNc ®­îc ®­a vµo plasmid pBR322 cña vi khuÈn vµ dïng biÕn n¹p ®­a vµo E.coli. hoÆc tÕ bµo nÊm men Sac. Cerevisiace ®Ó nh©n lªn víi sè l­îng lín

§· cã lóc ng­êi ta nhÇm l­îng Interferon lµ mét lo¹i kh¸ng thÓ nh­ng chóng kh¸c víi kh¸ng thÓ vÒ cÊu t¹o, khèi l­îng ph©n tö, c¬ chÕ t¸c ®éng, tÝnh chÊt ®Æc tr­ng. Interferon ®­îc sinh ra hÇu nh­ v« h¹i víi tÕ bµo chñ, lµ yÕu tè b¶o vÖ kh«ng ®Æc hiÖu cña tÕ bµo.

PhÇn miÔn dÞch häc

I.

Kh¸i niÖm vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm

 1. Kh¸i niÖm:

BÖnh truyÒn nhiÔm lµ bÖnh cã thÓ l©y truyÒn tõ c¸ thÓ nµy sang c¸ thÓ kh¸c do sù lan truyÒn cña c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh (virus, vi khuÈn, ®éng vËt nguyªn sinh, nÊm....)

2. C¸c giai ®o¹n truyÒn bÖnh:

Gåm nhiÒu giai ®o¹n: x©m nhËp, ph¸t triÓn cña vi sinh vËt g©y bÖnh vµo c¬ thÓ vËt chñ, lµm thay ®æi ho¹t ®éng sèng b×nh th­êng cña c¬ thÓ vËt chñ.

a. Giai ®o¹n x©m nhËp:

* Vi sinh vËt muèn x©m nhËp ph¶i cã sè l­îng ®ñ lín, ®éc lùc ®ñ m¹nh vµ cã con ®­êng x©m nhËp thÝch hîp vµo c¬ thÓ vËt chñ.

* C¸c con ®­êng x©m nhËp (ph­¬ng thøc lan truyÒn vµ c¸ch phßng tr¸nh)

Ph­¬ng thøc

lan truyÒn

VÝ dô

C¸ch phßng tr¸nh

§­êng h« hÊp

Lao, cóm, th­¬ng hµn

§eo khÈu trang, c¸ch ly ng­êi bÖnh

§­êng tiªu ho¸

T¶, lÞ, ngé ®éc thøc ¨n, ngé ®éc thÞt, viªm gan A...

§un s«i thøc ¨n, ¨n uèng vÖ sinh, dïng thùc phÈm s¹ch (thùc phÈm t­¬i, kh«ng nhiÔm ®éc)

TiÕp xóc trùc tiÕp

niªm m¹c, da bÞ tæn th­¬ng

D¹i, uèn v¸n,...

Tiªm vacxin phßng cho ng­êi vµ gia xóc

VÕt c¾n cña c«n trïng

Sèt rÐt, sèt xuÊt huyÕt, viªm n·o NhËt B¶n...

Ngñ mµn, vÖ sinh n¬i ë, tiªu diÖt vËt trung gian truyÒn bÖnh

Qua ®­êng t×nh dôc

AIDS, viªm gan B, viªm gan C, lËu, giang mai....

Cã quan hÖ t×nh dôc lµnh m¹nh (mét vî, mét chång)

L©y tõ mÑ sang con

AIDS, viªm gan B, viªm gan C, lËu, giang mai....

Tiªm vacxin phßng cho mÑ vµ bÐ

Nh÷ng ng­êi bÞ HIV kh«ng nªn sinh con

- Lan truyÒn qua ®­êng h« hÊp, ®­êng tiªu ho¸, tiÕp xóc trùc tiÕp: lan truyÒn ngang

- TruyÒn tõ mÑ sang con: lan truyÒn däc

- Mét sè vi khuÈn g©y bÖnh cßn cã hÖ thèng enzim gióp chóng nhanh chãng x©m nhËp vµo tÕ bµo chñ.

b. Giai ®o¹n ph¸t triÓn bÖnh:

* Vi sinh vËt g©y bÖnh lµ do chóng cã ®éc tè. §éc tè cã thÓ lµ:

+ Ngo¹i ®éc tè: do vi sinh vËt tiÕt ra m«i tr­êng (uèn v¸n, b¹ch hÇu, ngé ®éc thÞt...)

+ Néi ®éc tè: n»m ë trong mµng tÕ bµo, chØ tho¸t ra ngoµi khi tÕ bµo tan (vi khuÈn E.coli).

TÝnh chÊt kh¸c biÖt gi÷a ngo¹i ®éc tè vµ néi ®éc tè:

TÝnh chÊt

Ngo¹i ®éc tè

Néi ®éc tè

- Liªn hÖ gi÷a tÕ bµo vi sinh vËt vµ ®éc tè

- Vi sinh vËt sinh ®éc tè

- B¶n chÊt ho¸ häc

- §èi víi t¸c ®éng cña nhiÖt ®é

- Kh¶ n¨ng g©y ®éc

- TÝnh kh¸ng nguyªn

- Kh¶ n¨ng trë thµnh vacxin

- DÔ dµng khuÕch t¸n tõ vi sinh vËt vµo m«i tr­êng

- Chñ yÕu lµ c¸c vi khuÈn G+

- C¸c d¹ng protein hoµ tan

- Kh«ng bÒn nhiÖt

- §éc tÝnh m¹nh

- RÊt cao

- RÊt cao

- Khã khuÕch t¸n ra m«i tr­êng, kÕt hîp chÆt víi c¸c phÇn bªn trong tÕ bµo

- Th­êng lµ c¸c vi khuÈn G-

- Tæ hîp c¸c lo¹i gluxit- lipit- polipeptit kh«ng tan

- BÒn nhiÖt

- §éc tÝnh yÕu

- YÕu h¬n

- RÊt thÊp

Mét sè vi sinh vËt g©y bÖnh, ®éc tÝnh t¨ng lªn do cã nhung mao b¶n chÊt lµ protein gióp vi sinh vËt kÕt tô hång cÇu (virus cóm lµm kÕt dÝnh hång cÇu, g©y t¾c m¹ch m¸u, chèng c¸c b¹ch cÇu ®Õn.

T¹i nh÷ng ®iÓm t¾c h×nh thµnh æ dÞch, n¬i virus nh©n lªn).

* Kh¶ n¨ng g©y bÖnh cßn phô thuéc vµo søc ®Ò kh¸ng cña c¸ thÓ, phô thuéc vµo giíi tÝnh vµ ®é tuæi vµ ®iÒu kiÖn sèng.

Giíi tÝnh vµ ®é tuæi lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm mang tÝnh di truyÒn. Søc ®Ò kh¸ng lµ kh¶ n¨ng miÔn dÞch cña c¬ thÓ

II. MiÔn dÞch

 1. §Þnh nghÜa miÔn dÞch:

MiÔn dÞch lµ kh¶ n¨ng tù b¶o vÖ ®Æc biÖt cña c¬ thÓ chèng l¹i c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh (c¸c vi sinh vËt, ®éc tè, vi sinh vËt, c¸c ph©n tö l¹...) khi chóng x©m nhËp vµo c¬ thÓ

2. Kh¸ng nguyªn, kh¸ng thÓ:

a. Kh¸ng nguyªn:

* Kh¸i niÖm: Lµ chÊt khi ®­a vµo c¬ thÓ kÝch thÝch c¬ thÓ tæng hîp chÊt ®¸p øng miÔn dÞch (h×nh thµnh kh¸ng thÓ).

* B¶n chÊt:

- Lµ c¸c ph©n tö h÷u c¬: vi rót, vi khuÈn, tÕ bµo, c¬ quan, bµo quan, chÊt ®éc ®éng vËt (näc ong, näc r¾n rÕt, chÊt ®éc thùc vËt), chÊt ®éc thùc vËt, c¸c lo¹i enzim c¸c ph©n tö lín cã träng l­îng lín h¬n 10.000dalton

- Ph©n lo¹i: Gåm 2 nhãm lín:

+ C¸c protein vµ c¸c polipeptit lín h¬n 10aa

+ C¸c polisaccarit

-

Kh¸ng nguyªn lµ c¸c chÊt l¹ ®èi víi c¬ thÓ. Nh­ng kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c chÊt l¹ ®Òu lµ kh¸ng nguyªn. VÝ dô mét sè polisaccarit, axit Nucleic, khi ®­a vµo c¬ thÓ kh«ng g©y ph¶n øng sinh kh¸ng thÓ.

* CÊu tróc:

- Mçi kh¸ng nguyªn cã nh÷ng vïng mµ sù s¾p xÕp c¸c ph©n tö kh¸c víi sù s¾p xÕp c¸c ph©n tö cña c¬ thÓ. Nh÷ng vïng ®ã gäi lµ nhãm quyÕt ®Þnh tÝnh kh¸ng nguyªn, n¬i sÏ kÕt hîp víi kh¸ng thÓ ®Æc tr­ng.

- Mét kh¸ng nguyªn cã thÓ cã nhiÒu vïng quyÕt ®Þnh tÝnh kh¸ng nguyªn kh¸c nhau do ®ã cã thÓ liªn kÕt víi nhiÒu lo¹i kh¸ng thÓ ë nhiÒu vÞ trÝ (VD: tÕ bµo vi khuÈn cã nhiÒu kh¸ng nguyªn trªn bÒ mÆt nªn liªn kÕt ®­îc víi nhiÒu kh¸ng thÓ, nhiÒu lo¹i kh¸ng thÓ)

b. Kh¸ng thÓ:

* Kh¸i niÖm: Lµ c¸c protein (thuéc nhãm globulin) cã kh¶ n¨ng liªn kÕt ®Æc hiÖu víi kh¸ng nguyªn ®· kÝch thÝch sinh ra nã (do ®ã cã kh¶ n¨ng chèng l¹i c¸c vi khuÈn g©y bÖnh)

- Kh¸ng thÓ ®­îc t¹o ra tõ c¸c tÕ bµo limpho. Mçi tÕ bµo limpho chØ s¶n xuÊt ra mét lo¹i kh¸ng thÓ.

* §Æc ®iÓm:

- Cã tÝnh ®Æc tr­ng víi kh¸ng nguyªn.

- Cã träng l­îng ph©n tö rÊt lín tõ 160.000 dalton trë lªn.

- BÒn víi nhiÖt ®é l¹nh vµ kh«.

- Kh«ng bÒn víi nhiÖt ®é cao (bÞ mÊt ho¹t tÝnh ë 70oC) vµ c¸c enzim (pepsin, tripsin...)

* Ph©n lo¹i: Gåm

+ Kh¸ng thÓ tù do (kh¸ng thÓ dÞch thÓ): tiÕt ra nhê c¸c tÕ bµo limpho B vµ c¸c t­¬ng bµo, chóng tham gia vµo miÔn dÞch dÞch thÓ.

+ Kh¸ng thÓ cè ®Þnh: n»m trªn bÒ mÆt c¸c tÕ bµo limpho T (c¾m vµo mµng sinh chÊt), chóng tham gia miÔn dÞch tÕ bµo.

* B¶n chÊt: Lµ c¸c Globulin (Ig-Immuno globulin) tøc lµ c¸c ph©n tö protein cã thªm mét Ýt gluxit

* CÊu tróc c¬ b¶n:

- D¹ng ch÷ Y, gåm 4 chuçi polipeptit: 2 chuçi nÆng (2 chuçi lín) vµ 2 chuçi nhÑ (2 chuçi nhá), chóng liªn kÕt víi nhau b»ng c¸c cÇu disunfua.

+ 2 chuçi nÆng (gièng nhau) liªn kÕt víi nhau.

+ 2 chuçi nhÑ (gièng nhau) liªn kÕt víi 2 ®Çu cña 2 chuçi nÆng t¹o nªn cÊu tróc ®èi xøng.

- C¸c phÇn cÊu tróc:

+ PhÇn cè ®Þnh (vïng kh«ng ®æi cña c¸c chuçi): Gåm 1 nöa cña 2 chuçi nhÑ, phÇn ®u«i ch÷ Y vµ mét nöa ë 2 ch¹c ch÷ Y cña 2 chuçi nÆng, chøa ®Çu COOH (cacboxyl) cña c¸c chuçi peptit. PhÇn nµy gièng nhau ë tÊt c¶ c¸c IgG, kh«ng cã kh¶ n¨ng liªn kÕt víi kh¸ng nguyªn nh­ng cã kh¶ n¨ng kÕt tinh (phÇn Fc­- Fragment crystallizable). Vïng kh«ng ®æi cã vÞ trÝ g¾n víi gèc gluxit (chñ yÕu lµ ®­êng hexoza vµ hexozamin. C¸c gèc hidratcacbon kh«ng liªn quan ®Õn vÞ trÝ liªn kÕt víi kh¸ng nguyªn

+ PhÇn thay ®æi (vïng biÕn ®æi): kh¸c nhau ë c¸c lo¹i Ig. Lµ phÇn ®Çu 2 nh¸nh ch÷ Y, ®Çu amin –NH2 cña c¸c chuçi. Cã c¸c vÞ trÝ liªn kÕt víi kh¸ng nguyªn ë c¸c ®Çu amin (PhÇn Fab). Nh­ vËy, mçi ph©n tö Ig cã hai vÞ trÝ kÕt hîp víi kh¸ng nguyªn. VÞ trÝ nµy chiÕm kho¶ng 1% diÖn tÝch bÒ mÆt cña Ig.

* Dùa vµo ®Æc ®iÓm cña vïng cè ®Þnh ph©n biÖt 5 ph©n líp kh¸ng thÓ:

+ Líp IgG: kh¸ng thÓ h×nh ch÷ Y. Cã vai trß t¨ng thùc bµo, trung hoµ ®éc tè vµ virus, b¶o vÖ thai vµ trÎ s¬ sinh.

+ Líp IgM: gåm 5 ch¹c Y liªn kÕt víi nhau b»ng cÇu ®isufit. Cã chøc n¨ng chèng l¹i vi sinh vËt vµ c¸c kh¸ng nguyªn kÕt dÝnh. Lµ kh¸ng thÓ ®Çu tiªn xuÊt hiÖn khi cã c¸c vi khuÈn x©m nhiÔm.

+ Líp IgA: d¹ng dime gåm 2 ch¹c Y liªn kÕt. Chøc n¨ng: b¶o vÖ trªn bÒ mÆt mµng nhµy.

+ Líp IgD:  D¹ng monomer. Cã trªn tÕ bµo B g©y ra c¸c ph¶n øng tr¶ lêi miÔn dÞch.

+ Líp IgE: d¹ng monomer. Tham gia c¸c ph¶n øng dÞ øng, lo¹i trõ hay lµm tan ®éng vËt nguyªn sinh kÝ sinh.

c. Ph¶n øng kh¸ng nguyªn- kh¸ng thÓ:

- PhÇn biÕn ®æi gióp mét kh¸ng thÓ liªn kÕt ®­îc víi 2 kh¸ng nguyªn kh¸c nhau.

- Mçi kh¸ng nguyªn l¹i cã nhiÒu ®iÓm (vÝ dô: mÆt tÕ bµo h×nh cÇu cã nhiÒu ®iÓm) ®Ó g¾n víi kh¸ng thÓ. Do ®ã, 1 kh¸ng nguyªn cã thÓ kÕt hîp víi nhiÒu kh¸ng thÓ. Nh­ vËy, sù cã mÆt cña kh¸ng thÓ lµm c¸c kh¸ng nguyªn bÞ kÕt dÝnh l¹i gäi lµ sù kÕt tinh.

- T¸c dông cña kh¸ng thÓ ®èi víi kh¸ng nguyªn cã thÓ lµ:

+ Trung hoµ ®éc tè do l¾ng kÕt, cã t¸c dông trung hoµ kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña vi khuÈn.

+ DÝnh kÕt c¸c vi khuÈn hay c¸c lo¹i tÕ bµo kh¸c.

+ §Þnh vÞ bæ sung lªn c¸c ®iÓm nhËn vµ c¶m øng lµm tan tÕ bµo g©y bÖnh.

+ DÉn dô vµ giao nép c¸c vi khuÈn cho c¸c thùc bµo ®Õn thùc bµo c¸c kh¸ng nguyªn.

3. C¸c hµng rµo b¶o vÖ c¬ thÓ:

a. TuyÕn b¶o vÖ thø nhÊt:

ng¨n c¶n sù x©m nhËp cña c¸c mÇm bÖnh khi chóng tiÕp xóc víi c¬ thÓ:

- HÖ thèng tiªu ho¸ cã lizozim trong n­íc bät, axit vµ nång ®é enzim cao trong d¹ dµy cã t¸c dông tiªu diÖt vi sinh vËt x©m nhËp vµo ®­êng tiªu ho¸.

- HÖ h« hÊp cã chÊt nhµy chuyÓn dÞch nhê c¸c l«ng rung vµ c¸c ®¹i thùc bµo trong phÕ nang. Khi nhiÔm trïng, l­îng chÊt nhµy t¨ng lªn vµ chuyÓn ®éng ®i lªn cña chÊt nhµy ®­îc t¨ng c­êng bëi ho¹t ®éng ho, h¾t h¬i.

- HÖ sinh dôc vµ tiÕt niÖu ®­îc b¶o vÖ bëi niªm m¹c vµ dßng n­íc tiÓu ch¶y thµnh chu kú cuèn tr«i ®i tÊt c¶ vi khuÈn. Sù ph¸t triÓn cña vi khuÈn bÞ øc chÕ bëi pH axit vµ nång ®é c¸c chÊt hoµ tan trong n­íc tiÓu cao. ë ©m ®¹o phô n÷ cã glycogen ®­îc vi khuÈn lactic (vi khuÈn v« h¹i) ph©n huû thµnh axit lactic lµm gi¶m pH ng¨n chÆn c¸c vi khuÈn g©y h¹i ph¸t triÓn.

- Da cã nh÷ng ®Æc ®iÓm b¶o vÖ c¬ thÓ khái sù x©m nhËp cña mÇm bÖnh:

 Da gåm c¸c tÕ bµo chÕt Ðp chÆt l¹i t¹o thµnh líp sõng cña biÓu b×. Da kh«ng thÊm n­íc. Líp sõng th­êng xuyªn bong ra khái bÒ mÆt nªn liªn tôc ®Èy c¸c vi sinh vËt ra ngoµi.

 Líp sõng trªn ®­îc lµm mÒm nhê chÊt nhên tiÕt ra tõ tuyÕn b·, lµ c¸c axit bÐo kh«ng no, gióp cho mét sè lo¹i vi khuÈn cã Ých ph¸t triÓn. Vi khuÈn s¶n sinh axit lµm pH gi¶m xuèng (pH ®Æc tr­ng cña da: 3-5). Ngoµi ra, tuyÕn må h«i ®æ ra bÒ mÆt da chøa enzim lizozim diÖt khuÈn.

Nh­ vËy, da lµ l¸ ch¾n h÷u hiÖu cho c¬ thÓ. Khi da bÞ tæn th­¬ng, vi sinh vËt rÊt dÔ x©m nhËp qua c¸c vÕt s­íc trong c¬ thÓ. Khi ®ã c¬ thÓ cã c¸c c¬ chÕ kh¸c b¶o vÖ: ®«ng m¸u, liÒn sÑo vÕt th­¬ng...

Tuy nhiªn nh÷ng bÖnh truyÒn do c¸c c«n trïng (muçi, ve) dïng vßi chÝch dÔ dµng v­ît qua tuyÕn phßng thñ nµy

b. TuyÕn b¶o vÖ thø hai:

B¶o vÖ c¬ thÓ khi mÇm bÖnh ®· x©m nhËp ®­îc vµo bªn trong. HÖ thèng phßng thñ nµy bao gåm: c¸c tÕ bµo miÔn dÞch (c¸c tÕ bµo b¹ch cÇu) vµ c¸c ph¶n øng miÔn dÞch.

* B¹ch cÇu:

B¹ch cÇu lµ nh÷ng tÕ bµo m¸u cã kÝch th­íc lín h¬n hång cÇu, cã chøc n¨ng:

+ B¶o vÖ c¬ thÓ nhê kh¶ n¨ng thùc bµo vµ thùc hiÖn c¸c ph¶n øng miÔn dÞch.

+ TiÕt enzim ph©n huû protein l¹

+ TiÕt c¸c chÊt diÖt khuÈn

+ C¸c chÊt kh¸ng ®éc (antitoxin) ®Ó trung hoµ ®éc tè cña vi trïng

+ TiÕt aglutinin ®Ó ng­ng kÕt c¸c tÕ bµo l¹, vi khuÈn

+ TiÕt precupitin kÕt tña protein l¹ hoµ tan

+ TiÕt citolizin lµm tan c¸c tÕ bµo l¹, vi khuÈn

+ TiÕt Globulin gama (kh¸ng thÓ)

- B¹ch cÇu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu t¹o phï hîp víi chøc n¨ng cña nã:

+ Cã nh©n chÝnh thøc, trong ®ã, c¸c gen ho¹t ®éng m¹nh tæng hîp mét l­îng lín c¸c protein enzim.

+ H×nh d¹ng kh«ng cè ®Þnh, cã kh¶ n¨ng di ®éng theo kiÓu amip, cã thÓ chui qua thµnh m¹ch m¸u ®i ®Õn mäi “ngâ ng¸ch” trong c¬ thÓ.

+ Cã thÓ h×nh thµnh ch©n gi¶ ®Ó bao bäc vµ thùc bµo c¸c kh¸ng nguyªn khi chóng x©m nhËp vµo c¬ thÓ.

- C¸c d¹ng b¹ch cÇu:

Gåm 2 nhãm lín:

+ B¹ch cÇu cã h¹t, nh©n ®a thuú: bµo t­¬ng cã c¸c h¹t (cã thÓ lµ c¸c h¹t dù tr÷) b¾t mµu ®Æc tr­ng. Nh©n chia nhiÒu thuú. C¨n cø vµo sù b¾t mµu cña c¸c h¹t trong bµo t­¬ng chia thµnh:

+ B¹ch cÇu kh«ng h¹t, ®¬n nh©n: bµo t­¬ng kh«ng cã h¹t, nh©n kh«ng ph©n thuú.

§Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ chøc n¨ng cña c¸c lo¹i b¹ch cÇu:

Lo¹i b¹ch cÇu

§Æc ®iÓm cÊu t¹o

Chøc n¨ng chÝnh

Sù thay ®æi sè l­îng

Trung tÝnh

- KT: 10Mm

- nh©n chia 3-5 thuú

- B¾t mµu thuèc nhuém trung tÝnh

Thùc bµo

T¨ng khi lao ®éng nÆng, khi bÞ tæn th­¬ng, khi ung th­, ngé ®éc, phÉu thuËt, tiªm protein l¹ vµo c¬ thÓ,...

¦a axit

C¸c h¹t b¾t mµu thuèc nhuém axit

Khö ®éc protein, tiªu diÖt protein l¹

T¨ng khi nhiÔm kÝ sinh trïng ®­êng ruét

¦a kiÒm:

KT: 8-12Mm

Nh©n chia 2-3 thuú

C¸c h¹t b¾t mµu thuèc nhuém kiÒm

Ch­a râ (cã thÓ lµ khö ®éc)

T¨ng trong bÖnh viªm m·n tÝnh

§¬n nh©n lín

(Monocyte)

§K: 13-15Mm

Nh©n lín, chiÕm hÇu hÕt khoang néi bµo

Bµo t­¬ng kh«ng cã h¹t

Thùc bµo (cïng víi b¹ch cÇu trung tÝnh). Khi chuyÓn tõ m¸u vµo tæ chøc lµm nhiÖm vô thùc bµo, nã lín dÇn lªn thµnh ®¹i thùc bµo. Kh¶ n¨ng thùc bµo cña ®¹i thùc bµo kh«ng nhanh  b»ng nh­ng kÐo dµi h¬n b¹ch cÇu trung tÝnh

T¨ng khi bÞ viªm m·n tÝnh kÐo dµi hoÆc bÞ ho¹i tö

Limpho bµo

T

Nh©n trßn h×nh h¹t ®Ëu

Bµo t­¬ng Ýt, máng

B¶o vÖ c¬ thÓ b»ng c¸c ph¶n øng miÔn dÞch sinh kh¸ng thÓ

B

+ C¸c tÕ bµo thùc bµo: b¹ch cÇu trung tÝnh, ®¹i thùc bµo, b¹ch cÇu ®¬n nh©n th­êng n»m trong c¸c tæ chøc m«. Khi tiÕp xóc víi kh¸ng nguyªn (vi khuÈn) nã thùc bµo vi khuÈn, ®«i khi tÊn c«ng c¶ c¸c tÕ bµo m« tæn th­¬ng. NghÜa lµ chóng kh«ng cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt kh¸ng nguyªn. Chóng tham gia c¸c ph¶n øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu.

+ B¹ch cÇu Limpho, cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt c¸c kh¸ng nguyªn khi chóng x©m nhËp vµo c¬ thÓ. Chóng tham gia c¸c ph¶n øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu. C¸c tÕ bµo B vµ T ®­îc sinh ra, ph¸t triÓn vµ chÝn ë tuû x­¬ng vµ tuyÕn øc, ®©y ®­îc gäi lµ c¸c c¬ quan limpho trung t©m.

Limpho T: §­îc sinh ra ë tuyÕn  yªn (TuyÕn øc)

BÒ mÆt cã c¸c thô thÓ ®Æc hiÖu víi kh¸ng nguyªn. T¹i c¬ quan limpho c¸c tÕ bµo T biÖt ho¸ thµnh nhiÒu d¹ng kh¸c nhau:

·

TH (T hç trî): BÒ mÆt cã thô thÓ CD­4. Chøc n¨ng: kÝch thÝch tÕ bµo B s¶n xuÊt nhiÒu kh¸ng thÓ.

·

 TD (T qu¸ mÉn muén): cã thô thÓ CD4.

Chøc n¨ng: ho¹t ho¸ c¸c ®¹i thùc bµo.

·

 TS (T øc chÕ):  cã thô thÓ CD8 øc chÕ hay ho¹t ho¸ c¸c tÕ bµo TH hoÆc tÕ bµo B.

·

 TR (T ®iÒu tiÕt): ph¸t triÓn thµnh TH hoÆc TS, kiÓm tra sù c©n b»ng sè l­îng c¸c lo¹i Tế bào limpho

à

kiÓm tra møc ®é ph¶n øng víi kh¸ng nguyªn.

·

TC (T ®éc hay T giÕt): cã thô thÓ CD8. Cã kh¶ n¨ng tæng hîp c¸c kh¸ng thÓ vµ gi÷ l¹i trªn bÒ mÆt tÕ bµo (kh¸ng thÓ cè ®Þnh)

à

t­¬ng t¸c ®Æc hiÖu ®­îc víi kh¸ng nguyªn.

Chøc n¨ng: Cã thÓ tiÕt limphokine, t­¬ng t¸c vµ ph¸ huû trùc tiÕp c¸c tÕ bµo cã kh¸ng nguyªn trªn bÒ mÆt.

·

 T ghi nhí: n»m l¹i trong tæ chøc limpho. Ho¹t ®éng khi kh¸ng nguyªn t¸i x©m nhËp ®Ó tr¶ lêi kÝch thÝch nhanh chãng h¬n lÇn 1.

à

C¸c thô thÓ gióp c¸c tÕ bµo T nhËn diÖn kh¸ng nguyªn. Chóng tham gia vµo c¸c ph¶n øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu.

Limpho B: §­îc sinh ra ë tuû x­¬ng. BiÖt ho¸ thµnh c¸c tÕ bµo nhí n»m l¹i trong tæ chøc limpho vµ c¸c tÕ bµo plasma (t­¬ng bµo), s¶n sinh ra kh¸ng thÓ gi¶i phãng vµo m¸u ®Ó tham gia miÔn dÞch dÞch thÓ.

- Sù h×nh thµnh vµ biÖt ho¸ cña c¸c d¹ng limpho:

Mçi lo¹i kh¸ng thÓ chØ cã t¸c dông víi mét lo¹i kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu. Nh­ thÕ, ®Ó b¶o vÖ c¬ thÓ chèng l¹i tÊt c¶ c¸c d¹ng bÖnh cÇn ph¶i cã hµng ngh×n d¹ng tÕ bµo limpho kh¸c nhau. Chóng ®­îc h×nh thµnh tõ c¸c tÕ bµo limpho ch­a biÖt  ho¸ (c¸c tÕ bµo nguån n»m trong tæ chøc limpho). MÆt kh¸c, c¸c tÕ bµo cña chÝnh c¬ thÓ còng cã c¸c kh¸ng nguyªn. VËy, c¬ chÕ nµo gióp tæng hîp c¸c tÕ bµo limpho cã kh¶ n¨ng nhËn diÖn, tiªu diÖt c¸c kh¸ng nguyªn g©y bÖnh tõ bªn ngoµi x©m nhËp mµ kh«ng tiªu diÖt c¸c kh¸ng nguyªn cña c¬ thÓ.

ThuyÕt chän dßng:

Cã nhiÒu lo¹i tÕ bµo limpho kh¸c nhau, c¸c th«ng tin cÇn cho sù tæng hîp kh¸ng thÓ cã s½n trong c¬ thÓ tõ tr­íc khi cã kh¸ng nguyªn x©m nhËp.

Khi kh¸ng nguyªn x©m nhËp, chØ cã c¸c tÕ bµo limpho t­¬ng øng cã thô thÓ trªn bÒ mÆt phï hîp, liªn kÕt ®­îc víi kh¸ng nguyªn míi bÞ kÝch thÝch vµ ph©n chia.

C¸c tÕ bµo limpho nµy ph©n chia nhiÒu lÇn t¹o thµnh “dßng”.

C¸c dßng tÕ bµo cã kh¶ n¨ng ph¶n øng víi kh¸ng nguyªn cña b¶n th©n (liªn kÕt vµ tiªu diÖt kh¸ng nguyªn cña chÝnh c¬ thÓ do cÊu tróc t­¬ng ®ång) sÏ bÞ bÊt ho¹t vµ lo¹i trõ.

+ Sù h×nh thµnh c¸c dßng tÕ bµo T: Khi mét tÕ bµo T nguån bÞ kÝch thÝch bëi kh¸ng nguyªn

à

nã ph×nh to

à

ph©n chia thµnh 2 nhãm, mét nhãm n»m l¹i trong tæ chøc limpho (gäi lµ c¸c tÕ bµo nhí) gióp ph¶n øng lÇn 2 nhanh h¬n. Mét nhãm ph©n chia tiÕp thµnh nhiÒu tÕ bµo gièng nhau vÒ mÆt di truyÒn (mét dßng). C¸c tÕ bµo tæng hîp kh¸ng thÓ t­¬ng øng vµ gi÷ trªn bÒ mÆt (kh¸ng thÓ cè ®Þnh). C¸c tÕ bµo T  lóc ®ã ®­îc gäi lµ “tÕ bµo T ®éc” hay T giÕt, di chuyÓn ®Õn khu vùc tæn th­¬ng, tÊn c«ng trùc tiÕp c¸c vi khuÈn vµ gi¶i phãng c¸c chÊt ho¸ häc giÕt chÕt c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh hoÆc c¸c hîp chÊt nµy t¸c ®éng ®Æc tr­ng lªn tÕ bµo thùc hiÖn thùc bµo.

+ Sù h×nh thµnh c¸c dßng tÕ bµo B: Khi c¸c tÕ bµo B bÞ kÝch thÝch chóng còng ph×nh to vµ s¶n sinh 2 dßng tÕ bµo: c¸c tÕ bµo nhí vµ dßng c¸c tÕ bµo sinh kh¸ng thÓ (tÕ  bµo plasma – t­¬ng bµo). C¸c tÕ bµo B kh«ng di chuyÓn ®Õn tæ chøc tæn th­¬ng mµ n»m trong c¸c tæ chøc limpho. Chóng sinh kh¸ng thÓ víi tèc ®é 2000ph©n tö/s/1 tÕ bµo. Thêi gian sèng cña t­¬ng bµo chØ vµi ngµy råi chÕt ®i. C¸c kh¸ng thÓ ®­îc gi¶i phãng vµo m¸u vµ t­¬ng t¸c víi vi khuÈn.

* Mét sè lo¹i protein trong m¸u còng tham gia c¸c ph¶n øng miÔn dÞch. C¸c protein nµy do b¹ch cÇu vµ c¸c tÕ bµo kh¸c trong c¬ thÓ tiÕt ra, chóng ®­îc chia lµm 4 nhãm:

+ C¸c lizozim, proteinaza: lµm tan vi khuÈn

+ Interferon: chèng l¹i virus

+ C¸c protein huyÕt t­¬ng: cè ®Þnh lªn mµng vi khuÈn g©y nhiÔm

+ HÖ thèng bæ thÓ: gåm 17 lo¹i protein cã kh¶ n¨ng kÕt hîp víi c¸c protein cña mµng 1 sè vi khuÈn, bao bäc lÊy c¸c vi khuÈn (hiÖn t­îng opsonin ho¸) lµm tan chóng hoÆc hÊp dÉn c¸c thùc bµo ®Õn, thùc bµo vi khuÈn.

4. Ph©n lo¹i miÔn dÞch:

Dùa vµo tÝnh chÊt cña ph¶n øng miÔn dÞch, ng­êi ta chia thµnh 2 lo¹i miÔn dÞch:

+ C¸c ph¶n øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu: ph¶n øng viªm, thùc bµo, g©y sèt, ph¶n øng sinh interferon

+ C¸c ph¶n øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu: t¹o c¸c kh¸ng thÓ (kh¸ng thÓ cè ®Þnh trªn bÒ mÆt c¸c tÕ bµo limpho T, kh¸ng thÓ tù do t¹o ra tõ c¸c tÕ bµo limpho B).

a. C¸c ph¶n øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu:

* Kh¸i niÖm: lµ lo¹i miÔn dÞch mang tÝnh chÊt bÈm sinh, gåm c¸c yÕu tè b¶o vÖ tù nhiªn cña c¬ thÓ vµph¶n øng thùc bµo cña c¸c ®¹i thùc bµo, c¸c b¹ch cÇu trung tÝnh. Cã t¸c dông tiªu diÖt c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh mµ kh«ng cÇn ph©n biÖt chóng.

* C¸c ph¶n øng miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu bao gåm:

- C¸c ph¶n øng viªm (ë khu vùc bÞ vi trïng x©m nhËp): C¸c tÕ bµo ph× (mast cells) nhËn biÕt sù x©m nhËp cña vi khuÈn, tiÕt histamin g©y d·n m¹ch, lµm c¸c protein trong m¸u ®i vµo dÞch m« dÉn ®Õn chç viªm s­ng lªn vµ tÊy ®á. C¸c protein bæ thÓ h×nh thµnh trong huyÕt t­¬ng, thu hót b¹ch cÇu trung tÝnh tíi. B¹ch cÇu tÊn c«ng vi khuÈn vµ c¸c tÕ bµo m« tæn th­¬ng, thùc bµo chóng. Vi khuÈn chÕt, c¸c tÕ bµo cña m« vµ x¸c b¹ch cÇu tËp trung thµnh mñ ë chç tæn th­¬ng. M« tæn th­¬ng dÇn ®­îc söa ch÷a.

- Sù h×nh thµnh æ ¸p se hay u h¹t: NÕu da liªn l¹i phÝa ngoµi lµm mñ kh«ng tho¸t ra ®­îc sÏ h×nh thµnh tói mñ (æ ¸p se) th× ph¶i chÝch, dÉn l­u mñ ra ngoµi.

Mét sè tr­êng hîp, c¸c vi khuÈn kh«ng bÞ tiªu diÖt hÕt. Khi da liÒn bao lÊy chóng, chóng cã thÓ ph¸t triÓn t¹o thµnh u h¹t.

- Ph¶n øng sèt: trong qu¸ tr×nh viªm, b¹ch cÇu cã thÓ tiÕt ra mét lo¹i protein t¸c ®éng lªn vïng d­íi ®åi (trung t©m ®iÒu chØnh th©n nhiÖt) lµm t¨ng nhiÖt ®é c¬ thÓ, kÝch thÝch gan hÊp thu s¾t, do ®ã lµm chËm sù sinh s¶n cña vi khuÈn (sù sinh s¶n cña vi khuÈn cÇn nhiÒu s¾t vµ nhiÖt ®é thÝch hîp).

- Ph¶n øng sinh Interferon: ë nh÷ng tÕ bµo nhiÔm vi rót. Interferon ®­îc gi¶i phãng vµo m¸u, t¸c ®éng lªn c¸c tÕ bµo kh¸c nhau lµm s¶n sinh ra c¸c protein chèng vi rót (c¸c protein øc chÕ qu¸ tr×nh phiªn m· cña ADN vµ ARN vi rót).

Sù s¶n sinh Interferon kh«ng ph¶i chØ do vi rót kÝch thÝch mµ cßn do hµng lo¹t c¸c chÊt c¶m øng kh¸c nh­ c¸c ARN l¹ m¹ch kÐp, polisaccarit cña vi sinh vËt, polinucleotit tæng hîp, mét sè thuèc g©y gi·n m¹ch nh­ theophillin, dibazo, mét sè lo¹i vacxin phßng b¹i liÖt, ho gµ, uèn v¸n, b¹ch hÇu, ®éc tè vi khuÈn....Do ®ã th«ng tin ®Ó kÝch thÝch sù h×nh thµnh Interferon kh«ng n»m trong genom cña tÕ bµo.

HiÖn nay ®· biÕt tíi 22 gen ë nhiÒu lo¹i tÕ bµo kh¸c nhau cña c¬ thÓ ng­êi cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt Interferon: ®¹i thùc bµo, tÕ bµo limpho, nguyªn bµo s¬... C¸c tÕ bµo thuéc c¬ quan miÔn dÞch trung t©m vµ ngo¹i vi (tuû x­¬ng, l¸ch....)

ë tr¹ng th¸i b×nh th­êng, c¸c gen nµy bÞ øc chÕ. ChÝnh vi rót vµ c¸c chÊt c¶m øng t¹o Interferon kh¸c cã t¸c dông gi¶i k×m h·m vµ ho¹t ho¸ c¸c gen ®Ó chóng tæng hîp Interferon. ë ng­êi c¸c gen m· ho¸ cho Interferon n»m trªn nhiÔm s¾c thÓ sè 2,5,9,12.

b. C¸c ph¶n øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu:

* Kh¸i niÖm: lµ c¸c ph¶n øng x¶y ra khi cã kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµo c¬ thÓ dÉn ®Õn sù s¶n sinh c¸c kh¸ng thÓ bëi c¸c tÕ bµo limpho.

* Gåm miÔn dÞch tÕ bµo vµ miÔn dÞch dÞch thÓ:

- MiÔn dÞch tÕ bµo: Cã sù tham gia cña c¸c tÕ bµo T ®éc, mang c¸c kh¸ng thÓ trªn bÒ mÆt, chóng tiªu diÖt kh¸ng nguyªn b»ng c¸ch lµm tan kh¸ng nguyªn hoÆc lµm tan tÕ bµo mang vi rót.

Nhê ®ã ng¨n c¶n sù nh©n lªn cña vi rót. Nh­ vËy miÔn dÞch tÕ bµo  cã vai trß quan träng trong nh÷ng bÖnh do vi rót g©y ra.

- MiÔn dÞch dÞch thÓ: cã sù tham gia cña c¸c kh¸ng thÓ n»m trong dÞch thÓ cña c¬ thÓ (trong m¸u, n­íc m¾t, dÞch khíp, dÞch mµng èi, dÞch nhµy).... do c¸c tÕ bµo B tiÕt ra. Chóng cã nhiÖm vô ng­ng kÕt, bao bäc c¸c lo¹i vi rót, vi sinh vËt g©y bÖnh, ®¸nh dÊu chóng ®Ó c¸c ®¹i thùc bµo nhËn biÕt vµ ®Õn thùc bµo. §ång thêi, c¸c kh¸ng thÓ cßn l¾ng kÕt c¸c ®éc tè do c¸c kh¸ng nguyªn sinh ra.

Ngoµi ta dùa vµo nguån gèc c¸c yÕu tè miÔn dÞch ng­êi ta chia miÔn dÞc thµnh 2 lo¹i: miÔn dÞch tù nhiªn vµ miÔn dÞch tiÕp thu.

- MiÔn dÞch tù nhiªn:

+ Cã s½n tõ khi sinh ra (mang tÝnh bÈm sinh).

+ Gåm c¸c hµng rao lý häc,  sinh häc, ho¸ häc c¬ thÓ s½n cã.

+ Mang tÝnh di truyÒn.

+ Chñ yÕu lµ c¸c miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu.

- MiÔn dÞch tiÕp thu (thu ®­îc): xuÊt hiÖn khi tiÕp xóc víi kh¸ng nguyªn lµm s¶n sinh kh¸ng thÓ.

+ Kh«ng di truyÒn.

+ Gåm c¸c d¹ng:

C¸c miÔn dÞch thô ®éng th­êng chØ tån t¹i trong mét thêi gian ng¾n v× kh¸ng thÓ ph©n huû dÇn vµ c¬ thÓ kh«ng tæng hîp nguån thay thÕ

5. Vacxin, c¬ së cña viÖc tiªm vacxin:

- Kh¸i niÖm: Vacxin lµ c¸c chÕ phÈm chøa vi sinh vËt chÕt hay gi¶m ®éc lùc hoÆc c¸c  kh¸ng nguyªn tinh khiÕt t¸ch ra tõ vi sinh vËt, chóng ®­îc ®­a vµo c¬ thÓ vµ kÝch thÝch c¸c Tế bào limpho s¶n sinh kh¸ng thÓ t­¬ng tù nh­ vi sinh vËt cßn sèng.

- C¬ së khoa häc cña tiªm vacxin: tiªm vacxin nghÜa lµ ®· ®­a kh¸ng nguyªn, vi trïng ®· bÞ giÕt chÕt vµo c¬ thÓ. Sù cã mÆt cña kh¸ng nguyªn kÝch thÝch tÕ bµo limpho ph©n chia vµ t¹o thµnh kh¸ng thÓ ®i vµo m¸u t¹o ra c¸c tÕ bµo nhí khu tró trong c¸c tæ chøc b¹ch huyÕt ë d¹ng kh«ng ho¹t ®éng

- Khi kh¸ng nguyªn g©y bÖnh t¸i x©m nhËp vµo c¬ thÓ, tÕ bµo nhí sÏ nhanh chãng s¶n sinh ra kh¸ng thÓ víi sè l­îng lín, kÞp thêi tiªu diÖt mÇm bÖnh.

 6. C¬ chÕ t¸c ®éng cña kh¸ng nguyªn tíi sù h×nh thµnh kh¸ng thÓ:

a. C¬ chÕ h×nh thµnh miÔn dÞch tÕ bµo:

- Khi mét kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµo tÕ bµo chñ hoÆc bÞ thùc bµo, sÏ bÞ ph©n huû bëi enzim cña tÕ bµo, chØ cßn l¹i phÇn ®Æc tr­ng kh¸ng nguyªn.

- PhÇn ®Æc tr­ng ®­îc ®Èy xuyªn qua mµng sinh chÊt, n»m trªn bÒ mÆt mµng tÕ bµo gäi lµ sù tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn.

- Kh¸ng nguyªn liªn kÕt víi c¸c kh¸ng nguyªn cña mµng tÕ bµo chñ (kh¸ng nguyªn b¶n th©n hay kh¸ng nguyªn tæ chøc- MHC) t¹o thµnh phøc hîp kh¸ng nguyªn l¹ - kh¸ng nguyªn b¶n th©n (KN-MHC).

- TÕ bµo TC cã thÓ nhËn diÖn ®­îc kh¸ng nguyªn l¹ trong phøc hîp víi MHC nhê thô thÓ CD8.

- TÕ bµo TC (T giÕt) bÞ kÝch thÝch sÏ s¶n sinh limphokine lµm tan tÕ bµo bÞ nhiÔm kh¸ng nguyªn.

- NÕu kh¸ng nguyªn liªn kÕt phï hîp víi thô thÓ CD4 cña tÕ bµo TH sÏ ho¹t ho¸ tÕ bµo tiÕt protein kÝch thÝch c¸c tÕ bµo B sinh kh¸ng thÓ trong miÔn dÞch dÞch thÓ.

b. C¬ chÕ h×nh thµnh miÔn dÞch dÞch thÓ:

- Giai ®o¹n tr×nh diÖn kh¸ng nguyªn: nhê sù tham gia cña c¸c thùc bµo hoÆc c¸c tÕ bµo B

- Phøc hîp KN-MHC liªn kÕt vµ ho¹t ho¸ tÕ bµo TH tiÕt limphokine cã t¸c dông kÝch thÝch tÕ bµo B ph©n chia t¹o dßng tÕ bµo B ®Æc hiÖu víi kh¸ng nguyªn.

- C¸c tÕ bµo B biÖt ho¸ theo 2 h­íng:

+ H×nh thµnh tÕ bµo plasma hay t­¬ng bµo cã kh¶ n¨ng tæng hîp mét l­îng lín kh¸ng thÓ.

+ T¹o tÕ bµo B nhí.

- C¸c tÕ bµo plasma cã ®êi sèng ng¾n (d­íi mét tuÇn) nh­ng s¶n xuÊt mét l­îng lín kh¸ng thÓ.

- C¸c tÕ bµo nhí cã ®êi sèng dµi vµ khi kh¸ng nguyªn cïng lo¹i x©m nhËp lÇn 2 chóng nhanh

chãng biÕn thµnh plasma ®Ó s¶n xuÊt kh¸ng thÓ do ®ã ®¸p øng miÔn dÞch lÇn 2 nhanh, m¹nh h¬n lÇn 1.

- Khi c¸c plasma chÕt ®i, kh¸ng thÓ ®­îc gi¶i phãng vµo m¸u:

+ T×m ®Õn c¸c kh¸ng nguyªn lµm tan kh¸ng nguyªn

+ Opsonin ho¸ tÕ bµo vi khuÈn lµm nã mÉn c¶m h¬n víi c¸c ®¹i thùc bµo, c¸c vi khuÈn tiÕp tôc bÞ tiªu diÖt bëi c¸c ®¹i thùc bµo.

 7. Nhãm m¸u vµ quy t¾c truyÒn m¸u:

BÒ mÆt hång cÇu cã nhiÒu lo¹i kh¸ng nguyªn. Dùa vµo lo¹i kh¸ng nguyªn trªn bÒ mÆt hång cÇu chia thµnh nhiÒu hÖ nhãm m¸u kh¸c nhau:

a. HÖ nhãm m¸u A, B, O

- Mµng hång cÇu ng­êi cã thÓ cã c¸c kh¸ng nguyªn A, B. B¶n chÊt lµ glicolipit.

- Trong m¸u ng­êi cã thÓ cã s½n c¸c kh¸ng thÓ

α

hoÆc

β

, ®­îc quyÕt ®Þnh vÒ mÆt di truyÒn vµ kh«ng phô thuéc vµo sù cã mÆt cña kh¸ng nguyªn).

- ë

ng­êi cã c¸c nhãm m¸u:

Kh¸ng nguyªn trªn mµng hång cÇu

A

B

A, B

Kh«ng cã

Nhãm m¸u

A

B

AB

O

Kh¸ng thÓ (Cã s½n trong huyÕt t­¬ng)

β

α

Kh«ng cã

α

,

β

- Kh¸ng thÓ

α

cã thÓ ph¶n øng víi kh¸ng nguyªn A, kh¸ng thÓ

β

cã thÓ ph¶n øng víi kh¸ng nguyªn B

- Khi ®­a kh¸ng nguyªn A (nhãm m¸u A hoÆc AB) vµo m¸u ng­êi cã nhãm m¸u B hoÆc O th× kh¸ng thÓ

α

trong m¸u sÏ liªn kÕt vµ lµm kÕt dÝnh c¸c hång cÇu g©y t¾c, vì m¹ch m¸u dÉn ®Õn tö vong.

- HiÖn t­îng nµy còng x¶y ra khi ®­a kh¸ng nguyªn B (nhãm m¸u B hoÆc AB) vµ m¸u ng­êi nhãm m¸u A hoÆc O

Nguyªn t¾c truyÒn m¸u:

- Kh¸ng nguyªn trªn mµng hång cÇu ng­êi cho kh«ng ph¶n øng víi kh¸ng thÓ trong huyÕt t­¬ng ng­êi nhËn.

- S¬ ®å nguyªn t¾c truyÒn m¸u:

b. Nhãm m¸u Rh (rhesus)

- Rh lµ mét lo¹i kh¸ng nguyªn trªn mµng hång cÇu

- Hång cÇu cã Rh: Nhãm m¸u Rh+

- Hång cÇu kh«ng cã Rh: Nhãm m¸u Rh-

- Trong m¸u kh«ng cã s½n kh¸ng thÓ kh¸ng Rh. Nh­ng nÕu truyÒn nhãm m¸u Rh+ vµo ng­êi cã nhãm m¸u Rh- th× ng­êi nhËn sÏ tæng hîp kh¸ng thÓ chèng l¹i Rh+ lµm ph©n huû hång cÇu.

- §Æc biÖt nguy hiÓm tr­êng hîp ng­êi vî cã nhãm m¸u Rh- lÊy chång Rh+, con (thai nhi) cã Rh+ gièng bè. Rh+ cã trong tÊt c¶ c¸c tÕ bµo cña thai nhi. Khi c¸c tÕ bµo vµ hång cÇu cña thai nhi giµ, tho¸i biÕn gi¶i phãng yÕu tè Rh vµo dÞch thÓ thai nhi råi khuÕch t¸n qua nhau thai sang c¬ thÓ mÑ.

Ng­êi mÑ nhãm m¸u Rh- tæng hîp kh¸ng thÓ chèng l¹i Rh dÉn ®Õn sù ph¸ huû c¸c tÕ bµo thai nhi.

ë lÇn mang thai ®Çu tiªu sè l­îng kh¸ng thÓ s¶n sinh Ýt nªn thai cã thÓ sèng sãt. Nh­ng ë lÇn mang thai thø hai l­îng kh¸ng thÓ cã s½n vµ t¨ng lªn rÊt nhanh khuÕch t¸n qua nhau thai sang thai nhi g©y ph¶n øng ng­ng kÕt hång cÇu nªn dÔ bÞ sÈy thai, ®Î non hoÆc chÕt l­u.

 8. Ph¶n øng kh¸ng nguyªn - kh¸ng thÓ víi c«ng nghÖ cÊy, ghÐp m«:

ViÖc cÊy ghÐp m«, c¬ quan khã thùc hiÖn h¬n viÖc truyÒn m¸u rÊt nhiÒu v× c¸c c¬ quan ghÐp (tim, thËn) chøa nhiÒu kh¸ng nguyªn h¬n c¶ huyÕt t­¬ng vµ trªn hång cÇu nªn chóng th­êng bÞ hÖ thèng miÔn dÞch cña c¬ thÓ ®µo th¶i.

BiÖn ph¸p kh¾c phôc khi ghÐp m«: Chän m« ghÐp phï hîp ®Ó h¹n chÕ ph¶n øng kh¸ng nguyªn – kh¸ng thÓ:

+ C¸c m« trong cïng c¬ thÓ.

+ Sö dông m« ghÐp gi÷a nh÷ng ng­êi cïng huyÕt thèng, nhÊt lµ nh÷ng ng­êi sinh ®«i cïng trøng.

+ §èi chiÕu kh¸ng nguyªn cña c¬ thÓ ng­êi cho vµ ng­êi nhËn.

+ Sö dông thuèc øc chÕ miÔn dÞch.

III. BÖnh lÝ miÔn dÞch.

HÖ thèng miÔn dÞch trôc trÆc lµm t¨ng kh¶ n¨ng m¾c bÖnh. HiÖn nay ®· ph¸t hiÖn ®­îc mét sè bÖnh liªn quan ®Õn miÔn dÞch:

- BÖnh thiÕu hôt hÖ thèng miÔn dÞch, bÖnh do di truyÒn hoÆc nhiÔm phãng x¹, bÖnh nh©n chØ cã thÓ sèng trong m«i tr­êng v« khuÈn

- C¸c bÖnh qu¸ mÉn cña hÖ thèng miÔn dÞch, biÓu hiÖn tr¹ng th¸i “sèc ®ét ngét” cã thÓ g©y chÕt, biÓu hiÖn nhÑ lµ mét sè bÖnh dÞ øng. C¸c bÖnh qu¸ mÉn do truyÒn m¸u kh«ng ®óng nhãm trong hÖ ABO hay dÉn ®Õn sèc vµ g©y ra tö vong.

- C¸c bÖnh tù miÔn dÞch: th­êng thÊy ë c¬ thÓ giµ, do tæng hîp kh¸ng thÓ chèng l¹i chÝnh c¬ quan cña c¬ thÓ

 IV. BÖnh AIDS (Héi chøng suy gi¶m miÔn dÞch m¾c ph¶i).

N¨m 1981 lÇn ®Çu tiªn Donal Francis vµ céng sù ph¸t hiÖn ra nh÷ng bÖnh nh©n AIDS lµ nh÷ng ng­êi ®ång tÝnh luyÕn ¸i. N¨m 1983 ng­êi ta chÝnh thøc ph©n lËp ®­îc lo¹i vi rót g©y bÖnh nµy vµ ®Æt tªn lµ HIV. Vi rót nµy cã gen lµ ARN vµ enzim phiªn m· ng­îc, thuéc nhãm Retrovirus. Nhãm nµy g©y ra ung th­ cho ng­êi vµ ®éng vËt.

1. T¸c nh©n:

vi rót HIV

- §Æc ®iÓm cÊu tróc: lµ vi rót cÊu tróc khèi cã vá ngoµi.

+ Vá capsid cã d¹ng ®èi xøng khèi gåm nhiÒu mÆt ®a diÖn.

+ Lâi axit nucleic gåm 2 ph©n tö ARNss. §Æc biÖt vi rót cã enzim sao m· ng­îc cã thÓ tiÕn hµnh qu¸ tr×nh tæng hîp ADN tõ khu«n mÉu.

+ Vá ngoµi: lµ mµng sinh chÊt cña tÕ bµo chñ cã g¾n thªm c¸c gai glicoprotein do hÖ gen cña vi rót qui ®Þnh.

 2. TÕ bµo ®Ých:

Lµ tÕ bµo limpho T cã thô thÓ CD4 (TH vµ TD) vµ mét sè ®¹i thùc bµo. Mét sè tÕ bµo kh«ng cã thô thÓ CD4 còng bÞ HIV x©m nhËp nh­ng víi tÇn sè thÊp h¬n nhiÒu lÇn.

 3. C¬ chÕ x©m nhËp vµ g©y bÖnh cña vi rót HIV:

- C¸c mÊu kh¸ng nguyªn trªn vá bäc cña vi rót cã cÊu tróc phï hîp víi thô thÓ CD4 trªn mµng tÕ bµo T gióp vi rót cè ®Þnh lªn mµng tÕ bµo chñ.

- Sù liªn kÕt cña vi rót lªn mµng tÕ bµo chñ kÝch thÝch tÕ bµo chñ thùc bµo vi rót c¶ vá.

- Khi x©m nhËp ®­îc vµo tÕ bµo chñ, enzim cña tÕ bµo chñ ph¸ vì vá ngoµi vµ vá capsid, gi¶i phãng ARN vi rót.

- Nhê enzim sao m· ng­îc ARN ®­îc dïng lµ khu«n ®Ó tæng hîp ph©n tö ADNdS.

- ADNdS cuén l¹i thµnh d¹ng vßng kÐp (tµng h×nh), cã kÝch th­íc nhá h¬n lç mµng nh©n. Nã chui vµo trong nh©n, do ®ã tr¸nh ®­îc sù ph©n gi¶i cña enzim trong tÕ bµo.

- ADNdS­  g¾n vµo hÖ gen tÕ bµo chñ vµ nh©n lªn cïng ADN tÕ bµo chñ.

- Trong qu¸ tr×nh sèng cña tÕ bµo ADN vi rót liªn tôc sinh ra ARN vi rót míi. C¸c ARN nµy ra tÕ bµo chÊt ®iÒu khiÓn tæng hîp protein capsid, enzim sao m· ng­îc vµ c¸c gai glicoprotein. Sau ®ã, capsid bao lÊy lâi ARN, l¾p r¸p thµnh HIV non. C¸c gai glicoprotein ®­îc ®Èy ra bÒ mÆt mµng tÕ bµo T. PhÇn mµng sinh chÊt nµy sÏ bao lÊy vµ tèng vi rót ra ngoµi gièng hiÖn t­îng xuÊt bµo.

- Vi rót míi tiÕp tôc x©m nhËp vµo tÕ bµo kh¸c.

KÕt qu¶: trong 1 thêi gian ng¾n (vµi th¸ng), sè l­îng tÕ bµo T cã HIV ngµy cµng nhiÒu.

- ë nh÷ng tÕ bµo bÞ nhiÔm, d­íi t¸c ®éng cña vi rót, c¸c ion vµ n­íc trµn vµo tÕ bµo lµm mÊt c©n b»ng ion, hµm l­îng canxi trong tÕ bµo chÊt t¨ng lªn bÊt th­êng, qu¸ tr×nh sao chÐp c¸c mARN trong c¬ thÓ bÞ sai lÖch, dÉn ®Õn tÕ bµo bÞ næ hoÆc tÕ bµo kÕt dÝnh l¹i víi nhau thµnh tõng khèi. KÕt qu¶, lµm gi¶m sè l­îng tÕ bµo T – CD4

HËu qu¶:

Do c¸c TÕ bµo T CD4 cã vai trß rÊt lín trong hÖ thèng miÔn dÞch:

+ Trî gióp t¹o kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu cña tÕ bµo B

+ Ho¹t ho¸ chøc n¨ng cña c¸c ®¹i thùc bµo

+ Söa ch÷a c¸c tÕ bµo nhiÔm thµnh c¸c tÕ bµo lµnh

+ Tham gia vµo qu¸ tr×nh h×nh thµnh TC- CD8

Nªn sù suy gi¶m sè l­îng (hoÆc xo¸ sæ) c¸c tÕ bµo T - CD4 lµm suy gi¶m nghiªm träng hÖ miÔn dÞch cña toµn bé c¬ thÓ, dÉn ®Õn tö vong do m¾c bÊt kú bÖnh g×. C¸c bÖnh tÊn c«ng c¬ thÓ lóc nµy gäi lµ bÖnh c¬ héi.

Vi sinh vËt c¬ héi: lµ nh÷ng vi sinh vËt lîi dông lóc hÖ thèng miÔn dÞch cña c¬ thÓ bÞ suy yÕu, ph¸t triÓn g©y bÖnh, bÖnh do chóng g©y ra gäi lµ c¸c bÖnh nhiÔm c¬ héi.

 4. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn bÖnh:

Sau qu¸ tr×nh ñ bÖnh th× xuÊt hiÖn AIDS. C¸c giai ®o¹n cña AIDS ®­îc ®¸nh gi¸ b»ng sè l­îng sèng sãt cña tÕ bµo T- CD4 vµ c¸c triÖu trøng biÓu hiÖn bÖnh.

Gåm 3 giai ®o¹n chÝnh:

- Giai ®o¹n s¬ nhiÔm (giai ®o¹n cöa sæ): kÐo dµi tõ 2 tuÇn ®Õn 3 th¸ng. Sè l­îng tÕ bµo limpho T lóc nµy cßn lín h¬n 500 tÕ bµo/ml m¸u

Ch­a cã biÓu hiÖn bÖnh râ rÖt hoÆc biÓu hiÖn triÖu chøng sèt nhÑ. NÕu xÐt nghiÖm m¸u ë giai ®o¹n nµy sÏ kh«ng ph¸t hiÖn vi rót HIV.

- Giai ®o¹n kh«ng triÖu trøng: kÐo dµi 1-10 n¨m. Lóc nµy sè l­îng tÕ bµo T - CD4 gi¶m dÇn. TÕ bµo limpho T cßn lín h¬n 200-500 tÕ bµo/ml m¸u.

Cã mét sè biÓu hiÖn: sèt, Øa ch¶y kh«ng râ nguyªn nh©n.

- Giai ®o¹n biÓu hiÖn bÖnh: Sè l­îng tÕ bµo T gi¶m ®i nhanh chãng, chØ cßn d­íi 200tÕ bµo /ml m¸u (b»ng 1/4 tæng sè tÕ bµo T - CD4 cña c¬ thÓ b×nh th­êng). C¸c bÖnh c¬ héi xuÊt hiÖn: tiªu ch¶y, viªm da, s­ng h¹ch, lao, ung th­ Kaposi, sèt kÐo dµi, sót c©n... Sau ®ã, vi rót tiÕp tôc tÊn c«ng c¸c tÕ bµo thÇn kinh, c¬ vµ cuèi cïng dÉn ®Õn c¸i chÕt kh«ng sao tr¸nh khái v× tª liÖt vµ ®iªn d¹i.

5. C¸c con ®­êng l©y nhiÔm chñ yÕu:

* Ng­êi bÖnh mang HIV trong m¸u, tinh dÞch, dÞch nhµy ©m ®¹o (kh«ng cã trong c¸c dÞch kh¸c nh­: n­íc m¾t, n­íc bät, må h«i).

* C¸c con ®­êng l©y truyÒn

- L©y qua ®­êng t×nh dôc.

- Qua ®­êng m¸u: tiªm chÝch ma tuý, ghÐp néi t¹ng, truyÒn m¸u.

- Tõ mÑ qua thai nhi: qua nhau thai hay s÷a mÑ.

BÖnh kh«ng l©y qua ®­êng ¨n uèng, qua h« hÊp, qua tiÕp xóc ngoµi da, «m, h«n....

§èi t­îng nhiÔm bÖnh nhiÒu nhÊt hiÖn nay lµ: ®èi t­îng thanh niªn tõ 15-40. Sù lan truyÒn HIV ¶nh h­ëng ®Õn nhãm ®èi t­îng lµ lao ®éng chÝnh, do ®ã ¶nh h­ëng lín ®Õn kinh tÕ, v¨n ho¸ vµ sù ph¸t triÓn cña toµn x· héi.

 6. C¸c biÖn ph¸p phßng ngõa:

- Thùc hiÖn lèi sèng lµnh m¹nh: kh«ng sö dông, tiªm chÝch ma tuý.

- VÖ sinh y tÕ: Kh«ng dïng chung b¬m, kim tiªm vµ vËt dông.

- Lo¹i trõ c¸c tÖ n¹n x· héi.

- Sèng thuû chung mét vî mét chång.

- MÑ bÞ HIV kh«ng nªn sinh con.

- Sö dông Interferon ®Ó ®iÒu trÞ khi m¾c bÖnh.

C©u hái «n tËp vµ më réng

C©u 1. Sù kh¸c biÖt gi÷a c¬ chÕ x©m nhËp vµ nh©n lªn cña HIV vµ phage?

HIV

Phage

Vµo tÕ bµo chñ míi cëi vá capsid

ChØ cã lâi vµo, vá ë ngoµi tÕ bµo chñ

Gen cña vi rót gia nhËp vµo hÖ gen cña tÕ bµo chñ tÕ bµo chñ kh«ng nhËn diÖn ®­îc.

Gen cña virus ®iÒu khiÓn tÕ bµo chñ tæng hîp c¸c thµnh phÇn

C©u 2. So s¸nh ®Æc ®iÓm cña vi rót, vi khuÈn?

a. Gièng nhau:

+ CÊu t¹o tõ 2 lo¹i vËt chÊt c¬ b¶n cña sù sèng: axit nucleic vµ protein

+ Cã nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña sù sèng: trao ®æi chÊt, sinh tr­ëng vµ sinh s¶n vµ ph¸t triÓn

+ Qu¸ tr×nh sinh s¶n dùa trªn c¬ së qu¸ tr×nh t¸i sinh axit nucleic ®Æc thï cña c¬ thÓ.

b. Kh¸c nhau:

Vi khuÈn

Vi rót

Cã cÊu t¹o tÕ bµo gåm: mµng sinh chÊt, tÕ bµo chÊt vµ c¸c bµo quan, nh©n.

Kh«ng cã cÊu t¹o tÕ bµo, chØ gåm vá capsid vµ lâi axit nucleic

VËt chÊt di truyÒn lµ ADN d¹ng vßng, m¹ch kÐp

VËt chÊt di truyÒn lµ ADN hoÆc ARN, m¹ch ®¬n hoÆc m¹ch kÐp, d¹ng th¼ng hoÆc d¹ng vßng.

TÕ bµo cã ®Çy ®ñ enzim ®iÒu hßa c¸c ho¹t ®éng sèng.

Kh«ng cã enzim ®iÒu khiÓn c¸c qu¸ tr×nh sèng (trõ mét sè phage cã lizozim tiÕt ra ë ®Üa gèc, c¸c Retrovirus cã enzim sao m· ng­îc).

Sèng tù do hoÆc kÝ sinh.

Sèng kÝ sinh b¾t buéc, khi ë ngoµi c¬ thÓ vËt chñ, vi rót kh«ng cã biÓu hiÖn sèng, gäi lµ h¹t vi rót.

Sinh s¶n theo kiÓu trùc ph©n.

Sinh s¶n theo ph­¬ng thøc ®Æc biÖt, tæng hîp riªng tõng thµnh phÇn vµ l¾p r¸p l¹i. Nguyªn liÖu qu¸ tr×nh tæng hîp hoµn toµn lÊy tù tÕ bµo chñ.

C©u 3. T¹i sao mçi lo¹i vi rót chØ x©m nhËp vµo mét hoÆc vµi lo¹i vËt chñ? T¹i sao bÖnh do vi rót g©y ra th­êng nguy hiÓm?

a. Mçi lo¹ivi rót chØ x©m nhËp ®­îc mét hoÆc vµi tÕ bµo chñ nhÊt ®Þnh do tÝnh sù t­¬ng thÝch gi÷a c¸c thô thÓ cña vi rót víi c¸c thô thÓ trªn mµng tÕ bµo chñ nªn mçi lo¹i vi rót chØ hÊp phô vµ x©m nhËp ®­îc vµo mét hoÆc vµi tÕ bµo chñ.

b. BÖnh do vi rót g©y ra th­êng nguy hiÓm v×:

- Vi rót kÝ sinh bªn trong tÕ bµo nªn hÖ thèng miÔn dÞch cña tÕ bµo kh«ng thÓ ph¸t huy t¸c ®éng. Muèn tiªu diÖt vi rót ph¶i ph¸ hñy c¶ tÕ bµo chñ.

- Khi x©m nhËp ®­îc vµo tÕ bµo chñ, vi rót ®iÒu khiÓn toµn bé hÖ thèng sinh tæng hîp cña tÕ bµo chñ chuyÓn sang tæng hîp c¸c thµnh phÇn cña vi rót lµm rèi lo¹n ho¹t ®éng sèng cña tÕ bµo, cã thÓ dÉn ®Õn ph¸ hñy tÕ bµo.

- Vi rót cã ph­¬ng thøc sinh s¶n ®Æc biÖt nªn nh©n lªn rÊt nhanh chãng vµ l©y lan nhanh.

- Vi rót rÊt dÔ ph¸t sinh biÕn dÞ (®Æc biÖt lµ c¸c vi rót cã ARN vµ c¸c Retrovirus) lµm xuÊt hiÖn c¸c chñng vi rót míi. Do ®ã viÖc s¶n xuÊt v¾c xin lu«n theo sau sù xuÊt hiÖn c¸c chñng vi rót míi.

C©u 4. C¬ chÕ t¸c ®éng cña kh¸ng sinh ®èi víi vi khuÈn? Gi¶i thÝch nguyªn nh©n cña hiÖn t­îng kh¸ng thuèc? BiÖn ph¸p kh¾c phôc hiÖn t­îng kh¸ng thuèc?

* C¬ chÕ t¸c dông cña kh¸ng sinh:

- CÊu tróc chung cña c¸c chÊt kh¸ng sinh: lµ c¸c hîp chÊt cã vßng

β

– lactam (VD: Penicillin)

- T¸c dông: Vßng

β

– lactam cã t¸c dông phong bÕ tiÓu phÇn bÐ cña riboxom lµm vi khuÈn kh«ng thÓ dÞch m· tæng hîp chuçi peptit tham gia cÊu tróc thµnh peptidoglican

à

vi khuÈn kh«ng cã thµnh nªn kh«ng thÓ ph©n chia ®­îc

à

ChÊt kh¸ng sinh chØ cã t¸c dông øc chÕ sù nh©n lªn cña vi khuÈn, chØ cã t¸c dông víi vi khuÈn, kh«ng cã t¸c dông ®èi víi vi rót.

* HiÖn t­îng kh¸ng thuèc:

- Mét sè vi khuÈn cã plasmit cã gen tæng hîp mét sè lo¹i protein míi lµ Enzim Penicillinaza cã kh¶ n¨ng c¾t ®øt vßng

β

– lactam. Gen nµy ®­îc ho¹t ho¸ bëi viÖc sö dông Penicillin

à

LÇn sö dông Penicillin ®Çu tiªn ®a sè vi khuÈn bÞ tiªu diÖt. Nh­ng ë nh÷ng lÇn sö dông tiÕp theo tØ lÖ nµy gi¶m dÇn

* BiÖn ph¸p chèng kh¸ng thuèc: dïng ph­¬ng ph¸p b¸n tæng hîp

- G¾n vµo vßng

β

– lactam ë Penicillin c¸c gèc R

à

Penicillin kh«ng thÓ bÞ protein ph©n gi¶i nhËn biÕt

à

kh«ng bÞ ph©n gi¶i

- Khi uèng kh¸ng sinh ph¶i kÕt hîp víi nhiÒu lo¹i thuèc kh¸c vµ uèng ®ñ liÒu l­îng

C©u 5. §Ò quèc gia 2005:

a. NhiÒu ng­êi cïng tiÕp xóc víi mét lo¹i vi rót g©y bÖnh, tuy nhiªn cã ng­êi m¾c bÖnh, cã ng­êi kh«ng m¾c bÖnh. Gi¶ sö r»ng nh÷ng ng­êi kh«ng m¾c bÖnh lµ do cã c¸c gen kh¸ng vi rót. H·y cho biÕt c¸c gen kh¸ng vi rót ë nh÷ng ng­êi kh«ng m¾c bÖnh quy ®Þnh c¸c lo¹i protein nµo? Gi¶i thÝch

b. Mét sè lo¹i vi rót g©y bÖnh ë ng­êi nh­ng ng­êi ta kh«ng thÓ t¹o ra ®­îc vacxin phßng chèng. H·y cho biÕt ®ã lµ lo¹i vi rót cã vËt chÊt di truyÒn lµ ADN hay ARN? Gi¶i thÝch?

Tr¶ lêi:

a. Gen kh¸ng vi rót cã thÓ lµ gen:

- Quy ®Þnh mét sè kh¸ng thÓ

- Quy ®Þnh c¸c lo¹i protein thô thÓ trªn bÒ mÆt tÕ bµo

+ C¸c lo¹i protein thô thÓ nµy  lµm cho virus kh«ng cã thô thÓ t­¬ng thÝch

à

kh«ng b¸m ®­îc vµo bÒ mÆt tÕ bµo nªn kh«ng thÓ nh©n lªn trong c¬ thÓ

b. Vi rót cã vËt chÊt di truyÒn lµ ARN:

- Do cÊu tróc cña ARN kÐm bÒn v÷ng h¬n cÊu tróc cña ADN nªn vi rót cã vËt chÊt di truyÒn ARN dÔ ph¸t sinh c¸c ®ét biÕn h¬n vi rót cã vËt chÊt di truyÒn lµ ADN

- V× vËy, vi rót cã vËt chÊt di truyÒn lµ ARN dÔ thay ®æi ®Æc tÝnh kh¸ng nguyªn h¬n... nªn ng­êi ta kh«ng thÓ t¹o ra ®­îc lo¹i vacxin phßng chèng chóng.