Klasyfikacja zasobów węgla kamiennego dla potrzeb projektowania inwestycji górniczych.

Kapalina stała - jest to minerał lub skała występująca w złożu w stałym stanie skupienia, która nadaje się do bezpośredniego wykorzystania lub nadaje się do wykorzystania po odpowiedniej przeróbce. Kopaliny: główne i towarzyszące lub podstawowe (wb wk gaz CH4 metale). Wody podziemne z wyjątkiem solanek leczniczych i termalnych nie są kopalinami. Złoże kopaliny jest to takie naturalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji stałych gazowych i ciekłych którego eksploatacja może przynieść korzyść materialną. Zakład górniczy wyodrębniony technicznie zespół środków służących do wydobycia kopaliny ze złoża. Obszar górniczy przestrzeń w granicach której przedsiębiorca jest uprawniony do wydobywania kopaliny objętej koncesją. Wyrobisko górnicze przestrzeń w nieruchomości gruntowej lub w górotworze powstała w wyniku robót górniczych. Robotami górniczymi jest wykonywanie, zabezpieczenie lub likwidowanie wyrobisk górniczych w związku. Forma złoża geometryczny sposób jego wykształcenia (pokład żyła soczewka) budowa geologiczna złóż sposób ułożenia złoża w litosferze oraz sposób rozmieszczenia kopaliny w złożu. W zależności od wielkości złoża zmienność jego formy budowy zmienność rodzaju i jakości kopaliny w złożu wyróżnia się 4 grupy I gr. Zalicza się złoże lub jego część o prostej budowie geol i miąższości kopaliny w znacznym stopniu przekraczającej przyjęte granice bilansowości oraz o nieznacznej zmienności jakości kopaliny w złożu Zaliczamy 1 osadowe złoża pokładowe niezaburzone lub słabo zaburzone tektonicznie o stałym składzie min 2 wielkie masywy jednorodnych skał magmowych II gr. Zalicza się złoże lub jego część o zróżnicowanej budowie zmiennej miąższości kopaliny oraz o znacznej zmienności zawartości głównych składników użytecznych w złożu zalicza się 1złoża użyteczne o zmiennym składzie chemicznym mineralnym albo petrograficznym mogące wykazywać zaburzenia tektoniczne 2 średnie niewielkie masywy niejednorodnych skał magmowych 3 strefy mineralizacji równomiernie wykształcone na znacznych przestrzeniach III gr. Zalicza się złoża lub jego część o bardzo zróżnicowanej i skomplikowanej bud. Geol oraz o bardzo dużej zmienności miąższości i jakości kopaliny w złożu zaliczamy 1złoża pokładowe o zmiennej miąższości i jakości kopaliny oraz o skomplikowanej tektonice 2 polimetaliczne złoża żyłowe i gniazdowe 3złoża charakteryzujące się nierównomierną mineralizacją 4wtórne złoża zwietrzelinowe i okruchowe 5 złoża wysadowe Podział zasobów złóż kopalin stałych wg stopnia ich zbadania zasoby można podzielić na 4 kategorie rozpoznania (C2 C1 B A od najgorszych) Dokumentację geologiczną z rozpoznaniem złoża kat. C2 sporządza się w celu prowadzenia prac studialnych w zakresie możliwości wykorzystania i oceny określonego złoża kopaliny. Dokumentację geol z rozpoznaniem złoża w pozostałych kat. Sporządza się w celu określenia eksploatacji Obowiązują następujące wymagania jakim powinna odpowiadać dokumentacja geol złoża w poszczególnych kat. Rozpoznania. W kat. C2 granice złoża mogą być określone na podstawie danych z wykonanych wyrobisk lub odsłinięć naturalnych metodą interpolacji lub odpowiednio uzasadnionej ekstrapolacji. Poznane powinny być główne cechy formy budowy i tektoniki złoża. Jakość kopaliny należy rozpoznać na podstawie systematycznego opróbowania w pełnym zakresie możliwych zastosowań kopaliny oraz należy wyznaczyć wstępnie granicę obszaru górn. Dopuszczalny błąd względny oszacowania średnich wartości parametrów i zasobów złoża nie powinien on przekroczyć 40%. W kat. C2 granice złoża określa się met. Interpolacji na podstawie danych z rozmieszczonych równomiernie na obszarze złoża wyrobisk rozpoznawczych. Na tej podstawie należy ustalić dane umożliwiające dokonania wyboru sposobu udostępnienia z eksploatacji złoża. W kat. B należy ustalić uściślone granice złoża na podstawie specjalnie wykonanych wyrobisk rozpoznawczych ustalić dane niezbędne do proj wyrobisk udostępniających i szczegółowe geol górnicze warunki wydobycia oraz ochrony środowiska. Własności technologiczne kopaliny powinny być potwierdane wynikami prób w skali półtechnicznej lub przemysłowej. Dopuszczalny błąd oszacowania parametrów złoża i zasobów w poszczególnych blokach uznanych za jednorodne nie powinien przekraczać 20%. W kat. A złoże należy rozpoznawać w stopniu umożliwiającym bieżące planowanie i prowadzenie jego eksploatacji przy możliwie najwyższym stopniu wykorzystania zasobów w sposób bezpieczny i niezagrażający środowisku naturalnemu. Dopuszczalny błąd oszacowania średnich wartości parametrów złoża i zasobów w poszczególnych blokach nie powinien przekraczać 10%. W przypadku konieczności przedstawienia zmian budowy geol i powtórnego obliczenia zasobów z złożu udokumentowanym sporządza się dodatek do dokumentacji geol złoża. W dodatku tym zamieszcza się te materiały podstawowe które dokumentują powstałe zmiany. Określenia badawczych otworów wiertniczych (odległość w m. między wyrobiskami C2 4000-3000 3000-1500 1500-1000 C1 3000-1500 1500-1000 1000-500 B 1500-1000 1000-500(w tym 1 wyrob górn) i wyrob górn w odległ 250-500 A wyrob górn w odległ do 500 300 200. bilans zasobów tzn. zestawienie zasobów geol złoża z podziałem za zasoby bilansowe i pozabilansowe. Podział ten dokonywany jest na etapie badania i dokumentowania złoża. Zasoby bilansowe zawarte w dokumentacji geol złoża są podstawą do projektowania zagospodarowania górn złoża. Na etapie tym następuje wydzielenie zasobów bilansowych zasobów przemysłowych i nieprzemysłowych. Z zasobów przemysłowych wydzielenie zasobów operatywnych oraz strat zasobów. Na kolejnym etapie projektowania zakładu przeróbczego i dokonywania oceny ekonomicznej efektywności inwestycji górn z zasobów operatywnych oblicza się zasoby przemysłowe netto oraz straty przeróbcze. Zasoby bilansowe jest to część zasobów geol która odpowiada określonym normom przemysłowym i górn-technicznym. Oznacza to że zasoby bilansowe przy obecnym stanie tech górniczej mogą być eksploatowane z korzyścią gospodarczą tzn. że wartość przewidywanego do wydobycia węgla powinna być wyższa niż wydatki tzn. nakłady i koszty związane ze zbadaniem i udokumentowaniem złoża udostępnieniem eksploatacją wzbogaceniem kopaliny oraz likwidacją zakładu górn. Kryteria bilansowości złóż ustalają one pewne graniczne wartości podstawowych parametrów charakteryzujących złoże i jakość kopaliny w złożu które decydują o zaliczeniu pokładu lub jego części do zasobów bilansowych lub pozabilansowych. Kryteria bilansowości dla złóż wk 1 zasoby węgla występujące na głęb pon1000m w obszarach górn kopalni czynnych mogą być kwalifikowane jako bilansowe jeżeli przewiduje się możliwość ich eksploatacji w uzasadnionych przypadkach za max głeb zasobów bilansowych można przyjąć spąg najniżej położonego pokł lub w kopalni czynnych najniższy poziom wydob 2w kopalniach czynnych mogą być kwalifikowane jako bilansowe pokłady w których miąższość sumaryczna węgla wraz z przerpstami do 5m jest mniejsza od 1m(ale nie mniejsza niż 0,6m) jeżeli przewiduje się możliwość ich eksploatacji 3przez pokład węgla rozumie się sumaryczną grubość warstw węgla (łącznie z przerostami do 5cm) i rozdzielających je przerostami skał nie węglowych o grubości ponad 5cm 4w przypadku pokł bilansowych z przerostami ponad 5cm lub rozszczepiających się można nie zaliczać do pokładu skrajnych warstw węgla gdy: a)oddzielone są od reszty pokładu skał nieuwęglonych o grub co najmniej równej miąz=ższości danej warstwy węgla b)włączenie tej warstwy wraz z przerostem spowoduje że nie będą spełnione wymagania dla pokł bilansowego odnośnie do min wartości opałowej lub zawartości S. Gdy warstwa węgla która nie została zaliczona do pokładu samodzielnie spełnia wymagania dla zasobów bilansowych lub pozabilansowych należy ją dokumentować jako odrębny pokład. Złoża kopalń czynnych nie zalicza się do bilansowych lecz kwalifikuje jako pozabilansowe zasoby których eksploatacja nie jest możliwa zw wzgl techn. BHP lub ochrony środow. Niezależnie od sposobu zagospodarowania złoża i przy braku możliwości zastosownia znanych metod eksploatacji a w szególności:: - w obrębie i sąsiedztwie dużych stref uskokowych - w filarach ochronnych w których ekspl jest niedop - w sąsiedztwie ognisk pożarowych których likwidacja jest niemożliwa - w przypadku odcięcia przez stare zroby jeśli nie ma podstaw do uznania tych zasobów za stracone - z uwagi na zasolenie wód złożowych - z uwagi na warunki geotermiczne. W dokumentacji geol należy podawać całkowite miąższości pokł tj. węgla łącznie z przerostami niezależnie od ich miąższości, miąższość węgla w pokł, udział % przerostów o miąższości ponad 5cm zasoby węgla w jednostkach masy oraz jednostkach energii. Część zasobów węgla w pokł nie uznanych za bilansowe zalicza się do zasobów pozabilansowych zasoby przemysłowe i nieprzemysłowe zasoby bilansowe dzielą się na etapie proj zagospodar górn złoża na zasoby przemysłowe i nieprzemysłowe. Zasoby przemysłowe - część zasobów bilansowych przewidywaną do eksploatacji i określoną na podstawie optymalnej technicznie i ekonomicznie koncepcji wykorzystania złoża kopaliny. Zas przem ustala się w kat A+B, C1 i C2 odp dokładności rozpoznania zas bilans w granicach złoża objętych zatwierdzoną dokumentacją geol. Podstawą ustalenia zas przem jest szczegółowa analiza wszystkich zas geol przem w zakresie ich naturalnych warunków występowania w nawiązaniu do aktualnych możliwości tech i war ekonom eksploatacji przy istniejącym lub projektowanym modeu kopalni. Przedmiotem tej analizy powinny być wszystkie elementy mające wpływ na stopień wykorzystania zas złoża. 1 warunki górn-geol - grub pokł ciągłość jego występ zmienność nachylenia i rozciągłości zanieczyszczenie pokł przerostami popiołem S charakter skał spągowych i stropowych zuskokowanie złoża warunki hydrogeol i gazowe skłonność węgla do samozapalania zagrożenia tąpaniami głęb zalegania złoża ochrona powierzchni 2 możliwość tech udostępnienia i ekspl pokł lub ich części 3 warunki ekonomiczne udostępnienia i ekspl pokładów. Analizę w/w czynników przeprowadza się w odniesieniu do poszczególnych pokł lub ich części określając w miarę możliwości ich graniczne parametry kwalifikujące je do zas przem. Zas nieprzem - nie zaliczono do zas przem część zas bilans złoża które mimo spełnieniu geol-górn i jakościowych kryteriów bilansowości nie są aktualnie przewidywane do wykorzystania ze wzgl tech lub/i ekonomicznych ale mogą się nadawać do ekspl w przyszłości. Zas nieprzem stanowią część strat podziemnych zas bilans i podlegają ochronie dla umożliwienia ich ewentualnej ekspl w przyszłości. 2część strat podziemnych stanowią straty eksploat i pozaekspl. Straty ekspl występują w granicach pól objętych wyr ekspl i uzależnione są głównie od stosowanego systemu wybierania oraz od zmienności zalegania a także od warunków utrzymania stropu i spągu. Straty pozaekspl tworzą nie wybrane części pokł pozostawione w górotworze w skutek braku tech i/lub ekonomicznych możliwości ich wyeksploat. Obejmują one nie wyekspl część parcel wynikające z konieczności przyjęcia prostoliniowych frontów ekspl o stałej długości. Niektóre filary oporowe orza partie pokł zalegających w strefach zagrożonych. Ze wzgl na przyczyny powstawania strat, straty poza ekspl dzieli się na: straty z przyczyn geol i straty z przyczyn górn. Przy wydobyciu powstają też straty w zasobach nieprzemysłowych, są to pozostawione części pokładu wskutek ich zniszczenia lub uniemożliwienia wybrania w przyszłości zasobów nieprzemysłowych w wyniku bieżącej eksploatacji. Zasoby przemysłowe pomniejszone o straty eksploatacji i poza eksploaracją określa się jako zasoby operatywne, albo przewidywane wydobycie kopaliny. Stosunek zasobów operatywnych do zasobów bilansowych wynosi obecnie w Polsce dla w. kamiennego 0,33 a stosunek zasobów operatywnych do zasobów przemysłowych wynosi 0,70. Można powiedzieć że zasoby operatywne stanowią wydobycie brutto węgla ze złoża w całym okresie istnienia kopalni i są podstawą do określenia zdolności produkcyjnej kopalni. Obecnie w Polsce w kopalniach czynnych zalega ok. 5 mld 100 mln t zasobów operatywnych. Zasoby operatywne pomniejszone o straty w przeróbce stanowią zasoby przemysłowe netto (węgiel handlowy). Można powiedzieć że są one sumą wydobycia netto węgla ze złoża w całym okresie istnienia kopalni i na ich podstawie projektuje się zakłąd przeróbczy oraz dokonuje się analizy ekonomicznej zagospodarowania górniczego złoża. Ustalanie wielkości kopalni. Wielkość kopalni jest to w projektowaniu kopalń zbiór wartości następujących parametrów: wydobycie dobowe kopalni, powierzchnia obszaru górniczego (P- km2), okres istnienia kopalni (TK-lata), zasoby operatywne złoża (Lo -mln ton). Ze względu na pole powierzchni wyróżniamy dwa przypadki: Obszar ograniczony złoża i obszar nieograniczony złoża. W przypadku obszaru ograniczonego jego granice są ograniczone z góry. W przypadku obszaru nieograniczonego złoża należy dokonać podziału złoża na obszary górnicze kopalni, a więc należy określić wielkość pow. tych obszarów. W przypadku złoża nieograniczonego wyznaczenie wartośći parametrów charakteryzujących wielkość kopalni musimy uwzględnić aspekty górnicze, geologiczne i ekonomiczne. Wyznaczenie wartości tych parametrów ze względów ekonomicznych oznacza że nakłady finansowe na udostępnienie złoża i przygotowanie eksploatacji oraz koszty samej ekspl. będą minimalne w całym okresie istnieniea kopalni, można mówić o optymalnej wielkości kopalni ze względu na kryterium ekonomiczne. Zagadnienie to uważa się za podstawowe w teorii projektowania kopalń. Opracowane metody ustalenia optymalnej wielkości kopalni można zaklasyfikować do następujących grup: I metody wariantów, II metody statystyczne, III metody analityczne, IV metody normatywne, V metody symulacyjne. Praktyczne ustalenie wielkości wydobycia kopalni czynnej. Prostym narzędziem analizy jest metoda progu rentowności zwana metodą badania punktu przełomowego. Jej istoto polega na badaniu wielkośći wydobycia kopalni przy której koszty produkcji i wartość sprzedaży są równe tzn. przy której nie wystąpią ani straty ani zyski. Przy założeniu że zarówno zależność kosztów produkcji (Kp) od wydobycia łącznego kopalni (Wr) jak i zależność wartości sprzedaży (Wp) od wydobycia kopalni (Wr) są funkcjami liniowymi. Kp=Ks+Kj*Wr, Wp=Cj*Wr. Kp- roczny koszt produkcji kopalni zł/rok, Ks- roczne koszty stałe kopalni nie zależne od wydobycia zł/rok, Kj- jednostkowy koszt produkcji kopalni zależny od wielkości wydobycia zł/t, Wr- roczna wartość produkcji kopalni zł/rok, Cj- jednostkowa cena zbytu węgla zł/t. Minimalna wielkość wydobycia przy której kopalnia nie poniesie straty wystąpi gdy roczna wartość produkcji i jej koszt będą sobie równe. Wrmin =Ks/(Cj-Kj). Spadek jednostkowej ceny węgla wymaga wzrostu rocznej wielkości wydobycia aby uniknąć strat. Przy ustalonej jednostkowej cenie zbytu węgla można określić minmalną wielkość rocznego wydobycia przy której kopalnia nie ponosi strat. Wzrost jednostkowego kosztu produkcji wymaga wzrostu rocznej wielkości wydobycia kopalni aby zachować jej rentowność. Przy ustalonym jednostkowym koszcie produkcji można określić minimalną wielkość rocznego wydobycia przy której kopalnia nie ponosi strat. Wzrost stałych kosztów produkcji wymaga proporcjonalnego wzrostu wydobycia, aby zachować rentowność kopalni. Projektowanie modelu dołu kopalni w. kamiennego. Strukturę kopalni można określić jako przestrzenne i technologiczne połączenie elementów kopalni na dole i na pow. Do Do elementów zalicza się przodki eksploatacyjne, podszybia obiekty pomocnicze na dole kopalni, nadszybia, obiekty pomocnicze na pow, kopalni i zakład przeróbczy. Połączenie technologiczne wymienionych obiektów dotyczy kierunku i natężenia przepływu tzw. potoków ruchów kopalni, tj. urobku, materiału, powietrza, załogi, energii i informacji. Połaczenie to obejmuje proces technologiczny wydobycia, który jest realizowany poprzez wyrobiska tworzące madel kopalni. Połączenie technologiczne jest więc połączeniem dynamicznym. Połączenie przestrzenne elementów kopalni jest połączeniem statycznym, które można określić jako model kopalni. Struktura kopalni jest to statyczne i dynamiczne połączenie wymienionych elementów kopalni i obejmuje charakterystykę przestrzenną kopalni tj. model kopalni, oraz jej charakterystykę technologiczną tj. przebieg procesu wydobycia. Z uwagi na odmienność połączeń elementów kopalni na pow. i na dole wyróżnia się modele powierzchni kopalni i dołu kopalni. Model powierzchni kopalni dotyczy rozmieszczenia obiektów na pow. głównej(na której zlokalizowano szyby główne) i na pow. pomocniczych (szyby pomocnicze -peryferyjne) oraz połączenia pow. głównej i pow. pomocniczych między sobą i z otoczeniem. Model dołu kopalni dotyczy rozmieszczenia wyrobisk udostępniających w złożu i względem siebie. Wyrobiska udostępniające tworzące model kopalni dokonują podziału przestrzennego złoża na poziomy, pola ekspl., skrzydła wybierania, pola i piętra szybikowe w modelu szybikowym. Przez pojęcie modelu dołu kopalni należy rozumieć przestrzenne połączenie dołu kopalni za pomocą wyrobisk udostępniających, które ponadto określają udostępnienie złoża z pow. i podział złoża na poziomy. Udostępnienie złoża z pow. może być realizowane sposobem pionowym za pomocą szybów pionowych, sposobem pochyłym za pomocą upadowych i szybów pochyłych, sposobem poziomym za pomocą sztolni. W celu określenia pionowego udostępnienia złoża należy ustalić liczbę szybów, funkcję szybów i rozmieszczenie szybów w obszarze górniczym. Podział złoża na poziomy dotyczy wydzielenia w obszarze górniczym w przedziale głębokości zalegania złoża poziomów wydobywczych lub - w modelu bezpoziomowym - zakresów pionowej ekspl. złoża. Nazwą poziomą okrreśla się część złoża w granicach obszaru górniczego kopalni, wydzieloną do niezależnego prowadzenia ekspl. i ograniczoną w kierunku pionowym dwoma płaszczyznam, płaszczyzną wyrobiska udostępniającego i płasczyzną wyrobiska wentylacyjnego. Obydwie płasczyzny określa się nazwą poziom (wentylacyjny i wydobywczy). Poziom wentylacyjny ogranicza się do płaszczyzny utworzonej przez wyrobiska wentylacyjne. Z uwagi na ilość poziomów przeznaczonych do równoczesnej ekspl. wyróżni się jedno i dwupoziomowy model kopalni. W przypadku gdy nie projektuje się wyrobisk udostępniających tworzących płaszczyznę mówimy o modelu bezpoziomowym. W celu określenia podziału złoża na poziomy należy ustalić: 1 wysokości pionowe poziomów wydobywczych oraz głębokości założenia poziomów wydobywczych i poziomów wentylacyjnych, 2 liczbę równocześnie czynnych poziomów wydobywczych, 3 kolejność ekspl. poziomów. Udostępnienie pokładów na poziomie wydobywczym kopalni może być realizowane za pomocą jednego ze sposobów: 1 kamiennego (geometryczny) który dzieli się na bezszybikowy (za pomocą przecznic), bezszybikowy (za pomocą pochylni polowych), szybikowy (za pomocą przecznic). 2 węglowego (przecznicowy), 3 pokładowy (przy modelu bezpoziomowym). Ilość i funkcje szybów. Ilość szybów w projektowanej kopalni i średnic tych szybów zależą od: 1 ilości powietrza, jaką należy dostarczyć do kopalni i wyprowadzić z niej. Zapotrzebowanie powietrza zależy od wielkośći wydobycia dobowego kopalni, od wielkości ekspl. i od metanośności złoża warunkującej metanowość kopalni. 2 od powierzchni obszaru górniczego i związanej z tym długości dróg wentylacyjnych świeżego i zużytego powietrza. Na typ kopalni wpływają dwa czynniki: model kopalni i przebieg procesu wydobywczego. Wyróżniamy typy kopalni: jednostkowego, zespołowego i zespolonego. Kopalnia typu jednostkowego to kopalnia samodzielna, którea w obrębie swojego obszaru górniczego posiada szyb wydobywczy i pomocnicze, zakład przeróbczy i wszystkie obiekty powierzchniowe niezbędne do realizacji procesu wydobywszego. Z uwagi na przebieg procesu technologicznego wydobycia charakterystyczne jest to że kopalnia posiada jeden zakłąd wydobywczo-przeróbczy, jeden system wentylacyjny i centralny zjazd załogi. Kopalnie jednostkowe to kopalnie małe lub średnie o ilości szybów od 2 do 5, pow. obszaru górniczego nie przekracza 30 km2. Kopalnia typu zespołowego składa się z kilku samodzielnych obszarów produkcyjnych, zwanych obszarem elementarnym, z których każdy jest obsługiwany przez parę szybów (wdechowy i wydechowy), kompleks wydobywczo-przeróbczy jest wspólny dla wszystkich obszarów elementarnych. Z uwagi na przebieg wydobycia charakterystyczne jest to że każdy obszar elementarny posiada niezależny system wentylacyjny, samodzielny ruch załogi i dostawę materiałów. Obszary elementarne są połączone pod ziemią systemem przekopów transportowych dostarczających urobek z obszarów elementarnych do centralnego zakładu wydobywczo-przeróbczego. Kopalnie zespołowe to kopalnie duże, wieloszybowe o ilości szybów od 5 do 12 i wielkośći obszaru górniczego całej kopalni od kilkunastu do nawet ponad 100 km2. Kopalnia typu zespolonego jest zespołem kopalń prowadzących niezależna działalność górniczą od urobienia kopaliny do jej wydobycia na powierzchnię. Z uwagi na przebieg procesu technologicznego wydobycia charaktrystyczne jest to że każdy obszar kopalni zespolonej posiada własny zakład wydobywczo-zjazdowy i niezależny system wentylacyjny. Centralny zakład przeróbczy jest wspólny dla wszystkich obszarów kopalń zespolonych. Urobek do niego transportuje się na powierzchni. Kopalnie tego typu projektuje się dla złóż odosobnionych, ale niezbyt oddalonych od siebie. Kopalnie typu zespolonego może powstać również w wyniku łączenia mniejszych jednostek wydobywczych w jedną dużą kopalnię z równoczesną rozbudową i modernizacją wytypowanego jednego zakładu przeróbczego. Rozmieszczenie szybów w kopalni jednostkowej zależy od ilości szybów kopalni oraz od wielkości i kształtu obszaru górniczego, przy czym ilość szybów może wynosić od 2 do 5. Układ dwuszybowy stosowany jest w przypadku małych obszarów górniczych i przy małym zapotrzebowaniu powietrza do kopalni, wymagającym jednego szybu wdechowego i wydechowego. Obydwa szyby mogą być usytuowane centralnie wówczas szyb wydobywczy jest wydechowym a szyb materiałowo-zjazdowy jest szybem wdechowym. Jeżeli jeden szyb jest usytuowany centralnie a drugi peryferyjnie wówczas szyb centralny jest szybem wydobywczo-zjazdowym a szyb peryferyjny jest szybem materiałowym. Układ trzy szybowy jest stosowany w przypadku gdy ze względu na zastosowanie powietrza wystarczający jest jeden szyb wdechowy, ale długości dróg wentylacyjnych wymagają dwóch szybów wdechowych. Możliwe są dwa przypadki: 1 dwa szyby zlokalizowane centralnie, jeden peryferyjnie, jeden z szybów centralnych jest szybem wydobywczo-zjazdowym a drugi szyb peryferyjny jest szybem wydechowym. 2 jeden szyb usytuowany centralnie, jest to szyb wydobywczo-zjazdowo-materiałowy (wdechowy), dwa pozostałe szyby są umieszczone peryferyjnie jako szyby wydechowe. W obydwu przypadkach szyb wdechowy powinien mieć większą średnicę 7,5-9m, niż szyby wentylacyjne, które mogą mieć średnice mniejsze 5,5-7m. Układ cztero szybowy stosowany w przypadku kopalni o dużym obszarze górniczym i znacznym wydobyciu a więc przy dużym zapotrzebowaniu powietrza. Dwa szyby mogą być wdechowe i dwa wydechowe przy czym ich średnice mogą być idebtyczne lub zbliżone. Możliwe są dwa przypadki: 1 dwa szyby są centralnie i dwa peryferyjne 2 trzy szyby są zlokalizowane centralnie i jeden peryferyjnie. Jeden z szybów zlokalizowanych centralnie jest wydobywczy, wdechowy, drugi jest materiałowo-zjazdowy wdechowy, a trzeci jest szybem materiałowym z klatką wielkogabarytową. Szyb zlokalizowany peryferyjnie jest wentylacyjny. Układ ten jest szczególnie korzystny ze względu na łatwe przewietrzanie wyrobisk podszybia. Układ pięcio szybowy jest stosowany przy tej samej wielkości wydobycia kopalni jak ukł. cztero szybowy ale przy większej powierzchni obszaru górniczego i przy większej długości dróg wentylacyjnych. Trzy szyby są zlokalizowane centralnie, identycznie jak dla ukł. cztero szybowego. Dwa szyby peryferyjne zlokalizowane oddzielnie są szybami wentylacyjnymi. Czynniki lokalizacji szybów. Lokalizacja szybów kopalni wywiera zasadniczy wpływ na prawidłowy przebieg procesu technologicznego wydobycia. Powoduje więc określone choć trudnomierzalne w całości skutki ekonomiczne. Od lokalizacji szybów w szczególności zależy: 1 okres budowy kopalni, 2 czas dojazdu załogi do pól ekspl. a więc efektywny czas jej pracy, 3 długość dróg transportowych a więc koszt transportu urobku, załogi i materiału, 4 system wentylacyjny, 5 ilość zasobów uwięzionych w filarach ochronnych. Czynniki lokalizacji: 1 powierzchniowe, 2 nadkładowe, 3 dołowe (górnicze). Jedne czynniki lokalizacji mają charakter ograniczeń tzn. utrudniają lub uniemożliwiają lokalizację szybów w określonych częściach obszaru górniczego. Inne z tych czynników mają charakter decyzyjny tzn. wskazują najkorzystniejsze miejsca w obszarach możliwej lokalizacji szybów.