TRIẾT HỌC ĐẦU RỖNG

Triết học đầu rỗng xuất hiện trong

khung cảnh cuối thập niên 1960, trùng

hợp với thời điểm giáo sư Harvard

Timothy Leary tuyên bố 

rằng 

con đường

tới khai sáng thông qua tiêu hóa nấm ma

thuật. Sau này được mang tên "Triết học

Kỷ Nguyên Mới", chủ nghĩa đầu rỗng là

hỗn hợp các triết học cổ phương Đông

và một số tín ngưỡng thời Trung cổ như

thuật chiêm tinh, bói bài tây, và

Kabbalah (

Do Thái giáo có Công truyền và

Mật truyền. Công truyền là đạo Do Thái chính

thống hiện nay, ra đời từ thời Moses (1250

trước Công nguyên). Phần Mật truyền hay Mật

tông Do Thái được gọi là Kabbalah, hình thành

vào khoảng thế kỷ XIII.

). "Những khẳng

định" 

-

 những mệnh đề kiểu như "Tôi

đồng nhất với nhị nguyên của tôi" hay là

"Vì tôi đã học tin vào Quá trình, tôi

không còn cần mang súng nữa" - cũng là

một phần quan trọng của triết học Kỷ

Nguyên Mới. Điều này gợi nhắc cho

chúng ta về một bà lão hồi đầu thập niên

1800, sau khi nghe một bài giảng đã tiến

lại gần nhà thơ Anh Samuel Taylor

Coleridge và nói, "Ông Coleridge, tôi đã

tiếp nhận vào mình cả vũ trụ!!"

Coleridge nhìn lên qua phía trên cặp

kính và nói, "Lạy Chúa, bà nên như thế,

thưa bà!"

May thay, chúng ta đã có các bậc thầy

hài hước rọi sáng những mơ hồ của tư

duy Kỷ Nguyên Mới.

Cần bao nhiêu triết gia Kỷ Nguyên

Mới để thay một cái bóng đèn?

Không cần đâu, họ vừa lập nhóm hỗ

trợ "Đương đầu với Bóng tối" rồi.

Nếu trong triết học Kỷ Nguyên Mới

có gì đó phù họp với tinh thần thời đại

mới thì đó hẳn là niềm tin của họ về các

sinh thể ngoài Trái Đất không chỉ đến

thăm chúng ta mà còn mời chúng ta lên

tàu không gian của họ để ăn tối và

chuyện trò lãng mạn. Để đẩy giới hạn của

những niềm tin Kỷ Nguyên Mới đó đến

tột cùng logic của chúng thì cần phải có

một tác giả châm biếm.

Một người Sao Hỏa hạ cánh khẩn cấp

xuống Brooklyn và phát hiện ra phụ tùng

then chốt, một 

troover

 cực kỳ quan trọng

trong đĩa bay của mình đã hỏng. Anh ta

vào một cửa hàng đồ ăn sẵn hỏi người

bán hàng có biết ở đâu có thể kiếm được

một 

troover

 không. Người bán hàng hỏi

lại, "Trông nó như thế nào?"

Người Sao Hỏa đáp, "Nó hình tròn,

bên ngoài cứng, bên trong mềm, có một

lỗ nhỏ ở giữa."

Người bán hàng nói, "Có vẻ giống cái

bánh vòng. Đây, trông có giống thứ anh

đang cần không?"

Người Sao Hỏa reo lên, "Tuyệt vời!

Ở đây các anh dùng cái này để làm gì?"

Người bán hàng đáp, "ờ, có thể anh

khó mà tin được, nhưng chúng tôi ăn."

Người Sao Hỏa kinh ngạc, "Anh đùa!

Các anh ăn 

troover

 à?"

Người bán hàng nói, "Đúng thế, đây,

anh thử xem."

Người Sao Hỏa hơi nghi ngại, nhưng

cũng cắn thử một miếng. "Này," ông ta

nói, "thêm ít pho mát kem, sẽ không tệ

lắm."

Một thứ khác nữa trong mớ đồ lề của

các nhà Kỷ Nguyên Mới là sự đam mê

những hiện tượng cận tâm lý của họ,

chẳng hạn ngoại cảm. Trong khi đó nhiều

người Kỷ Nguyên Cũ - còn gọi là những

nhà tư tưởng duy lý - vẫn tiếp tục tin

rằng luôn luôn có một cách giải thích có

lý cho những hiện tượng như thế.

"Ông nội tôi biết chính xác giờ nào

ngày nào năm nào mà ông sẽ chết."

"Chà, một con người thấu thị! Làm

sao ông có khả năng ấy?"

"Quan tòa thông báo."

Hay

.

oOo

DIMITRI: Tôi vẫn còn một câu hỏi:

Nếu Zeus không tồn tại, Poseidon vẫn cứ

là anh của ông ấy chứ?

TASSO: Dimitri ạ, cậu biết không,

hoặc cậu là một Phật tử đã giác ngộ,

hoặc cậu là đồ óc bã đậu.

VI

CHỦ NGHĨA HIỆN SINH

"Tồn tại có trước bản chất." Nếu anh

đồng ý với mệnh đề này, anh là một nhà

hiện sinh chủ nghĩa. Nếu không, anh vẫn

tồn tại, chỉ có điều về bản chất anh nằm

ngoài sự tồn tại

.

oOo

DIMITRI: Tasso ạ, tôi phải thú nhận

rằng, đôi khi tôi ước gì mình giống cậu

hơn.

TASSO: Nhưng cậu không thể giống

tôi được! Theo quan điểm hiện sinh, cậu

là con người tự tạo nên chính mình! Cậu

là kẻ do cậu tạo ra!

DIMITRI: Thế thì tuyệt quá! Vì tôi

lúc nào cũng muốn được cao như cậu.

oOo

Để tiếp cận chủ nghĩa hiện sinh, chúng

ta cần nhắc lại đôi chút về chủ nghĩa

tuyệt đối ở thế kỷ mười chín của Hegel,

quan điểm triết học cho rằng chỉ có thể

thấy được bức tranh chân thực của đời

sống khi nhìn từ bên ngoài vào. Phải

chăng là Rodney Dangerfield từng nói,

"Nhiều phần trong một hài kịch xuất sắc

nhất có thể tìm thấy 

ở

 xung đột giữa cái

Tuyệt đối của Hegel và cảm thức tồn tại

vong thân của con ngườì?" Có lẽ không

phải. Nhưng nếu đó là ông, thì truyện

cười kinh điển sau đây có lẽ là điều mà

Rodney ngụ ý.

Một anh chàng đang làm tình với vợ

bạn thân nhất của mình thì nghe thấy tiếng

xe của người chồng về. Anh chàng vội

trốn vào tủ áo. Người chồng vào nhà, mở

tủ để treo áo thì thấy bạn chí cốt của

mình đang đứng trần truồng bên trong.

"Lenny, 

cậu

 làm gì ở đây vậy?"

Lenny ngượng nghịu nhún vai đáp,

"Ai cũng phải ở đâu đó chứ."

Đó là câu trả lòi của trường phái

Hegel cho câu hỏi của chủ nghĩa hiện

sinh. Người chồng muốn biết tại sao lại

là Lenny chứ không phải ai khác 

ở

 trong

tình huống tồn tại đặc biệt này - trần

truồng và ở trong tủ áo của anh! Nhưng

người được coi là bạn của anh, Lenny, vì

lý do riêng của mình, lại chọn trả lời câu

hỏi khác: "Tại sao bất cứ ai cũng phải ở

đâu đó, chứ không thể không ở đâu?",

một câu hỏi chỉ có ý nghĩa khi bạn là một

triết gia Đức cao siêu cỡ Hegel.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel

khẳng định lịch sử là "Tinh thần Tuyệt

đối" diễn tiến theo thời gian. Tinh thần

của một thời đại (chẳng hạn, chủ nghĩa

tuân thủ cứng nhắc của thập niên 1950)

đã sinh ra phản đề của nó (phong trào

hippie ở thập niên 1960) và sự va chạm

của chúng tạo nên 

hợp 

đề mới ("các

hippie giả hiệu" của thập niên 1970 như

những chủ nhà băng ở Wall Street với

mốt tóc Beatles).

Và cứ thế tiểp diễn, liên tục không

ngừng, 

phép biện chứng

 của chính đề /

phản đề / hợp đề (đang trở thành một

chính đề mới...

Hegel cho rằng ông đã nhảy ra ngoài

lịch sử và nhìn xuống "Toàn Thể" từ

điểm nhìn siêu nghiệm. Ông gọi điểm

nhìn này là cái Tuyệt đối. Và nhìn từ đó,

thế giới xem ra không quá tệ. Chiến tranh

ư? Chỉ là những vận động biện chứng.

Dịch hạch ư? Chỉ là một vận động khác.

Bất an ư? Đừng lo. Phép biện chứng

đang vận hành, và chúng ta không thể làm

gì được cả. Chỉ nên giữ cho chắc và dự

phần vào hoạt cảnh. Hegel cho rẳng ông

đang nhìn vào lịch sử từ điểm nhìn của

Chúa!

Hãy nhớ lại ca khúc vàng một thời

"From the Distance" của Bette Midler,

trong đó Divine Miss M.(

Một nghệ danh

của nữ ca sĩ Mỹ Bette Midler

) tưởng tượng

nhìn thế giới từ trên cao, thấy mọi thứ hài

hòa và đẹp đẽ. Đó chính là khoảng cách

mà từ đó Hegel đã nhìn thế giới. Bài hát

kết thúc với hình ảnh Chúa nhìn xuống

khung cảnh mênh mông qua đôi vai của

Bette. Ai có thể ngờ được rằng Bette

Midler là môn đệ của Hegel?

Nhưng người cùng thời của Hegel là

Søren Kierkegaard đã xuất hiện, và ông

thẳng tay sổ toẹt. "Tất cả đều tốt đẹp từ

điểm nhìn của cái Tuyệt đối thì có nghĩa

lý gì?" Soren hỏi. Đó không phải - và

không thể - là điếm nhìn của những 

cá

nhân hiện sinh.

 Với tuyên bố này, chủ

nghĩa hiện sinh ra đời. 

"Tôi

 không phải

là Chúa," Soren nói. 

"Tôi

 là một cá

nhân. Ai quan tâm đến sự thanh bình 

ở

 tít

trên cao ấy? Tôi đang ở ngay đây, chính

trong giây phút này và 

tôi đang

 bất an.

Tôi đang

 rơi vào tuyệt vọng. Chính 

tôi.

Sẽ ra sao, nếu vũ trụ vẫn cứ tiếp tục lăn

đi - nếu nó luôn đe dọa đè bẹp tôi!"

Vì vậy, nếu Kierkegaard phát hiện ra

bạn trong tủ của ông và hỏi, "Anh đang

làm gì ở đây vậy?" thì chớ có đáp, "Ai

cũng phải ở đâu đó chứ." Lời khuyên của

chúng tôi là: Hãy tùy cơ ứng biến.

Triết gia Pháp thế kỷ hai mươi Jean-

Paul Sartre tiếp tục tư tưởng của

Kierkegaard về nỗi cô đơn vô vọng của

cá nhân và mở rộng các luận điểm về tự

do và trách nhiệm của con người. Ồng

thể hiện tư tưởng chính của mình bằng

mệnh đề 

"tồn tại có trước bản chất",

 ý

nói con người vốn không có bản chất tiền

định, như chiếc mắc áo chẳng hạn. Chúng

ta 

là bất định, luôn tự do tái tạo chính

mình.

oOo

Jean-Paul Sartre bị lác và nói chung

không phải là một anh chàng đẹp mã. Vì

vậy, hoàn toàn có khả năng ông đã sửng

sốt khi nghe người đồng sự hiện sinh chủ

nghĩa Albert Camus mở rộng ý niệm của

mình về tự do của con người với phát

biểu, "Than ôi, đến một độ tuổi nhất

định, mỗi con người phải chịu trách

nhiệm về diện mạo của chính mình."

Thật thú vị, vì bản thân Camus có bề

ngoài rất giống Humphrey Bogart (

Diễn

viên huyền thoại Hoa Kỳ, có gương mặt rất điển

trai kiểu đàn ông

).

Nếu chúng ta thấy bản thân mình chỉ

như những khách thể có nhận dạng cố

định, thì chúng ta ngừng Tồn tại, với chữ

T viết hoa. Và có một cách để chúng ta

thấy bản thân như những khách thể là

thông qua đồng nhất với một vai trò xã

hội. Sartre gọi điều đó là 

mauvaise foi

(ngụy tín),

 hay niềm tin giả, một phương

cách không đúng đắn.

Sartre quan sát người hầu bàn trong

quán cà phê và nhận xét rằng làm người

hầu bàn tức là 

làm ra vẻ

 một người hầu

bàn. Những người hầu bàn học cách làm

thế nào để trở thành hầu bàn bằng cách

thể hiện ấn tượng của họ 

về 

một người

hầu bàn. Những hầu bàn bước đi theo

một điệu nhất định, gây ấn tượng bằng

một thái độ nhất định, và lựa chọn một

điểm nào đó trên cán cân giữa thân mật

và thờ ơ xa cách... Điều này đúng đắn,

chừng nào người hầu bàn ý thức được

rằng đó chỉ là một vai diễn. Nhưng tất cả

chúng ta đều biết những người hầu bàn

đều tin rẳng họ 

thật sự

 là hầu bàn, rằng

về bản chất họ 

là

 kẻ đó. 

Très mauvaise

foi!

Bằng những ví dụ cường điệu phóng

đại, các truyện cười cười nhạo khuynh

hướng đồng nhất bản thân một cách

không suy xét của chúng ta với những

thái độ và giá trị của các nhóm xã hội.

Đây vốn là một kiểu "thí tốt" trong triết

học: 

reductio ad absurdum (phép hệ

quả phi lý

 hay 

phép phản chứng).

oOo

Reductio ad absurdum

 là kiểu lập

luận logic mở rộng giả thuyết đến điểm

phi lý để đi đến khẳng định rằng giả

thuyết ngược lại do đó phải đúng, Có

một lập luận 

reductio

 vẫn lan truyền khá

phổ biến gần đây đã đi đến mức: "Nếu

chúng ta mở rộng khái niệm hôn nhân đến

mức gộp cả những kết hợp đồng giới, thì

điều gì ngăn cản chúng ta chấp thuận cả

những cuộc hôn nhân giữa người với thú

mỏ vịt?"

Trong truyện vui 

reductio

 dưới đây,

Sol đã cung cấp cái nhìn mới cho ý niệm

ngụy tín liên quan đến sự đồng nhất bản

thân với một nhóm.

Abe cùng dạo phố 

với 

người bạn của

mình là Sol. Họ đi ngang qua một nhà

thờ Công giáo, thấy trước cổng có dòng

yết thị: "1.000$ cho bất kỳ ai cải đạo."

Sol quyết định vào bên trong xem

thực hư ra sao. Abe đợi 

ở 

ngoài. Nhiều

giờ trôi qua. Cuối cùng, Sol ló ra.

"Thế nào?" Abe hỏi. "Có chuyện gì

vậy?"

"Tớ cải đạo rồi," Sol nói.

"Đừng đùa!" Abe nói. "Cậu đã nhận

một ngàn đô rồi hả?"

Sol nói, "Những người như cậu chỉ

nghĩ đến chuyện đó thôi à?"

(Ồ, chúng tội lại đụng chạm mất rồi.

Nhưng chúng tôi là triết gia. Có giỏi thì

kiện chúng tôi đi!)

Mặt khác, cũng là ngụy tín khi chúng

ta hình dung bản thân mình có những khả

năng vô hạn, 

không 

bị bất kỳ câu thúc

nào đối với tự do của chúng ta.

Hai con bò đứng trên đồng cỏ. Một

con nói, "Cậu nghĩ thế nào về cái bệnh

bò điên này?"

"Tớ quan tâm làm quái gì?" con kia

đáp. "Tớ là một chiếc trực thăng."

Đối với các triết gia hiện sinh, nỗi lo

âu 

đích thực - 

họ gọi là "angst" (nỗi lo

âu hiện sinh) bởi vì khi nói lên nó có vị

cay đắng - không phải là một triệu chứng

bệnh lý cần trị liệu. Không, nó là phản

ứng căn bản của con người đối với chính

những trạng thái hiện hữu của con người:

cái chết tất yếu của chúng ta, sự bất lực

không thể thực hiện trọn vẹn tiềm năng

của chúng ta, và sự vô nghĩa nói chung

của đời sống. Chỉ riêng điều đó cũng đủ

khiến bạn ao ước trở thành một triết gia

đầu rỗng thay vì một nhà hiện sinh.

Các nhà hiện sinh phân biệt rất rõ

ranh giới giữa "nỗi lo âu hiện sinh",

chẳng hạn nỗi lo âu về cái chết mà họ coi

là nền tảng của tồn tại người, với nỗi lo

âu thông thường do phản ứng thần kinh,

chẳng hạn nỗi lo của Norman:

Trông thấy bác sĩ, Norman thở dốc.

"Thưa bác sĩ, tôi chắc chắn mình mắc

bệnh gan rồi."

"Vớ vẩn," bác sĩ nói. "Nếu mắc bệnh

gan thì anh không biết được đâu. Không

có bất cứ biểu hiện khó chịu nào cả."

"Chính xác!" Norman kêu lên. "Đúng

là những triệu chứng của tôi đấy."

Triết gia hiện sinh Đức thế 

kỷ 

hai

mươi Martin Heidegger hẳn sẽ đáp,

"Anh gọi đó là lo âu ư, Norman? Đúng

là anh chưa hề sống. "Sống" theo ý tôi

nghĩa là mỗi khoảnh khắc đều luôn nghĩ

về cái chết!" Heidegger còn đi xa đến

mức phát biểu rằng sự tồn tại của con

người là 

tồn-tại-hướng-đến-cái-chết.

Để sống đích thực, chúng ta phải đối mặt

với sự thật là chúng ta sẽ phải chết, và

nhận lấy trách nhiệm sống một cuộc đời

có ý nghĩa dưới bóng của cái chết.

Chúng ta không được cố tránh thoát nỗi

lo âu cá nhân và trách nhiệm cá nhân

bằng cách chối bỏ sự thật về cái chết.

Ba người bạn chết trong một tai nạn

xe hơi gặp lại nhau tại họp mặt đầu tiên

trên thiên đường. Vị thiên sứ chủ trì hỏi

họ thích nghe bạn bè thân hữu nói gì về

mình nhất khi đang nằm trong linh cữu.

Người thứ nhất nói, "Tôi mong mọi

người sẽ nói tôi là một bác sĩ xuất sắc và

là người chồng, người cha tốt của gia

đình."

Người thứ hai nói, "Tôi muốn nghe

mọi người nói rằng tôi là một thầy giáo

đã tạo nên lại những thay đổi lớn trong

cuộc đời lũ trẻ."

Người thứ ba nói, "Tôi thì muốn nghe

có ai đó kêu lên, Trông kìa, anh ấy đang

động đậy!'"

Đối với Heidegger, sống dưới bóng

cái chết không chỉ là can đảm hơn; đó

còn là cách sống đích thực duy nhất, bởi

vì tận số của chúng ta có thể đến bất cứ

lúc nào.

Bức biếm họa này minh họa cho giới

hạn tự do của chúng ta. Một người có thể

cân nhắc hợp lý việc trở thành một chứng

nhân Jehovah, nhưng anh ta liệu có thể

cân nhắc nghiêm túc việc biến thành vịt

không?

Bức tranh này còn ẩn chứa một câu đố

hiện sinh, ấy là "Lũ vịt nghĩ chúng là cái

quái gì nhỉ?"

oOo

Một người hỏi thầy bói, thiên đường

trông như thế nào. Thầy bói chăm chú

nhìn vào quả cầu pha lê và nói, "Hừ, tôi

thấy cả tin vui lẫn tin buồn. Tin vui là

trên thiên đường có mấy sân golf đẹp

không tưởng tượng được."

"Chà, tuyệt quá! Thế còn tin buồn?"

"Sáng mai 8:30 ông bắt đầu phải chơi

ở đó."

Bạn vẫn chối bỏ cái chết? Hãy thử

đọc thêm câu chuyện sau:

Họa sĩ: Tranh của tôi bán chác thế

nào?

Chủ phòng tranh: ờ, có cả tin hay lẫn

tin dở đây. Có một người đến hỏi tôi liệu

ông có phải là họa sĩ mà tác phẩm sẽ có

giá trị hơn sau khi chết không. Thấy tôi

bảo đúng, ông ta đã mua toàn bộ tranh

của ông ở đây rồi.

Họa sĩ: "Chà, tuyệt quá! Thế còn tin

dở?"

Chủ phòng tranh: "ông ta là bác sĩ của

ông."

Nhưng thỉnh thoảng chúng ta cũng

được nghe những câu chuyện về cái chết

mà nhân vật trong đó dám nhìn thẳng vào

nỗi sợ hiện sinh tột cùng và cười nhạo

nó. Gilda Radner đã có dũng khí để kể

câu chuyện dưới đây với khán giả sau

khi bà bị chẩn đoán ung thư giai đoạn

cuối.

Gilda Radner (1946-1989): diễn viên hài

nổi tiếng của Mỹ.

Một phụ nữ bị ung thư đến gặp bác sĩ

chuyên khoa. Bác sĩ nói, "ừm, e rằng

chúng tôi cũng hết cách rồi. Cô chỉ còn

sống được tám giờ nữa thôi. Hãy về nhà

và tận hưởng nốt."

Người phụ nữ về nhà, báo tin cho

chồng, rồi nói, "Anh yêu, chúng ta hãy

làm tình với nhau suốt đêm nay nhé."

Anh chồng đáp, "Em cũng biết là có

khi em có hứng làm tình, có khi không

phải không? Đúng đêm nay anh lại không

có."

"Chiều em đi," người vợ cầu xin.

"Đây là ước nguyện cuối cùng của em

đó, anh yêu."

"Nhưng mà anh không có hứng," anh

chồng nói.

"Em van anh đấy, anh yêu!"

"Này," người chồng nói, "em nói thì

dễ đấy. Sáng mai em có phải thức dậy

đâu!"

Nhấn mạnh sự cần thiết phải đối mặt

với nỗi sợ chết, các nhà hiện sinh đã

giúp thúc đẩy một phong trào hỗ trợ

những người bệnh hấp hối, dựa trên nền

tảng triết lý đạo đức sinh học thế kỷ 20

của bác sĩ Elisabeth Kübler-Ross, kêu

gọi chấp nhận cái chết một cách trung

thực nhất.

Khách trong tiệm ăn: Anh chuẩn bị gà

này như thế nào?

Đầu bếp: 

Ô

,

 chẳng có gì đặc biệt lắm.

Chúng tôi chỉ nói với chúng là chúng sắp

chết thôi.

oOo

TASSO: Cậu cười cái gì? Tôi đang

nói về nỗi sợ hiện sinh trước cái chết.

Đấy đâu phải chuyện đáng cười.

DIMITRI: Nhưng có những thứ còn tệ

hơn cái chết.

TASSO: Tệ hơn cái chết? Chẳng hạn

như cái gì?

DIMITRI: Cậu đã bao giờ phải ngồi

nguyên buổi tối với Pythagoras chưa?

VII

TRIẾT HỌC VỀ NGÔN NGỮ

Khi cựu Tổng thống William

Jefferson Clinton trả lời một chất vấn,

"Nó phụ thuộc vào định nghĩa 

'là'

 của

bạn là cái gì", thì ông đang làm Triết

học ngôn ngữ. Đồng thời ông ấy cũng

có thể vừa làm cả những thứ khác.

DIMITRI: Cuối cùng tôi đã bắt đầu

hiểu được cậu, Tasso ạ. Toàn bộ cái mớ

triết học này chỉ là trò chơi ngôn từ thôi!

TASSO: Chính xác! Xem ra cậu đã

hiểu được chút gì đó thật.

DIMITRI: Vậy là cậu đã thừa nhận rồi

nhé! Triết học chỉ là ngữ nghĩa học!

TASSO: 

Chỉ là

 ngữ nghĩa học ư? Thế

cậu còn có thể làm triết học cách nào

nữa, vừa cằn nhằn vừa khúc khích ư?

TRIẾT HỌC NGÔN NGỮ THÔNG

THƯỜNG

Ludwig Wittgenstein (

Ludwig Josef

Johann Wittgenstein (1889-1951), nhà triết

học người Áo

, 

có đóng góp quan trọng trong

triết học tâm thức và triết học ngôn ngữ thế kỷ

hai mươi.

) và các môn đệ của ông 

ở

 Đại

học Oxford giữa thế kỷ hai mươi tuyên

bố rằng những vấn đề triết học kinh điển

- ý chí tự do, sự tồn tại của Chúa, vân

vân - gây bối rối chỉ vì chúng được thể

hiện bằng thứ ngôn ngữ rắc rối khó hiểu.

Công việc của họ với tư cách triết gia là

gỡ những nút rối ngôn ngữ, điều chỉnh

các câu hỏi, và làm những việc thiết thực

nhất có thể làm cho bất kỳ câu đố nào:

giải quyết nó.

Chẳng hạn, ở thế kỷ mười bảy,

Descartes tuyên bố rằng con người được

hợp thành bởi tinh thần và thể xác - với

tinh thần như

 bóng ma 

trong một cỗ máy.

Hàng thế kỷ sau, các nhà triết học vẫn

bối rối không hiểu bóng ma này là loại

sự vật gì. Một học trò của Wittgenstein ở

Đại học Oxford là Gilberg Ryle nói

thẳng, "Câu hỏi sai! Nó không là loại sự

vật nào cả, bởi vì nó không hề là một sự

vật. Nếu nhìn vào cách chúng ta mô tả

cái gọi là những sự kiện tinh thần, có thể

thấy rằng ngôn từ của chúng ta thực sự

chỉ là những ký hiệu ước lệ để mô tả

hành vi. Không mất mát gì cả, nếu chúng

ta quẳng đi từ ngữ dùng để xác định 'nơi'

được coi là từ đó hành vi xuất hiện."

Gilly thân mến, ông thực sự cho rằng vấn

đề đã được giải quyết ư?

Đôi vợ chồng trẻ trong câu chuyện sau

đây rõ ràng cần điều chỉnh lại câu hỏi

của họ:

Một cặp vợ chổng son chuyển đến căn

hộ mới và quyết định thay giấy dán tường

phòng ăn. Họ sang thăm bác hàng xóm có

phòng ăn cùng kích thước và hỏi, "Bác

mua bao nhiêu cuộn giấy khi dán tường

căn phòng này."

"Bảy," bác hàng xóm đáp.

Đôi vợ chồng bèn đi mua bảy cuộn

giấy đắt tiền, và bắt đầu dán tường. Mới

dùng đến cuộn giấy thứ tư thì các bức

tường phòng ăn đã được dán kín. Bực

bội, họ chạy sang nhà hàng xóm ca cẩm,

"Chúng tôi nghe lời bác, nhưng mới dùng

hơn ba cuộn giấy đã dán xong hết cả

phòng rồi."

Bác hàng xóm kinh ngạc, "Vậy sao!

Các vị cũng bị thế à?"

Ôi!

oOo

Nhà thơ Gertrude Stein nằm trên

giường hấp hối; bạn tình của bà là Alice

B. Toklas ghé xuống thì thầm, "Câu trả

lời là gì vậy, Gertrude?"

Stein đáp, "Thế câu hỏi là gì vậy?"

Wittgenstein quy kết mọi vấn đề của

triết học phương Tây cho cái mà ông gọi

là "sự phù phép của ngôn từ", ý nói ngôn

từ có thể khiến chúng ta sa vào lẫn lộn

phạm trù hiện tượng. Chúng ta bị che mắt

bởi hình thức cú pháp của các câu hỏi

triết học. Chẳng hạn trong tác phẩm lớn

của mình, 

Hữu thể và thời gian,

Heidegger luận về "hư vô" như thể định

danh nó là một 

sự vật

 phi thường nào đó.

Đây là một thí dụ tương tự về sự rắc rối

của ngôn ngữ:

"Freddy, chúc anh sống lâu trăm tuổi,

cộng thêm khoảng ba tháng."

"Cám ơn anh, Alex. Nhưng sao lại ba

tháng?"

"Tôi không muốn anh chết đột ngột."

Nếu bạn nghĩ Alex bị ngôn ngữ phù

phép, thì hãy xem Garwood trong câu

chuyện sau đây:

Garwood than thở với bác sĩ tâm thần

rằng anh không sao kiếm được bạn gái.

"Có gì lạ đâu!" bác sĩ tâm thần nói.

"Người cậu hôi quá!"

"Ông cứ nói thế," Garwood phản ứng.

"Tại công việc của tôi đấy chứ. Tôi làm

ở rạp xiếc, trông voi và dọn chất thải của

chúng. Dù tắm rửa kì cọ thế nào đi nữa

vẫn cứ bị ám mùi hôi."

"Vậy thì bỏ việc ấy đi và kiếm một

việc khác!" bác sĩ tâm thần khuyên.

"Ông có điên không?" Garwood cãi.

"Thế thì từ bỏ cả nghề diễn à?"

Garwood đã lẫn lộn nghĩa rộng của

"nghề diễn" là hoạt động dưới ánh đèn

sân khấu với trường hợp cụ thể của anh

ta là dọn phân voi.

Theo các nhà triết học ngôn ngữ thông

thường, ngôn ngữ có nhiều hơn một mục

đích, và được sử dụng khác nhau trong

các ngữ cảnh khác nhau. Nhà triết học

John Austin của Đại học Oxford chỉ ra

rằng khi nói "Tôi hứa" là hoàn toàn khác

về mặt ngôn ngữ với "Tôi vẽ". Nói "Tôi

vẽ" không phải là cùng một sự việc

"vẽ", nhưng nói "Tôi hứa" 

là

 cùng một

sự việc với "hứa". Việc dùng ngôn ngữ

chỉ thích hợp trong khung ngôn ngữ học

vào một khung ngôn ngữ khác là nguyên

nhân gây ra những rối rắm triết học và

những nan đề giả, cũng có thể gọi theo

cách khác là chính lịch sử triết học.

Các nhà triết học ngôn ngữ thông

thường cho rằng cuộc đấu tranh triết học

kéo dài nhiều thế kỷ về niềm tin vào

Chúa đã lớn vượt ra ngoài nỗ lực đóng

khung vấn đề này như một sự kiện thực

tế. Họ nói rằng ngôn ngữ tôn giáo là một

ngôn ngữ hoàn toàn khác. Một số người

nói rằng nó là một ngôn ngữ định giá

giống như loại mà các nhà phê bình điện

ảnh Ebert và Roeper dùng, "Tôi tin

Chúa'' thật ra chỉ có nghĩa là "Tôi tin

những giá trị nhất định mà tôi giơ cả hai

tay tán thành". Những người khác nói

rằng ngôn ngữ tôn giáo biểu hiện tình

cảm. "Tôi tin Chúa" có nghĩa là "Khi tôi

trầm tư về vũ trụ, tôi sởn da gà!" Không

ngôn ngữ nào trong hai ngôn ngữ này dẫn

đến tình trạng rối ren về triết học mà anh

vấp phải vì nói "Tôi tin Chúa". Phù! Câu

đố được giải! Và 

2.500 năm triết học tôn

giáo đi vào bế tẳc.

Trong câu chuyện sau đây, Goldfinger

và Fallaux đang nói trong hai ngữ cảnh

khác nhau. Việc hai người nói bằng hai

ngôn ngữ khác nhau cũng không làm thay

đổi ý nghĩa câu chuyện.

Goldfinger du ngoạn trên biển. Đêm

đầu tiên, anh dùng bữa tối với quý ông

Fallaux người Pháp. Ông này nâng ly

cụng với Goldfinger và nói, "Bon

appétit!"

Goldfinger nâng ly đáp, "Goldfinger!"

Việc này cứ lặp đi lặp lại, hết bữa này

sang bữa 

khác, trong suốt cả chuyến đi.

Cuối cùng người 

quản lý tàu không chịu

nổi nữa, và giải thích với Goldfinger

rằng "Bon appétit" tiếng Pháp có nghĩa

là "Chúc ngon miệng".

Goldfinger rất xấu hổ và nóng lòng

đợi đến bữa ăn sau để chuộc lại sai lầm.

Thế rồi trước khi Fallaux cất lời,

Goldfinger nâng ly và nói, "Bon

appétit!"

Và Fallaux đáp lại, "Goldfinger!"

Các câu chuyện với những nhân vật có

toan tính khác nhau dưới đây cung cấp

những tình huống ngốc nghếch tương tự

về sự khác biệt khung ngôn ngữ gây rối

giao tiếp như thế nào.

Tommy đến xưng tội và nói với cha

đạo rằng, "Xin hãy cầu nguyện cho con,

thưa Cha, vì con là kẻ có tội. Con đã

dính vào một ả đàn bà phóng đãng."

"Con ư. Tommy?" cha đạo hỏi.

"Dạ, chính con thưa Cha."

"Con dính với ai thế, Tommy?"

"Tốt hơn là con không nên nói, thưa

Cha."

"Có phải Bridget không?"

"Không, thưa Cha."

"Có phải Colleen không?"

"Không, thưa Cha."

"Có phải Megan không?"

"Không, thưa Cha."

"Thôi được, Tommy. Hãy đọc bốn lần

kinh lạy Cha, bốn lần kinh lạy Đức Mẹ

Maria."

Khi Tommy ra ngoài, anh bạn Pat hỏi

cuộc xưng tội diễn ra như thế nào.

"Hay lắm," Tommy nói. "Tớ được bốn

lần kinh lạy Cha, bốn lần kính lạy Đức

Mẹ Maria, và ba gợi ý tuyệt vời!"

Trong câu chuyện dưới đây, vị linh

mục bị nhốt trong hiểu biết riêng của ông

về khuôn khổ cuộc trao đổi mà ông tiến

hành trong buổi xưng tội và không thấy

được khả năng có một khuôn khổ khác.

Một người đàn ông bước đến gần bục

xung tội và nói với cha đạo. "Thưa Cha,

tôi năm nay bảy mươi lăm tuổi, và đêm

qua tôi làm tình với hai cô gái hai mươi

tuổi - cùng một lúc."

Cha đạo hỏi, "ông đến xưng tội lần

cuối khi nào?"

Người đàn ông nói, "Tôi chưa đi xưng

tội lần nào, thưa Cha. Tôi là người Do

Thái."

Cha đạo hỏi, "Thế sao ông lại nói với

tôi?"

Người đàn ông nói, "Tôi nói chuyện

này với tất cả mọi người!"

Có rất nhiều truyện cười dựa trên

nghĩa kép, 

trong đó một câu được đặt

sang khung ngôn ngữ khác sẽ có nghĩa

khác hẳn. Trên thực tế, chính 

độ rung

giữa hai khuôn khổ tạo ra tiếng cười.

Trong một quán bar, một người chơi

piano 

có một con khỉ đi vòng

quanh 

nhận

tiền thưởng

. 

Trong khi nghệ sĩ piano

đang chơi, con khỉ nhảy tót lên quầy

rượu, bước đến gần một ông khách 

và

ngồi lên ly rượu của ông ấy, để hòn dái

nhúng

vào rượu, ông khách điên tiết, đến

gần người chơi piano và nói, "Anh có

biết con khỉ của anh ngâm 

bi

vào cốc

martini của tôi không?"

Nguời chơi đàn nói, "Không, anh bạn

ạ, nhưng ngân thêm vài nhịp nữa đi, có lẽ

tôi sẽ chơi được."

Nhiều câu đố cố gài bẫy làm chúng ta

tưởng rằng mình đang ở trong một khung

ngôn ngữ, trong khi thực ra chúng ta đang

ở

 trong một khung ngôn ngữ hoàn toàn

khác.

"Cái gì thừa trong danh sách này:

herpes (bệnh mụn rộp), gonorrhea (bệnh

lậu), hay một condominium (chung cư) ở

Cleveland?"

"Rõ ràng là condo."

"Sai, gonorrhea. Đó là cái duy nhất

cậu có thể bỏ được."

Triết học ngôn ngữ thông thường bị

phê phán như những trò chơi chữ thuần

túy, nhưng Wittgenstein tin chắc rằng sự

lẫn lộn khung ngôn ngữ có thể dẫn đến

hậu quả cực kỳ tai hại.

Billingsley đến thăm bạn, Hatfield,

đang bệnh nặng ở bệnh viện. Khi

Billingsley đứng bên giường, bệnh trạng

của Hatfield trở nên xấu đi, và anh ta rối

rít ra hiệu lấy cái gì cho anh viết lên.

Billingsley đưa cho anh ta một chiếc bút

và một mảnh giấy, và Hatfield cố thu

chút hơi tàn viết nguệch ngoạc đôi dòng

chữ. Vừa viết xong thì anh chết.

Billingsley bỏ mảnh giấy vào túi, quá

đau đớn nên không thể đọc ngay lúc đó.

Mấy ngày sau, khi đang nói chuyện

với gia đình bên thi hài người chết thì

Billingsley nhớ ra mảnh giấy đang ở

trong túi áo vest anh đang mặc. Anh nói

với tang gia, "Hat trao cho tôi mấy chữ

trước khi anh ấy chết. Tôi chưa đọc,

nhưng tôi biết anh ấy, đây chắc là những

lời động viên an ủi tất cả chúng ta."

Và anh đọc to, 'Anh đang giẫm lên

ống dẫn ôxy của tôi!' "

Điều trớ trêu là một trào lưu triết học

đấu tranh vì sự sử dụng chính xác ngôn

ngữ đã ra đời trong cộng đồng dân Anh,

trong khi có vô khối truyện cười châm

biếm thực tế rằng họ thường xuyên bị rối

trí vì ngôn ngữ.

Một giáo dân đến thăm vị linh mục

của một xứ đạo thuộc Giáo hội Anh, và

nói rằng, "Thưa cha, gần đây con biết

một bài thơ hài hước rất vui mà chắc cha

cũng thích, nhưng con xin báo trước, nó

hơi thô tục đấy ạ."

"Ồ, bình thuờng thôi," cha đạo nói.

"Thỉnh thoảng cha cũng chẳng quan tâm

nếu có đôi chút tục tĩu."

"Vâng, nó thế này:

Có chàng trai trẻ tên Mắm thối,

Cùng một thiếu phụ dùng bữa tối.

Họ ngồi ăn

Vào lúc chập tối,

Và lúc 9:45, nó vào trong nàng.

"Cái gì vào trong nàng?" linh mục hỏi.

"Bữa ăn tối ấy à?"

"Không, thưa cha, đó là Mắm thối.

Mắm thối vào trong nàng."

"Ôi, lạ nhỉ, phải. Chuẩn! Rất hay."

Vài tuần sau, ngài giám mục đến thăm

linh mục, và linh mục nói, "Thưa Đức

giám mục, một giáo dân của con kể cho

con nghe một bài thơ hài hước rất hay mà

con rất muốn kể lại với cha, nếu cha

không phiền nó hơi dâm một tí."

"Đọc đi," Giám mục nói.

"Nó như thế này," linh mục nói:

Có chàng trai trẻ tên Séc-măng-

tuya,

Cùng một thiếu phụ dùng bữa khuya.

Đầu tiên họ uống trà

Vào lúc gần khuya,

Và lúc 3:45, nó lên nàng.

"Lên nàng?" Giám mục nói. "Cái gì

lên nàng? Bữa ăn hả?"

"Không, không, thưa Giám mục. Thật

ra, đó là một người hoàn toàn xa lạ tên là

Mắm thối."

Và chính những người này dạy triết

học ngôn ngữ thông thường cho chúng ta

chăng?

Chúng ta đang quan sát cuộc thảo luận

căng thẳng giữa Wittgenstein và một nhà

triết học truyền thống hơn, có thể phân

biệt rõ nhờ chuỗi hạt trai cổ điển trên cổ

bà. Có thể nhận ra rằng nữ triết gia

truyền thống thấy "Anh yêu em" và "Anh

yêu iem" là hai lối diễn đạt tương

đương.

Wittgenstein thì thấy cần thiết phải

chỉnh lại ý kiến của bà ta bằng cách giải

thích rằng ý nghĩa 

của 

một từ được xác

định bởi quy tắc sử dụng nó. Bởi vì hai

lối diễn đạt "Anh yêu em" và "Anh yêu

iem" được sử dụng rất khác nhau trong

ngôn ngữ thông thường, nên chúng có

nghĩa rất khác nhau, và đồng thời cũng có

ngụ ý xã hội rất khác nhau.

TÌNH TRẠNG NGÔN NGỮ CỦA

TÊN RIÊNG

Trong khoảng năm mươi năm lại đây,

triết học ngày càng mang nặng tính kỹ

thuật, bớt quan tâm những vấn đề rộng

lớn như ý chí tự do hay sự tồn tại của

Chúa, mà nỗ lực tập trung hơn vào các

vấn đề về sự trong sáng của logic và

ngôn ngữ. Chúng tôi không nêu tên,

nhưng một số triết gia hiện đại dường

như đã đi chệch đích, chẳng hạn gần đây

có những người trở nên hứng thú với

việc tìm hiểu ý nghĩa của các tên riêng.

Bertrand Russeli quan niệm tên riêng

thực ra là bản mô tả vắn tắt đặc tính của

chủ thể. Chẳng hạn "Michael Jackson"

chỉ là rút gọn của "ca sĩ da màu có chiếc

mũi đã giải phẫu thẩm mỹ".

Với triết gia đương đại có cái tên đặc

biệt "Saul Kripke", thì tên của các cá thể

không chứa định nghĩa mô tả nào hết.

Chúng là những "định danh cứng" (hoặc

theo diễn đạt thông thường, là những cái

nhãn); và gắn với người hoặc vật được

chúng định danh chỉ bởi chuỗi xích

truyền dẫn lịch sử gồm những mắt xích

mà thông qua đó tên gọi được truyền đến

cho người hay vật mang.

Khi bước chân vào 

showbiz,

 Myron

Feldstein đổi tên thành Frank

Williamson. Để ăn mừng dịp nhận được

vai diễn chính ở Broadway, anh mở đại

tiệc trong căn hộ 

penthouse

 sang trọng

của mình. Anh đã mời 

mẹ đến dự tiệc,

nhưng bà không xuất hiện

.

Sáng hôm sau, anh phát hiện ra mẹ

ngồi ngoài sảnh. Anh hỏi bà làm gì ở

đây, và tại sao bà không đến dự bữa tiệc

tối qua.

"Mẹ không tìm thấy căn hộ của con,"

bà mẹ 

đáp.

"Ồ, thế sao mẹ không hỏi ông gác

cổng?"

"Tin mẹ đi, mẹ đã nghĩ đến chuyện đó.

Nhưng mẹ nói thật, mẹ quên mất tên con

rồi.

Frank, hay như mẹ anh gọi, Myron, đã

cắt đứt sợi xích truyền dẫn lịch sử của

"Myron".

oOo

CÂU

HỎI KIỂM TRA

Truyện cười sau đây nhắm vào lý

thuyết về tên riêng của ai, Russell hay

Kripke nhỉ?

Một chàng trai bị đắm tàu giạt đến

hoang đảo. Một ngày đẹp trời nọ, anh

trông thấy có người bơi về phía mình.

Đó không thể là ai khác ngoài Halle

Berry! Chỉ vài giờ sau, họ đã trở thành

đôi tình nhân say đắm. Tiếp theo là

những tuần làm tình cuồng nhiệt. Rồi một

hôm chàng trai hỏi Halle, "Em có vui

lòng ban cho anh một đặc ân không?"

"Bất cứ chuyện gì," người phụ nữ xinh

đẹp đáp. "Tuyệt lắm. Em có thể cắt tóc

thật ngắn và để anh gọi em là Ted được

không?"

"Ồ, chuyện này nghe lạ đấy nhỉ,"

Halle nói.

"Em làm ơn đi, làm ơn đi mà!"

"Thôi được," Halle đáp.

Tối hôm đó, khi hai người đang đi

dạo trên bờ biển, chàng trai quay sang

nàng và nói: "Ted này, cậu không thể tin

nổi là tớ đang quan hệ với ai đâu!"

oOo

TRIẾT HỌC VỀ TÍNH MỜ

Một khái niệm ngôn ngữ đương đại,

mang tính kỹ thuật được biết đến dưới

tên gọi đơn giản dễ gây ngộ nhận là

"mờ". "Mờ" là thuật ngữ do các nhà triết

học được gọi là "các nhà logic mờ" (lạy

Chúa!) dùng để mô tả tính chất "có một

giá trị đúng từ một đến mười" chứ không

đơn giản là tuyệt đối đúng hay sai. Chẳng

hạn "Ông này hói" có thể dùng để chỉ bất

cứ ai từ Michael Jordan đến Matt Lauer.

Theo quan điểm của Matt, thuật ngữ này

quá mơ hồ. (

Matt Lauer, nhà báo người Mỹ,

nổi tiếng với các chương trình trên truyền

hình.

)

Một số nhà triết học nhận thấy tính mờ

là một khiếm khuyết phổ biến trong các

ngôn ngữ tự nhiên - chẳng hạn tiếng Thụy

Điển hay tiếng Swahili - và đã chủ

trương xây dựng thứ ngôn ngữ nhân tạo,

giống như toán học, để loại trừ tính mờ.

Trong câu chuyện sau đây, người

trông coi bảo tàng đã cố trộn lẫn ngôn

ngữ tự nhiên mơ hồ và ngôn ngữ toán học

chính xác, với kết quả hoàn toàn có thể

dự đoán được.

Các du khách đang trầm trồ thán phục

trước bộ xương khủng long trong Bảo

tàng Lịch sử Tự nhiên. Có một người

trong số họ quay sang người trông coi

bảo tàng và hỏi, "Xin anh cho biết bộ

xương này có niên đại bao nhiêu?"

Người trông coi bảo tàng đáp, "Nó

được ba triệu bốn năm và sáu tháng tuổi

rồi."

"Thật là một con số chính xác đến

kinh ngạc," du khách thốt lên. "Làm sao

mà anh biết niên đại của nó chính xác

đến thế?"

Người trông bảo tàng trả lời, "À, bộ

xương khủng long này được ba triệu năm

khi tôi bắt đầu đến làm việc ở đây, và từ

bấy đến nay đã bốn năm sáu tháng rồi."

William James mô tả một chuỗi

phươmg pháp tư duy, từ "tư duy mềm"

đến "tư duy cứng". Các triết gia tư duy

mềm khẳng định các ngôn ngữ tự nhiên

mơ hồ có ưu thế so với toán học: chúng

cho ta nhiều khoảng trống hơn để vẫy

vùng.

Một bà già tám mươi tuổi đột ngột lao

vào một phòng đàn ông trong nhà dưỡng

lão. Bà vung bàn tay nắm chặt lên và

tuyên bố, "Ai đoán được tôi đang cầm

cái gì sẽ được làm tình với tôi đêm nay!"

Một ông già ở cuối phòng kêu lên,

"Một con voi?"

Bà già nghĩ ngợi một lát rồi đáp, "Gần

đúng!"

Các triết gia tư duy cứng có thể dành

cho bà lão một khoảng không để ngọ

nguậy, nhưng họ sẽ chỉ ra những trường

họp trong đó tính chính xác quan trọng và

tính mờ của ngôn ngữ tự nhiên có thể là

tai họa. Có lẽ một ngôn ngữ nhân tạo sẽ

ngăn được tai họa sau đây:

Nhân viên trực tổng đài 911 nhận

được cú điện hoảng loạn từ một người đi

săn. "Tôi vừa thấy một thân người đẫm

máu ở trong rừng! Đó là một người đàn

ông, và tôi nghĩ ông ta đã chết! Tôi phải

làm gì bây giờ?"

Nhân viên trực tổng đài bình tĩnh nóí,

"Sẽ ổn thôi, ông ạ, chỉ cần làm theo chỉ

dẫn của tôi. Trước hết hãy đặt máy xuống

và chắc chắn là ông ta đã chết rồi."

Điện thoại im lặng một lúc, rồi có

tiếng súng nổ. Giọng người đàn ông lại

vang lên, "Xong rồi, Bây giờ tôi phải

làm gì?"

O

O

O

CÁC 

QUY TẮC MƠ HỒ

Câu chuyện có thật:

Guy Goma đang ngồi trong phòng tiếp

tân đài BBC, chờ được phỏng vấn vào vị

trí trợ lý dữ liệu thì một nhà sản xuất

chương trình truyền hình bước vào phòng

và hỏi, "Anh là 

Guy Kewney ư?"

Anh chàng Goma đến từ Congo và

mới học tiếng Anh, đáp, "Vâng".

Nhà sản xuất lôi anh vào phòng ghi

hình, nơi người chủ trì chương trình thời

sự trực tiếp đang đợi để phỏng vấn

chuyên gia thương mại về cuộc tranh

chấp thương hiệu giữa Apple Computer

và công ty thu âm Apple Corps. "Ông có

ngạc nhiên về phán quyết hôm nay của

tòa không?" người phỏng vấn hỏi.

Sau mấy giây hốt hoảng, Goma quyết

định liều. "Tôi rất ngạc nhiên về phán

quyết đó, bởi vì tôi không hề chờ đợi

nó," anh trả lời.

"Một ngạc nhiên lớn, phải không thưa

ông?" người phỏng vấn nói.

"Đúng thế," Goma đáp.

Người phỏng vấn hỏi liệu có phải

phán quyết đó cho phép nhiều người tải

nhạc xuống hơn không, và Goma công

nhận rằng càng ngày càng nhiều người tải

nhạc xuống trong tương lai.

Người phỏng vấn đồng tình. "Thực sự

cảm ơn ông rất nhiều!" ông ta thốt lên.

oOo

DIMITRI: Câu chuyện này làm sáng

tỏ tất cả những điều chúng ta đang bàn

luận.

TASSO: Bằng cách nào kia?

DIMITRY: Thứ mà cậu gọi là "triết

học," tôi gọi là "truyện cười."

VIII

TRIẾT HỌC CHÍNH TRỊ VÀ XÃ

HỘI

Triết học chính trị và xã hội nghiên

cứu các vấn đề về công bằng xã hội. Tại

sao chúng ta cần có chính phủ? Phúc lợi

nên được phân phối như thế nào? Làm

thế nào thiết lập được một hệ thống xã

hội công bằng? Những vấn đề này thường

được giải quyết theo cách kẻ mạnh phang

gậy vào đầu kẻ yếu, nhưng sau nhiều thế

kỷ tồn tại triết học chính trị

 và 

xã hội, xã

hội đã nhận ra rằng tên lửa hiệu quả hơn

nhiều.

DIMITRI: Tasso này, chúng ta có thể

luận bàn triết học cho đến khi xanh mặt

xanh mày, nhưng nếu đến mức phải động

chân động tay thì tất cả những gì tôi thực

sự muốn từ cuộc sống chỉ là ngôi nhà nhỏ

của riêng mình, một con cừu, và ba bữa

ăn tươm tất mỗi ngày.

Tasso huých 

Dimitri.

DIMITRI: Cậu làm cái quái gì thế?

TASSO: Ai cấm được tôi huých cậu -

hoặc huých ai đó khác - nếu tôi thích thế

hả?

DIMITRI: Vệ binh của Nhà nước chứ

còn ai!

TASSO: Làm sao họ biết phải làm gì

và tại sao?

DIMITRI: Nhờ Zeus. Nhưng chúng ta

lại luận bàn triết học đấy à?

TRẠNG THÁI TỰ

 NHIÊN

Các triết gia chính trị thế kỷ mười bảy

và mười tám như Thomas Hobbes, John

Locke, và Jean-Jacques Rousseau cho

rằng sự bất an của con người sống trong

trạng thái tự nhiên lộn xộn là động lực

dẫn đến hình thành chính phủ. Các nhà

triết học này không chỉ nói về sự nguy

hiểm của những mãnh thú hoang dã trong

thiên nhiên; họ còn nói về tình trạng vô

luật lệ: những nguy cơ của giao thông hai

chiều, những người láng giềng ồn ào, nạn

cướp vợ, và những sự việc đại loại.

Những phiền toái như vậy khiến con

người phải tự tổ chức lại thành các nhà

nước có chủ quyền. Hạn chế tự do cá

nhân được chấp nhận như là sự trao đổi

công bằng lấy những lợi ích mà nhà nước

mang lại.

Một con thỏ rừng bị bắt đưa đến

phòng thí nghiệm của Viện Sức khỏe

Quốc gia. Tại đây, nó kết bạn với một

con thỏ sinh ra và được nuôi lớn lên

trong phòng thí nghiệm.

Một buổi tối, thỏ rừng phát hiện ra

chuồng của nó cài then không kỹ và quyết

định tẩu thoát tìm tự do. Nó rủ con thỏ

phòng thí nghiệm cùng đi trốn. Con thỏ

phòng thí nghiệm rất do dự vì nó chưa

bao giờ ra khỏi phòng thí nghiệm, nhưng

cuối cùng cũng bị thỏ rừng thuyết phục.

Khi đã tự do, con thỏ rừng nói, "Tớ sẽ

dẫn cậu đến cánh đồng tốt thứ ba," và

dẫn bạn đến một cánh đồng trồng đầy rau

diếp.

Sau khi ăn no nê, con thỏ rừng nói,

"Tớ sẽ dẫn cậu đến cánh đồng tốt thứ

hai," và nó dẫn con thỏ phòng thí nghiệm

đến cánh đồng trồng toàn cà rốt.

Sau khi ăn no cà rốt, con thỏ rừng nói,

"Tớ sẽ dẫn cậu đến cánh đồng tốt nhất,"

và nó dẫn con thỏ phòng thí nghiệm đến

một nơi có nhiều hang thỏ đầy những thỏ

cái. Cả hai như lạc vào thiên đường, làm

tình liên miên suốt đêm.

Trời vừa rạng đông, con thỏ phòng thí

nghiệm tuyên bố rằng nó phải quay trở về

phòng thí nghiệm.

"Tại sao?" con thỏ rừng ngạc nhiên.

"Tớ đã dẫn cậu đến cánh đồng tốt thứ ba

với rau diếp, cánh đóng tốt thứ hai với

cà

 rốt, và cánh đồng tốt nhất với các cô

nàng. Tại sao cậu còn muốn quay lại

phòng thí nghiệm?"

Con thỏ phòng thí nghiệm trả lời, "Tớ

không chịu được. Tớ đang thèm thuốc lá

muốn chết!"

Đó là những lợi ích của một xã hội có

tổ chức.

Mô tả cuộc sống của con người sẽ thế

nào nếu không có chính phủ, Hobbes

từng có nhận xét nổi tiếng về trạng thái tự

nhiên của con người là "cô độc, nghèo

[sic], dơ bẩn, dã man, và ngắn". Như

chúng ta biết, Hobbes không có mấy

khiếu hài hước, nhưng các danh sách dài

luôn gắn theo một thứ đặc sắc rất nghịch

lý ở cuối lại làm bật ra tiếng cười, chẳng

hạn một quý bà phàn nàn rằng thực phẩm

ở

 nơi nghỉ dưỡng của bà ta "lạnh, sống

sít, ghê tởm và khẩu phần quá ít!"

Nhưng Hobbes đã không lường đến

một khía cạnh trong bản chất con người,

đó là sự lãng mạn của đời sống trong

trạng thái tự nhiên, đặc biệt là hiện nay,

khi rất nhiều người trong chúng ta đang

cố tìm cách nối kết với con người hoang

dã bên trong mình.

Trudy và Josephine đăng ký một

chuyến đi săn ở miền hoang dã nước Úc.

Đêm khuya, một thổ dân đóng khố đột

nhập vào lều của họ và lôi Trudy ra khỏi

võng, kéo cô vào rừng sâu và "làm cái

cách của anh ta với cô". Mãi đến sáng

hôm sau người ta mới tìm thấy cô, nằm

mê man dưới gốc một cây cọ. Cô được

đưa khẩn cấp vào bệnh viện ở Sydney để

chữa chạy. Hôm sau, Josephine đến thăm

Trudy và thấy bạn mình đang rất ủ rũ.

Josephine: Chắc cậu cảm thấy khủng

khiếp lắm.

Trudy: Tất nhiên, quá khủng khiếp ấy

chứ! Hai mươi tư giờ đã trôi qua rồi,

vậy mà không thiệp cũng không hoa. Anh

ấy thậm chí còn không gọi điện nữa!

LẼ

PHẢI THUỘC 

VỀ 

KẺ MẠNH

Niccolò Machiavelli thế kỷ mười sáu,

tác giả của 

Quân vương,

 được coi như

cha đẻ của thuật cai trị hiện đại bởi vì

ông khuyên các nhà cai trị thời Phục

hưng đừng đếm xỉa đến những tiêu chuẩn

đã được thừa nhận về phẩm hạnh và "sử

dụng cái ác khi cần". Ông quan niệm

không quyền lực nào cao hơn nhà nước,

nên lời khuyên của ông đối với các nhà

cai trị là... theo xu hướng Machiavelli.

Ông thừa nhận thẳng thừng rằng tiêu

chuẩn của ông về phẩm hạnh là bất cứ

điều gì cho phép nhà cai trị sống còn về

phương diện chính trị. Mặc dù đối với

nhà cai trị, được sợ thì tốt hơn là được

yêu, nhưng ông ta phải tránh bị ghét, vì

điều đó có thể đe dọa quyền lực của ông

ta. Tốt nhất là theo đuổi quyền lực một

cách nhẫn tâm, trong khi tỏ ra liêm chính.

Ví dụ sau đây là để suy ngẫm:

Một phụ nữ kiện một người đàn ông

đã phỉ báng, bôi nhọ thanh danh của bà

ta, tố cáo ông kia đã gọi bà ta là con lợn.

Người đàn ông bị kết tội và phải chịu

bồi thường. Sau phiên tòa, ông ta hỏi

quan tòa, "Như thế có nghĩa là từ nay tôi

không thể gọi bà Harding là con lợn nữa

à?"

Quan tòa nói, "Đúng."

"Và điều đó có nghĩa là tôi không

được gọi con lợn là bà Harding?"

Quan tòa nói, "Không, ông được tự do

gọi một con lợn là bà Harding. Như thế

không có tội."

Người đàn ông nhìn vào mắt bà

Harding và nói, "Xin chào bà Harding."

Các truyện cười luôn luôn thừa nhận

rằng tất cả chúng ta đều bị những thủ

đoạn theo xu hướng Machiavelli cám dỗ,

đặc biệt khi chúng ta tin chắc mình sẽ

không bị lật tẩy.

Một người thắng 100.000$ ở Las

Vegas, và không muốn cho ai biết, anh ta

mang tiền về nhà, chôn ở sân sau. Sáng

hôm sau, anh ta ra tìm thì thấy hố trống

không. Anh ta thấy vết chân người huớng

sang nhà kế bên, là nhà của một người

câm-điếc, nên anh ta nhờ một giáo sư ở

dưới phố, là người biết ngôn ngữ ra hiệu,

giúp anh ta nói chuyện với người hàng

xóm. Anh ta lấy khẩu súng và cùng với

giáo sư gõ cửa nhà bên. Khi người hàng

xóm mở cửa, anh ta chĩa súng vào mặt

hắn và nói với giáo sư, 

"

Ông bảo hắn

rằng nếu hắn không trả lại tôi 100.000$,

tôi sẽ giết hắn ngay bây giờ!"

Ông giáo sư dùng ngôn ngữ cử chỉ để