Ngày trước, khi phải dọn nhàđi nơi khác,đôi khi người ta cũng thuê tù

ở trại giam địa phương đến làm việc chuyển đồ.

Bao giờcũng vậy, lũtrẻcon chúng tôi chờ đợi sựxuất hiện của những người tù với lòng thương và nỗi tò mò nôn nóng.

Những viên cai ngụcđểria mép với những khẩu súng lục tođùng kiểu "Bulldog" bên sườn áp giải những người tùấy. Chúng tôi cứtrốmắt nhìn họ- những người mang áo tù xám,đầuđội những mũnhỏtròn xoay, cũng một màu xám xịt. Lạmột cái, không hiểu vì lẽgì mà chúng tôi cứngây ra ngắm nhìn những người tù bịnhững dây xích nhỏkêu rổn rảng quấn ngang người nhưnhững cái dây lưng kia với niềm kính trọng đặc biệt.

Tất cảnhững cáiđó thật bíẩn. Lạnhất là hầu hết những người tù nọlại chỉlà những người bình thường, những người mệt mỏiđến rã rời, và là những người tốt bụngđến nỗi không thểnào tinđược họlà những kẻ phạm tội và những kẻ độc ác. Ngược lại, không những họlễphép, mà còn lịch thiệp nữa. Họlo nhất là khi di chuyển nhữngđồvật cồng kềnh mà lỡ va phải ai hoặc làm gãy, vỡ vật gì.

Bọn trẻchúng tôi,được người lớnđồng tình,đã nghĩra một kếhoạch

láu cá. Mẹchúng tôi mời các viên cai ngục vào bếp uống trà, trong khi đó thì chúng tôi hối hảnhét vào túi những người tù bánh mì, xúc xích, đường, thuốc lá,đôi khi cảtiền. Bốmẹchúng tôi cho chúng tôi những thứ đó.

Chúng tôi hình dungđấy là một công việc nguy hiểm và vui mừngđến tộtđộkhi những người tù vừa thì thào cảmơn, vừa nhấm nháy với chúng tôi vừa chỉvềphía bếp. Họgiấu quà biếu của chúng tôi vào những túi bí mật trong người.

Thỉnh thoảng những người tù lén lútđưa thưcho chúng tôi. Chúng tôi dán tem lên phong bì rồiầmĩkéo nhauđi bỏvào thùng. Trước khi bỏ vào thùng, chúng tôi còn nhìn quanh xem gầnđấy có viên cẩm nào hoặc

giảcó tênđội xếp nào không? Cứy nhưlà họbiếtđược chúng tôiđang gửi đi những bức thư gì.

Trongđám phạm nhân tôi nhớmãi một người có bộrâu bạc. Những người tù gọi ông bằng "trưởng toán".

Ông tađứng ra trông nom việc chuyểnđồ.Đồ đạc,đặc biệt là tủáo và đàn dương cầm, thường hay bịkẹtởgiữa cửa. Xoay trởchúng rất khó, nhiều khi không tài nàođặt nổi chúng vào chỗmớiđãđịnh cho chúng, dù cho những người tù có vật vãđến mấy.Đồ đạc chống cựra mặt. Trong những trường hợp nhưvậy, ông "trưởng toán" lạiđem chuyện khuân một cái tủ nào đó ra mà nói:

- Hãyđểnó vào chỗmà nó muốn, các cậuơi.Đấmđá nó mà làm gì! Tớ đã làm cái việc chuyểnđồnày năm năm trời rồi, tính nết chúng nó thế nào, tớbiết. Phàmđồ đạcđã khôngưng chỗmà mìnhđịnh thì dù các

cậu có cố ấn nó vàođến mấy chúng nó cũng không chịu. Gãy thì gãy, chứ nhất định không chịu.

Khi nghĩ đến nhữngđềcương của nhà văn và cách hành xửcủa các nhân vật văn học, tôi chợt nhớ đến câu nói cửa miệng người tù già nọ. Trong cách hành xửcủađồ đạc và của những nhân vật kia có một cái gì đó giống nhau. Nhân vật thường hay chống lại tác giảvà bao giờnó cũng chiếm phần thắng. Nhưng chuyện đó để sau.

Tất nhiên, hầu hết các nhà vănđều cóđềcương cho những sáng tác tương lai. Một sốnhà văn vạch ra nhữngđềcươngđó tỉmỉvà chính xác. Nhiều nhà văn khác lại làm việcđó một cách rấtđại khái. Nhưng cũng có một sốnhà văn chỉvạchđềcương bằng vẻn vẹn vài chữ, mà là những chữ dường như chẳng có liên quan gì với nhau.

Chỉcó những nhà văn có tài xuất khẩu thành chương mới có thểviết mà không cần có mộtđềcương vạch sẵn. Trong các nhà văn Nga, Pushkin rất tài vềmặt này, còn trong các nhà văn hiệnđại của chúng ta thì có Aleksey Nikolaevich Tolstoy

[1].

Tôi dám cho rằng nhà văn thiên tài có thểviết mà không cầnđến mộtđề cương nào. Thiên tài vốnđã phong phú tựbên trongđến nỗi bất cứ đề tài nào, bất cứý nghĩnào, bất cứtrường hợp nào hay bất cứvật nào

cũng gợi lên trong nhà văn một dòng liên tưởng vô tận. Chekhov khi còn trẻ, bảo Korolenko:

- Này, trên bàn ông có một cái gạt tàn kìa. Nếu ông muốn, tôi sẽviết ngay lập tức một truyện ngắn về nó.

Và tất nhiên, Chekhov có thể viết thừa đi được.

Ta có thểhình dung một người nàođó nhặtđược tờbạc một rúp nhàu nátởgiữa phố, bắtđầu cuốn tiểu thuyết của mình từtờbạc một rúpấy, bắtđầu nhưthể đùa bỡn, nhẹnhàng vàđơn giản. Nhưng ngay lập tức sauđó, cuốn tiểu thuyết phát triển cảvềbềsâu lẫn bềrộng, dần dàđầy thêm người, sựviệc, ánh sáng, màu sắc và bắtđầu trôi chảy mạnh mẽvà phóng khoáng. Bịtrí tưởng tượng thúc giục, nóđòi nhà văn mỗi lúc một nhiều thêm những vật hiến tế, buộc nhà văn phải nộp cho nó những dự trữ quý giá về hình tượng và ngôn ngữ.

Và nhưthếlà trong câu chuyện bắtđầu bằng cái ngẫu nhiên, những ý mới liên tiếp nảy ra, nảy ra cảcái sốmệnh phức tạp của những con người. Và nhà vănđã không cònđủsứcđểchống lại nỗi xúcđộng của chính mình. Nhà văn sẽkhóc trên chồng bản thảo của mình như Dickens, rền rĩ vì đau đớn như Flaubert hay cười phá lên như Gogol.

Cũng nhưvậyởvùng núi, chỉmột tiếngđộng nhỏbé, một tiếng nổcủa súng săn thôi, cũngđủlàm từngđợt tuyết lấp lánh bỗngđổ ụp xuống trên sườn núi dựngđứng. Rồi ngayđấy, tuyết biến thành một con sông tuyết rộng, lao nhanh xuống dưới, và chỉsau vài phút là cảmột núi tuyếtđãầmầmđổxuống thung lũng làm cho không khí trànđầy một thứ bụi óng ánh.

Nhiều nhà vănđã viết vềsựdễdàng xuất hiện trạng huống sáng tácở những con người thiên tài và lại có thêm cả tài xuất khẩu thành chương.

Baratynsky, người biết rất rõ Pushkin sáng tác nhưthếnào,đã nói về ông:

Chàng Pushkin kia, trẻ trung và bay bướm Với tay chàng viết nghịch cũng thành thơ

Tôi đã nói rằng có một số đề cương chỉ là một mớ từ.

Đây là một thí dụnhỏ. Tôi có một truyện ngắn tên là "Tuyết". Trước khi viết, tôi ghi ra một tờgiấy và từnhữngđoạn ghiđó, truyện ngắn rađời.

Những đoạn ghi ấy có hình thù thế nào?

"Cuốn sách vềphương Bắc bịbỏquên. Màu căn bản của phương Bắc là màu giấy thiếc. Hơi nước trên mặt sông. Những ngườiđàn bà giũquần áoởcác lỗbăng thủng. Khói. Những chữ đềtrên quảchuông nhỏ ởnhà

bà Aleksandra Ivanovna "Ta treo ngươi trên cửa - hãy kêu giòn cho vui". "Và quảchuông nho nhỏ, quà tặng của Vanđai, nó treo nơi cổngựa, một điệu buồn bi ai". Người ta gọi chúng, những quảchuôngấy, là "quà-của- Vanđai". Chiến tranh. Tanya. Nàngở đâu, trong cái tỉnh lỵxa vắng nào? Một mình. Trăng mờkhuất sau mây - cái miền xa lơxa lắc. Cuộcđời nén chặt trong vòng sáng nhỏbé của ánhđèn. Suốtđêm có cái gì kêu u

u trong tường. Những cành cây nhỏcào mặt kính. Chúng tôi rất ít khi ra khỏi nhà vào cái giờlặng lẽnhất củađêmđông... Cáiđó cần phải kiểm tra lại. Côđơn và chờ đợi. Con mèo già bất mãn. Không sao chiều nổi nó. Hình nhưmọi vậtđều rõ - cảnhững cây nến hình xoáyốc (nến dầu

ô-liu) trên câyđàn dương cầm, ngoài ra hiện nay chẳng còn có gì khác. Nàng tìm một căn nhà có dương cầm (nữca sĩ). Tản cư? Câu chuyện về sựchờ đợi. Nhà người. Cổ, nhưngấm áp cách riêng, những cây vạn niên thanh, mùi thuốc lá cũmiền Stambol hoặc Mesaksudi. Ông lãođã sống vàđã quađời. Cái bàn viết bằng gỗchà là với những vết vàng trên tấm dạxanh phủbên trên.Đứa con gái nhỏ.Đứa bé bịhắt hủi. U già.

Tạm thời không còn ai thêm nữa. Người ta nói rằng tình yêu có sức hút vượtđường xa. Có thểviết một truyện ngắn chỉriêng vềnỗi chờ đợi.

Chờgì? Chờai? Nàng không biết nữa. Cáiđó làm tim nàng vỡra. Trên những ngã năm ngã bảy của hàng trăm conđường, những con người ngẫu nhiên gặp nhau, không hềbiết rằng cảcuộc sốngđã qua của họlà sựchuẩn bịcho cuộc gặp gỡ ấy. Thuyết xác suất. Áp dụng vào tâm hồn người.Đối với lũngốc thì cái gì mà chả đơn giản. Cảnước chìm trong tuyết. Tất phải xuất hiện một con người: thưai gửi cho ngườiđã chết? Chúng xếp thành chồng trên bàn. Chìa khóa làở đó. Thưgì? Trong thư viết những gì? Anh bộ đội hải quân. Người con trai. Nỗi lo sợanh bộ đội sẽ đến. Chờ đợi. Lòng tốt của nàng không có giới hạn. Những bức thưbiến thành sựthực. Lại những cây nến hình xoáyốc. Trong một tính chất khác. Những bản nhạc. Cái khăn mặt với những chiếc lá sồi. Cây đàn phong cầm. Khói bạch dương. Người lên dâyđàn, người Tiệp nào cũng chơi nhạc cừ. Khăn quấn đến tận mắt. Rõ cả rồi!".

Đó là cái mà ta có thểgọi một cách hết sức khiên cưỡng làđềcương của truyện ngắn nói trên. Nếu chỉ đọc bản ghi chép này mà không biết gì về truyện ngắn ta cũng có thểthấyđó là sựmò mẫm chậm chạp, không rõ ràng, nhưng kiên trì để dò tìm đề tài và cốt truyện.

Vậy thì cái gì thường xảyđến với nhữngđềcương chính xácđãđược suy nghĩkỹ,được kiểm tra chuđáo nhất của nhà văn. Nói tình thật, cuộc sống của những đề cương ấy phần lớn là ngắn ngủi.

Trong tác phẩm mới bắtđầu viết, cứvừa xuất hiện những con người và những con ngườiđó vừa mới bắtđầu hoạtđộng theo ý tác giảthì cũng lại là lúc chúng bắtđầu chống lạiđềcương và bước vào cuộc vật lộn với đềcương. Tác phẩm bắtđầu phát triển theo cái lô-gích nội tại của nó. Tất nhiên,động lựcđầu tiên của tác phẩm là do nhà văn tạo ra. Nhân vật hoạtđộng theo cá tính của nó, không hề đếm xỉađến việc nhà văn là người sáng tạo ra cá tính đó.

Nếu nhưnhà văn buộc các nhân vật hoạtđộng ngược với cái lô-gích nội tại hiện hữu, nếu nhà văn cốgắng nhét nhân vật vào trong khuôn khổ củađềcương, thì nhân vật bắtđầu chết dần chết mòn, biến thành những công thức biết đi, những người máy.

Lev Tolstoy đã diễn tả ý đó hết sức đơn giản.

Có một ngườiđến thăm Yasnaia Polyanađã trách Tolstoy quá tàn nhẫn với Anna Karenina khi bắt nàng lao vào gầm xe lửa.

Tolstoy mỉm cười, đáp:

- Ý kiếnđó gợi tôi nghĩ đến một trường hợpđã xảy ra với Pushkin. Có lần ông nói chuyện với một người bạn: "Ông có thểtưởng tượngđược cái cô Tatyanađã chơi xỏtôi một vốnhưthếnào không? Cô tađi lấy chồng, ôngạ. Chuyệnđó, nói thực, tôi hoàn toàn không ngờlà nó có thể xảy ra với côấy". Tôi cũng có thểnói hệt nhưvậy trong trường hợp Anna Karenina. Nói chung,đám nhân vật của tôi, cảnam lẫn nữ, họlàm những chuyện mà tôi chẳng muốn chút nào. Họlàm những gì mà họ phải làm trong cuộc sống thực và thường xảy ra trong cuộc sống thực, chứ không làm những gì tôi muốn.

Tất cảcác nhà vănđều biết rõ tính ngang ngạnh của các nhân vật. Aleksey Tolstoy nói: "Trong lúc công việcđangđộsôi nổi nhất tôi

không hềbiết năm phút sau nhân vật sẽnói gì. Tôi theo dõi nó với cả một sự ngạc nhiên".

Có khi nhân vật phụlấn át các nhân vật khác, tựnó biến thành nhân vật chính, làmđảo lộn cảtrình tựcâu chuyện và kéo câu chuyệnđi theo mình.

Tác phẩm chỉbắtđầu sống thực sựmột cách hết sức mạnh mẽtrong ý thức của nhà văn trong lúc nhà văn viết nó ra. Cho nên sự đổvỡcủađề cương chẳng có gì là lạ, và cũng chẳng có gì đáng coi là bi đát.

Ngược lại, cáiđó là chuyện rấtđương nhiên và nó chỉchứng minh thêm một lần rằng cuộc sống chân chínhđã xông vào, làm trànđầy giảnđồ sáng tác, khai triển nó ra, bằng áp lực sốngđộng của nó cuộc sống phá tung khuôn khổ đề cương ban đầu của nhà văn.

Cáiđó hoàn toàn không làm hỏngđềcương, nó không hềthu hẹp vai trò nhà văn vào chỗchỉlàm có một việc ghi chép tất cảnhững gì mà anh tađược cuộcđời nhắc cho. Bởi vì chính cuộc sống của những hình tượng trong tác phẩm của nhà văn chịu sựquyđịnh của ý thức nhà văn, của trí nhớ, của trí tưởng tượng - của toàn bộcơcấu bên trong con người nhà văn.

Chú thích:

[1]

Aleksey Nikolayevich Tolstoy (1882-1945), nhà văn Nga. Xin phân biệt với Lev Tolstoy..