Họ Hồng Bàng và thời Hùng Vương

Đế Minh ở phương Bắc, con trai của Đế Thừa, cháu ba đời của Viêm đế Thần Nông.

Đế Minh đi tuần về phương Nam, đến dãy núi Ngũ Lĩnh (dãy núi lớn cắt ngang vùng Lưỡng Quảng và phía Bắc Giang Nam). Tại đây, Đế Minh kết thân với một tiên nữ ở hồ Động Đình, sinh ra người con trai tên Lộc Tục.

Thấy Lộc Tục khôi ngô tuấn tú, thông minh, hiền hậu, Đế Minh ưng lắm, ý muốn truyền ngôi vua cho Lộc Tục. Lộc Tục biết ý khước từ, nhường lại ngôi cho người anh cả cùng cha khác mẹ là Đế Nghi. Vậy là Đế Minh cắt đất phong vương cho Lộc Tục. Lất dãy Ngũ Lĩnh làm ranh giới, Đế Nghi làm chủ cả phương Bắc cho đến Ngũ Lĩnh, từ Ngũ Lĩnh xuôi xuống phía Nam (gọi là vùng Lĩnh Nam) do Lộc Tục cai quản, xưng là Kinh Dương Vương, đặt tên nước là Xích Quỷ. Phương Bắc phương Nam không ai được xâm phạm đến ai.

Kinh Dương Vương trị vì phương Nam, có thuật đi lại dưới nước, đến tán con gái Long vương ở hồ Động Đình. Hai người kết thân, sinh được một con trai chính là Lạc Long Quân. Lạc Long Quân sau này lớn lên bản lĩnh hơn người, lại thương dân như con, được Lộc Tục truyền ngôi cho. Lạc Long Quân không những có thể đi lại dưới nước như trên mặt đất, lại giỏi phép thần thông biến hóa, trừ giao long, chém ngư tinh, giúp dân trừ họa.

Lại nói vua Đế Nghi ở phương Bắc truyền ngôi cho con trai là Đế Lai. Đế Lai nhân việc trong nước nhàn rỗi, đem quân đội tùy tùng xuống phương Nam chơi, thấy hoa thơm cỏ lạ, phong thủy hữu tình, thích thú ở lại, quên cả về phương Bắc. Người dân bị Đế Lai và người phương Bắc xuống quấy nhiễu, cuộc sống không còn được yên ổn như xưa, mới đến cầu Lạc Long Quân cứu giúp. Ông từ thủy phủ trở về, vô tình gặp được nàng Âu Cơ là con gái vua Đế Lai, dung mạo xinh đẹp, mới đem lòng yêu. Âu Cơ vui lòng theo Long Quân. Ông giấu nàng ở Long Đài. Đế Lai mất con gái, tìm khắp bốn phương mà không thấy. Long Quân lại dùng phép thuật hóa ra trăm loại quái vật đe dọa, người phương Bắc sợ quá phải bỏ về nước.

Lạc Long Quân và Âu Cơ kết duyên, Âu Cơ đẻ ra một cái bọc, sợ là điểm lạ, đem ra vứt ngoài cánh đồng, sau 7 ngày thì trong bọc vỡ ra trăm quả trứng,  mỗi trứng nở ra một người con trai, không phải bú mớm gì, một trăm người tự lớn lên, cao đẹp lạ thường, trí dũng song toàn.

Về sau do thủy hỏa tương khắc, Lạc Long Quân và Âu Cơ không thể ở cùng nhau, mới bàn nhau chia ra. Long Quân dẫn 50 người con trai xuống biển, chia nhau trị vì các vùng. Âu Cơ dẫn 50 người con trai lên đất Phong Châu (thuộc tỉnh Phú Thọ ngày nay), lập ra nước Văn Lang, suy tôn người anh cả lên làm vua, xưng là Hùng vương. Đây chính là khởi thủy của nước Việt ta.

Lại nói về mẹ Âu Cơ cùng 50 người con lên núi khai khẩn đất đai, mở mang bờ cõi. Đi tới đâu bà cũng dạy dân cấy lúa trồng dâu, nuôi tằm, dệt vải, dạy dân cách sinh sống hòa thuận ấm no, khiến cho ai nấy đều biết ơn tôn kính. Một ngày nọ, Quốc Mẫu đặt chân đến trang Hiền Lương, quận Hạ Hoa, trấn Sơn Tây. Thấy phong cảnh thiên nhiên ở Hiền Lương tươi đẹp hài hòa, mẹ Âu Cơ đã cho khai hoang lập ấp. Bà cũng dạy dân đào giếng lấy nước sạch để tắm giặt, sinh hoạt cộng đồng, dựng nên những giếng Loan, giếng Phượng, gò Thị, gò Cây Dâu... vẫn còn lưu lại tới ngày nay. Rồi lại rời Hiền Lương, bà cùng các con lên đường khai khẩn các vùng đất mới. Đến khi giang sơn đã thu về một mối, bờ cõi biên cương được mở rộng, Quốc Mẫu lại trở về với Hiền Lương, nơi gắn bó nhất cuộc đời bà. Tương truyền, ngày 25 tháng Chạp, mẹ Âu Cơ lên núi hái thuốc thì gặp một bầy tiên nữ mang xiêm y lộng lẫy đến đón mẹ về trời. Bà xuống nước tắm rồi thay xiêm áo, nơi đó ngày nay đã trở thành địa danh Ao Trời – Suối Tiên. Rồi bà cùng bầy tiên nữ bay về trời, để lại dưới gốc đa một dải yếm lụa đào. Chính tại đây, dân Hiền Lương đã dựng ngôi đền thờ mẹ, đời đời hương khói. Đó chính là đền Quốc Mẫu Âu Cơ, hai bên tả hữu có giếng Loan giếng Phượng, vắt ngang không trung còn dải yếm lụa đào. Ngày 7 tháng Giêng hàng năm người dân lại mở lễ hội mừng ngày mẹ giáng trần, và ngày 25 tháng Chạp lại dâng lễ dịp Mẫu Âu Cơ thác hóa.